Year: 2025

«ԿՅԱՆՔԻՍ ՀՈՒՇԵՐԻՑ» (Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ)
Մաս Դ

Երբ Զեյթունում 1895-ին ապստամբում էին ազատատենչ Հայորդիք և շրջափակված՝ ամիսներ շարունակ քաջաբար դիմադրում՝ առանց սննդի և զինամթերքի…

Հրաչյա Աճառյանի հուշերից կրկին մի քանի էջ՝ ստորև…

ԶԵՅԹՈՒՆԻ ԱՊՍՏԱՄԲՈՒԹՅՈՒՆԸ

Տաճկահայ կոտորածների ժամանակ Զեյթունը ապստամբեց տաճիկ կառավարության դեմ: Կռիվների լուրերը օրը օրին հեռագրական գործակալությունը հաղորդում և հրապարակում էր Փարիզում։ Սկզբում գործը լավ էր գնում, հանկարծ վատացավ և մի օր էլ գեռագիրը հաղորդեց, թե Զեյթունը պաշարված է տաճիկննրի կողմից, և թե զեյթունցիք կարոտ են դրսի օգնության:
Այս լուրը շատ հուզեց մեզ. մի խումբ երիտասարդներ պատրաստվեցին մեկնելու Զեյթուն: Ես էլ միացա նրանց հետ և ուզեցի ճանապարհ ընկնել դեպի Զեյթուն:

Միամի՜տ պատանիներ: Ո՞ւր պիտի գնայինք: Զեյթունը ծովափին չէ, որ նավից իջնելով իսկույն մտնեինք անտեղ: Ծովափից մինչև Զեյթուն, լեռների գլխին, ահագին և դժվարանցանելի ճանապարհ կա: Ինչպե՞ս պիտի անցնեինք այդ ճանապարճը, ո՞վ մեզ պիտի առաջնորդներ, ո՞ւր պիտի գտնեինք դրամական միջոցները: Տաճիկները մեզ, օտարերկրականներիս չպիտի՞ նկատեին: Այս բոլորը ոչ ոք չէր հարցնում: Մեկնելուց առաջ ես խոսեցի Մեյեի հետ և ասացի, որ գնալու եմ Զեյթուն կռվելու: Գովեց իմ միտքը, ասաց.

— Շատ լավ եք անում, ամեն մի մարդ պարտական է ծառայել իր ազգին և նեղ օրերին նրան օգնության հասնել։ Բայց արդյոք լավ չէ՞ր լինի մի քանի օր էլ սպասեիք, դեպքերի ընթացքը տեսնեիք և հետո մեկնեիք:

— Անմիջական օգնության կարիք կա,- ասացի ես:
— Իսկ եթե կառավարությունը նախքան ձեր հասնելը ճնշի ապստամբությու՞նը…
— Չի կարող ճնչել:
— Ինչո՞ւ չի կարող ճնշել:
— Որովհետև ամենից առաջ փող չունի իր բանակը կերակրելու համար:
— Կգտնի. կառավարության համար փող գտնելը շատ հեշտ է:

Մի երկու օր սպասեցինք և հանկարծ եկավ նոր հեռագիր.

«Զեյթունցիք գրավել են գայմագամությունը և մի օրվա ճանապարհ շուրջանակի իրենց իշխանության տակն են առել»:

Ուրախացանք և զգացինք, որ զեյթունցիք առ այժմ մեզ պետք չունեն:

Այդ միջոցին Հնչակյան կուսակցությունը պրոպագանդա էր վարում և փող հավաքում Զեյթունի օգտին:

Չգիտեմ ինքը՝ կառավարության պետ և «Հնչակ»-ի խմբագիր Ավետիս Նազարբեկյա՞նցն էր (թավրիզեցի) անձամբ եկավ Փարիզ, թե՞ նրա ներկայուցուցիչը: Ընդհանուր ժողով գումարեցին Փարիզում. բոլոր Հայերս ներկա էինք: Նախագահը ազդու ճառ խոսեց և առաջարկեց տեղնուտեղը հանգանակություն սկսել:
Ես, բոլորովին աղքատ դրության մեջ, պատառ հացի կարոտ, մի րոպե որսացի և մեր ուսանողների ավագին դրսում բռնելով հոգեպահուստ 20 ֆրանկս նվիրեցի, խնդրելով, որ իմ անունը երբեք չտան: Երբ կարճ դադարից հետո ժողովը շարունակվեց, ավագը վեր կացավ և հայտնեց.
«Մեր ուսանող ընկերներեն մեկը, որ ուտելու հաց չունի, 20 ֆրանկ նվիրեց պայմանով, որ իր անունը երբեք չհայտնվի. օրինա՛կ առեք իրմեն»: Բոլորը երեսս էին նայում, որովհետև ինձնից ավելի կարոտ ուսանող չկար:

Անցան ամիսներ: Զեյթունի ապստամբությունը հաջող կերպով վերջացավ: Պետությունների միջամտությամբ տաճիկ կառավարությունը հաշտվեց Զեյթունի հետ զանազան զիջումներ անելով։ Զիջումներից մեկն էլ այն էր, որ Զեյթունի ապստամբապետները (6 հոգի) ազատ մեկնեին Եվրոպա:

Իրոք որ, կարճ ժամանակ անց նրանք եկան Փարիզ: Գումարվեց մի մեծ ժողով, ուր խոսեց Զեյթունի ապստամբապետ Աղասին։ Նա հաջընցի էր, բուն անունն էր Կարապետ Թուր-Սարգիսյան (համար 35-ը), որի հետ ընկերակցել էի Բ դասարանից մինչև վերջ:

Շատ աղքատ տղա էր. հայրը սուրճ եփող էր և Ֆինջանջըլար փողոցի ծայրում այնքան փոքրիկ մի խանութ ուներ, որ միայն ինքը կարող էր տեղավորվել. երբ ես գնում էի նրա մոտ, ստիպված էի մայթի վրա կանգնել:

Այնքան աղքատ էր Կարապետը, որ հագնելու շապիկ էլ չուներ, և մի օր ֆիզիկայի ուսուցիչ ֆրանսիացի Բլանշոնը չամաչեց նրա երեսին տալու նրա աղքատությունը և ասաց.
— Ամո՛թ քեզ, հագնելու շապիկ էլ չունես:

Եվ իրոք, մարմնի վրայից ուղղակի բաճկոնն էր հագած: Դ դասարանից նա մտավ հեղափոխական գործունեության մեջ: Եվրոպայից հրացան էին փոխադրում դեպի Հայրենիք: Մի օր Կարապետն ինձ ցույց տվեց այդ հրացաններից մեկը. արտաքուստ նա հովանոց էր, բայց շատ ծանր. կարելի էր բաց անել և արևի կամ անձրևի տակ բռնել, բայց նա միևնույն ժամանակ ներսից հրացան էր: Մի ուրիշ անգամ էլ ցույց տվեց մի ձեռնափայտ, որ սակայն կոթից քաշելով դառնում էր սվին կամ սուր: Կեդրոնականը ավարտելուց հետո նա մեկնել էր Կիլիկիա և Զեյթունի ապստամբության գլուխն էր անցել:

Երկարորեն պատմեց Զեյթունի դեպքերը, որի վերջին դրվագը հետևյալ սրտառուչ դեպքն էր:

Երկար պաշարումից և կռիվներից հետո Զեյթունն այլևս ո՜չ հաց ուներ ուտելու և ո՜չ վառոդ՝ կռվելու. իր մասին ոչ ոք ոչինչ չգիտեր: Պետք էր լուր հասցնել Իզմիրլյան պատրիարքին և իրերի ճիշտ դրությունը հայտնել: Բայց բոլոր ճանապարհները փակ էին, անհնարին էր տաճկական բանակի օղակից անցնել: Մի «անբարոյական կին» հանձն է առնում կատարել այդ գործը: Մտնում է տաճկական բանակը և երգելով, պարելով, զինվորների հետ զվարճանալով բանակը ճեղքում անցնում է, հասնում Մարաշ և այնտեղից հեռագրում Իզմիրլյանին: Պատրիարքը իսկույն դիմում է դեսպաններին և հաշտության գործը հաջողցնում:

Ժողովի նախագահն էր Չոպանյանը:

Նա հարց տվեց Աղասիին. «Ի՞նչ էր այդ կնոջ անունը»: «Մարիամ»,— ասաց Աղասին: Չոպանյանն առաջարկեց ժողովին վեր կենալ և ծափահարել նրան։ Աղասին գրեց Զեյթունի ընդարձակ պատմությունը, որ Չոպանյանը ֆրանսերենի վերածեց և հրատարակեց Փարիզում:

Աղասին գնաց Ամերիկա: Ավելի ուշ լսեցի, որ նա դժգոհ մնալով հեղափոխական գործունեությունից, անցել է առևտրի և ձեռք է բերել թղթի մի գործարան։ Առանձին խոսակցության մեջ Աղասին ինձ հայտնեց, թե Զեյթունն իր ամբողջ ապստամբության միջոցին դրսից ոչ մի կոպեկ օգնություն չի ստացել. հանգանակված ամբողջ գումարը մտել է «Հնչակ»-ի խմբագրի անձնական հաշիվների մեջ: Նրա կինը (Մարո) այնքան «ազգասեր» էր, որ իր մի ծակ գուլպան անգամ չէր նվիրել ազգին:
Իմ նվիրած դժբախտ 20 ֆանկն էլ Մարոյի գրպանն էր մտել:

ՄԵԾ ՑՈՒՅՑ ՓԱՐԻԶՈՒՄ

Հայկական կոտորածները, Կրետեի ապստամբությունը և հունաց պատերազմը մեծ աղմուկ հանեցին Եվրոպայում:
Ֆրանսիական երեսփոխանական ժողովը ցնցող ճառեր արտասանեց, ազատական թերթերը շարունակ հոդվածներ էին գրում տաճիկ կառավարության դեմ: Ուսանողներն աղմկալի ելույթներ ունեցան և վերջապես կազմակերպվեց մի մեծ ցույց, որի նմանը ես ոչ տեսել էի և ոչ տեսա:
Ամեն տեղ հայտարարություններ էին կպցրած և բոլորին հրավիրում էին մասնակցել ցույցին այսինչ օրը: Ժամադրավայրն էր Պանթեոնի առաջ գտնված հրապարակը: 150.000 հոգի էին ցուցարարները:
Ես էլ առաջին շարքում էի: Ցուցարարների գլխավորը մի լեհացի ուսանող էր, որ գլխաբաց, հովանոցը ձեռքին, աջ ու ձախ հրամաններ արձակելով առաջնորդում էր ամբոխին: Ճիշտ նրա ձախ կողմին ես էի կանգնած: 150.000-անոց ամբոխը Բուլվար Սեն-Միշելից իջավ ցած: Բոլոր պատուհանների և պատշգամբների առաջ ժողովուրդը լցված խանդավառությամբ ողջունում էր:

Երգելով և բարձրաձայն աղաղակներով իջանք մինչև Սեն-Ժերմենի բուլվարը: Այստեղ, բուլվարի հատման կետում, կանգնած էին հեծյալ զինվորներ (մեծ քանակությամբ), որոնք ժպտալով մեզ էին դիտում:
Ոչ ոք մեզ ձեռք չտվեց: Առաջ անցանք: Հանկարծ մեր ետևում տեղի է ունեցել հարձակումը: Երբ մեր բանակի կեսն անցած է եղել, հեծելազորքի գունդը աջ կողմից հարձակվել է ամբոխի վրա, ճեղքել և իրարից բաժանել:

Այսպիսով 150.000 -ը վերածվել էր 75.000-ի: Նույն ձևը գործադրեցին մի քանի անգամ ևս, որով մեր խմբի քանակը շատ կրճատվեց: Բուլվար Սևաստոպոլի վրա ոստիկանները ձերբակալեցին առաջին շարքից 8 հոգի, որոնց համար թերթերը գրել էին. «parmi lesquels un Arménien — որոնց մեջ մի Հայ»:
Այդ Հայը ես էի:
Մեզ տարին ոստիկանատուն: Բավական ցուրտ էր, ոստիկանները կրակ էին վառած, և մենք էլ նրանց հետ կրակը շրջապատելով տաքանում էինք: Բոլոր ոստիկանները խոսում էին մեզ հետ վաղեմի ընկերների նման, ոչ մի դառն ակնարկ ցույցի մասին: Հարցրի, թե մեզ ի՞նչ են անելու: «Ի՞նչ պիտի անենք, պիտի սպասենք մինչև կես գիշեր, որից հետո բաց պիտի թողնենք»:
Նախքան ցույցը, պետությունը հայտարարել էր, թե ցուցարարներին խստիվ պիտի պատժի, և եթե նրանց մեջ օտարահպատակ գտնվի՝ երկրից պիտի արտաքսի:
Կես գիշեր եղավ. մեզ բարի ճանապարհ մաղթեցին: Հետո իմացա, որ ցուցարարների թիվը շարունակ կրճատվելով հասել է 30-ի, նրանք գնացել են տաճկական դեսպանատուն, երգել, բղավել, ապակիները քարկոծել և թողել հեռացել:

ԺՈՐԵՍԻ ՃԱՌԸ

Ուսանողները՝ մի մեծ սրահ վարձելով, այստեղ մի մեծ միտինգ էին կազմակերպել: Սկզբից երկար խոսեց մի տիկին ֆրանսերեն լեզվով…
…Տիկնոջից հետո բեմ բարձրացավ անվանի ազգային գործիչ Մինաս Չերազը, որ նույնպես խոսեց ֆրանսերեն և սկսեց պատմել այն կոտորածները, որոնց զոհ են գնացել Հայերը զանազան քաղաքներում:

Սրահը, այն մեծածավալ սրահը ծայրից ծայր լիքն էր ընտիր բազմությամբ:
Ուսանողները հատկապես հրավիրել էին բոլոր երեսփոխաններին, գրական գործիչներին, նշանավոր գիտուններին և այլն: Ամենահետևում՝ ամֆիթատրոնի վրա նստած էինք մենք՝ ուսանողներս:
Ունկնդիրների առաջին շարքերից մեկը հանկարծ բարձր ձայնով ասաց.
«Այդ բոլորը սուտ է»:
Չերազը ցնցվեց, կմկմաց, վախեցած ասաց.
«Ես այդ բոլոր տեղեկությունները քաղել եմ անգլիական աղբյուրներից»:
Ուսանողներն աղմկեցին:
Հետևս կանգնած էր Արտաշես Նետուրյանը՝ Կեդրոնականի սաներից, ինձնից մի տարի ցածր դասարանից, գեղեցիկ, բարձրահասակ մի տղա էր:
Իսկույն թռավ տեղից և իր՝ արագիլի նման երկար սրունքները պարզած, մեր գլուխների վրայից թռնելով, հասավ առաջին շարքը:
Ներքևում այս տղայի կողքին նստած ուսանողները հեծել էին մեջքին, և նա պաշտպանվելու համար գլուխը ցած էր կախել:
Նետուրյանը հասավ և առաջի կողմից մի ուժեղ քացի տվեց նրա քիթ-բերնին:
Ֆրանսիական օրենքի համաձայն, դռան մոտ կանգնած ոստիկանին ներս կանչեցին և հայտնեցին, թե այդ տղան մեր ժողովը խանգարում է. ոստիկանները նրան առին տարին:

Երբ Չերազը սկսեց կմկմալ… առյուծի պես թռավ տեղից Ժորեսը և իր որոտալից ձայնով այնպիսի՜ մի ճառ սկսեց, որ ամբողջ հասարակությունը ցնծալի ծափերով ողջունեց:

Նա ասաց.

• Այդ տեղեկությունները ոչ թե քաղված են միայն անգլիական հեռագրերից, այլ ամբողջ աշխարհին հայտնի են. տաճիկները միշտ կոտորել են քրիստոնյա ժողովուրդներին, այժմ էլ կոտորում են Հայերին:
  Մենք՝ բոլոր եվրոպացիներս, միաձայն բողոքե՜նք և պահանջե՜նք մեր կառավարություններից՝ սանձել վերջապես տաճիկների այդ բռնությունները:
  Որչա՜փ հոյակապ էր Ժորեսի ճառը…
  …Ժողովը վերջացավ և ցրվեցինք:
  Մի ժամանակ հետո համալսարանում տեսա մի տղայի, որի հետ ծանոթանալով խոսում էի: Հանկարծ նկատեցի, որ քիթը ծուռ էր:
• Ի՞նչ է եղել Ձեր քիթը,- հարցրի:
• Այս ձեր Հայերն են արել, — ասաց նա,- Չերազի ճառի ժամանակ, երբ ես նկատեցի, թե այդ տեղեկությունները ճիշտ չեն, ձեր Հայերը հարձակվեցին վրաս, և մեկն էլ քացիով կոտրեց քիթս:
• Դուք ի՞նչ ազգ եք,- հարցրի:
• Շվեդացի:
• Ի՞նչ եք ասում, շվեդացիք ազնիվ ժողովուրդ են: Ի՞նչ պատճառ ունեիք վեր կենալու և Հայոց դեմ խոսելու:
• Ես ոչնչից տեղյակ չէի: Այդ օրը գործով գնացել էի տաճկաց դեսպանատունը. այնտեղ ասացին, որ Չերազը և Ժորեսը պիտի խոսեն Հայոց մասին, բայց, ասացին, նրանց տեղեկությունները Հայոց կոտորածների մասին՝ ճիշտ չեն: Ես էլ ժողովի ժամանակ իմ կարծիքը հայտնեցի:
• Լավ ես ստացել պատիժդ, ուրիշ անգամ այդպիսի հիմարություն չես անի:

«ԿՅԱՆՔԻՍ ՀՈՒՇԵՐԻՑ» (Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ)
Մաս Բ

Ուսումնառության առաջին իսկ տարիներից ի հայտ եկան ապագա բազմավաստակ լեզվաբանի հետաքրքրությունների լայն շրջանակը, հայագիտության հանդեպ նրա անհուն սերը և մեծ աշխատասիրությունը:
Կոնստանդնուպոլսի Կեդրոնական վարժարանում անցկացրած ուսումնական չորս տարիներն (1889-1893) առանձնակի ջերմությամբ, խանդավառությամբ է նկարագրում իր հուշերում Հրաչյա Աճառյանը: Այդ տարիներն էին ճանապարհ հարթում դեպի եվրոպական հայտնի կաճառները՝ նախապատրաստելով գիտնականի երկար տարիների բեղուն գործունեությունը:

«Մուտքի թուականէն ամէն աշակերտ թիւ մը կը ստանար Կեդրոնականին մէջ: Առաջին աշակերտը, որ 1885-ին մտած էր դպրոց, Գարեգին անունով սեբաստացի տղայ մըն էր եւ կը կրէր 1 թիւը: Ես ստացայ 150 թիւը, Ներսէսը՝ 151-ը:
Օտար ուսուցիչներ կային, որոնք չէին կրնար մեր անունները արտասանել:
Անոնք մեզ թիւերով դասի կը հանէին:
Բոլորս ալ սեւ համազգեստ կը կրէինք՝ բարձր օձիքով եւ կարմիր երիզներով: Օձիքին երկու կողմերը ոսկետառ գրուած էր՝ «Կեդր. Վարժ»: Գլուխնիս ֆէս կը դնէինք: Այս ձեւով մեր համազգեստը չէր զանազանուեր զինուորականէն, եւ յաճախ պետական շէնքերու առջեւ պահակ կեցած զինուորները բարեւ կու տային մեզի, մանաւանդ գիշերները: Դասարանին մէջ կը հագնէինք մոխրագոյն երկար շապիկ մը, որու կուրծքին գրուած էր մեր թիւը:
Դասը չգիտցող աշակերտները իրենց շապիկը կը փոխէին գիտցող աշակերտի մը հետ, եւ անոր լաւ նիշը իրենք կը ստանային։

Մէկ անգամէն երկրորդ դասարան մտնելս մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ կեանքիս վրայ:
Եթէ մէկ տարի ուշ աւարտէի Կեդրոնականը, Եւրոպա պիտի չկրնայի երթալ, Պոլիս պիտի մնայի կոտորածներու շրջանին եւ թերեւս բանտի կամ ջարդի զոհ ըլլայի, ինչպէս իմ ընկերներէս շատերը եղան»…

…«Օր մը Գարագաշը դասարան բերաւ եւ սկսաւ կարդալ գրութիւն մը, ուր կ’ուզեր հաստատել թէ Խորենացին Ե. դարու հեղինակ չէ, այլ Թ. դարու: Ես մատ բարձրացուցի եւ ըսի.

• Խորենացին ի՞նչպէս կրնայ Թ. դարու հեղինակ ըլլալ, եթէ Է. դարու հեղինակ Մովսէս Կաղանկատուացին կը յիշէ զինք:
• Հէ՞՜,- ըրաւ շփոթած,- քեզի ո՞վ ըսաւ, թէ Կաղանկատուացին կը յիշէ զինք:
• Դու՛ք սորվեցուցիք մեզի:
• Դուն ասոր բան մը ըրէ՜:
  Ըսել կ’ուզէր՝ «այդ հարցումին պատասխանը դու՛ն գտիր»:
  Ես բան մը ըրի:
  Կաղանկատուացիի երկու հատորները տուն տարի, մէկ գիշերուան մէջ կարդացի եւ նկատեցի, որ Կաղանկատուացիի անունով մեզի հասած պատմութիւնը ժողովածու մըն է, ուր զանազան դարերու գրուածքներ ամփոփուած են: Գտայ նաեւ երկու գլխաւոր հեղինակներ, մէկը՝ Ե. դարէն, միւսը՝ Ժ., խմբագրած են այս գիրքը:
  Այս ձեւով Գարագաշը կ’ազատէր:
  Այս նիւթին մասին ընդարձակ յօդուած մը գրեցի եւ յաջորդ դասին կարդացի:
  Գարագաշը, իբրեւ նախկին վարդապետ, ձեռքը գլուխիս դրաւ եւ օրհնեց զիս:
  Այդ վայրկեանին տեսուչ Մոստիչեանը պատուհանէն տեսաւ մեզ եւ ներս մտաւ: Գարագաշը մանրամասնօրէն պատմեց դէպքը եւ անգամ մը եւս օրհնեց զիս:
  Յօդուածս տպուեցաւ Վենետիկի «Բազմավէպ»-ին մէջ, 1897-ի Մայիսի թիւով: Միեւնոյնը գրեց փիլիսոփայութեան Դոկտոր Մանանդեանը՝ 1897-ի Յուլիսին»։

Հ. Աճառյանի՝ «Կյանքիս հուշերից» գրքից ևս մի հատված՝ ստորև…

ՈՒՍՄԱՆՍ ԸՆԹԱՑՔԸ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆՈՒՄ

«Կեդրոնականում ես մնացի 4 տարի (1889-1883)…

Կեդրոնականը բացվել էր 1886 թվականին, առաջին շրջանավարտները տվեց 1891 թվականին. շրջանավարտներից հիշում եմ առաջինը՝ Սեբաստացի Գարեգին անունով երիտասարդին, որ Կեդրոնական մտնող առաջին աշակերտն է եղել:
Երկրորդն էր Ղևոնդ Սրվանձտյանց (վանեցի), մյուսներից հիշում եմ նշանավոր բանաստեղծ Արշակ Չոպանյանին, որ դպրոցական տարիներում արդեն թերթերում հրատարակում էր գրական հոդվածներ և բանաստեղծություններ՝ «Ֆանթազիո» ծածկանունով. վերջին տարին հրատարակեց մի վիպակ՝ «Թուղթի փառք» վերնագրով: Հետո մի տետրակ՝ «Թրթռումներ» վերնագրով և ավելի ուշ՝ «Արշալույսի ղողանջներ» անունով մի հատոր բանաստեղծություններ:

Այնուհետև նա գնաց Փարիզ, ուր հրատարակում էր «Անահիտ» հանդեսը:

Հիշում եմ նաև Վաղարշակ անունով երիտասարդին, որ ավարտելուց հետո Փարիզ գնաց, սովորեց բժշկություն և հիվանդանոցի ներքին բժիշկ դարձավ. մի պաշտոն, որ քչերին է հաջողվում:

Սամաթիացի Միհրդատյան անունով մի աշակերտ էլ սովորեց Փարիզում և եղավ նշանավոր ինժեներ:
Իսկ ամենից նշանավորը եղավ Երվանդ Մանվելյանը, Խասգյուղցի, որ նույնպես Փարիզ գնաց՝ համալսարանում սովորելու: Նրա համար պատմում են հետևյալ հետաքրքիր դեպքը:
Փարիզում քիմիայի դասախոս պրոֆեսորը գրատախտակի վրա գրում է մի խումբ ֆորմուլաներ: Ուսանողների մեջ է նան Մանվելյանը, որ հանկարծ տեղից վեր ցատկելով բղավում է. «C’est faux!» (սխալ է): Բոլոր ուսանողներն սկսում են սուլել և ոտքերով հատակը ծեծել: Պրոֆեսորը լռեցնում է բոլորին և Երվանդին կանչում է բեմ և հարցնում՝ «Ի՞նչն է սխալ»:
Երվանդը ամբողջ ֆորմուլաները բացատրելով կանգնում է մի կետի վրա և ասում է. «Այստեղ սխալ է»։ Պրոֆեսորը երկար դիտում է և ասում. «Ճիշտ եք ասում»:
Բոլոր ուսանողները ապշում են: Դասախոսը հարցնում է.
«Դուք ո՞վ եք»:
— «Je suis Arménien», (Հայ եմ),— պատասխանում է Երվանդը պարծենկոտությամբ,- ես Կեդրոնական վարժարանի աշակերտ եմ»։
Այնուհետև դասախոսը Երվանդին իր խնամակալության տակ է առնում և ուշադիր հետևում է նրան մինչև ավարտելը:

Ավարտելուց հետո Մանվելյանը մտնում է Պաստյորյան հիմնարկությունը (Institut Pasteur), որի անունը արդեն պատկառելի է:

Պաստյորը ֆրանսիացի մի գիտնական էր, որ հնարեց բժշկության մեջ բուժման առանձին սիստեմ, որ իր անունով կոչվում է պաստյորյան: Այս սիստեմով նա գտավ նախ կատաղությունը բուժելու դարմանը, որ տարածված է ամբողջ աշխարհում: Բայց Պաստյորը կատաղության միկրոբը չկարողացուվ գտնել և կտակեց, որ իր աշակերտներից մեկը գտնի: Երվանդ Մանվելյանը գտավ այդ միկրոբը: Նա գտել է նաև ուղեղի կազմության մասին բազմաթիվ կարևոր գաղտնիքներ և դարձավ նշանավոր գիտնական: Մի երկու տարի առաջ մեր Ակադեմիան հրավիրեց նրան Երևան մի քանի գիտական դասախոսություններ կարդալու համար, բայց նա չկարողացավ գալ»…

«… Հայերենի մեր ուսուցիչն էր արժանահիշատակ Անտոն Մատաթիա Գարագաշյանը, որ մենք կարճ բառով կոչում էինք Գարագաշ էֆենդի (այն ժամանակ հայերեն ասելով հասկանում էինք գրաբարը. իսկ աշխարհաբարի քերականություն չէինք սովորում, այլ գրում էինք միայն շարադրություն): Գարագաշը Վինննայի Մխիթարյան միաբաններից էր. նա ոսկեդարյան հայերենի գյուտի առաջին հեղինակներից էր, ավելի ուշ նա՝ հարելով Բյուխների նյութապաշտ (մատերիալիստական ) փիլիսոփայության, թողել էր սքեմը և աշխարհական էր դարձել:
Գրաբարը գիտեր այնպես, ինչպես ոչ ոք չգիտեր: Ամենաանսովոր բառը՝ երբ հարցնեինք, իսկույն սկսում էր թվել, թե այդ բառը գործածված է Եզնիկի այսինչ գլխում կամ Ոսկեբերանի այսինչ հատվածում, և այդ վկայությունները իսկույն բերանացի ասում էր:

Դժբախտաբար մեր ժամանակ գրաբար գրականություն չկար. պատմական գրքերը արգելված էին պետության կողմից. Ոսկեբերան, Եփրեմ Ասորի, Բարսղի Վեցօրեայք, Եվսեբիոս և նման գրքեր չկային հրապարակի վրա՝ Վենետիկում տպված լինելու պատճառով:
Այդ բոլորը մենք միայն հին մատենագրության պատմությունից էինք սովորել, որի ուսուցիչն էր ինքը՝ Գարագաշ էֆենդին: Մեր դասագիրքն էր Եզնիկը, որ գրեթե անգիր էինք արել:
Բացի դրանից, շարունակ Լաֆոնթենի առակներից գրաբար թարգմանություններ էինք անում:
Գարագաշը՝ լինելով մոլեռանդ ոսկեդարյան, թույլ չէր տալիս մեզ կարդալ որևէ հետնադարյան գրաբար գիրք, իսկ Վենետիկի Մխիթարյանների հեղինակած գրքերը ատելով ատում էր:
Հյուրմյուզի թարգմանած «Տելեմակը» կոչում էր «բոզ համոզելու լեզու»:
Աշխարհաբարը նրա համար այլանդակություն էր.
«Ի՞նչ ըսել է՝ «իշխանության տակ». «տակը» ի՞նչ է. «տակը»… ըսեք «ընդ իշխանութեամբ»:
Նախդիրներու ջնջումը գռեհկություն է. ադիկա թուրքերեն է»:
Այսպիսի ծայրահեղ, ուրիշ դեպքերում անթույլատրելի բառեր էր գործածում Գարագաշը, բայց մենք մեծ պատկառանքով լսում էինք իր խոսքերը:
Նա՝ Բյուխների նյութապաշտ փիլիսոփայության հետևելով, անաստված էր.
«Աստված ի՞նչ է»,- ասում էր նա և ծխախոտի տումիտ կամ ուրիշ առարկաներ ցույց տալով ասում էր. «Ահա՛, սա Աստված է, ա՛ն ալ Աստված է, ամեն բան Աստվա՛ծ է»:
Այսինքն՝ նյութն ինքն Աստված է, և Աստված ինքը նյութ է:

«Գարագաշը»

Զառամյալ ծերունի էր, բայց դեռ ուշքը միտքը վրան էր: Անսահման բարի, սովորեցնում էր ոչ թե իբրև ուսուցիչ, այլ իբրև ընկեր: Դասի ժամանակ բոլորիս հավաքում էր իր գլուխը և այնպես պարապում:
Չափազանց միամիտ էր: Մի օր, իր ձախ կողմը կանգնած աշակերտներից մեկը Գարագաշի ականջին փսփսաց, թե աջ կողքին կանգնած աշակերտը գող է:
Գարագաշը վախենալով նայեց նրան և ժամացույցը աջ գրպանից հանելով դրեց ձախ գրպանը:
Մի ուրիշ օր դասարան մտած ժամանակ ձեռքին կարմիր թաշկինակի մեջ դրած ինչ-որ բան էր բերել և իբր թե թաքուն, կամացուկ դրեց ամբիոնի տակ և սկսեց պարապել:
Աշակերտներից մեկը նայեց և տեսավ, որ բերածը հունապ է:

Մի քանի րոպեի մեջ ամբողջ հունապները կերանք վերջացրինք:
Երբ դասը վերջացավ, և Գարագաշը իր հունապները մոռցած գնում էր, «Գարագա՜շ էֆենդի, հոս բան էիր դրել»,- կանչեցինք:
Գարագաշը հիշեց և վերադարձավ, կռացավ ամբիոնի տակ և պարապ թաշկինակը միայն տեսնելով՝ ասաց.
«Հոս բան էի բերեր»:
«Ի՞նչ բան»,- հարցրինք մենք՝ իբր ոչինչ չիմանալով:

Գարագաշը ամաչում էր ասել, բայց վերջում ասաց, թե հունապ էր:
«Օ՜, ինչո՞ւ մեզի չըսիք, մենք կպահեինք. հոս շատ մուկ կա, մուկերը տարեր են»:
Ահա այսչափ միամիտ էր նա»…

«ԿՅԱՆՔԻՍ ՀՈՒՇԵՐԻՑ» (Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ)
Մաս Ա

Մոտ կեսդարյա իր գիտական գործունեությամբ Հայ լեզվաբան, Հայաստանի ԳԱ ակադեմիկոս Հրաչյա Աճառյանը պեղեց Հայոց լեզվի գանձարանը և գրաբարի, լեզվաբանության, համեմատական քերականության, բարբառագիտության, ստուգաբանության և այլ բնագավառներում կատարած իր բեղուն աշխատանքի պտուղները թողեց սերունդներին:

1876 թվականին Կ.Պոլսի Սամաթիա թաղամասում, արհեստավորի ընտանիքում ծնված Հ. Աճառյանն իր նախնական կրթությունն ստացավ ծննդավայրում՝ Կեդրոնական վարժարանում: Բարձրագույն կրթության ճանապարհները 1895-ին նրան հասցրեցին Ֆրանսիա՝ Փարիզի Սորբոնի համալսարան, որտեղից վերադարձավ հայրենիք՝ շարունակելու իր գիտական, մանկավարժական արգասավոր գործունեությունը տարբեր քաղաքներում…
Կյանքի մայրամուտին թողած իր հուշագրության մեջ վաստակաշատ հայագետն արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս Հայ և օտարազգի բազմաթիվ մտավորականների, հասարակական գործիչների մասին։

«Իբրեւ գլուխ եւ իբրեւ սիրտ՝ մեծ ապագայ կը գուշակէի Կեդրոնականին այդ կոչէցեալ աշակերտին համար․․․ ամէն բան ունի յառաջանալու, մեծանալու համար․․․ քանզի բանաստեղծ ալ է։ Եւ հակառակ ասածին՝ խօսքին տեղ գի՛րն է, որ պիտի թռչի ու գայ մեզի»։ (Եղիա Տեմիրճիպաշյանը՝ Հ. Աճառյանի մասին)

Հ. Աճառյանի «Կյանքիս հուշերից» գրքից որոշ հատվածներ՝ ստորև…

ԻՄ ՈՒՍՄԱՆ ԸՆԹԱՑՔԸ

Շատ անգամ մտածել եմ, թե ի՞նչը պատճառ եղավ, որ ես մտնեի այս մասնագիտության մեջ: Այդ միևնույն է, թե հարց տայինք, թե ինչո՞ւ ոմանք այս և ոմանք այն մասնագիտությունն են ընտրում: Արդյոք հակումը բնատո՞ւր է, թե առաջանում է զանազան պայմաններից:

Ես կարծում եմ, թե պայմանները շատ մեծ ազդեցություն ունեն, ինչպես պիտի երևա հաջորդ տողերից:

Մայրս բոլորովին անգրագետ էր: Այսպես եղավ նաև մեծ քույրս, որ մինչև իր մահը Ա տառն անգամ չէր ճանաչում: Հայրս կիսագրագետ էր, բայց շատ աշխատասեր և ուսումնասեր: Երկու փոքրիկ անեկդոտ ցույց կտան իր գրագիտության աստիճանը:

Մի օր գալով դպրոց, հարցնում է հայրս հոգաբարձուներին, թե՝ «Տղաս ի՞նչպես է սովորելու մեջ»։ Պատասխանում են. «Տղադ շատ աշխատասեր է»։ Հայրս ասում է՝ «Ափսո՛ս, աշխատասեր ըլլալու տեղ, աշխատող ըլլար՝ ավելի լավ էր»։

Մի ուրիշ անգամ տուն եմ բերում իմ ստացած դպրոցական թվանշանները: Մեզ մոտ այն ժամանակ աշակերտի թվանշանը բառով էին գրում և ոչ թե թվով: Իմ թերթի վրա առարկաների դեմ դրված էին մի քանի հատ «քաջալավ», «լավագույն» և մի հատ էլ «լավ»: Հայրս՝ կարդալով այդ թերթը, նկատեց ինձ. «Ինչո՞ւ միայն մի հատ «լավ» ունիս, մյուսները «լավագույն» են»:
Ես վախենում էի ճիշտ հակառակից, որովհետև «լավը» ավելի ցածր էր, քան «լավագույնը», իսկ նա, զարմանալի էր, որ հակառակն էր կարծում:
Ես ասացի. «Հայրիկ, «լավագույնը» «լավից» բարձր է»:
—«Որի՞ն կուզես խաբել, «լավագույն»՝ այսինքն՝ լավի գույն ունեցող»։
Ես երկար բացատրեցի, բայց նա չհամոզվեց և դուրսը միայն, սրճարանում հարցնելով իմացավ զարմանքով, թե «լավագույնը» «լավից» բարձր է»:

«… Մայրս ունեցել էր մի հորեղբոր որդի, որ քահանա էր և այն ժամանակի համար ուսյալ մարդ էր համարվում: Նա մեռել էր, և նրա գրքերից մեկը ժառանգություն էր ընկել մորս: Դա մի փոքրադիր «Հայոց պատմություն» էր, տպված Վենետիկ: Հեղինակի անունը և տպագրության թվականը չեմ հիշում, բայց գրքի արտաքինը լավ եմ հիշում:
Հայրս՝ չափազանց սիրելով Հայոց պատմությունը, ինձ շարունակ կարդալ էր տալիս ոչ միայն հանգստի, այլև աշխատանքի ժամանակ:
Նա իր խանութում, որ մի ժամանակ գտնվում էր մեր պարտեզում կամ, երբ սենյակում սեղանի առաջ նստած աշխատում էր, ես էլ դիմացը նստած կարդում էի այդ գիրքը: Երբ գիրքը վերջանում էր, նորից էր կարդալ տալիս։ Այդպես շարունակ:
Այնպես որ, կարող եմ ասել, որ այդ գիրքը մի քանի տասնյակ անգամ կարդացել եմ: Գրքի վերջում դրված էր Հայոց բոլոր նահապետների և թագավորների անունների ցանկը` Հայկից մինչև Լևոն Զ: Այնքան շատ էի կարդացել, որ մինչև այսօր անգիր գիտեմ այդ ամբողջ ցանկը և մեքենայի նման կարող եմ կրկնել:

Այսպիսով ծնվեց իմ մեջ անշիջանելի սեր Հայոց պատմության, որ հետո անցավ ընդհանուր պատմության:
Կարդացել էի ամեն ազգի պատմություն, որ կարողացել էի ձեռք բերել։ Ամեն մի գիրք, որի խորագրում գրված էր լինում «Պատմություն», ձգող հրապույր ուներ միշտ ինձ համար, և մեծ սիրով կարդում էի՝ նույնիսկ եթե լիներ «Պատմություն թոչնոց»:

Հայրս ինձ համար առել էր Larousse -ի ֆրանսերեն բառարանը:
Այդ գրքի երկրորդ մասում, ինչպես հայտնի է, գտնում ենք անունների մեծ ցանկ. այնտեղ նշանակված են զանազան երկրների թագավորների անունը, թվականը և կյանքը, բառարանի այբուբենական կարգով: Ես, ողորմելի միամիտ մանուկ, այդ բոլոր անունները ըստ երկրների և ըստ ժամանակագրության կանոնավոր ցանկի վերածելով՝ մի աշխատություն էի կազմել: Եվ ինձ համար ամենամեծ հաճույքն էր կարդալ, օրինակ՝ Ֆրանսիայի թագավորների ժամանակագրական շարքը. այսպես և՝ ուրիշ երկրների: Կարծես, թե այդ երկրները իրենց համար սեփական պատմության գիրք կամ ձեռնարկ չունենային:

Այսպես, ուրեմն, մանուկ հասակիս ինձ առաջնորդ ունենալով այն Հայոց պատմության հատորիկը, սեր էի ստեղծել իմ մեջ դեպի Հայոց և ընդհանուր պատմությունը։ Այդ սերն էր, որ պատմությունից թեքվեց դեպի ազգերի լեզուները, ուրիշ խոսքով՝ պատմությունից անցա լեզվաբանության:

Լեզվի համար էլ ոչ մի ուղեցույց չունեի։ Մեր փողոցի ծայրին մի հույն նպարավաճառ կար. խնդրեցի նրանից, որ տա ինձ հունարեն այբուբենը. սովորեցի բոլոր տառերը և այդ փոքր հասակիս ազատ կարդում էի հունարենը:
Մի քանի փողոց այն կողմ մի հրեա փերեզակ կար, որից երբեմն գնումներ էինք անում: Փերեզակը սպիտակ մորուքով պատկառելի և բարի ծերունի էր: Ակնոցը աչքերին, գլուխը կախած գրքերի վրա, և ըստ իրենց տովորության՝ միշտ օրորվելով կարդում էր: Նրանից էլ խնդրեցի. որ տա ինձ եբրայական այբուբենը, իրենց անուններով և արժեքով: 22 տառերը գրեց մի թերթի վրա, և ես արագությամբ սովորելով, եբրայերեն էլ էի կարդում:

Մեր դպրոցում իբրև օտար լեզու, բացի թուրքերենից, սովորում էինք ֆրանսերեն: Բայց կային դպրոցներ, ուր ֆրանսերենի փոխարեն անգլերեն էին սովորեցնում։ Այդպես էր Սամաթիայի Նոր թաղի դպրոցը, ուր աշակերտում էր մեր հարևանի որդին՝ Երվանդը: Կիրակի օրերը գալիս էր նա մեր տունը և դռան շեմքի վրա նստած պարապում էր ինձ հետ անգլերեն»…

«Դեռ գերմաներենի և ուրիշ լեզուների չէի անցել: Գրաբար շատ լավ էի սովորում և զարմանում էի, ինչպես որ մինչև հիմա էլ զարմանում եմ, թե ինչու ուրիշները այնքան դժվարություն են կրում սովորելու գրաբարը»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

Լուսանկարում՝ Հրաչյա Աճառյանի ծնողները

«ԽՈՋԱՅԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼ»
ՄԱՍ Գ

ՀԱՅ ԿՂԵՐԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Արցախում՝ Շուշիի ուղղահայաց ժայռերի ներքո՝ Քարին տակ գյուղի մի բազմանդամ ընտանիքում 1860 թվականին ծնված Առաքել Բաբախանյանը՝ Լեոն, հսկայական ավանդ ունեցավ Հայ մշակույթում իր պատմագիտական ուսումնասիրություններով, արժեքավոր աշխատություններով, հրապարակախոսական հոդվածներով…

Շարունակելով նախորդ հրապարակումները՝ մի հատված ևս Լեոյից՝ ստորև…

«…Եվ չէին իմանում Հայ խակամիտ քաղաքագետները, թե ինչու եղավ այսպես։ Նրանք կարծեցին, թե կայսրի խորհրդականներն էին վատ մարդիկ, ուստի այսպիսի տխուր վախճան ունեցավ իրենց քրիստոսասիրական մուրացկանությունը։
Եվ դարձյալ մնաց այն հավատը, թե կրոնակցությունն Արևմուտքի հետ այն միակ փրկությունն է, որին կարող է ակնկալել Հայ ժողովուրդը։

Նկատենք այստեղ Հայ կղերական դիվանագիտության մի առանձնահատկությունն էլ՝ ամբողջ Հայության անունից նշանաբաններ ձևակերպելը։
«Մահ աստուածպաշտութեամբ, քան զկեանս ուրացութեամբ» — այս նշանակում էր՝ մի ամբողջ աշխարհը պիտի մեռնե՝ քրիստոնեության կամ, ավելի ճիշտ, լուսավորչականության համար։
Եվ դուրս էր գալիս, որ մի բուռն մարդիկ մի ամբողջ ժողովրդի ֆիզիկական գոյության տեր և տնօրեն էին դարձնում իրանց և մատնում էին նրան կոտորածի և բնաջնջման՝ հանդեպ սրանից շատ ուժեղ հակառակորդ կողմի։

Հայ կղերական դիվանագիտության ներկայացուցիչները չգիտեին և երբեք չեն իմացել համրել Հայ ժողովրդից իրանց խլած բոլոր զոհերը։
Հախուռն, անշրջահայաց, անպատասխանատու են եղել և այս պատճառով մի փոքրիկ և տկար ժողովրդի ողջակիզումը կատարել են խղճի հանգստությամբ։

Եղիշեն՝ իր փառաբանած Վարդանանց դժբախտ և աղետալի ապստամբությունն արդարացնելու և հիմնավորելու համար, հավատացնում է, թե ​ամբողջ աշխարհն ուզում էր մեռնել իր կրոնի համար, և ամենքը վազում էին դեպի պատերազմի դաշտը, ինչպես ոչխարները՝ դեպի աղը։
Այս բանաստեղծություն է, որ երբեք չի պակասել կղերական դիվանագիտության՝ թե՛ իրան և թե՛ ուրիշներին խաբելու համար։

Ղազար Փարպեցին տալիս է նույն Վարդանանց պատերազմի նկարագրությունը, և մենք այդտեղ տեսնում ենք ավատական իշխանների հրամանով Ավարայրի դաշտը քշված ճորտ գյուղացիների ամբողջ զանգվածներ, որոնք փախչում են դաշտից պատերազմը դեռ չսկսած։ (Ղ. Փարպեցի, էջ 153):
Ավատական Հայաստանը քարուքանդ եղավ այդ ապստամբությունից, որը պարսիկները ճնշեցին ամենայն անգթությամբ։ Բայց կղերական դիվանագիտությունը ո՛չ սարսափեց այդքան զոհերից, ո՛չ խրատական դասեր առավ ժողովրդական մեծ աղետից։
Եկեղեցու մեջ կար մի գիրք, որ կղերի մեծագույն նեցուկներից մեկն էր կազմում, և որի անունն էր «Տոնացույց»: Այդ գրքի մեջ մտցվեց այսպիսի հիշատակություն.
«Սրբոց Վարդանանց զորավորացն մերոց հազար երեսուն և վեց վկայից, որք կատարեցան ի մեծի պատերազմին»: (Էջմիածնի օրացույց, 1927, էջ 35):
Կղերական դիվանագիտությունն այս շնորհն էր անում կոտորված ժողովրդին և այնուհետև կարող էր հանգիստ շարունակել իր վարքագիծը: (Ծնթ. Միևնույն Օրացույցը Վարդանանց պատերազմից 1464 տարի հետո՝ 1915-ին տեղի ունեցած կոտորածներին վերաբերվում էր այսպես. «Տօն ազգային: Յիշատակ բիւրաւոր նահատակաց յընթացս համաշխարհային պատերազմի. յեկեղեցիս Հայաստանեայց կատարել հոգեհանգիստ»)…

…«Ինչ որ տեսանք մինչև այժմ, նույնը կրկնվում է և այսուհետև երկար և երկար դարերի ընթացքում։ Եվ չի էլ կարելի ասել, թե հոգևորականությունն այսպիսի ղեկավարող դեր երկրի ​քաղաքական ճակատագրի վերաբերմամբ խաղացել է շնորհիվ այն հանգամանքի, որ նա՝ քաղաքական իշխանության անկման և ոչնչացման շրջաններում եղել է Հայ ժողովորդի պաշտոնական ներկայացուցիչը։
Նախ՝ այս հանգամանքը բացասում են մեր 4-րդ և 11-րդ դարերը, վերջինս Անիի թագավորության մեջ, երբ գոյություն ուներ թագավոր (Գագիկ), բայց խաղալիք էր Պետրոս կաթողիկոսի ձեռքում, մի շահամոլ և զզվելիորեն ագահ կղերականի, որ միացած մի քանի ավատական տերերի հետ՝ վաճառեց Հայաստանի այդ գավառային անկախությունը բյուզանդացիներին, բայց և այնպես, կղերական գրականության մեջ ոչ միայն չէ ստացել որևէ կշտամբանք այդ պժգալի գործի համար, այլ դեռ զարդարվել է հրաշագործ սուրբի («Գետադարձ») լուսապսակով։

Երկրորդ՝ խնդիրը ներկայացուցիչ լինելը կամ չլինելը չէ։
Խնդիրը սկզբունքն է, բովանդակությունը, ընբռնումն է, աշխարհայացքը։
19-րդ և 20-րդ դարերում մենք ունենք մի շարք փաստեր, երբ կղերական դիվանագիտության վարիչները հոգևորականներ էլ չեն, այլ աշխարհականներ, անգամ այնպիսիները, որոնք համարում էին իրենց «սոցիալիստ»:

Մեզ մնում է՝ երևույթի ամբողջ տևողականության վերաբերմամբ պատմական ճշտությունը պահպանած լինելու համար, վերցնել «բյուզանդականություն» տերմինը և նրա տեղ դնել «քրիստոնյա Եվրոպա»։ Էությունն, այս փոփոխումից, մազի չափ չի վնասվի երկու կողմերի համար, և դրությունը կմնա հավերժական – մի կողմը, այն է՝ Հայ կղերական դիվանագիտությունը, լացող մուրացկան՝ «Քրիստոսի սերին», իսկ մյուս կողմը, քրիստոնեական դիպլոմատիան՝ ստախոս, խաբեբա, դավաճան, ազգերի արյունը առևտուր դարձնող, ինքն էլ վաճառվող մի բոզ։

Թե որքան չարաղանդ մի մոլություն էր Հայ կղերական դիվանագիտության պաշտամունքը, – այս հանգամանքն էլ Հայոց պատմությունն ընդգծել է մի շարք խոշոր փաստերով։
Առաջին փաստը մենք տեսանք – Պապ թագավորը՝ զոհ։ Նրանից հետո էլ Հայ իրականության մեջ երևացել են գործիչներ, որոնք հասկացել են, թե երկրի քաղաքական շահերը բարձրաբարբառ հրամայում են ձեռք վերցնել կրոնակցության թշվառ հենարանից և փոխադարձության լեզու գտնել հարևան ուժեղ, տիրապետող, բայց ոչ քրիստոնյա պետությունների հետ։

Պապից հետո երկրորդ տեղը պատկանում է Թեոդորոս Ռշտունուն (7-րդ դար), որը՝ զզվելով Բյուզանդիայի խարդախ քադաքականությունից, ​դաշնակցեց արաբների հետ՝ Հայաստանի համար շատ ձեռնտու պայմաններով՝ ընդդեմ Բյուզանդիայի, բայց դրա համար նրա դեմ թշնամություն բարձրացրեց ժամանակի հունամոլ կաթողիկոսը՝ Ներսես Շինողը։

Ավելի փառավոր օրինակ ներկայացնում է Կիլիկիայի Մլեհ իշխանը (12֊րդ դար), մի շատ բացառիկ երևույթ Հայոց պատմության մեջ։ Նա դաշնակցում է հարևան մահմեդական պետությունների հետ, նրանց օգնությամբ հաղթական պատերազմ է մղում տեղական լատինական իշխանությունների դեմ։ Այս միակ մարդն էր, որ մի կողմ նետելով կրոնական նախապաշարմունքները, հենց այդ միջոցով ուժեղացավ այնքան, որ պատերազմերը մղեց մինչև իսկ Բյուզանդիայի դեմ և երբեք չհաղթվեց, մինչև որ Մանվել կայսրն ստիպված եղավ հաշտություն կնքել նրա հետ։

Բայց այսպիսի մի երևույթ չէր կարող տանել Հայ կղերական դիվանագիտությունը, և Մլեհն սպանվեց յուրայինների ձեռքով, հազիվ կարողանալով վարել իր իշխանությունը հինգ տարի։

Մի ուրիշ օրինակ էլ ավելի ևս զարմանալի․ նույն Կիլիկիայի Հեթում թագավորը (13-րդ դար,) որ մոնղոլական աշխարհավեր արշավանքներից իր երկիրն ազատելու համար՝ դաշնակցություն կնքեց մոնղոլների մեծ խանի հետ և դրա համար մի տաժանելի և անսովոր ճանապարհորդություն կատարեց Միջերկրական ծովի ափից մինչև Մոնղոլիայի Կարակորում մայրաքաղաքը։ Հեթումը պարտավորվեց իր զորքերով օգնել մոնղոլական բանակներին, բայց դրա փոխարեն պահպանեց իր պետության խաղաղությունն ու անկախությունը։

Հայ ժողովուրդն, ուրեմն, միանգամայն զրկված չէր իրերն իրենց իսկական արժեքով և նշանակությամբ տեսնելու և կշռադատելու ընդունակությունից։ Բայց մեր բերած այս վկայությունները մնում են կղզիացած ու առանձնացած, իբրև անհասկանալի, հալածվող բացառություններ Հայ կղերական դիվանագիտության կատարյալ և անսահմանափակ տիրապետության ներքո»։