«ՄՆՈՒՄ ԷԻՆ՝ ՍԻՐՏԸ ԹՈՂՆԵԼՈՎ ՔԱՂԱՔՈՒՄ, ԻՐԵՆՑ ՊԱՀԵԼՈՎ ԿԱՐՈՏԸ»…
16-17-րդ դարերում Հայ վաճառականությունը շահաբեր, հարուստ գործունեություն էր ծավալում աշխարհի տարբեր երկրներում՝ ընդհուպ մինչև Հնդկաստան ու Չինաստան:
17-րդ դարում Նոր Ջուղայեցիները, որպես խոշոր վաճառականներ, Պարսկաստանի Բանդարաբաս նավահանգստից նավերով մուտք գործեցին Հնդկաստան՝ հասնելով Սուրաթ նավահանգիստ, որտեղից էլ մեկնեցին այլ քաղաքներ, մասնավորապես՝ Կալկաթա, Բենգալ, հյուսիսային Փենջաբ, հասնելով մինչև Ճավա (Ժավա) կղզի…
17-րդ դարի ֆրանսիացի բուսաբան Ժոզեֆ Պիտոն դը Տուրնֆորը (Joseph Pitton de Tournefort, 1656-1708), որը Լուի 14-րդի՝ «Արև-արքայի» հանձնարարությամբ 1700-ի մայիսից մինչև 1702-ի հունիս ճանապարհորդում էր Միջին Արևելքում (Լևանտում, Արևմտյան ու Արևելյան Հայաստանում՝ Կարինով, Կարսով հասնելով Թիֆլիս, Երևան, Արարատ լեռ…), նկարագրում է վաճառականների՝ մոտ 200 հոգանոց մի քարավանի հետ անցկացրած իր օրերը՝ գիշեր ու զօր անցնող ճամփեքին՝ լի վտանգավոր միջադեպերով, (հատկապես՝ քրդերի ավազակային հարձակումների սպառնալիքի պայմաններում, նաև՝ երբ թուրք պաշտոնյաներն էին առավելագույնս խլում-յուրացնում՝ կողոպտում բեռները):
Հայերի առևտրական քարավանների վրա հաճախակի ավազակային հարձակումների, տեղական իշխանությունների կողմից թալանի մասին վկայություններ են թողել նաև Զաքարիա Ագուլեցին՝ իր օրագրություններում՝ «Դավթար»-ում՝ 17-րդ դարի Հայոց կյանքից բազմաթիվ պատկերներով, ինչպես և՝ Առաքել Դավրիժեցին: Վերջինիս հիշատակմամբ՝ Էրզրումի Աբազա փաշան խաբեությամբ բազմաթիվ առևտրական քարավաններ է հավաքել քաղաքում ու թալանել…
Նա պատմում է նաև պաշտոնազրկված Չոմար փաշայի մասին, որը Բուրսայի և Անգորայի կողմերում՝ ավազակախմբերով դարանակալում էր ճանապարհներին ու հարձակվում անցնող քարավանների վրա՝ կոտորելով ու կողոպտելով «ոսկին ու արծաթը և ինչ որ ցանկանում էր». «Դարանամուտ լինէր ի վերայ ճանապարհաց՝ երթևեկ կարաւանաց և ի վերայ բախեալ զորս կոտորէր, և զորս փախստական առնէր, և զոսկի և զարծաթ և այլ զոր ինչ և կամէր առեալ գնայր»…
Կարինի՝ Էրզրումի կողմերով ու այլուր անցնելիս արված իր ճանապարհորդական նշումներում ֆրանսիացի բուսաբանը՝ Տուրնֆորն իր հավաքած բույսերի նկարագրությունից բացի, հիշատակում է տեղական կյանքի առանձնահատկությունները, մարդկանց: Նա անդրադառնում է նաև քարավանների անցման հետ կապված սովորույթներին՝ ինչպես են տեղացիները՝ քարավանների մոտենալու լուրն առնելով, նույնիսկ երկու օրվա ճանապարհ ընդառաջ գնում՝ նրանց դիմավորում՝ իրենց հետ վաճառականների համար զովարար ըմպելիքներ ու գինի բերելով՝ փոխարենը բեռներից զանազան գեղեցիկ ու անհրաժեշտ իրեր ստանալով:
Ավելի ուշ շրջանում Հայաստանում եղած մի այլ ֆրանսիացի ճանապարհորդ՝ Շարդենը, հիշատակում է մեծամասնությամբ Հայերով բնակեցված Նախիջևանի խոշոր վաճառանոցները, կամարածածկ փողոցները՝ խանութների խիտ շարքերով, քաղաքի հինգ քարվանսարաներով…
Վաճառականի բացառիկ հմտությունների, կարողությունների շնորհիվ՝ տաժանալից ու վտանգներով լի երկար ճանապարհներ կտրելով, քաղաքական փոթորիկների բովով անցած Հայորդիք իրենց հայրենիքից բռնագաղթվելուց հետո հեռավոր երկրներում ապաստանեցին՝ հիմնելով Հայ գաղթօջախներ զանազան երկրներում: Հնդկաստանում եռանդուն Ջուղայեցիք բարգավաճեցին՝ կարևոր գործունեություն ծավալելով այդ ընդարձակ երկրի տարբեր քաղաքներում, հասնելով մինչև Ճավա (ներկայիս՝ Ինդոնեզիա):
Ու թեև օտար երկրում Հայի ազգային դեմքը պահելու խնդրով մտահոգ բազմաթիվ Հայորդիներ ջանքեր չխնայեցին Հայկական համայնքն ուծացումից զերծ պահելու համար, այնուամենայնիվ, կարճ ժամանակում «ձուլումով անհետացման» զոհ դարձան Հնդկահայոց ստվար մեծամասնությունը:
Եվ անցյալի փառքերը պատմություն դարձան…
Ծանոթանանք Հովսեփ Ամիրխանյանի «Խոհականք»-ին նվիրված՝ Խաչատուր Դադայանի ուշագրավ ուսումնասիրությունից քաղված որոշ հատվածների՝ վերցված «Իրատես.am» կայքից,
«Մտադիր եմ դրամով գնել իմ նախնյաց երկրները՝ Ղարաբաղի աշխարհը Փայտակարանով հանդերձ»…
«13 տարեկան էի, երբ հայրս տուն գնեց Նոր Ջուղայում, և Բուրվարիից տեղափոխվեցինք քաղաք. հիմա եմ հասկանում՝ Աշուղ-Արքան դա՛ էլ արեց հանուն ինձ:
Ջուղան դաժան էր, ի սկզբանէ մեզ չընդունեց, քանզի մենք քաղաքու՛մ չէինք ծնվել, եկվոր էինք: Առհասարակ ծանր բան է, երբ քաղաքդ քեզ չի սիրում: Ինքը քեզ համար խորթանում է, ու դու սկսում ես իրեն չսիրել: Չսիրել կարող ես, ատել՝ ոչ:
Չսիրելու և ատելու միջև նուրբ թել է անցնում, որը պիտի չկտրես: Ես կարողացա չսիրելով չատել:
Այստեղ իշխում էր վաճառականության աստվածը, ով հարուստ էր՝ տեր էր, ով աղքատ՝ հարուստի սպասարկող: Ես էլ դարձա սպասյակ, բայց ողջ կյանքում այդպիսին մնալ չէի ուզում, իսկ դրա համար հարկ էր իմանալ ու գիտակցել Ջուղայու էությունը:
Հնդկաստանի կամ Եվրոպայի խոշոր բնակավայրերի համեմատ այդ ոչ մեծ Հայաքաղաքը, որի անունը թնդում էր աշխարհով մեկ, կառավարում էին մեծահարուստ խոջաները՝ քալանթար-քաղաքագլուխը, 11 տասնակների՝ թաղերի պետերը և արհեստավորաց ավագը՝ ուստաբաշին:
Յուրաքանչյուրը պաշտոն էր զբաղեցնում իր հարստության, ունեցվածքի համապատասխան: Տասնակապետերը տերուտիրական էին իրենց թաղերում, առանց ուստաբաշու թույլտվության ոչ մի արհեստավոր որևէ գործ սկսելու ու վարելու անկարող էր, իսկ քալանթարն իրականացնում էր ընդհանուր ղեկավարումը:
Այդ Մեծ խորհուրդներն էին, որ երկու դարից ավելի իրենց կանոնադրությամբ, վճիռներով ու կարգադրություններով պահպանում էին Հայաքաղաքի համեմատական անկախությունը Պարսկաստանից:
Ամիսը մեկ անգամ քալանթարը՝ ձիակառք նստած, թումանների տոպրակները գիրկը հատում էր Զայանդերուդ գետի վրա գցված Ալլահվերդի խանի կամուրջը ու մայրաքաղաք Սպահանի շահական պալատին վճարում պայմանավորված հարկը: (Նշենք, որ «քալանթարը»՝ վաճառականական ավագը, առևտրականների միջև ծագած տարաձայնությունների հարթողն էր, նաև՝ հպատակների ճնշման, թալանի «միջոց»՝ պետական կառավարիչների ձեռքին, Կ.Ա.):
Ջուղայու ինքնիշխանության աղբյուրը զուտ տնտեսական էր:
Քաղաքն ապրում էր բացառապես վաճառականաց շնորհիվ. վաճառականներ, որոնց առևտրային բուռն գործունեությունը ծավալվում էր Պարսկաստանից շատ ու շա՜տ հեռու՝ Աֆրիկայի հյուսիսից մինչ Շվեդաց թագավորություն, յանկիների աշխարհ Ամերիկայից մինչ Նիդերլանդական Հնդկաստան:
Պատանեկությանս տարիներին, երբ հաճախում էի Սբ. Ամենափրկիչ վանքի դպրանոց, հաճախակի ձեռքս էի առնում Կոստանդ Ջուղայեցու «Աշխարհաժողովը» և մեկ առ մեկ կարդում անվանումները աշխարհի հարյուրավոր քաղաքների, ուր ոտք էին դրել Ջուղայեցի վաճառականները: Նրանք կազմակերպված գաղթականներ էին, որոնք հետները տանում էին ապրանքներ, որոշ գումար, գործնական գիտելիքներ, քաղաքի դրվածքի ու միմյանց հանդեպ հարգանք:
Հիմնականում գնում էին խումբ-խումբ, իսկ եթե որևիցէ մեկը մենակ էր, ապա ճանապարհվում էր այն երկիր, ուր կար մեկը, ով Ջուղայում ընդունված կարգի համաձայն սկզբնական շրջանում կօգներ, պարտավոր էր աջակցել:
Պատմում էին, որ հին ժամանակներում Ջուղայեցիք մշտական բնակություն չէին հաստատում իրենց մեկնած երկրներում, վերադառնում էին, բայց Պարսկաստանի վիճակը որքան վատացավ, այնքան մնացողները շատացան:
Մնում էին՝ սիրտը թողնելով քաղաքում, իրենց պահելով կարոտը»:
Օտար ափերում բնակություն հաստատած՝ ժամանակի ընթացքում այլազգիների հետ ամուսնությամբ «ձուլված», «Հայ ազգի համար կորսված» իր տոհմի պատմությանն անդրադառնալով, Հ. Ամիրխանյանը գրում է.
«Այս ճիւղագրական պատմութեամբս երկու նպատակների կուզեմ ծառայել:
Նախ՝ Ամիրեանց կամ Ամիրխանեանց տոհմի ներկայ զաւակներին իրենց նախնեացը ծանօթացնել եւ խրախուսել դէպի վեհանձն ազգասիրութիւն:
Երկրորդաբար՝ ծանօթացնել մի դարում տեղի ունեցած Ամիրեանց տոհմի օտարազգիների հետ թէ ինչպէս են ձուլուած եւ ազգի համար կորսուած:
Ուրեմն՝ թող գաղթավայրերում եղած ամէ՛ն մի Հայ սթափուի՛ եւ խուսափի՛ ձուլումներից՝ նախօրոք ձեռք առնելով պէտք եղած միջոցներն, որպէսզի այլեւս տեղիք չըտրուի՛ որոք ձուլմանց (Եւրոպայում ձուլւողներն անհաւատարիմ են գտնւում ազգին եւ, միեւնոյն ժամանակ, ամաչելու են եւրոպացի արեւելեան ազգերի հնախոյզների մօտ՝ իրենց տգէտ գտնուելովն:
Իսկ Ասիայում օտար ազգերի հետ ձուլուելն թողե ալ՝ խայտառակութիւն, ուրիշ ոչինչ չէ՛ նշանակում: Վասնզի ձուլուելով մտնում են թուխ եւ սեւամօրթ փորթուքեզների կամ հաֆկաստների դասակարգն են, ոտքի տակ տալով Հայ ազնիւ եւ հին ազգի անունն ու նրա փառաւոր եւ քաջազուն անցեալը:
«Երբ Հայերէն խօսալ չգիտես՝ ձուլուած ես»:
Կատարեալ Հայ լինելու համար Հայերէն խօսալուց յաւել պահանջներ կան:
Ահա, ա՛յդ անելովն՝ ազգին մեծ ծառայութիւն մատուցած եւ ինձ իմ նպատակիս հասցրած կը լինեմ»:
…«Իբրև Ճաւայի (Ինդոնեզիայի կղզու, Կ. Ա.) ամէնէն հին Հայաբնակ քաղաքներէն մին, Սըմըրանգ եղած է այն վայրը, ուր ամէնէն աւելի օտարներու հետ ձուլուած և կորսուած են Հայ ընտանիքները: Անոնց գլխաւորներէն կը յիշուին Մատրասի նշանաւոր աղա Շահամիր Շահամիրեանի սերունդէն՝ Շամիրեանները, Անդրէասեաններ և ուրիշներ, որոնք մոռցած են թէ՛ Հայ լեզուն և թէ՛ Հայութիւնը և ապազգայնացած են խառն ամուսնութիւններով:
Սըմըրանգ երբեմն ունեցած է մինչև 30 տուն Հայ բնակչութիւն, իսկ 1917-ին միայն երկու ընտանիք մնացած էին»,- գրել է Արշակ Ալպոյաճեանը (մեջբերումը՝ Խաչատուր Դադայանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից):
