«ՋԵՐԻ՝ ՋՈՒՐ, ՈՐ Է ԱՅԾ»…

«ՋԵՐԻ՝ ՋՈՒՐ, ՈՐ Է ԱՅԾ»…

Հողագործության, կրոնական և այլ նպատակներով ժամանակի չափման անհրաժեշտությունը՝ Օրացույցի պատմությունը, մարդկության պատմության ամենավաղ շրջանից է հայտնի:

Յուրաքանչյուր քաղաքակրթություն իր օրացույցն էր հիմնում՝ նշանավորելով իր դարաշրջանը:
Օրացույցի պահպանված ամենավաղ նմուշները Եգիպտոսից, Ացտեկների ու Մայաների մշակույթից են մեզ հասել:

Աստղագիտությունը սրբազան գիտություն էր, քանզի Երկնքում դիցերի կամքն էր ընթերցվում՝ Երկրի ու նրա բնակչության ճակատագրի վերաբերյալ նրանց բարեհաճ կամ ոչ բարյացկամ դիրքորոշումը: Եվ աստղերի շարժմանը հետևելով՝ մեկնաբանվում էին՝ անվանակոչելով զանազան Աստղերն ու Աստեղատները…

Աստղային երկինքն ուսումնասիրելով՝ ժամանակի հաշվարկը կատարում էին քրմերը, որոնք հին աշխարհի աստղագետներն էին, գիտնականներն ու բժիշկները նաև…

Ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակից հայտնի Միջագետքյան՝ Շումերական հաշվարկի հիմքը 60-ն էր:

Հազարամյակներ թևակոխելով, այն հասել է մինչև մեր օրերը՝ անկյունների աստիճանների հաշվարկում՝ 360°=6×60° կամ՝ ժամանակի սանդղակում՝ 1ժամ= 60 րոպե = 60 վայրկյան:

1798-1801 թվականներին՝ Նապոլեոն Բոնապարտի եգիպտական արշավանքի ժամանակ, նրա գեներալներից մեկը (Desaix) Դենդերա քաղաքի Հաթորի տաճարում հայտնաբերում է մի բարձրաքանդակ, ուր պատկերված է Երկնակամարը՝ Աստեղատներով (համաստեղություններով):

Այնուհետև, 1821 թվականին այն փոխադրվում է Ֆրանսիա:

Ներկայումս ցուցադրվում է Լուվրի թանգարանում և թվագրվում է մոտ ն.թ.ա 50 թվականով, սակայն համարվում է մի շատ ավելի հին բնօրինակի կրկնությունը (գուցե՝ հետագայում կրած փոփոխությամբ է այսօր ցուցադրվում):

Եգիպտոսի արքա Թութմոսիս Ա-ի (1504-1492) քուրմ-աստղագետի՝ Ամենեմհետի՝ «Միտանի Երկրից» վերադարձի կապակցությամբ է ցարդ հայտնի՝ Երկիր Նաիրիի՝ «Միտանի» անվամբ հիշատակումը, որը վերծանվում է «Մա-ի-տա-նի» կամ «Մի-տա-ուն-նի» ձևով, իսկ, ավելի ստույգ՝ երկու տարբերակներից վերցրած ճիշտ վանկերով՝ «Մայր Տունի»…

Հին Եգիպտոսի տոմարից հայտնի են տարվանն ավելացվող հավելյալ հինգ օրերի՝ դիցերի անուններով կոչվող անվանումները:

Հայկական տոմարում նույնպես լրացուցիչ հինգ օրեր կային (նահանջ տարում՝ վեցն էին):

Եվ այդ օրերն ունեին իրենց անվանումները՝ Լուծ, Ջերի, «որ և Եղջերու ասի» (ըստ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանի), Փառանձնոտ, Արտախույր, Ծկրավոր (կամ՝ Ծպավոր):

Հայկական տարբեր բառարաններում «Ջերի» անվան բացատրությունը կա:

Ս. Մալխասեանի՝ «Հարերէն բացատրական բառարանում»՝ «Ջերի» մոլորակի անունը «Եղջերուն» է:
Հ.Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանում» «Ծննդոցի» մեկնիչներից մեկի բացատրությունն է բերվում՝ հիշյալ աստղերին համապատասխանող մեկական տարրի ուղեկցությամբ:

«Ցոյցք մարդկան արուետք են հինգ աստղն. Լուծ՝ հող, Ջերի՝ Ջուր, որ է այծ: Արտախոյր՝ զմիտսն ասէ որ ի գլուխն. Ծպաւոր՝ զգեստն ասէ, որ է Օդն, Փառազնոտ՝ զհուրն»:

Դենդերայի սկավառակաձև բարձրաքանդակում կորաթեք եղջյուրներով Խոյակերպ դիցը՝ Խնումը, «Պաղ (կամ՝ Թարմ) ջրերի տիրակալն» էր՝ Կյանքի արարման ու Վերածննդի խորհրդանիշը և նույնացվում է Միջագետքյան՝ Այծի՝ Այծեղջյուրի հետ (Էնկի):

Խոյակերպ կամ Խոյագլուխ մարդու տեսքով պատկերվող հիշյալ դիցը Լատոպոլիսի տաճարի պատերին փորագրված մի տեքստում բնութագրվում է «Արարիչ», «Կենաց Տան Տիրակալ», «Լուսաշաղ» (Լույս սփռող, Լույս հյուսող) բառերով:

Նրա պաշտամունքը զուգակցվում է Նեիթի (Անահիտի) հետ:

Այծի, եղջյուրների կապը Լույսի հետ ակնհայտ է հայկական ազգային պատկերացումներում (բանահյուսության մեջ բազմաթիվ են օրինակները՝ «Մեջքը պեծ այծ», «Լուսավոր եղջյուրներ…):

Արևածագի առաջին շողերի հետ, շողաթաթախ քերծերին ու քարափներին կանգնած քարայծների եղջյուրները նույնպես լուսավորվում էին՝ մասնակցելով Լույսի սփռմանը (Լուսաշաղ՝ Լույսով շաղախված և Լույս շաղող՝ Լուսափայլ եղջյուրներ)…

«Մարդկային էակներ ստեղծող Աստվածային կավագործը»՝ եգիպտական Խոյագլուխ Խնումը, կավե կճուճի առաջ երեխաներ ստեղծելու պահին է պատկերվում (համանման պատկերացումներ են հայտնի և Միջագետքից՝ շումերական դիցաբանությունից Էնկիին (նրա մորը կամ կնոջը) վերաբերող):

Իր եղջյուրների մշտանորորգ բնույթի շնորհիվ, թերևս, եղջերուն կապվում էր կյանքի, բնության հավերժական Վերազարթոնքի խորհրդի հետ և հնագույն շրջանից հայտնի Մայր-Բնության պաշտամունքի հետ էր առնչվում (նման պատկերացումներ գոյություն ունեին տարբեր ժամանակաշրջանների բազմաթիվ մշակույթներում):
Նշենք, որ հնում «Եղջերու» բառը գործածվել է նաև ընդհանրապես «եղջյուրավորների» նշանակությամբ (համաձայն Հ.Աճառեանի «Հայերէն արմատական բառարանի»):

2-րդ դարում կազմված՝ քրիստոնեության մեջ կենդանիների խորհրդին վերաբերող ձեռնարկում (Physiologicus), եղջերուն Քրիստոսի հետ է նույնացվում:

Եղջերվազգիների մի առանձնահատուկ տեսակի կարևոր դերը հիշատակելու առիթն ունեցել էինք նախորդ գրառումներից մեկում՝ Հայոց (Մուշքերի)՝ մշկելու՝ մշկով հոտավետելու հնագույն ավանդույթի առնչությամբ:

Հետագայում ողջ աշխարհում տարածված (և ցարդ հարատևող) անուշաբույր մուշկը պատրաստվում էր եղջերուի ցեղին պատկանող լեռնային մի կենդանու՝ Մշկեղնիկի՝ Մշկայծյամի արուի մշկապարկում կուտակվող մուշկից (ներկայումս օծանելիքի արտադրության մեջ կիրառվող ամենագնահատելի այդ բաղադրիչը արհեստականորեն է ստացվում):

Ուշագրավ է, որ մեզ հասած զանազան պատկերներում եղջերուի (նաև՝ մշկայծյամի) մարմնակազմության մանրամասներն են նշված (ներքին օրգանները՝ մշկապարկը…):

Հայկական Լեռնաշխարհի կենդանական աշխարհի մշտական բնակիչներից է հայտնի մի եղջերավոր՝ բեզոարյան այծը, որը, տեղաբնակների տնտեսական կյանքում կարևոր իր դերից բացի, ազգային պատկերացումներում խորհրդանշական մեծ իմաստ ունի:

Հայաստանի ժայռապատկերներում նրա գերակշռող պատկերի շնորհիվ նաև «իծագիր» են անվանում ժայռերին փորագրված այդ նկարները…

Ի գիտություն նշենք, որ «Բեզոարյան» անվանումը տրվել է հնագույն շրջանից մինչև վերջին դարերը «հրաշագործ» հատկություններով մի քարի՝ որոշ կենդանիների, մասնավորապես՝ կճղակավորների օրգանիզմում առաջացող «բեզոարի» շնորհիվ:

Չմարսված սնունդի կուտակումից առաջացած այդ գոյացությունը, որը հազարամյակների ընթացքում համարվում էր «Կյանքի պահապան» և հակաթույն՝ որպես հիանալի միջոց կենդանական խայթոցների, բուսական թունավորումների և բազմաթիվ այլ հիվանդությունների դեմ, արժանացել է 16 -17-րդ դարերի մի շարք բժիշկների ուշադրությանը:

Նրա արդյունավետությունն են փորձարկել Ամբրուաս Պարեն, Ռ.Ջեյմսը, Պ.Պոմեն (Ambroise Paré, Robert James, Pierre Pomet):

Մատնանշելով բեզոարին վերագրվող հրաշագործ հատկությունների չափազանցված դերը, այնուամենայնիվ, «հիվանդների երևակայությանը հագուրդ տալու նպատակով», որպես բուժիչ միջոց երկար ժամանակ շարունակվել է այն կիրառվել:

1694 թվականի դեղանյութերի մի ձեռնարկում (Pomet), ի շարս գործածվող դեղամիջոցների, նշվում են նաև բեզոարը, լիկորնը՝ միաեղջյուրը և մուշկը…

Ուշագրավ է, որ հիշյալ ուսումնասիրության մեջ բեզոարի կենդանին պատկերվում է կիսով՝ այծ, կիսով՝ եղջերու, ինչպես իր անվանումն է՝ Այծեղջյուր, Capri (այծ) և cervicae (եղջերու): (Մեջբերումը՝ ստորև որոշ լուսանկարներով՝ J.B. Maillé «Le Bézoard, entité naturelle, objet de fantasmes», 2014), (հայերենով նաև՝ Եղջերվաքաղ):

Ոսկու պես թանկարժեք Բեզոարը կրվել է նաև որպես պահպանիչ-թալիսման՝ թունավոր վտանգներից հեռու մնալու նպատակով (մատանու կամ այլ տեսքով):

Հնագույն շրջանում քրմերը նույնպես՝ իրենց վակասին՝ պատմուճանին (շուրջառին, ուսանոցին, թիկնոցին, լանջանոցին) կից նմանատիպ զանազան պահպանակներ էին կրում՝ տարբեր նշանակության):

Համաձայն Տավերնիեի՝ 1713 թվականի գրվածքի, Պարսկաստանում այնքան գնահատված էր այդ քարը, որ խստիվ արգելված էր բեզոար կրող կենդանի այծերի վաճառքը, իսկ իրենց շրջանից նրանց անօրինական արտահանման փորձը մահապատժի էր ենթակա…

Բեզոարի երեք քար էր ընծայել Նապոլեոնին Պարսից շահը, որոնք, 1808 թվականին, իր քիմիկոսի զննումից հետո, չէին կիրառվել (թեև 1851 թվականի ձեռնարկում դեռևս դեղամիջոցների թվում հիշատակվում է և բեզոարը):

Ջուր («հեղուկ» և «եղջյուր») — Ջեր — Եղջեր — Այծ կապից հետո անդրադառնանք նաև յոթնօրյակի՝ շաբաթվա անուններին:

Հին ազգերը (եգիպտացիք, հնդիկները), օրը բաժանում էին չորս մասի, որոնցից յուրաքանչյուրը հովանավորվում — պահպանվում և կառավարվում էր մի մոլորակի կողմից:

Աստիճանաբար, ժամանակի ընթացքում, յուրաքանչյուր օրն անվանվում է օրվա առաջին մասում՝ առավոտյան իրեն «ղեկավարող» մոլորակի անվամբ և հետևյալ դասավորմամբ՝Լուսին, Մերկուր, Վեներա, Արև, Մարս, Յուպիտեր, Սատուրն:

Հիշենք, որ օրվա 24 ժամերն իրենց հատուկ անվանումներն ունեին՝ պայմանավորված այդ պահի լուսավորության աստիճանով, ինչպես, օրինակ, Այգ, Ճառագայթյալ, Շանթակող կամ՝ Խավարակ, Աղջամուղջ, Մթացյալ…

Քրիստոնեության մեջ՝ յոթնօրյակը (շաբաթը), այնպես են դասավորել, որ Արևի օրը՝ Կիրակին, լինի հանգստյան օրը՝ յոթներորդը:

Յոթնօրյակի (շաբաթվա) օրերի անվանումները հարմարեցնելով այլոց (եբրայական) ծիսական հաշվարկին, «շաբաթից» հետո եկող հերթականությամբ են կոչվել օրերը, այսինքն՝ «շաբաթին հաջորդող երկրորդ օր՝ երկուշաբթի, շաբաթին հաջորդող երրորդ օր՝ երեքշաբթի»… և այսպես շարունակ:

Փոքրիկ հիշեցմամբ՝

1. Արեգակի օր – կիրակի
2. Լուսնի օր – երկուշաբթի
3. Հրատի օր – երեքշաբթի
4. Փայլածուի օր – չորեքշաբթի
5. Լուսնթագի օր – հինգշաբթի
6. Արուսյակի օր – ուրբաթ
7. Երևակի օր – շաբաթ:

Հայկական մշակութային ժառանգության ուսումնասիրության ու պահպանման գործի անխոնջ նվիրյալ Սամվել Կարապետյանի հիշատակի խնկարկմամբ…

Դենդերայի՝ Հաթորի տաճարի առաստաղը՝ Աստեղատներով