ԴԵՊԻ ԿՈՌԻԿՈՍ…
Կիլիկիա, Երկիր Հայոց, Լերանց Աշխարհ, Տունն Կիլիկիո, Փոքր Հայք, Սիսուան…
Աշխարհագրական, բնական զանազան պայմաններ ունեցող այս Երկիրը՝ Ապառաժային՝ Լեռնային Կիլիկիան՝ Տավրոսյան լեռնահամակարգի բարձր գագաթներով, Անտիտավրոսի լեռնաշղթայի ճյուղերով, նաև՝ Դաշտավայրային Կիլիկիայի արգավանդ հողերով, հանքային հանածոներով հարուստ ընդերքով ու ստորին հոսանքներով գետերով, Արևելքն Արևմուտքի հետ կապող կարևորագույն օղակներից է:
Եվ Կիլիկիայի մասին տեղեկությունները գալիս են ժամանակների խորքից. խեթական, ասորեստանյան սեպագիր արձանագրություններում, հույն պատմիչների երկերում բազմաթիվ հիշատակություններ կան հազարամյակների ընթացքում զանազան ասպատակությունների ենթարկված հիշյալ տարածաշրջանի վերաբերյալ…
1943 թվականին Փարիզում հրատարակված՝ «Հայ-եվրոպական պատմություն» գրքում, շեշտելով անցյալը ներկային ու ապագային կապող Պատմության դերը, հեղինակը՝ Գրիգոր Թելալյանը, անդրադառնալով հույն ու հռոմեացի պատմիչների հիշատակած՝ «Ընդարձակ ու մեծ թագավորության»՝ Հայաստանի պատմության հնագույն շրջանին, գրում է.
«Հայերի առաջին Նախնիները՝ Խեթերն ապրել են Կիլիկիայում» (Krimitel «Histoire Armeno-européenne», Paris, 1943):
Դարերի ընթացքում, օտարազգի նվաճողներից բացի, նաև ճանապարհորդներն են անցել այստեղով և իրենց հուշագրություններում հավերժացրել պատմական հուշարձանների, ավերակված բերդերի ու նրանց արքաների, իշխանների պատմությունը:
Ուշագրավ ուսումնասիրություններ կան հատկապես հնագիտական կոթողներով ու արձանագրություններով հարուստ Կոռիկոսի վերաբերյալ, որին անդրադարձել է և ֆրանսիացի ճանապարհորդ Վ. Լանգլուան՝ 1853 թվականի իր ուղևորության ընթացքում, լուսանկարելով նաև Հայոց Հեթում թագավորի՝ 1251 թվականին արված արձանագրությունը՝ բերդ-ամրոցի կառուցման մասին (որը հիշատակում է Ղ. Ալիշանը՝ «Սիսուան»-ում):
Ի դեպ, Ծովային Կիլիկիայի կարևոր նավահանգստի՝ Կոռիկոս բերդաքաղաքի անունը ստուգաբանվում է հունարեն «քրքում» (քրոքոս) բառից:
Իրավամբ, Կոռիկոսի Վիհում առատորեն բուսնում է մեծ համբավ վայելող՝ լավագույն տեսակի բարձրորակ քրքումը, որի մասին հիշատակել է Ստրաբոնը (Հին աշխարհում քրքումն օգտագործվում էր որպես համեմունք, ամոքիչ բուժամիջոց, օծանելիք ու ներկանյութ):
Վ. Լանգլուան առանձնահատուկ ուշադրությամբ է գրել ժայռերում բնականորեն փորված անդունդի մասին, ուր, ինչպես ինքն է նշում, «համաձայն հելլենական ավանդույթների, հայտնի Դիցամարտն էր եղել»…
Միջերկրականի ափին՝ Հայոց Ծոցից ոչ հեռու գտնվող այս խորը, խոնավ անդունդը, որտեղ արևի ճառագայթներն անգամ հազիվ են լուսավորում, դարեր առաջ նկարագրել են Ստրաբոնը, Սենեկան, Պոմպոնիուս Մելան…
Հինավուրց զրույցների, ավանդապատումների, դիցաբանության հետքերն են պահպանվել այս հողում:
Տրոյայի պատերազմը նկարագրող Հոմերոսն իր «Իլիական»-ում հիշատակում է «Արիմների երկիրը», որտեղ Տիփոնի «մահիճն» էր (ուր կրակ ժայթքող՝ բազմագլուխ առասպելական Հրեշին՝ Տիփոնին հաղթելով, փակել էր Զևսը):
«Գնում էին նրանք գունդ-գունդ, և ասես թե երկիրը ողջ
Բռնկվել էր բոց-կրակով, ու տնքում էր գետինն այնպես,
Կարծես Զևսն էր շանթազվարճ զարկում երկրին Արիմների,
Ու հարվածում փայլատակմամբ Տիփոնևսի մահիճն այնտեղ»…
(Իլիական, Երգ 2, 770)
Նշենք, որ Հեսիոդոսի միջոցով փոխանցված՝ հունական դիցաբանական պատումը՝ Զևսի ու Տիփոնի մենամարտի մասին, համարվում է ավելի վաղ՝ Հուրիական դիցաբանությունից հայտնի Թեշուբի և Ուլիխումի մենամարտի «արձագանքը»:
Դիցաբանական «Հրեշի խորխորատը» նկարագրելիս Ստրաբոնը ժամանակին հստակեցրել է, որ անդունդի խորքում ստորգետնյա գետ է հոսում ու «դուրս է գալիս միայն ծովը թափվելու համար»:
Մեր օրերում «Դրախտի անդունդ» և «Դժոխքի անդունդ» կոչվող այդ խորխորատների կազմության լուսանկարը՝ O. Casabonne, A. Porcher «Notes ciliciennes» ուսումնասիրությունից (2003թ.):
