«ՊԱՀՈՒՍՏԸ՝ ԿՆՔՎԱԾ ԾՐԱՐՈՒՄ»
«Աշուղ լինելը դժուար է, կատակ չիմանա՛ս դու»:
Ասում է վարպետ աշուղը նորեկին, սկսնակին»,- հիշեցնում է Գարեգին Լևոնյանն իր՝ «Հայ աշուղներ» ուսումնասիրության մեջ՝ ներկայացնելով աշուղական արվեստն իր ողջ հմայքով ու խորությամբ…
Շարունակելով մեր անդրադարձն աշուղական արվեստին՝ ծանոթանանք աշուղների մրցման հաջորդ դրվագին՝ մեջբերելով Գ. Լևոնյանի «Հայ աշուղներ» ուսումնասիրությունից…
«Աշուղական մրցման բանաւոր կողմը ու յանկարծախօսական վէճերն աւելի աչքի են ընկնում մուհամմի ժամանակ: Մուհամմէն, ինչպէս ցոյց տուինք վերևում, մի խրթին հանելուկ պարունակող երգ է, որ վարպետ աշուղը հրապարակ է հանում լուծելու. այդ հետաքրքրութեան արժանի գործը ունի իւր առանձին նկարագրութիւնը: Ահա.-
Մուհամմէն՝ որ մեծ մասամբ լինում է 3-4 տունից կազմուած մի հանելուկ՝ Ղօշմայ կամ Գազիշ, խոշոր տառերով գրւում է մի մեծ թղթի վրա ու ասեղներով ամրացուելով մի շալի՝ կախւում է սրճարանում՝ աշուղների ամբիոնի վերևը, առաստաղի մօտ:
Հանելուկի հեղինակը, որ վարպետ աշուղներից մէկն է լինում, նստում է մէջտեղը՝ Մուհամմի տակ, իսկ աջ ու ձախ տեղաւորւում են քաղաքի և շրջակայ տեղերից այդ առթիւ հաւաքուած աշուղները՝ ըստ աւագութեան, թուով 15-20 հոգի:
Հաւաքւում են քաղաքի պատուաւոր անձինք, երգ ու աշուղ սիրող ահագին բազմութիւն, որքան որ տեղաւորում է սրճարանը, որ բաւական ընդարձակ տեղ է լինում:
Հանդէսը բացւում է այսպէս.
Հանելուկի հեղինակը իւր «պահուստ»-ի բացատրութիւնը մի ծրարի մէջ կնքած հասարակութեան ներկայութեամբ յանձնում է սրճարանատիրոջը՝ փականքով պահելու, որ յետոյ ստուգեն, կեղծութիւն, խարդախութիւն չը պատահի:
Աշուղական այդ ամբողջ օրքեստրը նուագում է իւր «հիմնը»՝ ջեզէյիրը, որից յետոյ հանելուկի հեղինակը բարձր ձայնով կարդում է իւր մուհամմէն, որ ով որ չի լսել կամ հեռուից կարդալ չի կարող՝ լսէ ու իմանայ:
Վերջին անգամ մեր տեսած մուհամմէն 90 -ականի սկզբներում կախել էր Ալէքսանդրապօլում աշըղ Ջամալին. աւելի մօտ գաղափար տալու համար, թէ ինչպիսի բաներ են լինում այդ հանելուկները, թոյլ ենք տալիս մեզ առաջ բերելու Ջամալու Մուհամմէն —
Ինչպէս տեսնում ենք՝ այնքան էլ հեշտ չէ այսպիսի մի հանելուկի լուծումը, որքան էլ որ տրուած է տառերի և վանկերի թիւը և բոլոր տառերի գումարը:
Սկսւում է հարց ու պատասխանով անպատրաստից երգեցողութիւնը, մօտաւորապէս այսպէս.
Հեղինակի այս խօսքերին պատասխանում է նրա մօտիկ նստած աւագ աշուղներից մէկը, դիցուք՝ Ջիւանին —
Այսպէս, հերթով բոլոր աշուղները մի-մի տուն ասում են ու հաւատացնում հեղինակին, որ կը գտնեն: Յետոյ հեղինակը (լաւ է այստեղ խօսենք մասնաւորապէս). յետոյ Ջամալին նոր երգով մի քիչ իբր լուսաբանում է իւր Մուհամմէն՝ դառնալով աշուղներից մէկին —
Ում որ իւր խոսքերով դարձաւ հանելուկի հեղինակը, այն աշուղը պէտք է անշուշտ պատասխանը երգէ. այսպիսով բոլորը մի մի տուն երգում են:
Այս դեռ գործի սկիզբն է. հեշտ ձևն ու եղանակը:
Մասնակցում են և երիտասարդ աշուղներ, բայց երբ որոշւում է երգի ձևն ու յանգը դժուարացնել՝ քսան հոգուց մնում են ութը-տասը. կամաց-կամաց աշուղները հեռանում են ասպարիզից, որ չը խայտառակուին ու սազը ձեռքից չը տան: Մի փոքր հանգստութիւնից յետոյ ճիշտ որ վարպետ աշուղները երգի ձևը փոխում են ու ընտրում դժուար յանգեր, օրինակ՝ «ագահ» բառով, ուրեմն՝ բոլորը պէտք է իրանց երգերը վերջացնեն նման բառերով, որ դժուար է գտնւում՝ սկահ, վստահ, անահ… կամ ընտրւում են այնպիսի բառեր, որ «ա» սկիզբ և «ակ» վերջաւորութիւն ունենան, ուրեմն՝ ամենը իւր խօսքը վերջացնելու է »աւազակ», «աղեղնակ», «ապտակ» և այլ նման բառերով: Իհարկէ, մէկի ասած բառը միւսն այլևս իրաւունք չունի կրկնելու, պէտք է նոր բառ գտնի ու իւր երգը վերջացնէ նրանով:
Պատահում է, որ աշուղներից մէկը մտքում մի բառ պատրաստ ունենալով՝ դիցուք՝ «արուսեակ», պատրաստւում է այդ վերջաւորութեամբ մի քառ տողեակ բան շինել՝ որ իւր հերթը հասնելիս երգէ, յանկարծ, անսպասելի կերպով, մի այլ աշուղ ասում է «արուսեակը» ու իսպառ փչացնում իւր ընկերի գործը: Խեղճը զայրացած և վախեցած նորից է տքնում, ապա թէ ոչ՝ իւր արուեստակիցների և հասարակութեան առաջ «ամօթով» կը մնայ: Վա՜յ նրան, ով իւր հերթը գալիս պատրաստուած չեղաւ, սխալ բան ասեց. հասարակութիւնը, որ լավ հետեւում է ամեն րոպէ, իսկոյն ընդհատում է նուագածութիւնն և գոռում՝ «Չեղա՜ւ, չեղա՜ւ, ուստայ Ֆիզահի կամ՝ ուստայ այսինչ»…
Երգեցողութիւնն ու նուագածութիւնն շարունակւում է ժամերով, անձանձրոյթ, տիրում է ահագին ոգևորութիւն, բերկրանք, ուրախութիւն, քըռքըռում… Սրճարանը հասարակական տեղ է, մուտքը՝ ազատ, ամեն մարդ մտնում է, դուրս գալիս: Երբ ուշ երեկոյին երգ ու նուագը վերջացնելը մօտենում է և աշուղները հոգնած ուզում են «շաբաշ անել»՝ վերջացնել, այն ժամանակ մի քանի տուն երգով նրանք «գովում» են ներկայ եղող պատուաւոր քաղաքացիներին, որ կը նշանակէ՝ «Այսօր վերջացնում ենք»…
Օրինակներ —
Գովասանքի արժանացող մարդիկ, այնպէս էլ շատ ուրիշները, դրամական նուէրներ են ուղարկում աշուղներին, որ հաւաքուելով ‘ի ցոյց է տրւում հանելուկի չորս կողմը, թղթադրամները ասեղներով շալի վերայ կպցնելով, իսկ արծաթները երկու կողմից կախուած խնձորների վերայ խրելով:
Նոյն տեսակ երգ ու նուագածութիւնը, գովասանքը շարունակւում է 15 — 20 օր, մինչև որ կը գտնուի, կը լուծուի մուհամմէն:
Հեղինակն օրէցօր աշխատում է աւելի լուսաբանել, շատ անգամ էլ դիտմամբ մոլորեցնում է: Քանի հանելուկի մեկնումը ուշանում է, այնքան աւելի շատանում էնուեր ստացուած փողը, շալը ծածկւում է թղթադրամներով ու խնձորները ծանրանում են ապասի-ներով:
Ո՛ր աշուղը որ հանելուկը մեկնեց՝ նա պէտք է վերցնէ այդ գումարը, իսկ եթէ հանդիսականներից մէկը լուծեց՝ նա գումարը կէս է անում հեղինակի հետ:
Պատահում է, որ որոշեալ ժամանակում ոչ ոք չի կարողանում մեկնել մուհամմէն, այն ժամանակ հեղինակն ինքը հրապարակապէս յայտնում է իւր պահուստը ու գումարի կէսը ինքն է ստանում, իսկ միւս կէսը բաժանում են բոլոր աշուղների միջև:
Աշուղ Ջամալու յիշեալ մուհամմի ժամանակ, յիշում ենք, թէ ինչպէս Ջիւանին օրերով նայում էր գրքերի ու բառարանների մէջ, տառերի գումարներ էր հաշւում ու աշխատում էր գտնել պահուստը, անհանգիստ էր, բոլորի յոյսը իւր վերայ լինելը գիտէր, ամօթ էր համարում իւր անուանը, որ հանելուկը, որի տակը ինքը նստած է, մնայ անլուծելի:
Վերջապէս մի կիրակի օր էր, սրճարանում ասեղ գցելու տեղ չկար, աշուղներից մնացել էին միայն հինգ հոգի, որովհետև այդ օրն արդէն բանը հասել էր «էվել ախըրի», զինջիլլամայի, ալըֆլամայի և այլ դժուարաձև երգերի:
Հետաքրքրութիւնը կատարեալ էր:
Մի երկու ժամ երգեցողութիւնից յետոյ յանկարծ բարձրացաւ Ջիւանու ձայնը՝ բարձր, հանդիսաւոր.
«Է՛յ, եա՜ ա՜ ա՜» գոռալով սկսեց րեչեդադիվ հետևեալը ասել.
Աշըղ Ջամալին ցնցուեց. չը կարողացաւ զսպել իրեն: Երգով պատասխանելու… — պարտաւորութիւնը եթէ չը լինէր, տեղից վէր պէտք է թռչէր, բայց մի — երկու րոպէից յետոյ հասարակութեան իրարանցումը հանգստացրեց՝ հանդիսաւոր երգելով.
«Ջա՜ն, մաշա՜լլա, ուստա Ջիւանի, բրաւո՛», թնդացնում է հասարակութիւնը և տիրում է մի խառնաշփոթ աղմուկ: Ով չէ լսել՝ նորից է ուզում լսել, թէ ի՛նչ ասեց Ջիւանին, ի՛նչ է բացատրութիւնը, կամ ի՞նչ բան է գրակոնդիկոնը: Պարզվում է, որ դա զուտ հայերէն բառ է (թեև քիչ գործածական), որ նշանակում է «մինէ, էմայլ» (Գրակոնտիկոնը թանկագին քար է, եղեգնաքար: Բառը կիրառել է Խորենացին, ուղղված ձևով «դրակոնտիկոն» է՝ «փոքր վիշապ», Ստ. Մալխասյանցի «Հայերէն բացատրական բառարանից», Կ.Ա.):
Հասարակութիւնը իսկոյն պահանջում է կնքուած ծրարը. բերում, բաց են անում, տեսնում են՝ պարզ գրուած է՝ «գրակոնդիկոն»:
Տառերի գումարը հաշւում են՝ ճիշտ որ 11,144. ուրեմն՝ ո՛չ մի կասկած չը կայ՝ հանելուկը լուծուած է»…
