«… ԱՆՏԱՇ ԵՒ ԱՆԳՆԱՀԱՏԵԼԻ ԱԴԱՄԱՆԴՆԵՐ՝ ԵՐԿՐԷՆ, ԺՈՂՈՎՐԴԷՆ ՊՈԿՈՒԱԾ»…
Անցյալի իրադարձությունների, շրջադարձային ժամանակաշրջանների պատմության հնարավորինս ճշգրիտ լուսաբանման համար արժեքավոր սկզբնաղբյուրներ են ժամանակակիցների, ականատեսների վկայությունները, վավերագրությունները, քաղաքական գործիչների հուշագրությունները:
Հիշյալ առումով առանձնահատուկ կարևորություն ունի 20-րդ դարի սկզբին հարուստ գործունեություն ծավալած ազգանվեր Հայորդիներից մեկի՝ Ռուբեն Տեր-Մինասյանի թողած գրավոր ժառանգությունը՝ խորաթափանց վերլուծություններով…
1882-ին Ախալքալաքում ծնված Մինաս Տեր-Մինասյանը հետագայում իր գործընկերներից ոմանց նման Րաֆֆու գրական տարբեր հերոսներից ընտրած ծածկանվամբ էր հանդես գալիս: Հայ ազատագրական շարժման ականավոր դեմքերից էր նա, Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Սասունի, Կարսի, Վանի ու բազմաթիվ այլ շրջանների Հայոց ինքնապաշտպանության կազմակերպիչներից մեկը՝ Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, 1920 թվականի մայիսից մինչև նոյեմբեր՝ Հայաստանի Հանրապետության ռազմական նախարարը:
Հարազատ ազգի պայքարի մարտերում թրծված մարտիկը քաղաքական պայմանների թելադրանքով կյանքի վերջին տասնամյակներն ապրեց Հայրենիքից հեռու (ինչպես Անդրանիկը, Ավետիս Ահարոնյանը, Պողոս Նուբարը՝ Ռուբենն էլ հուղարկավորվեց Փարիզի Պեր — Լաշեզ գերեզմանատանը):
Հմուտ քաղաքագետ և ռազմավարական գործի գիտակ Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հուշագրությունը, որն, ավաղ, ընդհատվեց նրա մահով, մասամբ ամփոփված է «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները» վերնագրված յոթ հատորներում: Կարևորագույն այս աշխատությունն առայժմ քչերին է հայտնի:
«Յիշածս ու չյիշածս անունները կը ներկայացնեն այն սերունդը, որ իր զոհաբերութեամբ, իր յեղափոխական խառնուածքով, իր բարոյական ըմբռնումներով մէ՛կ անգամ միայն ծնաւ մեր կեանքին մէջ եւ երկրորդ անգամ այլեւս աշխարհ չտեսաւ:
Անոնցմէ ոմանք միայն յիշեցի, … բայց ուրիշ ատեն, երբ կարելի լինի, պէտք է տալ անոնց բոլորի նկարագիրը, որովհետեւ անոնցմէ ոմանք Հայոց կեանքի մէջ վճռական դեր կատարեցին:
Ես շատ սերունդներ տեսայ տարբեր վայրերու մէջ, բայց այդ սերունդին համն ու հոտը տարբեր էր, ինչպէս Արտամետի խնձորինը, թէկուզ մէջը որդ ինկած լինի»,- գրել է Ռուբէնը («Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», Ա հատոր, 1952 թ.):
Հիշյալ գրքի առաջաբանի հակիրճ, ամփոփ տողերից հառնում են այն ահռելի ճիգերը, որոնց պտուղն է վերոնշյալ արժեքավոր աշխատությունը:
Փոքր-ինչ պատկերացում կազմելու համար՝ ահավասիկ որոշ հատվածներ (հաջորդիվ մի արժանահիշատակ դրվագի հիշեցումից առաջ)…
«Անմիջականօրէն դերակատարներէն լսածը եւ կամ աչքով տեսածը անիրական եւ սուտ չի կրնայ լինել, բայց լրիւ ճշմարիտ ալ չի կրնայ համարուիլ. զուռնային ձայնը հարսնեւորին՝ հաճոյք, իսկ նուրբ ականջներուն սոսկում կը պատճառէ:
Իրականութիւնը ըմբռնելու համար հեղինակներ կարդալը շփոթութեան մատնուելու համազօր է. հոն առանցքը ինքն է, աշխարհը՝ մոլորակ. ճակատի պապակած հերոսը դիտմամբ մոռցուած է, իսկ անոր ջրկիրը՝ հերոս ներկայացուած: Այդ կը թելադրուի իւր անձի, կամ կուսակցութեան, կամ դասի շահերէն:
Կարդալ օրէնքնե՞րը ստուգման համար: Այդ ալ շինուած է անօրէն գործերը օրինականացնելու համար:
Կարդալ վաւերական փաստաթղթե՞րը, բայց դրանք շինուած են բուն եղելութիւնները քօղարյելու համար:
Կարդալ օրական թղթակցութիւննե՞րը մամուլի մէջ. բայց անոնք գրուած են յատուկ նպատակով. նախ՝ վարձատրութիւն ստանալու, յետոյ՝ բաւարարելու վարձատրողին եւ խուժանին բնազդները»…
«…1905 -էն սկսած՝ սովորութիւն ըրի իմ գործունէութեան շրջանի մէջ տեսածս կամ լսածս նշանակալից դէպքերու նկարագրութիւնը գրի առնել, հնութեանց, աւանդութեանց կամ երգերու մասին նօթագրութիւն ընել եւ պահել կարեւոր նամակները եւ յիշատակագրութիւնները: Այս թղթերի պատառիկները եւ կամ տետրակները կրնային իսկական ու անսխալ փաստաթղթեր դառնալ անցածի ու դարձածի նկարը տալու համար:
Դժբախտաբար, այդ վաւերագրերէն էականներու հետքը չկայ այժմս:
Ցոյց տամ, թէ ի՛նչ տեսակի բախտի արժանացան անոնք:
Վարագայ լերան ծովահայեաց կողմը՝ Շուշանց գիւղի մօտ գտնուող վանքի մէջ (որի ճիշտ անունը մոռցած եմ), կան սեպագիր արձանագրութիւններ: Վանքի ձախ պատի հիմքի քարերու բեւեռագրերը մարդ չէ տեսած:
Պատճէնը հանեցի եւ, որովհետեւ ինքս բան մը չէի հասկնար Ուրարտուէն մնացած այդ արձանագրութիւններէն, ճամբեցի Պարսկաստանի վրայով Մոսկուա՝ իմ ուսուցչապետերէն Գրիգոր Խալաթեանին եւ Մըսըրեանին հարցնելու համար:
Անոնց ձեռքը հասա՞ն, թէ՞ ոչ այդ պատճէնները, ես լուր չունիմ, բայց վստահ եմ, որ մատնանշած վայրին մէջ, իսկականները մնացած պիտի լինին: Ճամբած եմ 1905 -ին:
1905 -1906 թուականներուն, Կառկառի Խնձորուտ գիւղին մէջ հիւսինի պատճառով հարկադրուեցայ բանտարկուիլ եւ աշխարհէն կտրուիլ:
Նկատեցի, որ շրջապատուած եմ անձերով, որոնք հայերէն եւ քիւրտերէն երգերու, դիւցազնավէպերու, աւանդութիւններու, հէքեաթներու եւ, առհասարակ, անգիր գրականութեան անգնահատելի աղբիւրներ են:
Այդ մարդիկ էին՝ Բերկրիի Խուդօն, Սպարկերտի Սամօն, Ողմի Խաչօն, Լաթօն եւ ուրիշները:
Անկարող էի անոնց եղանակները ձայնագրել, ոչ ալ պարերը սովորիլ եւ նկարագրել, բայց կրնայի գրի առնել անոնց գաւառաբարբառ երգերը, աւանդութիւնները, հէքեաթները, որոնց հնութիւնը կուգար անծանօթ ժամանակներէն, գուցէ Ուրարտուէն եւ Հայոց ծագումէն»…
…«21 տետրակ եղան այդ գրութիւնները, տետրակը՝ 100 էջէն:
Կը գիտակցէի, որ այդ անմահ երգերի հաւաքումով ես ալ անմահներին կը խառնուիմ:
Այս տետրակները Վանի մէջ բռնուեցան իշխանութեան կողմից, բայց 1908 -ին ազատուեցան՝ շնորհիւ կոմիսար Մէհմէտին, եւ ես հետս տարի Էրզրում, եւ անոնք հոն ձգեցի:
1912 -ին, երբ Էրզրում վերադարձայ, իմացայ, որ Բժ. Զավրիեւ, մէկ թէ երկու տարի առաջ 8 տետրակ ճամբած է Պետերբուրգ (թէ՞ Մոսկուա): Ատոնք տեղ հասած պիտի լինին, բայց որու՞ ձեռք ինկան, այդ չեմ գիտեր: Կ’ենթադրեմ, Ն. Մառի, Մսրեանի, Լազարեան ճեմարանի ուսուցիչներու եւ այն գիտնականներու, որոնց մօտիկ էր Զաւրիեւը: Երկու հատորը թողուցի Պրօֆեսոր Աստուածատուր Խաչատրեանի մօտ, որ ուսումնասիրէ իբր քրտագէտ եւ պատմագէտ, մնացած հատորները իմ հետ տարի Մուշ, որպէսզի արտագրեմ եւ ուղարկեմ արտասահման՝ Վենետիկ կամ Վիեննա: Չկրցի նպատակս իրագործել՝ դէպքերի բերումով:
1914-ին, զգալով սպառնացող վտանգները, անոնց վրայ աւելացրի իմ նօթագրութիւնները դէպքերու եւ դէմքերու մասին եւ ուրիշ վաւերագրեր, ծրարեցի բոլորը մոմպատ կտաւի մէջ, դրի մի նաւթի թիթեղի մէջ եւ պահեցի իմ բնակած վայրի մէջ (ուր եւ եղած էր Բժ. Զաւրիեւի կլինիքը), Ջոջոյի Գասպարի տանը տակը, գետի ափին, այն կամուրջի կողքին, որ Սբ. Մարինէ թաղը կը միացնէ Կողու թաղին:
1914-15 թվականներուն, երբ վայրի գազանի նման լեռներն էինք ընկած, թիկնապահիս՝ Ղուկասի պայուսակը կը լեցուին վաւերագրերով:
Թուղթ չունէինք ծխախոտ, խաւրծիլի գափ փաթաթելու համար: Իսկ ծխելն՝ հոգեվարք ապրողին համար գերագոյն հանգիստն է:
Ատոր համար ալ այդ վաւերագրերը բաժանեցի ծխողներուն, որպէսզի փաթաթեն աղաչանքի, հրամանի այդ կտակները եւ երկինք բարձրացնեն: Եւ հաստատ գիտեմ, որ այդ վաւերագրեր այլեւս չկան, անոնք աղօթք են դարձած:
1916 -ին՝ մերկացած էի բոլոր վաւերագրերէ եւ հաւաքած նիւթերէ: Կը ցավէի անոնց կորուստին, բայց չխրատուելով, ակամայ նորէն կը հաւաքուէին նիւթեր նոր կեանքէն Կովկասի մէջ: Ատոնց վրայ կ’աւելնային նօթագրութիւնները՝ Թուրքիայի մէջ կորսնցուցածս դէպքերու, դէմքերու, վաւերագրերու, հում նիւթերու մասին… Ատոնց վրայ կ’աւելանային Արամի մօտ հաւաքուած թղթերը, զորս ինձ յանձնած էր՝ ինչ անելիքը որոշելու համար:
Անդրանիկ անունով Խնուսցի երիտասարդի մը յանձնեցի դասաւորելը, արտագրելը այդ կարեւոր պատմական վաւերագրերու: Արամի մահը պատճառ եղաւ, որ մտածեմ թղթերու ապահովութեան մասին: Մի ծրար անոնցմէ ճամբեցի արտասահման, որոնց մէջն էր Մատթէոսի եւ Արամի յուշերը, որոնք տպուեցան «Հայրենիք» ամսագրին մէջ: Կը ցաւիմ, որ իմ նօթագրութիւններս չճամբեցի, զորս աւելի թարմ յիշողութեամբ ամփոփած էի, ինչպէս նաեւ այն հինգ վերստանոց քարտէզը, ուր պայմանական նշաններով նշանակուած են պատերազմները…
Ասոնք մնացին Երեւանի իմ բնակարանին մէջ, երբ ես հեռացայ Զանգեզուր: Պէտք է ենթադրել, որ կամ փչացուած են, կամ՝ գրաւուած բոլշեւիկներու կողմէ:
Այս բացատրութիւնները տալով՝ երկու նպատակ կը հետապնդեմ:
Առաջինը, որ ցոյց տուած հետքով կարելի լինի այդ ձեռագիրները որոնել եւ գտնել:
Անոնց մէջ կան անտաշ եւ անգնահատելի ադամանդներ՝ Երկրէն, ժողովրդէն պոկուած»…
…«Երկրորդ նպատակս է՝ ցոյց տալ, որ այժմս, երբ կան լուսանկարչական մեքենաներ, սինէմայի, ձայնապնակի եւ այլ ու այլ գործիքներ, եթէ լինին հաղորդակցական դիւրութիւններ, եթէ գիտակցուի արժէքը ժայռերու վրայ խաղուած նկարներու եւ ձեւերու, բլուրներու մէջէն ցցուած տարօրինակ քարերու, աւերակներու մնացորդներու, ուր մեր պապերու միտքը, խօսքը եւ կեանքն է դրոշմուած, եթէ չարհամարհուին անոնց թոռներու պատմած ու երգած, շարժումներով արտայայտուած եւ անճոռնի կարծուած արտայայտութիւնները, ապա այդ բոլորը կրնան դառնալ վաւերագրեր հինաւուրց մեր պատմութեան եւ անցած ու գնացած մեր ճաշակի եւ ստեղծագործութեան, նպատակի, որ գործիքներով կարելի է անխարդախօրէն արձանագրել»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
