«Եւ ունի (Երկիրն Եկեղեաց) քաղաք մեծ՝ զԵզնկայ, որ լի է ամենայն բարութեամբ, բամբակօք, այգեստանօք եւ մրգաբեր ծառօք»,- գրել է 17-րդ դարի կեսի նշանավոր տեղեկագիր Հակոբ Կարնեցին՝ Երզնկայի մասին («Տեղագիր Վերին Հայոց», 1903, էջ 11-12)։
Իր ճարտարարվեստ ոսկերիչների, արծաթագործների ու շինարարների համբավով հայտնի Երզնկա քաղաքի շրջակայքում խաղողից, մրգածառերից ու հացահատիկից բացի մշակում էին նաև բամբակ:
12-14-րդ դարերում Երզնկայում ճամփորդածների աչքերով՝ «հայաբնակ», «ընտիր», «մեծ ու շեն» քաղաք էր այն, ուր գովեստի արժանի ճարտար մանածագործները հյուսում էին «աշխարհի լավագույն բեհեզները» (Մարկո Պոլո), և «իր անունով կոչվող գեղեցիկ կերպասները» վկայում էին տեղի «լավ կարգավորված շուկաների» մասին: Քաղաքում արտադրվող պղնձե ամաններն ու, հատկապես, զարդարուն աշտանակները մեծ հռչակ էին վայելում նույնիսկ հեռավոր շուկաներում ու զարմացնում էին իրենց արվեստով (Իբն-Բատուտա)։
Երզնկա
Արաբ աշխարհագիր Յակուտիի «Աշխարհագրական բառարանում» Արզանջանը (Երզնկան) ներկայացվում է որպես «Գեղեցիկ ու համբավավոր քաղաք, շատ հաճոյալի ու բարիքներով լի»։
Հետագայում՝ 15-րդ դարում Երզնկա այցելած ճանապարհորդներից իսպանացի Կլավիխոն (ճանապարհորդել է 1403-06 թթ.) նշում է, որ «շրջապատի բոլոր կողմերից կարելի է տեսնել գյուղեր՝ որթատունկերով և բուսականությամբ. ամբողջ դաշտում մշակվում էր որթատունկ և հացահատիկ… Քաղաքը շատ բազմամարդ է, և այնտեղ կարելի է տեսնել շատ գեղեցիկ փողոցներ ու հրապարակներ։ Այնտեղ բնակվում են պաշտոնական մեծաթիվ անձինք, որոնց մեծագույն մասը հարուստ մարդիկ են, կան նաև մեծափարթամ վաճառականներ»։
Երզնկա քաղաքի հիւսիսային հատուածի լուսանկարը, 1907թ.. առաջին կարգի վրայ կ՚երեւի Հայոց թաղը (լուսանկարը՝ «Յուշամատեան»-ից)
12-14-րդ դարերում օտարազգիների ասպատակությունների, պարբերաբար կրկնվող ավերիչ երկրաշարժերի ենթարկված Երզնկայում բնակչությունն իր տոկունությամբ վերստին արարել է ու շենացրել իր երկիրը՝ ամոքելով ստացած վերքերը…
Հազարամյակներ շարունակ հաղթանակներով ու, նաև՝ դառը պարտություններով լի պատմության ընթացքում Հայ ժողովուրդն ինքնապաշտպանության, ինքնազորացման զանազան ձևեր է կիրառել՝ այլազգի հրոսակախմբերին դիմագրավելու, նույնիսկ դժվար ժամանակներում բարգավաճելու նպատակով: «Բռնավորների ու չար մարդկանց» դեմ պայքարի, ընկերներին զորավիգ լինելու, փոխօգնության ու հեռվից եկողի հանդեպ հյուրընկալության հիմունքներով գործող միաբանություններ էին ձևավորվել միջնադարյան Հայաստանի բազմաթիվ քաղաքներում (և, հատկապես, մոնղոլական արշավանքների դժվարին ժամանակներում), հիմնավորելով վտանգները դիմակայելուն նախապատրաստվածության անհրաժեշտությունը (Աշխարհում, ինչպես ալեկոծ ծովում, նեղության մեջ գտնվողին իրենց ուժի ու կարողությունների սահմաններում օգնելու պատրաստակամությամբ)…
Առևտրական ճանապարհների խաչուղիներում գտնվող Երզնկայում, 1280 թվականին հիմնվում է միջնադարյան Հայկական քաղաքներում շատ տարածված՝ քաջ ու առաքինի երիտասարդների՝ «Կտրիճվորաց Միություններից» մեկը, որի նպատակներն ու կանոնները՝ նախաբանով ու երեք գլխով, ամփոփված են մի ձեռագիր մատյանում՝ «Սահման եւ կանոնք միաբանութեան յեղբայրութիւն միմեանց ի մայրաքաղաքս, որ կոչի Երզնկայ, ի թիվս ՉԻԹ (1280)», որն այսօր պահվում է Երևանի Հին ձեռագրերի ինստիտուտում՝ Մատենադարանում:
«Վասն զի աշխարհս այս ծով է, եւ մարդիկ ալեկոծին ի սմա պէս-պէս պատահմամբ գործոց։ Եթէ ոք յեղբարութենէս ի փորձութիւն մարդկան անգանիցի եւ բռնաւորաց նեղիցի, ամենայն եղբայրքն ջան եդեալ հանցեն զնա ի հասանել վշտացն… եւ եթէ ոք յաղքատութիւն անգցի եւ ի չքաւորութիւն մարմնոյ, այլ եղբարքն ըստ կարողութեան եւ ըստ ուժոյ օգնեսցին…»։
Մարտական յուրօրինակ այդ կառույցի «ավագ» ու «կրտսեր» անդամները՝ առանձին օղակների բաժանված, ղեկավարվում էին իրենց «հրամանատարի» կողմից: Սկզբնական օղակում՝ տասը երիտասարդների համար՝ «Տասնապետն» էր, հաջորդ՝ չորս նման խմբերի համար՝ «Քառասունին Մեծը»: Օտար ներխուժումներից պաշտպանվելու, ընդհանուր անվտանգությունը պահպանելու, առևտրական քարավաններն ուղեկցելով այլ քաղաքներ անվնաս հասցնելու և այլ նպատակներով միավորված կտրիճներն իրենց Նախնիների հերոսական ոգով էին դաստիարակվում՝ հայրենասիրական ու գուսանական երգերով ուղեկցելով իրենց խնջույքները:
Ջրափիի իջևանատան փլատակները
«Արհեստի մարդկանց եղբայրությունների ավագները՝ մանկտավագները, գիշերով և գողունի, տնից տուն էին գնում՝ տեսնելու իրենց արհեստի օգնականներին, աշակերտներին, բոլորի հետ խոսելու շշուկով: Նրանց զենք էին տալիս, զենք թաքցնում, որ օրհաս պայթելու ժամին, եթե իրենց գլխին պայթեր, ելնեին դիմադարձության և պաշտպանության» (Վիգեն Խեչումյան, մեջբերումը՝ Վարդան Եղիազարյանի՝ «Միջնադարյան «Կտրիճվորաց եղբայրությունները» որպես ինքնապաշտպանական միություններ» ուսումնասիրությունից): Իրենց երկրի ու ազգի համար օրհասական պահերին զինված խմբերով պաշտպանություն կազմակերպող միությունների՝ համայնական կյանքով ապրող ամուրիների «Եղբայրությունների» մասին հիշատակություններ կան ժամանակի գրավոր աղբյուրներում, մասնավորապես՝ 14-րդ դարի արաբ ճանապարհորդ Իբն-ի Բատուտայի գրառումներում:
Հայաստանի միջնադարյան քարավանատներից
Հյուրընկալվելով «Ախիների» կողմից, նա ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդել վերջիններիս կենցաղից, գաղափարներից: Շփվելով Երզնկայի «Ախիների» հետ, նրանց ներկայացնում է որպես «Արդարության պաշտպան, անիրավության հակառակորդ և չափազանց հյուրասեր»:
«Իրենց հասարակաց ճաշից հետո երգում ու պարում են: Ունեն առանձին տարազ և կրում են մի տեսակ բարձր գլխարկ…» («Օտար աղբյուրները Հայերի մասին. Արաբական աղբյուրներ, 2, Իբն-ի Բատուտա», Քաղեց և թարգմանեց Հր. Աճառյանը, Երևան, 1940, էջ 40-41):
Փոքր Ասիայում տարածված՝ «Եղբայրների՝ ընկերների հորդորներով ու նրանց օգնությամբ»՝ միասնաբար դժվարությունները հաղթահարելու սկզբունքի վրա հիմնված միություններում նոր անդամի ընդունելության ժամանակ «Գոտեվորելու»՝ մեջքին գոտի կապելու հատուկ արարողություն էր կատարվում («Գոտի կապողի» իմաստով հայերենում կա «Գոտիածու» բառը):
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր՝ գործնական նշանակությունից զատ՝ այլաբանական մեծ իմաստ ուներ քաջության ու արիության խորհրդանիշ գոտին և ծիսական հանդերձանքի կարևոր բաղկացուցիչ մասերից էր: Զորություն ու իշխանություն պարգևող Գոտին ընկալվում էր նաև որպես մոգական ուժով օժտված հմայիլ, որը պաշտպանում էր չարից ու վտանգից՝ ապահովելով հաջողություն, բարեկեցություն ու բարեբախտություն:
«Երբ Սասնեցիք Մհեր արին կառավարող՝ Քառսուն-Ճուղ-Ծամ Դեղձուն տվեց էնոր Քուռկիկ Ջալալին, Թուր Կեծակին, Գուտն զրեհին, Գոտին ի մեջքին, Կապան ղադիֆեն»…
Բիայնական թագավորության շրջանի (ուրարտական) ու հետագայում Վանում, Վասպուրականում, Կարինում, Կարսում ու Հայկական Լեռնաշխարհի այլ քաղաքներում ստեղծված բրոնզե, արծաթե գոտիների վրա փորագրված հարուստ զարդամոտիվներն ու մակագրություններն ասվածի հավաստիքն են:
Բրոնզե գոտու դրվագներ (Բրիտանական թանգարանի հավաքածուից)
Ռազմիկները մարտից առաջ «գոտեվորվում» էին՝ սպառազինվում, զորանում: «Գոտեպինդ լինել»՝ արի ու պատրաստակամ գործելու պատրաստ լինել: «Պնդակազմ ըզմէջսն գոտևորեն»… «Գոտի» էր կոչվում նաև ծիածանի կամարը՝ «Աղեղն երկնից»՝ «Արամազդայ գօտին»:
Գոտու խորհրդանշական կիրառումներից են մինչ օր զանազան երկրներում տարբեր ոլորտներում՝ պաշտոնյաների (դատավորների), զինվորականների, մարտարվեստների մարզիկների համազգեստներում նրա գործածումը:
Հայկական ազգային տարազի անբաժանելի մաս կազմող՝ կաշվից, բրդյա կամ մետաքսաթել հյուսված գոտիների վրա նշվում էին նաև նրանց պատրաստման ժամանակը, պատվիրատուի անունը, բարեմաղթանքը, ինչպես, օրինակ, 19-րդ դարից մեզ հասած նմուշներից՝ Ախալցխայի մի գոտու մակագրությունը՝ «Ի վայելումն Իսկուհի Սարգսյանի. 1877»:
Վանեցե՛ք հեռու թշնամուն վայրագ, Մեր խրճիթներից, մեր հնձաններից, Մեր արտ ու կալից վանեցե՛ք հեռու: Հավերժ պիտ մնա հայրենիքը մեր, Հզոր և ազատ և հավերժ կանգուն Մեր իդեալների սուրբ արևի տակ»:
Հ.գ. Փարիզում՝ Լուվրի թանգարանի ցուցանմուշները ներկայացնող գրություններում Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից տարածքներում ծավալված հնագույն թագավորություններից մեկի՝ Բիայնիի ու Նաիրիի Երկրից մնացած հնագիտական նյութերը «Հայաստան=Ուրարտու» (Arménie =Urartu) ձևով են նշվում…
Վաղնջական ժամանակներից սերնդեսերունդ ժառանգված ավանդույթների, վարքուբարքի փոխանցողն է Ազգը, Տոհմը, Գերդաստանը, որն ապահովում է նոր սերնդաճն ու երեխաների դաստիարակությունը: Համերաշխ համագործակցությամբ, հոգատարությամբ ու փոխօգնությամբ՝ յուրաքանչյուր ցեղ, ազգ աճող սերնդի, համայնքի ապագա անդամների դաստիարակմամբ է զբաղվել՝ փոխանցելով տեղական՝ հոգևոր ու նյութական մշակույթը՝ տոների ու ծեսերի միջոցով:
Եվ, հնուց ի վեր, համատեղ գործունեությամբ՝ տոնածիսական հատուկ արարողություններով, նշանավորվել են Մարդու կյանքի տարբեր փուլերում նրա զարգացման ընթացքը՝ ծնունդից, հասունացումից մինչև ծերություն ու մահ:
Հնագույն շրջանից արդեն համայնքներում կար խմբերի բաժանում՝ ըստ սեռի ու տարիքի, ստեղծելով հասակակիցների միություններ (վերջիններիս մասին ուսումնասիրություններ կան, մասնավորապես, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» բազմահատորյակի 7-րդ հատորում, որտեղից էլ ներկայացնում ենք որոշ քաղվածքներ).
Երեխաների՝ տղաների ու աղջիկների.
Պատանիների կամ չամուսնացածների.
Ամուսնացած երիտասարդ տղամարդկանց ու կանանց.
Միջին տարիքի տղամարդկանց.
Ծերունիների ու պառավ կանանց:
Հայաստանի տարբեր շրջաններում՝ Անիում, Վանում, Երզնկայում, Շատախում, Նոր Նախիջևանում, Վասպուրականում, Հայոց Ձորում, Արթիկի շրջանում, նաև՝ Ուկրաինայի, Լեհաստանի ու այլ Հայկական գաղթօջախներում, հասակային բաժանմամբ միություններ են գործել մինչև վերջին տասնամյակները: Նրանց հետքերը պահպանվել են Հայոց լեզվի բառապաշարում՝ զանազան եզրույթներով ու արտահայտություններով՝ «երիտասարդանոց», «նստարան», «ժողովարան» կամ «ժողովետղ», «Ավետիսի տուն», «Կարինվորաց եղբայրություն», «Ժողոտանքի տուն», «օդա նստել», «մանկտավագ», «պատանեկապետ», «ավագ քույր»…
«Նստարան, օդա կամ սաքի նստել՝ Ջավախքում ծերունիների հասակակիցների միությունը, ինչպես հնում, այժմ էլ կոչվում են «Նստարան»-ներ: Խոսակցական լեզվում ավելի շատ գործածվում է սաքի կամ օդա նստել: Երկուսն էլ նույնիմաստ են «նստարան» տերմինի հետ: Միմյանց հետ խոսելիս ասում են՝ «Էրթանք գոմի օդեն՝ սաքի նստելու»: («Օդան» գոմին կից սենյակն է, ուր ապրում են ձմռանը, «Սաքին» օդայի մի մասն է):
Ռազմական, քաղաքական ու այլ թեմաներով զբաղվող «Նստարաններ»-ում ընտրվել է ղեկավար, որը մեծ հեղինակություն էր վայելում: Ավանդաբար՝ ծերունիներից ամենախելացին, փորձառուն ու հարգվածը բոլոր հարցերում հայտնում էր իր վճռական կարծիքը, որն ընդունվում էր: Գյուղին, քաղաքին, համայնքի ներկայացուցիչներին վերաբերող խնդիրների քննարկման համար բոլոր անդամներն ունեին հավասարազոր իրավունքներ և խոսել են ավագության կարգով:
Գրավոր ու բանավոր շատ տեղեկություններ ապացուցում են, որ Հասակակիցների միություններն իրենց նախնիներից ժառանգություն ստացած պաշտամունքային, ծիսական, հմայական, վիպական, ռազմական, քնարական ու այլ տեսակի պարերն ու թատերական գործողություններն իրար սովորեցնելու, ապա և սերունդներին փոխանցելու հիմնական օջախներն են եղել:
Հասակակիցների միություններն են հնուց ի վեր՝ ընդհուպ մինչև վերջին հարյուրամյակում, կազմակերպել ու ղեկավարել թատերականացված ներկայացումներ՝ Ղեյնոբաներ, դիմակահանդեսներ, Վարդանանց ու այլ տոնական երթեր, իրենց ձևավորած զանազան՝ մարդկանց, կենդանիների ու երևակայական էակների կերպարներով իմաստավորել հանդեսներն ու տոնախմբությունները: Տարվա հատուկ օրերին այս կամ այն գյուղից, քաղաքից հրավիրել են «Ստվերների թատրոն» ներկայացնողներ, լարապաղացներ, ըմբշամարտիկներ, հեքիաթասաց գուսաններ, աշուղներ…
Ազգային-ազատագրական շարժումների ժամանակ «Հասակակիցների միությունները» ռազմական ուժի կենտրոնացման, կազմակերպման ու մշտապես պատրաստ ռազմիկներ ունենալու օջախներ էին:
«Ազաբների միությունն» ունեցել է իր ղեկավար-կազմակերպիչը, որին հարգել ու ենթարկվել են մյուս անդամները: Նրանցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու էր հասարակության առաջ իր խմբի մյուս անդամների լավ կամ վատ արարքների, վարքի, պատվի ու կենցաղային դժվարությունների համար: Հանցանքների համար որոշվել են պատիժներ: Միությունից հեռացնելն ամենախիստ ու ծայրագույն պատիժն է համարվել… Մեր Նախահայրերի կողմից անչափ կարևորվում էր պատանիների ֆիզիկական դաստիարակությունը՝ մարմնի վարժանքը: Ուստի՝ մեծ տեղ էր հատկացվում ուժի ու ճարպկության մրցումներին. տոնախմբությունների ժամանակ ոչ միայն երաժշտություն էր հնչում, ծիսա-հմայական պարեր պարվում, այլև՝ ձեռնամարտի, կոխի, բազկամարտի և այլ բազմազան մրցույթներ էին անցկացվում:
Մարմնամարզական խաղերի, մարդկանց, կենդանիների ու երևակայական կերպարներով թատերականացված ներկացումների, Հերոս-Նախնիների խիզախությունների նկարագրությամբ բեմականացված պատմությունների, առասպելական, պատմական դեպքերի ցուցադրման համար հատուկ ընտրված անձանց ղեկավարությամբ՝ հասակային խմբերում են պատանիները ծանոթացել տեղական հոգևոր մշակույթին, սովորել իմաստալից՝ ռազմական ու մյուս պարերն ու ծանոթացել նրանց խորհրդին: Շատ պարեր, խաղեր ու մրցումներ ունեցել են հմայական զորություն և ֆիզիկական դաստիարակության նշանակություն:
Պարային ու մնջախաղային համապատասխան շարժումներով երգվող ու ներկայացվող վիպական, առասպելական պատմությունները, գործող անձանց վարքը, սխրանքները պարերգերում էին նաև պատմվում, և հիմնական նկարագրողն ու արտահայտողը ժողովուրդն էր:
Խ. Ա. Փորքշեյանի՝ «Նոր-Նախիջևանի Հայ գյուղերի «Կտրիճների Միությունների» մասին (Պատմա-ազգագրական ակնարկ)» ուսումնասիրությունից (Պատմա-բանասիրական հանդես», Երևան, 1966 թ., թիվ 3), որոշ հատվածներ՝ ահավասիկ.
«Միջնադարյան Հայաստանի քաղաքներում առևտրական և արհեստավոր երիտասարդների շրջաններում գոյություն են ունեցել ամուրի կտրիճների միություններ, որոնք հաճախ կոչվել են «եղբայրություններ»։ Հայտնի է, որ 1280 թ. Երզնկա քաղաքում կազմակերպվել է «Կտրիճաց միաբանություն», որի կանոնադրությունը դրել է հայտնի գիտնական և բանաստեղծ Հովհաննես Երզնկացին։ Այդ կանոնադրությունը այժմ գտնվում է Մաշտոցի անվան Մատենադարանում։
Նորագույն հետազոտությունների հիման վրա հայտնի է նաև, որ այդպիսի «կտրիճաց եղբայրություններ» գոյություն են ունեցել Անիում, Վանում, Կարինում և այլ վայրերում։
«Հայաստանում ստեղծված քաղաքական դժբախտ դրության հետևանքով, 10-11-րդ դարերի շեմքին և այնուհետև՝ տեղի ունեցան խոշոր զանգվածային գաղթեր դեպի Սև ծովի ափերը, Ղրիմ, Մոլդավիա, Արևմտյան Ուկրաինա, Լեհաստան, Տրանսիլվանիա և այլ ապահով վայրեր, ուր գաղթականները նույնպես ունեցել են կտրիճներին միավորող կազմակերպություններ»:
«Անցյալ դարի վերջին տարիներին բոլոր Հայ գյուղերում էլ կային «կտրիճների միություններ», որոնք կոչվում էին «Ավետիսի տներ»։ Ամեն թաղ ուներ իր առանձին «Կտրիճների միությունը», այսինքն՝ իր «Ավետիսի տունը»: Այդ «Ավետիսի տները» գրված կանոնադրություն չունեին։ Իշխում էր չգրված օրենքը, այսինքն՝ դարերով սրբագործված սովորությունը: «Ավետիսի տան անդամ կարող էր դաոնալ ամեն մի ամուրի կտրիճ, 15-16 տարեկանից սկսած մինչև ամուսնանալը։ Ամուսնությունը զրկում էր կտրիճին «Ավետիսի տան» անդամ լինելու իրավունքից, նրան անվանում էին «տանտեր» և նա այլևս չէր կարող մասնակցել կտրիճների գործերին։
1933-ին խնջույքի պահին լուսանկարված Հայորդիների լուսանկարի գունավորման համար՝ շնորհակալություն Արամ Բագոյանին
«Ավետիսի տան» անդամ կարող էին լինել անխտիր բոլոր կտրիճները. դասը և դասակարգը, տնտեսական դրությունը, զբաղմունքը ոչ մի դեր չէին խաղում։ Ավետիսի տները գործում էին միմիայն ձմեռվա ամիսներին, աշնանացանը վերջանալուց մինչև գարնանացանը սկսվելը։ Ամեն տարի աշնանը թաղի կտրիճները հավաքվում էին ընդհանուր ժողովի և ընտրում «Ավետիսի տան» նախագահ (որը Չալթըրում կոչվում էր խառդավազի, իսկ բոլոր մյուս գյուղերում՝ «միքիթ-աղասի», մեկ կամ երկու օգնական, որոնք վարում էին «Ավետիսի տան» տնտեսությունը։ Օգնականներից մեկը վարում էր գանձապահի պաշտոնը։ Կտրիճները Ավետիսի տանը տալիս էին անդամավճար, որը տարեկան 50 կոպեկից ավելի չէր լինում։ Ավետիսի տները իրենց սեփական շենքերը չունեին։ Խառդավազիները և միքիթ-աղասիները Ավետիսի տների գործելու շրջանում վարձում էին մի տուն կամ մի մեծ սենյակ, որտեղ կտրիճները հավարկու հոգու նշանակում էր ուսուցիչ և պարտավորեցնում բոլոր նորեկներին սովորեցնել «ավետիսներ», իսկ հների հետ՝ զբաղվել սերտողությամբ։ Ամեն երեկո պարապմունքները սկսվում էին «ավետիսների» վարդապետների դասերով։ Ուսուցիչներն ունենում էին առհասարակ հաստ տետրակներ, որտեղ գրված էին լինում «ավետիսները»։ Նորեկները արտագրում էին իրենց տետրակների մեջ ոտանավորի բաոերը և անգիր անում։ Ուսուցիչները սովորեցնում էին միմիայն երգի եղանակը և պարերը։ Ավելի դժվար էր պարապել անգրագետների հետ։ Նրանց սովորեցնում էին նախ խոսքերը անգիր անել, և ապա եղանակներն ու պարերի շարժումները։ Ավետիսները շատ հին ծագում ունեն»:
«Պարերը կամ պարերգերը պսակի հանդեսի հետ անքակտելիորեն կապված ծիսակատարման ձև ստացած հին երգեր էին, որոնք պսակի օրը երգում էին փեսայի ընկերները։ Աոանց այդ պարերգերի փեսային չէր կարելի հագցնել, նրան տնից դուրս հանել և հարսնառ տանել, ինչպես նաև չէր կարելի հարսին տնից հանել և փեսայի հետ եկեղեցի տանել։ Դրա համար էլ պարերը «Ավետիսի տների» պարապմունքների մեջ բռնում էին շատ կարևոր տեղ։ Յուրաքանչյուր կտրիճ, ամեն մի միության անդամ պսակվելիս՝ հարսանյաց օրը պետք է շրջապատված լիներ իր ամուրի ընկերներով և շարժվեր նրանց երգերին համապատասխան։ Պսակի ծեսը լրիվ կատարելու համար կտրիճների պարերգերը նույնքան անհրաժեշտ էին, որքան քահանայի օրհնանքը։ Պարերգերի թիվը շատ էր. դրանք էլ, «ավետիսների» նման, ունեին վաղեմի ծագում և գաղթականների հետ Մայր Հայրենիքից հասել էին Ղրիմ, այնտեղից՝ Նոր-Նախիջևան։ Ամեն մի պսակվող կտրիճ «Ավետիսի տան» անդամ էր։ Նա իր պսակով, փաստորեն, հրաժեշտ էր տալիս «Ավետիսի տան» ընկերներին, զրկվում «Ավետիսի տան» անդամ լինելու իրավունքից, դառնում «տանտեր»։ Պսակի օրը, դեռ չլուսացած, փեսայի ընկերները գալիս էին նրա տունը, այդպես վաղ գալիս էր նաև նվագախումբը և միասին գնում էին կնքահոր մոտ։ Կտրիճները պարեղանակներ էին երգում, իսկ նվագախումբը «կոչ-հավայով» դուրս էր հրավիրում կնքահորը։ Կնքահայրը դուրս էր գալիս, ձեռքին վառած կերոն, դիմավորում էր եկողներին և ներս հրավիրում»…
Տոնական ուրախ ու իմաստալից ծեսերի նկարագրությունների շարունակությունը՝ հաջորդիվ…🔥
Ազգի՝ Ցեղի Ոգին ու Սիրտը՝ նրա գոյության ու զորության Աղբյուրը, Կեցուցիչ Հուրն իր Նախնիներից ժառանգված Իմաստությունն է՝ խտացված ազգային մտածողության, հոգեկերտվածքի մեջ, արտացոլված ազգային տոներում ու ծեսերում:
«Ինքնաճանաչությամբ կարելի է դառնալ մագնիսական մի ամպ, որ չի խորտակվում և ո՛չ մի ուժից»:
«Սահման չի տրված ինքնաճանաչ անհատի հոգեկան ուժերին: Գիտենալ և կամենալ՝ նշանակում է կարողանալ: Ինքնաճանաչ լինել, ասել է՝ կարող լինել ցանկացած վայրկյանի գործի դնել այն բոլո՛ր ուժերը, որոնց տերն ես՝ Իմաստություն, Սեր, Աշխատունակություն և այլն»,- Գ. Նժդեհի հիշեցմամբ:
Արարչությունը, Բնությունն ու Կյանքը փառաբանող Հայոց ծեսերն ու տոները՝ տարվա եղանակների փոփոխման հետ համահունչ, լավագույնս են արտահայտում անհիշելի ժամանակներից եկող, դարեդար հարատևող ազգային մտածողությունն ու հավատալիքները, մեր ազգային հոգեբանությունն՝ ընդհանրապես:
Մեծարելով Նախաստեղծ տարրերը՝ Կենսատու Ջուրը, Հուրը, Հողը, նրանց պարգևած Բարիքների համար գոհաբանում՝ իրենց երախտագիտությունն ու շնորհակալությունն էին հայտնում Արարիչ-Կեցուցիչ Ուժերին՝ նրանց խորհրդանիշ Դիցերին՝ իրենց հովանավորությամբ ու խնամակալությամբ առատ պտղաբերության, լիության ու պարարտության ակնկալիքով: Ու Սնող-կերակրող՝ պտղաբեր, արգասավոր Մայր Հողի բաշխած բերքից՝ Հասկերից ու Հատիկներից նվիրաբերվում էին «Սնուցիչ» Դիցերին՝ օրհներգերով փառաբանելով «Ոսկեհատ Ոսկեմորը»՝ Անահիտ Դիցամորը, որի արձանը ոսկուց էր շինված («Ոսկեհատ»-ը «ոսկուց հատված, ոսկուց կռված՝ ոսկեկուռ, ոսկեձույլ» իմաստից բացի «Ոսկի Հատ» իմաստն ունի, ինչպես «Ոսկեսաղարթ»՝ որի տերևները ոսկուց են կամ՝ ոսկեգույն են):
Ցորենից ստացվող Հացը հանապազօրյա (նաև՝ ծիսական մեծ խորհրդով)՝ իր պատրաստման տարբեր փուլերով, «նվիրական ծեսի» արդյունքում էր արարվում: Ցարդ Հայաստանի որոշ շրջաններում պահպանվել է հնագույն ժամանակներից եկող՝ Հասկի առաջին փնջի ընծայման ավանդույթը. երկրագործն իր արտի հունձքն սկսելիս, հասկերի առաջին փունջը հյուսում է ու ընծայում՝ նվիրաբերում՝ ի նշան Բնության՝ Հողի պարգևած Բարիքի համար երախտագիտության ու շնորհակալության: Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հաղորդմամբ՝ Հայոց Արքաներն Առաջին ցորենի հասկերն ու հատիկները նվիրաբերում էին Նախնյաց Խորանին՝ ի հիշատակ Նախնիների, նաև՝ ազգի շարունակականության իմաստով:
«Աշնան գալուստով՝ բոլորի աչքերը հառնում են դեպի Դիցը. ե՞րբ է անձրև բերելու ու, այդպիսով, Հողի սերմնացանքն ազդարարելու»,- հաղորդում է հույն գրող, պատմիչ ու զորավար Քսենոփոնը (ն.թ.ա 430-355 թթ.):
Գյուղատնտեսական աշխատանքներն ուղեկցող երգերը՝ գութաներգերը՝ հորովելները, որոնք երգվում էին ցանքսի, կալի ու այլ աշխատանքների պահին, իրենց մեջ բյուրեղացրել ու մեզ են հասցրել վաղնջական ավանդույթները՝ Բնության պարգևած Բարիքի համար մաղթանքներն ու փառաբանումը: Հունտը հողին հանձնելիս սերմնացանի խնդրանք-մաղթանքը՝ Երկնային Զորությունների՝ Դիցերի պաշտպանությամբ ու հովանավորությամբ առատ պտղաբերության ակնկալիքով, հաջորդվում էր հունցքի հրճվանքն արտացոլող՝ գովաբանման երգերով՝ կալերգերով, սայլերգերով՝ հացահատիկի հունձը կամով կալսելիս հնչող Կալի երգերով, որոնք աշխատողներին ու բանող անասուններին խրախուսում, աշխատանքը թեթևացնում էին ու օրվան տոնական տրամադրություն հաղորդում:
«Աստղածոր մյուռոնով» շաղված, «խաղերով կապված խուրձերի» գովքն է երգել և Դ. Վարուժանը («Հունձք կը ժողվեմ»).
…«Հասկերուն մեջ, վերևեն, ―Ասուպը անցավ — Աստղեր մյուռոն կը ծորեն, ―Դեմքը լուսացավ:
Քանի՜ խուրձեր շաղերով, ―Վարդենին թաց է — Ես կապեցի խաղերով, ―Ծոցիկը բաց է»:
Մարդու ողջ օրգանիզմի համար կենսական նշանակություն ունեցող Ցորենի վայրի շատ տեսակների հայրենիքը «հացաւէտ» շրջաններով հարուստ Հայկական Լեռնաշխարհն է, ուր մինչ օրս Ցորենից՝ ալյուրից պատրաստվում են հնագույն կերակուրները՝ փոխինձը, բոված ու խոշոր աղացած ցորենահատիկներով աղանձը, թոնրաբույր տարբեր հացերն՝ իրենց ծիսական բազմազանությամբ…
Հացն ապրուստի միջոցն էր՝ «Հաց վաստակել», «Մի կտոր հացի տեր լինել» (նվազագույն ապրուստի միջոցներով ապրել), «Հացի կռիվ» (մաքառմամբ գոյապայքար մղել), «Չոր հացի կարոտ»… Բազմաթիվ արտահայտություններ կան նաև Ցորենի հետ կապված:
«Ցորե՞ն է, թե՞ գարի» (նորածնի համար՝ «Տղա՞ է, թե՞ աղջիկ»): «Ցորէն չեմ կերել, արտի քովէն անցել եմ» (Ուսում չեմ առել, բայց քիչ թե շատ հասկացողութիւն ունիմ): «Ցորեն հաց որ չունիս, ցորեն լեզու՞ էլ չունիս» (Եթե չքավոր ես (չես կարող հյուրասիրել), գոնէ քաղցր լեզու ունեցիր):
Ամեն տարի, ցորենի բերքահավաքից հետո, հանդիսավորությամբ ու խրախճանքով Հայոց Նախահայրերը Հացօրհնեքի տոնն էին նշում, որի ընթացքում Քրմերն օրհնում էին Հայոց Աշխարհի բարեբեր արտերն ու դաշտերը՝ Անդաստանի ծեսով:
ՈՒԽՏԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԵՏ՝ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐԻՆ…
Համայն Հայության համար ամենամեծ ու ամենանվիրական սրբավայրն էր «Իննակնեան լեռան» մեհենատեղին՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան Աշխարհի Տարոն գավառում՝ Քարքե լեռան վրա, ուր Վահագնի Վահէվահեան մեհյանն էր (նաև՝ Անահիտինն ու Աստղիկինը, «Երից բագանց մեհեանը»): Ու թեև հետագայում, քրիստոնեության տարածումից հետո, այստեղ էլ, ինչպես այլուր, հնագույն տաճարներին՝ մեհյաններին, բագիններին ու արձաններին փոխարինեցին նոր կրոնի խորհրդանիշները, այնուամենայնիվ, անվանափոխված ուխտատեղին մնաց որպես ժողովրդի համար կարևորագույն պաշտամունքային կենտրոն՝ հայտնի «Իննակնյան վանք», «Սուրբ Կարապետ» անուններով: Դեպի Մուշ ձգվող ճանապարհներով անցած ուխտավորների որոշ վկայություններ՝ Հայկ Ավագյանի՝ «Մշոյ Ս.Կարապետ վանքի մշակութային ժառանգությունը…» ուսումնասիրությունից՝ տպագրված Կահիրեում՝ 2019 թվականին:
«Հին ատեններն ալ, Քրիստոսական թուականէն շատ դարեր առաջ, ամէն տարի Նաւասարդ ամսու սկիզբները զանազան կողմերէն աշխարհախումբ բազմութիւն մը կը հաւաքուէր Տարօնի Քարքէ լեռներու բարձունքին վրայ կառուցուած մարմարեայ հրաշակերտ մեհեաններու շուրջը։ Տարին եօթն անգամ ու մէն մի անգամին եօթն օր ժողովուրդը կը մոռնար իր դաշտային ու տնային աշխատութիւնները, ու կը փութար իր նուիրական պարտքը կատարել։ Ան ատեններ շէն էր վանքը, ունէր շատ մը քուրմեր ու քրմապետներ, իրենց ծառաներով ու զաւկըներով, ունէր տասներկու մեծ աւաններ իբր թեմ, որոնց իւրաքանչիւրն ունէր երկու հազարէն աւելի տուն եւ ամէն մէկ տունը տասնէն աւելի բնակիչ կը պարունակէր:
Աւանդոյթը նոյն թափով պիտի շարունակուէր քրիստոնէական շրջանին, Նաւասարդը փոխարինելով Քրիստոսի Պայծառակերպութեան տօնին, որ ժողովուրդին կողմէ հանրածանօթ է Վարդավառ անունով։ Համբարձումէն ետք, երկրորդ կարեւոր ուխտագնացութիւնը վերապահուած էր Վարդավառին։ …
…Արդարեւ, Վարդավառի ուխտագնացութիւնը դէպի Սբ. Կարապետ կը հանդիսանար դէպի այդ վանքը կատարուող ամենէն աւելի զանգուածայինը եւ տօնականը։
«Ամէն կողմ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն» է, ուր անպակաս են մատաղն ու տօնավաճառութիւնը, կը հաստատէ Հ. Սուքիաս Էփրիկեան.
Սբ. Կարապետի վանքը ամէն օր 180 հոգւոյ կերակուր կու տայ։ Ախոռ մը ունի որ 400-500 ձի կը պարունակէ. խուցերն 70-ի չափ են։ Ուխտական ամենամեծ հանդէսը կը կատարուի Վարդավառի կամ Այլակերպութեան տօնին օրը։ Այլեւայլ երկիրներէ, նոյնիսկ Ռուսահայաստանէն եւ Կովկասէն հազարաւոր Հայեր կը համախմբին, խուցերը անբաւական լինելով` շատերը բացօթեայ կամ վրաններու ներքեւ կը բնակին: Նոյն օրը կ’ըլլայ նաեւ մեծ տօնավաճառ, խոտերով ու կանանչներով հարիւրաւոր խանութներ կը շինուին, եւ ուտելիք, խմելիք, կտաւեղէնք… կը վաճառուին. ամէն կողմ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն։
Վանքը նոյն օրերը ուխտաւորաց անթիւ բազմութեան ձրի հաց եւ ապուր կը բաշխէ, եւ հարիւրաւոր ձիերու` գարի։ Երբ իրիկուն կ’ըլլայ, ամէն ուխտաւոր կը սկսի մատաղի պատրաստութիւն տեսնել, ոչխարներ մորթել, կրակ վառել եւ աստ-անդ կաթսաներ պատրաստել մատաղներն եփելու համար: Սքանչելի է այն գիշերային տեսարանը՝ ուխտաւորներու եռանդը, երգերը, կրակներու բոցերը խաւարին մէջ հեթանոսական հանդիսի աւուրց գաղափարը կամ յիշատակը կը զարթուցանեն։
Բուն Վարդավառի օրը վանահայրը Ս. Պատարագը կը մատուցանէ, եկեղեցիէն զգեստաւորուած դուրս ելնելով առաջնորդարան գնացած ատենը ժողովրդեան բազմութիւնը ուրախութեան աղաղակներ կը բարձրացընէ եւ անդադար կը պարպուին հրացաններ։ Այնուհետեւ կը հաւաքուի դարպասն` այսինքն ուխտաւորներու նուէրն («Դարպաս»-ը «մեծ դուռ», «պալատ» իմաստից բացի ունի նաև «թագավորին կամ իշխանին ներկայանալիս տրվող նվեր» իմաստը, ինչպես և՝ «ուխտավորների նվերը՝ վանքին», Կ.Ա.): Նոյն հանդիսական օրերուն մէջ բազմաթիւ օտարազգիներ ալ կը տեսնուին, յոյն, ասորի, քուրդ, մահմետական։ Զանազան պատճառներով վերջին տարիներուս մէջ, Սբ. Կարապետի ուխտական հանդէսները, նոյնչափ մեծ շքով չեն կատարուիր, ինչպէս երբեմն:
Հայերու միացու՛մ մըն է ան,- կը շեշտէ Վահան վրդ. Տէր Մինասեան. Հայք ամէն ատեն եւ ամէն տեղ տօնեցին Վարդավառը, մանաւանդ՝ ի Տարօն։ Հոն մուրատատուր Սբ. Կարապետի հռչակաւոր վանքի մէջ շքեղ կը տօնուի Վարդավառը։ Մատաղցու եզներ, նշխուն եւ գոյնզգոյն, կը մորթուին. Հայք կը խայտան, կը ցնծան, զի Վարդավառ է։ Հոն ուխտաւորք ծունր կը դնեն այն շիրիմին վրայ, ուր հանգչած կան առիւծն Վահան, գոռն Սմբատ եւ աղու աղաւնին Տիրան։ Հոն ուխտաւորն Սուրբ Կարապետէն կ’առնու իւր սրտին մուրատը։ Հոն հեռաւոր եւ մերձաւոր Հայք իրարու կը փարին, իրար կ’ողջագուրեն մրմնջելով. «Լուսաղբար ենք»…
Վարդավառի ուխտագնացութեան ամենավառ ու ամենէն ամբողջական նկարագրութիւնները կու գան ականատեսներէ։ Շնորհիւ իրենց բովանդակած կենդանի փորձառութեան, այս նկարագրութիւնները անկարելի է փոխարինել «գիտական» չափագրումներով։ Անոնց ակադեմականացումը ինչպէս երբեմն փորձուած է կատարել, պիտի վերացնէ ապրուած իրականութիւնը: Արդ, ստորեւ կը նախընտրեմ նոյնութեամբ արտագրելով համախմբել նկարագրութիւնները ամբողջութեամբ։
1887-1889-ին՝ տակաւին 22-24 տարեկան, ճանապարհորդելով Արեւմտեան Հայաստան, Վրթանէս Փափազեան կը մասնակցի Սբ. Կարապետի Վարդավառի ուխտագնացութեան եւ տպաւորութիւնները կը յանձնէ Մշակին.
Ս. Կարապետին ուխտի են գնում Հայ բարեպաշտները բոլոր երկիրներից եւ նոյն իսկ ասորիները, որոնց համար մի ասորի քահանայ յատկապէս պատարագում է Սբ. Կարապետի Սբ. Ստեփաննոս կոչուող տաճարում։ Ուխտագնացութեան օրը Վարդավառի օրն է։ Ամեն երկիրներից ուխտաւորները 10-20 օր առաջ լցւում են Էրզրում, որտեղից եւ գնում է Սբ. Կարապետի ուխտաւորների գլխաւոր եւ մեծ կարավանը։
Ռուսահայերը Կարսի ճանապարհով մտնում են Էրզրում. նրանց համար արդէն կան պատրաստ պանդոկներ, միայն թէ եկողը պիտի ունենայ կանոնաւոր անցագիր եւ, եթէ կամենում է զինուած լինել (այդ պէտք է, որովհետեւ քիչ չէ պատահում որ կարավանը թալանւում է), պէտք է կա՛մ Զիվինում եւ կա՛մ Էրզրումում մաքսատնից արտօնագիր առնէ՝ մի հրացան, մի րէվօլվեր եւ մի սուր կրելու համար. մի անգամ այդ հրամանագիր ծոցդ` (դժուար չէ առնել) ազատ եւ զինուած կարելի է չափչփել ամբողջ Մուշի դաշտը…
Վարդավառին 10 օր մնացած ամենքը առաւօտեան շուտով հաւաքւում են Էրզրումից կէս ժամ հեռու հարաւ-արեւմտեան կողմը Փալան-թէօքէն (Այծպտկունք, Կ.Ա.) լեռների ստորոտում եւ թիւրքաց Աբդիւլրահման Ղազի կոչուող ուխտատեղիի մօտ սփռուող ընդարձակ դաշտի մէջ. այդտեղ են գալիս նաեւ իրանց ծնողներից գաղտնի փախած պատանի ղաչաղները` հետիոտն եւ մի-մի ջուր խմելու պղնձեայ թաս՝ գօտիներից քաշ արած: Այդտեղ են գալիս հարուստ ուխտաւորները՝ իրանց ընկերացող «սուարի» զինուորներով, եւ, երբ երեկոյեան հովերը սկսւում են, կարավանը յուղարկաւորների հետ երկար քէֆ անելուց յետոյ բաժանւում եւ սկսում է բարձրանալ Փալան-թէօքէնի լեռն ի վեր։ Սբ. Կարապետ գնալու գլխաւոր ճանապարհները երկուս են. առաջինն անցնում է Փալան-թէօքէն լեռներից, հանդիպում է Ղարահամզա ղզլբաշ քիւրդերի գիւղը, իջեւանում է Լահուզար հանքային ջրերով քիւրդի գիւղը եւ հինգ օրուայ մէջ հասնում է Սբ. Կարապետ։
Իսկ երկրորդը, որտեղից միշտ անցնում է Էրզրումի կարավանը` նոյնպէս հինգ օրուայ մէջ տանում է մինչեւ Սբ. Կարապետ, սակայն անցնում է աւելի մարդաբնակ վայրերով։ Առաջին գիշեր կարավանը իջեւանում է Թէքիյէ Դէրէսի կոչուող Փալան-թէօքէնի լեռնադաշտում. երկրորդ գիշերը թիւգլաներում (աղահանքեր), որոնք գտնւում են մի Հայոց եւ մի թիւրքաց գիւղերի միջավայրում. այդ աղահանքից է աղ մատակարարւում ամբողջ Էրզրումի վիլայէթին։
Երրորդ գիշերը` Ղարաշէյխ քիւրդաց գիւղում, չորրորդ օրը Բաղլի քրդաց գիւղում եւ վերջապէս հինգերորդ օրը՝ Սբ. Կարապետից ո՛չ շատ հեռու Բաշչիֆտլիք 200 տնով հայկական գիւղի մէջ կարավանը հանգստանում է։ Միւս օր առաւօտեան կարավանը հասնում է վանքից ¾ ժամ հեռաւորութեամբ Հաւատամք բլրակին, որի ետեւը ծածկուած է վանքը։ Այդտեղ բոլոր ձիաւորները պարտաւոր են ցած իջնել եւ ոտքով կտրել մնացած ճանապարհը։
Երիտասարդները եւ պատանիները սկսում են վազել դէպի առաջ՝ լեռն ի վեր, որովհետեւ նրանցից ո՛վ որ առաջին անգամ կը տեսնէ վանքի գմբէթները` նա բաղդաւոր կը լինի։ Մի ժամից յետոյ կարավանը հասնում է եւ մտնում վանքը։ Վանքը կառուցուած է Բինկէօլ (Բյուրակն, Կ.Ա.) լեռնաշղթայի մի պորտի վրայ. բնութիւնը սքանչելի է այդտեղ, ջուրը առատ, կլիման առողջարար, պտուղ եւ պարէն՝ էժան։
1890-ին, Յովհաննէս վարդ. Բախչեան (Ավէռօէս) կը նկարագրէ ուխտագնացութեան մթնոլորտը` երգ, նուագ, պար, լարախաղացութիւն, զինախաղութիւն, հրացանաձգութիւն։ Այնտեղ են նաեւ ապրանքի, մրգեղէնի եւ ուտեստեղէնի վաճառականները:
Վարդավառին, Պայծառակերպութեան տօնին, շուքով եւ փառաւոր կերպով կատարւում է վանքի տօնախմբութեան հանդէսը։ Կովկասից այդ օրը գալիս են ուխտադրութեամբ բազմաթիւ ձիաւոր երիտասարդներ: Մշեցիք, դաշտեցիք մի շաբաթ առաջ են ուղեւորւում վանքը, որպէսզի ներկայ լինին հանդիսին եւ տեսնուեն եկողի հայերի հետ, իմանան զանազան լուրեր, հետաքրքրուեն նրանց կեանքով, պատմեն իրանց վիշտերը, շարժեն եղբայրակիցների կարեկցութիւնը։ Մանրավաճառները, մրգավաճառները, խոհարարները շտապում են տանել վանքը ապրանք, մրգեղէն, ուտելեղէն, որովհետեւ այդ շաբաթուայ մէջ լինում է վանքի շուրջը շահաւէտ առեւտուր եւ տօնավաճառ։ Ամեն տեսակ զուարճութիւններ անպակաս են այս հանդիսաւոր օրերին։ Մէկ տեղ տեսնում ես քէֆ են անում, երգում, միւս տեղ՝ նուագուածուների ներդաշնակութեամբ մի մեծ խումբ երիտասարդների եւ օրիորդների շրջան են կազմում եւ պարում, փոքր ինչ հեռու լարախաղացը զբաղեցնում է ամբոխին, դուրսը զինախաղութիւն է, շատերը երիտասարդներից ցոյց են տալիս իրանց հունարը հրացանաձգութեան մէջ։ Այս հանդէսներում հաւասարապէս Հայերի հետ ուրախանում են այլազգիները, որք չափազանց անպատկառ կերպով են վերաբերւում դէպի սրբատեղիները. ամեն մի չնչին թուրք թոյլ է տալիս իրան լկտի անկարգութիւններ անել, վանահայրի խնդիրքները ոչինչ նշանակութիւն չունեն: Այդպիսի անկարգութիւններ պատահում են եւ միւս վանքերում տօնախմբութիւնների ժամանակ. շատ անգամ դորա պատճառով Հայերի եւ այլազգիների մէջ պատահում է իրարանցում։
Ինչպէս ասացինք, Սբ. Կարապետ եկող ուխտաւորների թիւը Ռուսիայից շատ է: Առաջին տեղը դրանց մէջ բռնում են Նոր-Նախիջեւանցիք, որոնք իրարու գերազանցում են նուիրատուութիւնների մէջ, եթէ փոքր ինչ դրանք ուշանում են եւ հասնում են Զատկից յետոյ կամ սովորականից սակաւ են գալիս, վանքի միաբանութիւնը տրտմում է թէ՛ վանքի եկամուտների եւ թէ՛ սեփական արդիւնքի պակսելու համար։
Ինչպէս Վարդավառի 1892 թուականի ուխտագնաց մը կը նկարագրէ` երգերը, պարերը, խաղերը, աշուղական մրցոյթները, լարախաղացութիւնը (փահլեւանութիւն), ուրախութիւնն ու խմիչքը հանդէս կու գան միաժամանակ, միեւնոյն մթնոլորտին մէջ.
Երեկոյեան ամէն կողմերէն ձայներ կը լսուին. տեղ մը աշակերտները հաւաքուած ազգային երգեր կ’երգեն, հոնտեղ ծառերի տակ՝ աշուղները իրար հետ կը մրցին, տեղ մը Տիարպէքիրցիք քէֆ կ’անեն. ուրիշ տեղ մը Մշեցիք հաւաքուած՝ կը դատարկեն օղին ինչպէս ջուր… Եւ ադ ուրախութեանց մէջ ամենէն հետաքրքրական ու զարմանալին սա է. տաճիկ մը քաջ տեղեակ կ’երգէ հայերէն երգեր եւ ահագին բազմութիւն մը անով կը հետաքրքրուի։ Տեղ մը Մշեցիք հաւաքուած` եարղուշտա կոչուած խաղը կը խաղան, դա ֆիզիքական ոյժ ունեցողի համար է սահմանուած։ Անոնց մօտ ամենէն հետաքրքրական եւ գրաւիչ է տեսնել գիւղացի կանանց, հարսների, ազապ աղջկանց եւ երիտասարդաց պարը կամ «գովընտը»։ Մօտ 50-60 հոգի այդպէս իրար ձեռք բռնած ազատ համարձակ, երեսները բաց (Մշոյ մէջ գիւղացի կինը աւելի ազատ է, քան քաղաքացին), կը խաղան ու պարերգը փոխ առ փոխ կ’երգեն։ Պարերգերը մեծ մասամբ հայերէն են (քրդերէն ալ կայ), որոց մէջ շատ իմաստալի եւ գեղեցիկ կտորներ կան։ Այդ երգերը, եթէ հաւաքուեն եւ տպագրուին՝ մեծ լոյս կարող են սփռել Մշոյ ժողովրդի բանաստեղծական հանճարին վրայ։ Հարսները երեսնին կը ծածկին զանազան գոյնի եազմաներ, կը հագնին կարմիր կամ ուրիշ գոյնի շուբա, առջեւէն կը կապեն գոգնոց, ոտքերին կը կրեն մխսեր, իսկ աղջկունք գլխին կը ծածկեն արծաթեայ կամ պղնձեայ փափաթ իւր զարդերով, կարծէք սաղաւարտ լինի, բայց տափակ. պարանոցէն կը կախեն երկայն յոլունքներով զարդարած ապարանջաններ, խառն զանազան ձեւի դրամներով, ձեռները կը զարդարեն ապակեայ կամ արծաթեայ եւ կամ պղնձեայ բշաղութերով, որը օղակաձեւ է եւ կ’անցկանցնեն դաստակի վրայ, իսկ գօտիէն դէպի ետեւ ու մինչեւ գետին կը ծածանեն պխով զարդարած երկայն կապեր։ Իսկ երիտասարդները մինչեւ ծնկները կը հագնին երկայն գուլպաներ, ապա տեղական գործած կարճ շալվարը, գլուխնին կը ծածկեն զանազան գոյնի արաղչիներով, կամ քրդական քօլոզ, փաթթած զանազան գոյնի եազմաներով։ Ուշադրութեան արժանի են փահլէվանները, որք իրենց ձիրքը Սբ. Կարապետէն կը ստանան։
Անգամ մը 2 տ. փահլէվան մը տեսանք, որ լաւ կը խաղար, երբ կը հարցնէինք թէ ո՞վ տուեց քեզ այդ շնորհը, կ’ըսէր թէ երազիս մէջ տեսայ ծերունի մը, որ գետի վրայ պարան մը կապեց եւ խաղացրեց ինձ, եւ ամէն անգամ երբ ջրի մէջ կ’իյնայի, կրկին վեր կը բարձրացնէր եւ ադպիսով սորվեցայ, ապա կ’աւելացնէր թէ այժմ ալ խաղալու ժամանակ միշտ աչքիս առաջ կը տեսնամ, որ ինձ սիրտ կուտայ։ Եւ երբ կը սկսի խաղալ, երեսը խաչակնքելով, նախ Սբ. Կարապետը օգնութեան կը կանչէ։ Ո՛չ միայն սուրը կապած ոտքերի տակ կը խաղան, այլ եւ աչքերը կապած:
Վարդավառի ուխտագնացութեան ականատես մըն է Անդրանիկ Սայըեան։ Զուռնան եւ սրինգը կ’ուղեկցին Մշեցի, Սասունցի եւ Էրզրումցի կիներու, աղջիկներու եւ տղամարդոց պարերուն, իրենց վարպետութիւնը կը ցուցադրեն լարախաղացները (փէհլիվաններ): Ծով է կը զըրըմփայ վանքը։ Խաչերով բակէն դուրս եօթ ձեռք դահուլ զուռնան կը գմռտայ. հսկայ պարը Մուշի կողմի բակը շրջապատեր իր մէջն առեր է. մէկ կողմէն կանաչ-կարմիր եազմաներով խորոտ-մորոտ հայ հարսնուկները քաղաքի եւ գիւղացի խայտաբղէտ տարազներով քօքվորուկ համեստօրէն կը պարեն քաջ ու կտրիճ երիտասարդներու հետ։
Միւս կողմէ՝ փոքրահասակ փէհլիվաններ ուրուճիկներով եւ համայիլներով զարդարուն արխալուղները հովին տուած՝ շրտի վրայ կը թռվռկան, խաղեր կ’ընեն իրենց սկլուրդ բաբաեօղուրդներու հետ պոռալով.
-Եա՜, Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ, եա՜, պառւու տղայ։ Կը խաղայ ու կը խաղայ` գերեզմանէն առած իր բոլոր հունարները ու աստուածատուր շնորհները հիացումով զինք դիտող ուխտաւորներուն ձայնելով։ Մշեցի, Դաշտեցի, Քղեցի, Տիգրանակերտցի, Վանեցի, Բաղէշցի, Խարբերդցի, Կարնեցի եւ կովկասցի ուխտաւորներու եղբայրակցութեան հզօր կապը, Հայութեան գերազանց ոգին, Մշոյ Սուլթան Սբ. Կարապետը ցնծութեան մէջ է։
Հոս՝ Մուշ քաղաքի պարահմուտ կարմիր ճզմայաւոր, ճերմակ դեղլիկաւոր եւ գունագեղ Թրամպուլիսի գօտիաւոր էրիկ մարդոց եւ կանաչ-կարմիր եազմայաւոր խորոտ-մորոտ կանանց նազանի Շորորը, Եարմգորանին, նղնղուն Հօյնարը եւ շըրըխկան Եարղուշտանէ կը պարուի, կը խաղցուի հետաքրքիր նոր սերունդի հիասքանչ աչքերուն տակ։
Հոն՝ ժրաջան դաշտեցիներու, բազմահարիւր հայ կիներու եւ աղջկանց ու տղայոց քաղցրահնչուն Հայ բարբառով գողտրիկ Պարկոթն է, որ կը պարուի համեստութեան եւ սրբութեան գիրկ ընդ խառն եղբօր նման։ Մէջտեղ՝ քաջամարտիկ եւ լեռնական Սասունցիներու Սլիվանին, Փափօէն, Խլփանին, Լուրքէն եւ Ասպրեցուկն է, որ կը դղրդայ Գաբրիէլեան սրինգի գլգլուն նուագով։ Կարծես Վահագնի քաջամարտիկ զօրաց քայլերգն է, որ կը հասնի ականջիդ հին դարերէն։ Ընկուզի ծառերու շուքին ներքեւ Էրզրումցի ծկւայաւոր եւ թեթեւաշարժ Հայ տատալներու Տըրընկին եւ Թամզարան է, որ նղնղուն կը խաղցուի Տկզարկին հետ:
Ինչպէս նկարագրողները քանիցս նշեցին՝ ուխտագնացութեան գրաւիչ երեւոյթներէն մէկն է լարախաղացութիւնը։ Լարախաղացները այնտեղ են ո՛չ միայն իրենց հմտութիւնները ցուցադրելու եւ դրամ վաստակելու համար, այլեւ՝ «մուրազ» խնդրելու Սբ. Կարապետէն, ինչպէս կը պատմագրէ Վարդ Բդոյեան.
Լարախաղացները հնում նախապաշարուած էին հաւատալու, թէ իբր լարախաղացութիւնը վերուստ արուած «տուրք էր Մշու Սուլթան սուրբ Կարապետի», կամ, ինչպէս ասում են, «օխան անունի» — Յովհաննէսի, Մկրտիչի, Կարապետի, Մարտիրոսի, Աւետիսի, Մարգարի, Առաքեալի կողմից։ Այդ պատճառով էլ բոլոր վայրերից, ի թիւս որոնց եւ Ջաւախքից, ձի նստում, կամ ոտքով գնում էին նրա դուռը ուխտի, մուրազ խնդրելու։ Բայց հէնց 1900-ական թուականներին արդէն նախապաշարումներն սկսել էին վերանալ, ըմբռնելով, որ դա լոկ ճարպկութեան եւ սովորելու արդիւնք լինելով որեւէ կապ չունէր սրբերի հետ:
Բաց աստի, նոյն ինքը Մուշը յայտնի էր իր լարախաղացներով: Մշոյ գաւառը յայտնի էր իր ընտիր լարախաղացներով։ Ժողովուրդն այս արուեստը համարում էր Սբ. Կարապետի ընծայ` երազի միջոցով:
Մուշի զաւակ՝ Գեղամ Տէր-Կարապետեան, կը նկարագրէ Մուշի լարախաղացներուն (փէհլէվան) ձգտումը օրհնութիւն ստանալու հռչակաւոր վանքէն.
Լարախաղացին պաշտպանն է Մշու Ս. Կարապետը։ […] Մեր լարախաղացները շատ կանուխէն կը սկսին։ Մանկական ի՛նչ հասակի մէջ կ’ուզէ թող լինի, սովորաբար ութը-տասը տարեկան, այն վայրկեանէն, որ Հայ տղան` երազի մէջ տեսնէ ճերմակ ձիաւոր Սբ. Կարապետը եւ փէհլէվանութեան շնորհն ընդունի, այո՛, այն օրուընէ փէհլէվան կը հռչակուի։ Տղուն ծնողք, կամ պաշտպանք անմիջապէս պատրաստելով այս արհեստին վերաբերեալ լարը, կազմածները եւ այլն, տղան ալ հետերնին առած կը տանին Սբ. Կարապետի վանքը, մատաղ կը կտրեն, Սբ. գերեզմանով օրհնել կուտան, այնուհետեւ երազատեսը կը սկսի ուշիկ փորձեր ընել լարին վրայ, մինչեւ որ վարպետ լարախաղացի մը ընկերանալով՝ կատարելագործէ:
Ձիարշաւութիւնը եւս տարածուած էր ուխտագնացութեան ընթացքին, ինչպէս կը բացատրէ Վ. Բդոյեան.
Տարօնի հայութեան մէջ զարգացած էր ձիարշաւներ կազմակերպելու սովորոյթը, որին իբրեւ շարժառիթ հանգամանքներ էին հանդիսանում հարսանեկան հանդէսները, ժողովրդական տօներից յատկապէս Համբարձումն ու Վարդավառը։ Ձիարշաւներն առաւել մասսայական բնոյթ էին ստանում Սբ. Կարապետի մօտ, նրա տօներին։
Այստեղ հաւաքւում էին, բացի տեղացիներից, նաեւ Կարնոյ, Վասպուրականի, Բաղէշի, Խնուսի եւ այլ հեռաւոր շրջանների հեծեալ կտրիչները: Ձիարշաւների ժամանակ դաւուլ-զուռնան նուագում էր այդ մրցման յատուկ եղանակը։ Նուագից ոգեւորուած ձիերը ելման կէտերից սլանում էին դէպի նշանակուած սահմանները եւ վերադառնում էին։ Սուրբ Կարապետում նշանաւոր ձիարշաւները կազմակերպւում էին յատկապէս Վարդավառին, որը յաճախ տեղի էր ունենում արգելքների յաղթահարումով, նիզակախաղով եւ այլն։ Այս բոլորը լուրջ նախապատրաստութիւն էին պահանջում։ Խարս գիւղում ձիարշաւների մէջ իր հմտութեամբ ու համարձակութեամբ երեւելի էր Իրիցու Գրիգորը։ Սա ձիու ընթացքի բոլոր ժամանակներում զոյգ ոտքով կամ գլուխկոնծի կանգնում էր ձիու մէջքին, անցնում էր ձիու պարանոցի տակով, իջնում էր, բարձրանում, ցանկացած առարկան վերցնում էր գետնից, կամ որեւէ իր նետում էր ու բարձրացնում:
Գործնական գետինի վրայ, Մշեցիները կը վայելէին փոքր առաւելութիւններ։ Օրինակ, ոչ-Մշեցիները պարտաւոր էին պարգեւ մը նուիրել վանքի դարպասէն ներս մտնելու համար. Ուխտաւորաց բազմութիւնն հաւաքին անդ ի տօնի Վարդավառին, եւ լինի տօնավաճառ մեծ ամենայն կարեւոր վաճառաց: Հասոյթ վանացն, թող զսեփական կալուածս իւր, գիւղորէք դաշտավայրին են մեծաւ մասամբ թեմ նորա. թող եւ զոր նուիրակքն բերեն ի հեռաւոր աշխարհաց։ Մենաստանս կերակրէ զօր ամենայն ոգիս աւելի քան զհարիւր յիսուն. թող զորս ի բազմութեան ուխտաւորաց, որք ոչ միայն ի Վարդավառին, այլ եւ ի Վերափոխման հաւաքին, եւս եւ յայլ եղանակս տարւոյն չպակասեն։ Իւրաքանչիւր յուխտաւորաց որ չէ ի դաշտէն Մշոյ, պարտի հատուցանել դարպասս վանացն՝ այն է՝ ձեռաձիրս. զի Մշեցիք եւեթ ազատ են յայդմ պարտուց»…
Ուխտավորների մի խումբ՝ լուսանկարված Երզնկայի շրջանում, Կամախի բարձրավանդակում, Սեպուհ լեռան բլուրներից մեկի վրա՝ Մանեա այրքում (Սեպուհի վանք)՝ հայտնի նաև վանքի մոտակա հորդառատ աղբյուրով՝ Լուսաղբյուրով, (վանքի շրջակայքում պահպանված ավերակները համարվում են Տրդատ թագավորի ճգնարանը): Կամախը՝ Դարանաղին, Հայոց հնագույն պաշտամունքային, մշակութային կարևոր կենտրոններից էր: Լուսանկարը՝ Թեոդիկ-ից (1906 թվական)
Անհիշելի ժամանակներից ի վեր Բույսե՛րն են եղել Մարդու առաջին «դեղ ու ճարը»…
«Դեղ» բառի առաջին ու հիմնական նշանակությունն է՝ «խոտ», միշտ կիրառվելով «դալար» բառի հետ՝ իբր՝ «կանաչ խոտ» («Ամենայն խոտ դալար ի կերակուր»…): «Խոտերը, հին բժշկութեան մէջ կազմելով հիւանդութեանց գլխաւոր դարմանը՝ այս «դեղ» բառն էլ սկսաւ կամաց-կամաց գործածուիլ «բժշկական խոտ» նշանակութեամբ…»,- հիշեցնում է Հ. Աճառյանը՝ «Հայերէն արմատական բառարանում»: Նշենք, որ «Դեղ»-ը նաև՝ «կախարդանք, բժժանք, յուռութք» իմաստով է կիրառվել, ինչպես և՝ «Իւղ ըստ արուեստի իւղեփեցաց», «օծանելիք» («Որ զդեղսն կազմեն, որչափ անուշահոտք են»…), «ներկ, գոյն կամ երանգ նկարչութեան» («անջինջ դեղ») նշանակությամբ:
Կյանքի գոյությունը Երկրի վրա ապահովող անտառների, ողջ բուսաշխարհի կարևորության գիտակցումը, Մարդու և Տիեզերքի փոխկապակցվածության փիլիսոփայությունն է Հայոց աշխարհայացքի հիմքում: Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ բուսաշխարհին քաջատեղյակ մեր Նախնիները հազարամյակների ընթացքում սերնդեսերունդ փոխանցել են իրենց ամբարած հսկայական գիտելիքները ոչ միայն սննդակարգում, այլև՝ բուժման, ապաքինման նպատակով կիրառվող բույսերի վերաբերյալ: Հիշենք, որ Հայկական Լեռնաշխարհը մի շարք՝ վայրի, բանջարաբուսական, յուղատու, համեմունքային, պտղահատապտղային… բույսերի առաջացման առաջնային՝ ծագումնաբանական կենտրոնն է:
Վաղնջական ժամանակներից դեղաբույսերի, մեղրատու, եթերային յուղերով հարուստ, ներկատու, խեժատու զանազան բույսերի մասին Հայոց Քրմերի գիտելիքները, որոնք կիրառվում էին տարբեր հիվանդությունների կանխարգելման կամ բուժման նպատակով, կամ՝ օրգանիզմի պաշտպանական ունակությունները բարձրացնելու համար, արձագանքվել են հետագայում՝ Հայ մատենագրության մեջ՝ Եզնիկ Կողբացու, Մխիթար Հերացու, Ամիրդովլաթ Ամասիացու թողած գրավոր վկայություններում…
Հայոց Ոգին ու Միտքն արտացոլող ազգային երգերում, բանաստեղծություններում նույնպես խտացված է սերունդների հիշողությունը:
Վանի մոտակայքից քաղված խավրծիլ
1905 թվականին Վանի նահանգի Շատախի շրջանի Ջնուկ գյուղում իր ծնունդի պատմության մեջ Խավարծիլն է հիշատակում վաստակաշատ Հայորդիներից մեկը՝ Հայ երգիչ-բանահավաք, ազգագրագետ Հայրիկ Մուրադյանը, որի մայրը գարնանային արևոտ մի օր բարձրացել էր Առնոս լեռան լանջից խավրծիլ քաղելու և հանկարծահաս ամպրոպ-կայծակից, անձրևից պաշտպանվելու նպատակով պատսպարվել էր մոտակա քարանձավում, ուր երկունքի ցավերից հետո լույս աշխարհ էր եկել Հ. Մուրադյանը. քիչ հետո, փոփոխված եղանակից անհանգստացած՝ կնոջ մոտ շտապող հայրը գտել էր նրանց՝ մանուկին մոր շորից մի կտորի մեջ փաթաթած… Այս իրադարձության նկարագրությունն է իր հայտնի երգի տողերում.
«Խավարծիլ գափը ինձ եղավ ներքնակ, Հայրենի լեռը՝ ինձ՝ գթության քույր, Ինձ ողջունեցին Որոտն ու Կայծակ, Եվ ես զգացի հողմերի համբույր»:
«Թթվաշ, անուշ ոսկե ծիլ, Սասնա սարի խավրծիլ»-ը (Հայ բանաստեղծ ու արձակագիր Խաչիկ Հրաչյանի բառերով), նաև «Գաբ», «Գաբծիլ», «Խաշնդեղ» անուններով է հայտնի: «Խավարծիլ»-ի՝ նույն՝ «խաւարտ»՝ («թավոտ, աղվամազոտ» իմաստով) արմատից է բխեցվում «խավարտածին» բառը՝ «խոտ ուտելով մեծացած»:
Հին Աշխարհում առևտրի կարևոր ապրանքներից էին բժշկական բույսերը՝ դեղաբույսերը:
1835 թվականին Վենետիկում հրատարակված՝ «Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեաց Աշխարհի» ուսումնասիրության մեջ (հ.1, էջ 214), Ղ. Ինճիճեանը հիշատակում է, որ Հուետիոսի վկայությամբ՝ Հայաստանից արտահանվող ոսկու, ցորենի, աղի, ոչխարի ու այծի մորթու հետ հունական նավերով այլ երկրներ էին արտահանում նաև Խաշնդեղը (խավարծիլը, որի արմատը կոչվում էր նաև «Գաբ», ցողունն ու ճյուղերը՝ «Գաբծիլ»): Հ. Աճառյանի «Հայերէն բացատրական բառարանում» կարդում ենք, որ «ոմանք «Գաբը համարում են բույսի արմատը, որի ցողունն ու ճյուղերը կոչվում են «Գաբծիլ», իսկ գավառներում «Գաբ» կոչվում են բույսի ցողունի տակի լայն տերևները»:
«Բացի անտառից, Սասունը հարուստ էր նաև խոտային բուսականությամբ, որտեղ աչքի էին ընկնում երեքնուկը և խավրծիլը։ Խավրծիլ բույսը ունի լայնատարած մեծ տերևներ և ուղղաձիգ երկար զոխ, որը վերջանում է մի փոքրիկ փնջով։ Սասունի լեռներում, հատկապես արևոտ մասերում աճում է կազը («Գազ», Astragale, Կ.Ա.)։ Կազը ունի գեղեցիկ մանիշակագույն և դեղին ծաղիկներ, որոնք թաղված են փշերի ծոցում։ Այդ ծաղիկները համեղ կեր են ոչխարների համար։ Կազի խոշոր տեսակի թփերը այնքան մեծ են, որ երբեմն մի թուփը դառնում է մի շալակաբեռ։ Կազը կտրելու համար գործածում են մի հատոց կամ մի հաստ դանակ՝ կեռ ծայրով (տեղացիների լեզվով քշուշ)։ Կազը տալիս են հատկապես եզներին, որը ուժ է տալիս կենդանուն և գիրացնում» (մեջբերումը՝ Կամսար Ավետիսյանի՝ «Հայրենագիտական էտյուդներից», Երևան, 1979 թ.):
«Կազը»՝ Գազը (բույսը) խեժերով հարուստ լինելու շնորհիվ թոնիրներում ու վառարաններում որպես կրակ առաջացնող միջոց են կիրառել (բռնցկելիք, կպչան): Նրա զանազան պարունակությամբ նյութերի (կալցիում, երկաթ, ֆոսֆոր, վիտամիններ…) բուժիչ հատկությունները հայտնի էին հնագույն ժամանակներից: Այն մեծապես գործածվել է ժողովրդական բժշկության մեջ՝ որպես ընդհանուր կազդուրիչ, ուժերը վերականգնող, սիրտ-անոթային համակարգը բարելավող, երիկամներում արյան շրջանառությունը լավացնող, օրգանիզմի դիմադրողականությունը զորացնող միջոց…
«Ամեն թփին կիջնի քաղցրիկ մանանա»,- հնչում է հայտնի երգում…
«Սասունում շատ էր տարածված մանանան կամ կազբան, որը ծառերի վրա իջնում է հուլիս ամսին։ Մանանան չի թափվում անձրևի կամ ձյան տեսքով, այլ կամաց-կամաց աննկատելի ծածկում է ծառերի տերևները։ Այդ օրերին օդը մառախլապատ է լինում, կարծես թե մշուշով վարագուրված։ Մանանան հավաքելու համար լվանում են ծառի տերևները և հյութը լցնում ամանի մեջ։ Երբ մանանան նստում է ամանի հատակին և ջուրը առանձնանում է, ապա այն լցնում են կաթսայի մեջ և լավ խառնելով եփում։ Եփած մանանան շաքարանման է, քաղցր և սննդարար» (մեջբերումը՝ Կամսար Ավետիսյանի՝ «Հայրենագիտական էտյուդներից»)…
«Գյուղական հարսանիք» Լուսանկարը՝ «Հայոց հարսանիքի համայնապատկեր» էջից՝ շնորհակալությամբ
Հայոց ազգային զանազան ծեսերից, տոնախմբություններից՝ «Հարսանեկանն» ամենից ուրախն ու երջանիկն է, թերևս:
Նոր Ընտանիքի, նոր «Պտղաբերության» սկիզբն ազդարարող այս ծեսը մեր ազգային հնագույն հավատալիքների, արարողությունների հարուստ շտեմարան է՝ խտացված բազմաշերտ իր ծիսակարգով:
Վենետիկում, Մխիթարյան միաբանության անդամներին Հայ երաժշտությանը նվիրված իր ուսումնասիրություններին ծանոթացնելիս, Կոմիտասն ասել է.
«Հայ գյուղացու հարսանեկան ծեսը մի ամբողջական օպերա է». (մեջբերումը՝ Մարիաննա Տիգրանյանի՝ «Հայոց ավանդական հարսանեկան գովերգերը հնագույն ծեսի համատեքստում» հիանալի աշխատությունից, ուր մանրամասն ներկայացված են «Ծիսական գովերգերը», բուսական ու կենդանական խորհրդանիշների դերն ու նշանակությունը, «Հինադրեքը»՝ որպես ծիսական հնագույն արարողակարգ… պսակված՝ «Լորկե» Հայկական ավանդական հարսանեկան շուրջպարով):
Ազգագրական ուսումնասիրություններում Հարսանեկան ծեսի նկարագրությունները կան՝ իր տարբեր փուլերով՝ նախապատրաստումից մինչև Հայրական տնից դուրս գալն ու առանցքային իրադարձությունը՝ Հարսի մուտքը փեսայի տուն: Եվ ողջ ընթացքում տոնախմբությունն ուղեկցվում է ծիսական գովերգերով, համեմվում երգիծական կատակախաղերով, կատակերգերով ու բարեմաղթանքներով՝ դրոշմված ազգային հավատալիքների կնիքով…
Կոմիտասագետ, խազագետ ու երգահան Արթուր Շահնազարյանն իր՝ «Կոմիտաս» աշխատության մեջ գրում է.
«Յուրահատուկ էին հարսանյաց երգերը. դրանց ելևէջները, Կոմիտասի համոզմամբ, գալիս էին հնագույն ժամանակներից: Դրանք խորհրդավոր մեղեդիներ էին, որովհետև, ըստ ծեսի, պատկերում էր Արևի (փեսա) և Լուսնի (հարս) ամուսնությունը:
Յոթնօրյա ծեսի յուրաքանչյուր օրը նվիրված էր մեկ լուսատուի:
Առաջին օրը Լուսնի օրն էր: Այդ օրը եզը տանում էին հարսի տուն և այնտեղ զոհաբերում: (Հետագայում, Հարսանիքի կարևորագույն ծիսակատարություններից մեկը՝ «Եզմորթեքը», սովորաբար տեղի էր ունենում փեսայի տանը «Տաշտադրեքի»՝ Հաց թխելու ծեսի հաջորդ օրը՝ ուրբաթ առավոտյան՝ զուռնա-դհոլի նվագակցությամբ ու պարերի ուղեկցությամբ՝ մի բաց հրապարակում, ուր հավաքվում էր ողջ գյուղը…Կ.Ա.):
Հաջորդ` Երևակի օրը, հարսի ձեռքերին հինայով նկարում էին նախշ-խորհրդանիշներ, իսկ հարսի ընկերուհիները երգում էին հարսի համար:
Երրորդ` Փայլածուի օրը, գալիս էին՝ հարսին հայրական տանից տանելու. Հարսնառն էր:
Չորրորդ` կենտրոնական օրը, Լուսնթագի օրն էր, և կատարվում էր բուն պսակը եկեղեցում (հնագույն շրջանում՝ Քրմական արարողությամբ, Կ.Ա.), իսկ տանը շարունակվում էր ժողովրդական ծեսը:
Հաջորդ` Լուսաստղի օրը, առավոտից կերուխում էր, երգ ու պար, և անպայման պարում էին հարսն ու փեսան: Այդ պահին փեսան տան մեջ ցորեն էր շաղ տալիս` ստանալով ցանքսի իրավունք, քանի որ չամուսնացածները դրա իրավունքը չունեին:
Հրատի օրը (օր վեցերորդ) հարսն ու փեսան մտնում էին ամուսնական առագաստ:
Վերջին` յոթերորդ օրը, նվիրված էր Արևին: Առավոտյան երիտասարդները հարսի ու փեսայի հետ բարձրանում էին տան կտուրը և Արևին ձոնված երգերով դիմավորում արևածագը: Եվ ամեն օրն ու պահը ուներ իր հատուկ երգը:
Դա տիեզերական ծես էր, և ուրախությունը մարդու հոգում էր: Այդ հարսանիքին չկար հանդիսատես. բոլորը մասնակից էին:
Կոմիտասը զարմացել էր և ափսոսել, թե այսքան դարեր ինչո՞ւ որևէ մեկը ուշադրություն չէր դարձրել այդ ծեսին, ոչ ոք չէր գրանցել տարաշխարհիկ երգերը:
Ծեսի գլխավոր մասն է կազմում «Թագվորի ծառը»՝ Կենաց ծառի խորհրդանիշը: Փեսային կոչում էին թագվոր, հարսին` թագուհի: Ահա զարդարում են Կենաց ծառը և գովերգում: Ծառի գովքի երգում Կոմիտասը լսում է նախնյաց գողթան երգիչների հեռավոր արձագանքը.
Երկնից, գետնից սուրբ զորությունով, Այն ծառն ծաղիկ էր, Ծառ ծաղկեցավ, Ծառ բազմեցավ` Կանաչ ու կարմիր»:
Հազարամյակների խորքը ձգվող «արմատներով» «Թագվորածառը»՝ «Ուռքը», «Ուրցը», «Նուռքը», շուրջ մեկուկես մետր բարձրությամբ, մոտ 15-20 կիլոգրամ քաշով, յուրօրինակ «Կենաց ծառի» խորհուրդն ուներ՝ անցյալի, ներկայի ու ապագայի իմաստով. արմատները՝ «նախնիք», բունը՝ «Թագվորը՝ Փեսան», ճյուղերը, սաղարթները՝ «ժառանգները»:
Այն պատրաստվում էր հատուկ վարպետների կողմից, պտուղները շարում էին աղջիկներն ու կանայք, դասավորում-հարդարում էին «ազապները»: «Փեսայի ծառի» պատրաստումն ուղեկցվում էր նրա տոհմի, գերդաստանի մեծարմամբ ու գովերգով…
«Ուրցը» շարելիս մրգերի առատությունը պարտադիր էր, հատիկը՝ լիության, միրգը՝ պտղաբերության խորհրդանիշն էր (հատուկ նշանակություն ունեին խնձորն ու նուռը)…
Հարսանեկան գովքերում հաճախ են հիշատակվում նաև ծաղիկները՝ Խունկի ծաղիկը, Անթառամը (Անմեռը, Արևոսկին), Շուշանը, Բալասանը (Հինածաղիկը)…
«Թագվո՛ր, ի՞նչ բերեմ քե նըման, Քո կանաչ Արևն ի նման, Անթառամ ծաղիկ, որ կուբացվեր, Բացվեր Արևն ի նըման»…
Նաև՝ լուսատուները.
«Թագվո՛ր, ի՞նչ բերեմ քեզ նման, Քո կանաչ Արևի նման: Էն Արուսեակը, որ ծագէ, Ծագել է Արևի նման»…
Անդրադառնալով Հայրական տնից Հարսին հանելու պահին, երբ խմբակային «Ելի՛ր, ելի՛ր» երգի ուղեկցությամբ ու արցունքոտ աչքերով աղջիկը ոտքի է ելնում՝ շարժվելու դեպի իր «առաքելությունը»՝ ստանձնելու ցեղը շարունակողի դերը, Ա. Շահնազարյանը գրում է.
«Հենց որ ոտքի ելնի, կսկսվի սրբազան խորհուրդը տիեզերական. նա է կրողը կյանքի, ինքը կյանքն է. նա կյանք կտա ու կծնի մի Արևամանուկ և նրա համար կերգի նախնիներից իրեն փոխանցված Արևամոր օրորը, և օրորոցից քիչ հեռու՝ օջախում, կբոցկլտա այն Կրակը, որ վառել են նախնիք հազարամյակներ առաջ քարանձավում ու պարել են շրջանաձև շորորը` դանդաղ ու վեհապանծ…
Նա ոտքի կելնի և կգնա արարելու մի նոր Կյանք, ոտքի կելնի ու կգնա շարունակելու Ցեղը ու փոխանցելու Ցեղի ոգին»:
«Շեմի ծիսերգերից» մեկում երգիծանքով ակնարկվում էր փեսայի տանը հարսի ապագա դերը՝ որպես օջախը երջանկացնող, շենացնող կամ, հակառակ դեպքում՝ դժբախտացնող…
Հարսին դիմավորելու նպատակով Փեսայի մորը տնից դուրս կանչող զվարթ ու կատակային խմբերգը՝ Կոմիտասի հանճարեղ գրառմամբ, հնչում էր համընդհանուր ուրախությամբ.
«Թագվորի՛ մեր, դու՛րս արի, Տե՛ս՝ քեզ ինչե՜ր ենք բերել… Թագվորի՛ մեր, դու՛րս արի, Քեզ ջուր բերող ենք բերել:
Թագվորի՛ մեր, դու՛րս արի, Քեզ թաղդ ավլող ենք բերել: Թագվորի՛ մեր, դու՛րս արի, Քեզ կով կթող ենք բերել:
Թագվորի՛ մեր, դու՛րս արի, Քեզ ճաշ էփող ենք բերել: Թագվորի՛ մեր, դու՛րս արի, Քեզ գլուխ դըմբող ենք բերել»:
Կոմիտասյան գրառումներից մեկում հարսանքավորները՝ երկու խմբի բաժանված, հարց ու պատասխանի ձևով երգում-գովերգում-փառաբանում են Արևն ու Լուսինը խորհրդանշող Փեսային ու Հարսին…
«-Էն Արև, Երկնուց Արև, տեսե՛ք` էն ո՞րն է: -Էն Արև, Երկնուց Արև, մեր Թագավորն է: -Էն Լուսին ամպերի մեջ, տեսե՛ք` էն ո՞րն է: -Էն Լուսին ամպերի մեջ մեր Թագուհին է»:
Տարիներ անց, ամբողջացնելով ծեսը, Կոմիտասն այն դիտարկում էր որպես վաղնջական առասպելի մի մասը՝ Արևի ամուսնությունը Լուսնի հետ…
«Ծեսը դարձել է կանաչ-կարմիր արև, ծիածանաթև շողշողուն երկինք, ճանապարհ դեպի հայրենի Կենաց ծառ, դարձել է հայրենի անդաստանների վրա թևածող ոգու երգ ու կանչ, ամուսնություն Երկնքի ու Երկրի, Արևի և Լուսնի, որից ծնվելու է Գողթան երգիչների երգած Վահագնը` արևաչ ու հրեղեն…»,- գրում է Արթուր Շահնազարյանը՝ Կոմիտասին նվիրված իր աշխատության մեջ:
Հարսանեկան ծեսի արարողակարգում, որպես հնագույն հավատալիքների վերապրուկ, թատերականացված կատակ-պար — ներկայացումներ են եղել, որոնք պահպանվել են ընդհուպ մինչև 20-րդ դարի 2-րդ կեսը՝ Տավուշի, Շիրակի, Ջավախքի գյուղերում…
Ահավասիկ Հ. Պիկիչյանի հիշատակումը՝ հարսանեկան խնջույքի թեժ պահին ներկայացվող «Այծապարի» առիթով, մեջբերված Մ. Տիգրանյանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից.
«Ականատեսների վկայությամբ, այծի փոստի վրա ամրացված պոզերով ու զանգակներով հատուկ վերնազգեստով ծպտված՝ «Այծի պար» պարողը հանկարծ հայտնվում էր՝ բոլորին վախեցնում ու ծիծաղեցնում, ապա գոտուց կախած թարմ ու չոր մրգերով լի զամբյուղի պարունակությունը բաժանում կանանց ու երիտասարդներին: Ապա, կանանց ու տղամարդկանց քաշքշելով, հավաքվածների հրմշտոցից «սատկած» էր ձևանում, հետո վերակենդանանում, նվերներ ստանում և հեռանում»:
Չմոռանանք Հարսանեկան ծիսակարգի գեղեցիկ արարողություններից ևս մեկը՝ հնագույն ժամանակներից եկող «Հինադրեքն»՝ իր խորհուրդով ու հինագովերքի երգերով՝
«Ոսկի թասի մեջ Հինան ենք շաղում, Արծաթե սանրով Ծամերն ենք սանրում»…
Ի վերջո, հիշենք նաև հնուց եկող՝ Հարսանեկան ծեսի խմբակային մի հրաշալի պար՝ հզոր ուժ ճառագող, «Գյովնդ»՝ «Գունդ» անունով, որի տարբերակներից է և «Թագվորի (Փեսայի) Գյովնդը»:
Այս շուրջպարը, որը միաժամանակ պարել են մի քանի հարյուր մասնակիցներով՝ ձեռքներին ճրագակալ-ջահերով, հետագայում՝ ձեռքները կրծքավանդակի բարձրությամբ ճկույթներով բռնած, չափազանց դանդաղ քայլերով են պարում (ըստ իս՝ Արևի շրջապտույտի, Կյանքի խորհուրդն է պարփակում)…
Յուրաքանչյուր գավառ իր հատուկ հարսանեկան տարազն ուներ, որի համար ընդհանուր, կարևոր բաղադրիչներից էին գոտին ու քողը: Հարսանեկան զգեստի կարմիր, կանաչ գույները՝ ոսկեգույն ժապավենաթելերով, Կրակն ու Պտղաբերությունն էին խորհրդանշում, կրվող զարդեղենի նախշազարդերը, մոտիվները՝ բեղունությունը, պտղաբերությունն ու արգասավորությունը…
Հարսանեկան, ինչպես և ընդհանրապես՝ Հայ կնոջ տարազում գոտին, նրա ճարմանդը, զանազան կախազարդերը՝ կախիկ-բոժոժները, քունքազարդերը, քունքերի մոտի մարգարտաշարերը, ապարանջանը, թանկարժեք քարերով ու արծաթե, ոսկի մետաղադրամներով զարդարված ճակատազարդերը … չարը վանող հմայիլ-պահպանակների դերն ունեին:
Ճարմանդ
«Տեղ ոսկի տեղայր Ի փեսայութեանն Արտաշիսի, Տեղայր մարգարիտ Ի հարսնութեանն Սաթենկանն»։
Գողթան Երգերից մեզ հասած հիշյալ պատառիկն աշխարհաբարով՝
«Ոսկի անձրև էր տեղում Արտաշեսի փեսայության ժամանակ, Մարգարիտ էր տեղում Սաթենիկի հարսնության ժամանակ»…
Գանձակեցի նորահարս
Հարսանեկան հագուստ (20-րդ դարի սկիզբ)
Հարսանեկան տարազ, Բարձր Հայք, 19-րդ դար Նկ. Ֆ. Գրիգորյան Լուսանկարը՝ «Հայոց հարսանիքի համայնապատկեր» էջից՝ շնորհակալությամբ
Հնագույն շրջանից ի վեր, Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում հուրի, կրակի պաշտամունքի հետ կապված զանազան ծիսական արարողությունների, տոների նկարագրությունները կան ն.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին թվագրվող սեպագիր սալիկներում (հայտնաբերված Միջագետքից, Կիլիկիայի՝ Կիցուվատնայի (Սիսվանի) տարածքից ու խեթական բազմաթիվ հնավայրերից):
Զանազան հետազոտողների կողմից ուսումնասիրված հիշյալ վերծանված տեքստերը լույս են սփռում ցայսօր էլ Հայոց Աշխարհում գոյատևած հավատալիքների ակունքների վրա…
Երկու աշխարհների՝ Երկնքի ու Երկրի՝ դիցերի ու մարդկանց միջև հաղորդակցության միջոց էր կրակը, ինչպես նաև՝ դեպի երկինք բարձրացող նրա ծուխը (նախկին գրառումներում անդրադարձել ենք նրա՝ մահից հետո մի աշխարհից դեպի մյուսն անցումը պայմանավորող խորհրդին՝ «Ծխանի ծուխին»):
Երկնային ուժերը ներկայացնող Հուրի «մարմնավորումն» էր և Օջախը, որի հանդեպ առանձնահատուկ պաշտամունք կար: Օջախի ծուխի մարելը հավասարազոր էր Կյանքի բացակայությանը (դիցերը լքում-հեռանում էին)…
Կրակը որպես չարխափան ուժ ու սրբագործող միջոց էր, որ գործածվում էր տարբեր արարողությունների ժամանակ՝ հիվանդությունից ազատվելու կամ զերծ մնալու, չար ուժերը վանելու նպատակով…
Անմիջականորեն Կրակի դիցին ուղղված մաղթանքների ու աղերս-ցանկությունների տեքստերին է անդրադարձել ֆրանսիացի ասորագետ և խեթագետ Ալիս Մուտոնն իր՝ « Կրակի մի քանի կիրառությունները խեթական և միջագետքյան ծիսակատարություններում» ուսումնասիրության մեջ (Alice Mouton «Quelques usages du feu dans les rituels hittites et mésopotamiens. Several uses of fire in Hittite and Mesopotamian rituals», 2006):
Կրակի մեջ նետվող սոխի հետ հիվանդությունն ու գործած սխալները (մեղքերը) հեռացնելու և, ի վերջո, ցանկալի արդյունքին հասնելու՝ «Լույսը բացվելու» համար արտասանվող բարեմաղթական խոսքերն ուղղվում էին անմիջականորեն Կրակի դիցին, որի անունը տարբեր է ըստ տարածաշրջանների (խեթական աղբյուրներում հանդիպում է Ագնի ձևը (ինչպես՝ Վահագնի)):
«Հեռացրու՛ ինձնից չարը, որպեսզի Լույսը տեսնեմ վերստին»…
Մոտավորապես նման աղերսով էին դիմում հազարամյակներ առաջ՝ Կրակի առջև, երբեմն միաժամանակ վառվող ջահով ուղեկցվող ծիսակատարության ընթացքում:
Ճիշտ այնպես, ինչպես մեր օրերում է երգվում՝
«Տրընդեզ՝ դարմանը կես, Առ հաց ու կես ելիր գեղես:
Տրընդեզ՝ մխի դին տես Մե փութ ցանես՝ հազար քաղես:
Տրընդեզ՝ փեշդ վառէ, Որ ազատվես օձէ չարէ»…
Որևէ մեկին կամ մի առարկայի մաքրագործման-սրբագործման նպատակով Կրակի կիրառման ապացույցներն են սեպագիր տեքստերում նկարագրված արարողությունները՝ համաճարակի ժամանակ վառվող երկու օջախների մեջտեղով հիվանդ զինվորներին անցկացնելու սովորությունը կամ բարեհաջող ծնունդ ապահովելու հույսով՝ հղի կնոջը կրակի շուրջ պտտելը:
«Դարմանը կիսվելու»՝ նրա բավարար քանակությամբ այսօր էլ մտահոգված հայերի՝ Տրընդեզի օրվա խորհրդի հետ կապված հավատալիքներն ու արարողություններն է ներկայացրել Ռոզա Հովհաննիսյանը (ՀՀ ԳԱԱ Շիրակի հայագիտական հետազոտությունների կենտրոն (Գյումրի))՝
«ՏՅԱՌՆԸՆԴԱՌԱՋԻ ԾԻՍԱՏՈՆԱԿԱՆ ՍՈՎՈՐՈՒՅԹՆԵՐՆ ՈՒ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԱՎԱՏԱԼԻՔՆԵՐԸ ՇԻՐԱԿՈՒՄ» իր ուշագրավ ուսումնասիրության մեջ, որից ահավասիկ մի հատված:
…«Օրվա հիմնական ծեսը, անշուշտ, խարույկ վառելն է, և կրակի նորոգման արարողությունը կատարվում է ծիսական մաքրություն խորհրդանշող խարույկով: Տյառնընդառաջին վառվող խարույկը գարնան ավետաբերի խորհրդանշող դերն է կատարում:
Տարածված է այն պատկերացումը, որ Տյառնընդառաջի հետ վերջանում է ձմռան քառասունքը:
Շիրակում ասում են՝ «Մենծ գոլն ընկավ»:
Ըստ ժողովրդի՝ Տերընդեզի կրակն իր հետ բերում է օդի բարեխառնություն, հունձքի առատություն, արտերի բերրիություն ու նորապսակների օրհնություն:
Ահա այս գաղափարների շուրջն էլ կառուցվում էին տոնական արարողությունները:
Խարույկի շուրջը նախ պտտվում էին նորապսակները:
Կրակի շուրջը պտտվելով ու օրհնանքներ ստանալով՝ մի տեսակ կրկնապսակ էր կատարվում՝ երկրորդ հարսանիք:
Նորահարսի գիրկը տղա երեխա էին դնում, որ առաջնեկը տղա ծնվեր:
Տյառնընդառաջի կրակը սուրբ է համարվում. ունի մաքրող, սրբագործող ուժ, նրանով երդվում են. աղոթքներում այն չարխափան ուժ է:
Կրակն ընկնիմ, թե սուտ ըսեմ /երդում/: Չար աչքին` չար փուշ,// Չար փուշն էրթա ընկնի կրակը:
Հետագա ժամանակներում կրակի պաշտամունքը վերածվում է օջախի պաշտամունքի:
Ժողովրդական մտածողության մեջ օջախ նշանակում է ընտանիք, նաև անշեջ ու սուրբ կրակ: Մեծ օջախից առանձնանում է մի նոր օջախ` ընտանիք:
Այդ նոր ընտանիքի օջախը պետք է վառվեր նախկին պապական կամ հայրական տան կրակից:
Ալեքսանդրապոլում և շրջակա գյուղերում խարույկը պատրաստել են դարմանով. կտուրներին, բակերում վառված խարույկների վրայից թռչում էին սկզբից տան մեծավորը, հետո մյուսները` մեծ ու փոքր:
Բացի կրակի վրայից թռչելուց, երիտասարդներն իրար հրում, գցում էին կրակի մեջ: Տերընդեզի կրակից այրվածքներ ունենալը պատվաբեր էր: Չբեր կանայք պտտվում էին կրակի շուրջը և իրենց գոտու ծայրն այրում` ակնկալելով պտղաբերություն:
Նույն նպատակի համար պարան են կապում ամուլ կնոջ մեջքին, երեխա են դնում գիրկը և երդիկից քաշում հանում են:
Այստեղ նա երեք անգամ պտտվում է կրակի շուրջը և այրում ներքնազգեստի ծայրը:
Կրակի շուրջը պտտում են նորածին երեխային, որ «քառասունքը» լցվի:
Նորապսակների պտույտները կրակի շուրջը նշանակում են պտղաբերության ակնկալություն:
Կրակին ու ծխին նայելով՝ գյուղի ծերերը գուշակություններ են կատարել. եթե կրակի ծուխն ուղղվում է դեպի արևելք, նշանակում է այդ տարին պետք է բերքառատ լինի, իսկ արևմուտք ուղղվելու դեպքում երաշտ կլինի, կամ էլ սերմացուի համար՝ անհաջողակ տարի:
Ծխի ուղղությամբ գուշակել են նաև, թե աղջիկը ուր հարս կգնա, կամ որտեղից հարս կբերեն:
Տերընդեզի կրակի փոշին որպես դեղ օգտագործում էին հազի դեպքում (կուլ էին տալիս):
Կրակով բուժել են որոշ հիվանդություններ:
Տերընդեզի տոնակատարության ժամանակ գրեթե բոլոր տներում աղանձ են պատրաստել ցորենից, գարուց, կանեփից, կորկոտից, նույնիսկ ոսպից ու սիսեռից, որ գետինը չորանար:
Խնամիների միջև տեղի էր ունենում աղանձափոխանակություն, որն ունի ենթիմաստ՝ այն, ինչ ես ունեմ, դու չունես, այն, ինչ դու ունես, ես չունեմ. մենք լրացնում ենք միմյանց՝ լիաբուռն ու ամբողջական դառնալով:
Հարսնացուի կամ փեսացուի տանը աղանձ են պատրաստում, լցնում սկուտեղի վրա, մեջտեղում փոս են անում, մեջը շաքարաջուր կամ մեղր լցնում:
Եթե աղջիկը նշանված է, փեսացուի հարազատները նվերներով և անպայման աղանձով գնում են հարսնացուի տուն, իսկ եթե աղջիկն արդեն ամուսնացած է, ապա աղջկա հարազատներն են նվերներով ու աղանձով գալիս փեսայի տուն, որտեղ բակում խարույկ են վառում, ահել ու ջահել թռչում են խարույկի վրայից, գալիս են նորապսակները, մեծ շրջան կազմած, վառված մոմերըձեռքներին կամ առանց մոմերի պտտվում են խարույկի շուրջը:
Նորափեսայի մայրը ցորեն է շաղ տալիս շուրջպարի մասնակիցների վրա, նորահարսի գիրկը նորածին տղա երեխա են տալիս, որ առաջնեկը տղա լինի: Երբ շուրջպարը բոլորում է և հասնում կիզակետին, նորափեսան իր աջ գրպանից աջ ձեռքով երիտասարդ ամոլներին մի բուռ աղանձ է նվիրում՝ հանուն սերնդաճի:
Այսպիսով՝ Տերընդեզի ծիսահմայական գործողություններն ու սովորույթները, ժողովրդական հավատալիքները տոնի անտրոհելի բաղկացուցիչներն են և փոխակերպումներով հանդերձ՝ կրում են վաղնջական պատկերացումների հետքեր՝ ապահովելով ազգաբնակչության, հատկապես նոր սերնդի ինքնահաստատումն ու տոնածիսական ակտիվ վարքագիծը»:
Վերը շարադրվածի հավաստումներից է Տրնդեզի երգերից հետևյալը՝
«Բոց ու կրակ, վերն՝ արեգակ,Այրենք, վառենք՝ չարը մարեք, Հանդ ու դաշտում մոխիր ցանենք, Բերքը առա՜տ–առա՜տ անենք:
Նորապսակ, ահել–ջահել Խարույկին տան փորձանք պահեր, Խաղեր կանչենք, շուրջպար պարենք, Մեր մեծերի ծեսը պահենք:
Ով մեկն ունի՝ հազար անի, Մեր աղանձը մեզ սատարի, Բարիքն Մասիս սարը հասնի, Տերնդեզը բարին բերի»:
Երկինքն ու Երկիրը լուսավորող սրբազան Հուրն այսօր էլ բորբոքվում է՝ հրավառելով մեր սրտերը…
Ոմանց համար՝ այլ իմաստով ու բացատրությամբ՝ հիշելով Հին Կտակարանի մի պատվիրան՝ «Ձեր մէջ չգտնուի իր տղային կամ աղջկան կրակից անցկացնող»…(Բ. Օրինաց, 18;10):
Երկրից աստղերին հասած Աստեղալեզ Ատրը (Հուրը) ձեզ հետ… (Լուսինէ Արարատի Աւետիսեանի գրչով արարված և աշխարհաբարի վերածած՝ «Տրընդէզ»- ից)՝
Ատրը դէզի հետ, Ատրը դէզի հետ Տիրը վառեց մեր մէջ, Խաւարն այրեց։
