«ԵՎ ԳԱՐՈՒՆԸ ԾԱՂԿԱԶԳԵՍՏ ՊԱՏՄՈՒՃԱՆՈՎ ԶԱՐԴԱՐՈՒՄ Է ՄԱՅՐ ԵՐԿԻՐԸ»…
Հայոց հնագույն ամենասիրելի տոներից մեկի՝ Ծաղկազարդի առիթով՝ Գարնանաբույր մի պտույտ՝ Գ. Սրվանձտյանցի (1840-1892) հետ՝ Բյուրակնյան ծաղկավետ ու ծիրանաներկ լեռներում, ուր խստաշունչ ձմռանը հաջորդած Գարունը լեռներն ու հովիտները կանաչագեղ ու ծաղկերանգ է դարձնում՝ զարդարում ծաղկազգեստ պատմուճանով (Ծաղկազարդի խորհուրդը). «Գարունն ծաղկազգեստ պատմուճանաւ զարդարէ զմայրս ամենեցուն զերկիր», (Գիրք Պիտոյից) և «Լերինք ծաղկաւետեալ ծիրաներփնին» (Խորենացի): Հայկական Լեռնաշխարհի Բյուրակն — Մնձուրյան լեռնահանակարգում ամենաբարձրը Սրմանց գագաթն է (3280 մ), հայտնի գագաթներից է և Հավատամքը (2460 մ), հարուստ է ստորերկրյա ջրերով, աղբյուրներով ու լճերով: Սրմանց գագաթի հյուսիս-արևմտյան փեշերից է սկզբնավորվում Արաքսը:
«Բինգէօլը (Բյուրակնը, Կ. Ա.) դժնդակ տարտարոս մ՚ է ձմեռուան եղանակին եւ դրախտ՝ բացեալ՝ ի գարնան եւ ամռան։ Բինգէօլը վեհ եւ ահաւոր չէ, այլ՝ սիրուն։ Թագաւորի չի նմանիր, այլ՝ թագուհւոյ. քնքուշ է եւ փափուկ, կոյս մ՚ է պճնազարդ եւ փափկասուն. շնորհաց լեառն է, քան թէ քաջաց եւ դիւցազանց. ասոր համար իւր վրայ եղած վէպերը ո՛չ ազնաւուրի, ո՛չ դեւի, ո՛չ յաղթողի եւ ո՛չ զինուորի ու թագաւորի են. այլ՝ սիրոյ, զուարճութեան, առողջութեան, գեղոյ եւ զարդու, անուշութեան, պարարտութեան, գուսանութեան։ Որովհետեւ ասոր բիւրաղբերաց եւ հազար ականց բոլորը բիւր տեսակ բուսոց եւ ծաղկանց փռուած են։ Ջրարբի մարգեր, ամենադալար բանջարներ եւ խոտեր իրենց արմատներով, ուտելու, բուժելու, գոյն գոյն ներկելու կը գործածեն։ Իւր վայրի կենդանիները առիւծ եւ վագր չեն, այլ՝ եղնիկ եւ այծեամն»։
…«Հոս զբօսասէրները կուգան ուրախանալու, հիւանդները, օդ եւ ջուր ծծելով, կեանքը նորոգելու‚ կոյսեր եւ հարսները՝ ձեռագործի թելերը ներկելու համար ծաղիկ եւ արմատ ժողովելու, ժրաջան տանտիկինները՝ բանջար ժողվելու, բժիշկները՝ դեղ ու դարմանի համար ամէն բոյսէն ծիլ մը կամ ծաղիկ մը կամ թուփ մը առնելու: Իսկ մեղուներու տզզոցն ու բզզոցը հիանալի ներդաշնակ մը կուտան մարդկանց եւ թռչնոց երգերուն, անասնոց բառաչին, գորտերու կառաչին, գլգլացող առուակին եւ սուլացող սիւքի ձայնին։ Անթիւ անհամար մեղուներ… Բայց միեւնոյն ժամանակ օձերն ալ կը սողոսկին այդ ծաղկանց կողակի քովերէն, իրենք ալ կ՚առնեն միեւնոյն ծաղիկներէն հիւթը եւ կը վայելեն սուրբ օդը։ Հոս մեղուներով մեղր կը շինուի եւ օձերով՝ թոյն»։
«Քանի՞ տեսակ կայ ծառոց‚ ի՞նչ անուն անոնց, ի՞նչ յատկութիւն եւ ի՞նչ պտուղ, քանի՞ տեսակ եւ անուն կայ խնձորին, տանձին, քանի՞ խաղողին։ Այսպէս նաեւ ծաղկանց, բանջարեղինաց, բաւականին ձեռք բերած եմ այսպիսեաց հաւաքում մը։ Պառաւները, որ մէկ-մէկ Հիպոկրատէս են նախնական բժշկականութեամբ, կրակով խարածին, գնդակով զարնուածին, սրով վիրաւորուածին, քարով ջախջախածին‚ զանազան խոտեր եւ արմատներ իւրաքանչիւր ցաւին ու վէրքին զատ զատ ի գործ կ՚ածեն եւ զանազան չոր ծաղիկներէ, տերեւներէ եւ արմատներէ փոշիներ ունին թէ՛ վէրքի եւ թէ՛ ցաւի, պէս-պէս մալհամներ կը շինեն թարախ եւ արիւն մաքրելու, ցամքեցնելու, խոցերը բուժելու. այդ խոտերուն եւ արմատներուն ոչ միայն անունները կուտան, այլեւ հրաշալիքներ ալ կը վիպասանեն. աւանդութեամբ ուսած եւ կ՚ուսուցանեն… Կոտրած ոսկորը կը կապեն‚ կը դեղեն եւ կ՚ողջացնեն. այն ինչ մեր եւրոպական տօքթօռներն ալ հազիւ թէ պիտի կրնային այսչափ դարմանել։ Խօսքի կարգն եկաւ գրելու. տարի մը չկայ, որ Պօլիս կը գտնուիմ եւ բաւական շատ նոր հարսներ եւ մատղաշ տիկիններ լսեցի մեռնիլ ծննդաբերութեամբ, այստեղ‚ ուր այսքան վկայականով դայեակ տօքթօռներ կան։ Բայց մեր աշխարհները պառաւ դայեկներու խնամքով‚ հազարէն մէկը չպատահիր զոհ լինել այդ առթիւ։
Լօշտակ անունով բոյս մը կայ, որ Մշոյ աշխարհին մէջ յաճախ կը գտնուի, առաւելապէս Ս. Կարապետի վանքի բոլորը։ Մացառներու մէջ կ՚արձակէ իր ոստղերը, որոնք կը բարձրանան եւ կը պատատուին փայտերուն եւ անոնց թանձրախիտ տերեւներուն կը խառնեն իրենց լայն տերեւները, որոնք ձեւով նման են խաղողի որթի տերեւի, իրենց ցօղունը նման որթի բարունակի եւ խաղողոյ ողկոյզի ալ շատ նման ողկոյզներ ճութ ճութ կը կախէ. միայն թէ ասոր պտուղները մանրիկ են, քան զխաղողին։
Լոշտակ
Այս այն բոյսն է, որոյ արմատը մարդանման ըլլալ կը համբաւեն. եւ թէ մինչեւ անգամ անոնց մէջ արուն ու էգն ալ յայտնի են։ Թէ՝ այս արմատը հանելու համար յատուկ աղօթք մը ունին. եւ, թէ երբ կը կտրեն իւր միւս կտորներէն, ահագին ձայնով կը ճչայ։ Ուլ մը կամ հաւ մը կը կապեն այդ մարդարմատին, որպէսզի երբ ճչայ, այն ուլը կամ հաւը անոր ձայնին զոհ լինի։ Եթէ այդ հնարը չլինի, արմատ հանող մարդը պիտի մեռնի։ Այս հնարքով ուլ մը կամ հաւ մը կ՚ուտեն հանող թշուառականները։ Ամենավերջին աստիճանի դառնութիւն ունի այդ արմատը եւ ԻԴ կերպ ցաւոց ու ախտից դարման է։ Բաւական փափաքանօք եւ թանգ գնով կը գնեն զայն Նոր Նախիջեւանէն, Հին Խրիմէն, եւ այն կողմերէն Մշու Ս. Կարապետ եկող ուխտաւորներ, որք կը գնեն նաեւ քուդրաթ հէլվասի գազպին, որ յունիս եւ յուլիս ամսոց շոգ օրերուն պղտորագոյն ու անքամի օդերուն կ՚իջնէ մացառներու տերեւներուն, փշոտ գազերուն եւ մատուտակ ըսուած խոտերուն վրայ, թանձրացած մեղրի նման, ամենաղուտ եւ քաղցր։
Սնձի խիժով (ձյութով)՝ «սնձի կաթով» պատրաստված մաստակ («Սարի ծամոն»)
Նոյնպէս ամէն ուխտաւորներ կը գնեն սպիտակ ձիւթ կամ Ս. Կարապետի ծամոն ըսուածը, որ կանգառ փուշի ընձիւղները կտրելով մայիս ամսուն՝ անկէց ելած կաթն է, զոր կը ժողվեն, կը չորցնեն եւ տաս փարանոցի մեծութեամբ, բայց անկէց բարակ, կլոր նշխար կը շինեն Մշոյ դաշտի աղջիկներ ու հարսները։
Կայ եւ մի տեսակ խոտ, ճարճրտուկի նման, որ աւելի Վանայ գեղացիներուն ծանօթ է, կերդ կ՚ըսեն։ Ասկէց կաթ կը հանեն, թանձրացընեն, եախու կը շինեն, մարմնոյ ո՛ր տեղ որ քամին բռնած լինի, կը փակցընեն վրան։ Այնքան կը պրկի մնայ, մինչեւ քամին ծծէ հանէ, ապա կը փրթի»։
Ճարճրտուկ
«Աղջիկներ եւ նոր հարսները, որ գարնան կ՚ելլեն դաշտն ու հովիտը, ձոր եւ լեռը՝ բանջար ժողվելու եւ նստած զըղզըղուն աղբերակաց եզերքը, այդ ծաղիկներու փունջ, խուրձ եւ հիւսկէնը կը պատրաստեն, իրենց գոգնոցը լցած, մանեակը շինած եւ պարանոցն ու բազուկը անցուցած՝ գեղը կը դառնան՝ մրմնջելով այդ զանազան ծաղկանց անուանց, գոյնին, հոտին եւ տեսքին վրայ յօրինուած հովուերգական խաղերը։ Ամէն մէկ ծաղկին զատ զատ վէպեր ունին։ Անոնցմէ մէկը քոյր է, միւսն եղբայր. կամ երկու քոյր՝ մէկ մայր. մէկը քաւոր՝ միւսը սանամայր. մէկը տէրտէր՝ միւսը տիրուհի. մէկը սիրող՝ միւսը սիրուած. Աղբրանց արիւն. երկու որբ եղբայր. մէկը արնոտ սիրտ՝ միւսը օձու թուր կամ մխած խանջալ. մէկը կթոց լի կաթ է սպիտակ ու անարատ, միւսը թոյն թափող հրեղէն վիշապ. եւ այլն, եւ այլն… Իմ միտքս է հասկըցնել, թէ այդ բազմատեսակ ծաղիկները, որ կը գտնուին Հայոց լեռները, անոնց անունները մի առ մի գիտեն թուել բնակիչները հայերէն, ինչպէս նաեւ բանջարեղինաց, խոտեղինաց եւ պրակ պրակ գտնուած մացառներու տեսակաց մանր ու ոլոր ոստերուն, մորենեաց, ուռենեաց, փուշերուն, որոց ամէնուն անունները շատ պէտք են գիտնալ. պէտք են տեսնուիլ մեր գրքերու եւ բառարաններու մէջ, անոնք, որ դեռ չկան գրուած, հանդերձ իրենց նշանակութեամբ եւ ստուգաբանութեամբ, որոնք ոչ միայն կ՚ընդարձակեն մեր ազգային մատենագրութեան ասպարէզը, այլ եւ նոր գիտութիւնք եւ արուեստք ուսանելու փափագ եւ միջոց կ՚ընծայեն տնկաբանութեան եւ երկրաբանութեան իրենց ճիւղերով։ Մանաւանդ զբանաստեղծները կը փարթամացընեն»։
…«Յատուկ աղբիւրներ կան տեղ-տեղ, որոց ական շուրջը բազմակերպ ծաղկունք, զանազան խոտ ու բանջար կան։ Ծերացած օձերը կուգան հոն, իրենց շապիկը կը փոխեն եւ ծաղիկներէն մէկը, զոր միայն օձեր կը ճանչնան, կը փրցընեն կ՚ուտեն. եւ անմիջապէս աղբիւրի ջուրը մտնելով՝ կը լուացուին եւ երեք անգամ կը խմեն, կ՚ելլեն՝ նորոգուելով իրենց կեանքը։ Եթէ ուշադիր լինին հովիւները կամ ցանկացողները ու պատահին օձի այս արարուածին, նկատեն ու ճանաչեն այդ ծաղիկը, թէ ո՞րն էր, ու իրենք ալ ուտեն եւ նոյն աղբիւրի ջրէն երեք անգամ խմեն, կ՚անմահանան այդ մարդիկը»…
«Վարդ է թափում սարին-քարին, Շաղ են շողում ծաղիկ ու խոտ»… (Հ. Թումանյան)
Ժողովրդական բանահյուսության ու ծեսի, դարեդար փոխանցվող ավանդույթների ներդաշնակ միասնության մեջ է Հայ ոգին: Խախտելով հնագույն շրջանից եկող ազգային տոնի, ծեսի խորհուրդը՝ աղճատվում է և ազգային Ոգին:
«Աշխարհ մը, որուն դիւցաբանականը՝ քրիստոնէականի փոխուած, մեհեանը՝ սուրբ տաճարի, զոհը՝ մատաղի, կուռքերը՝ խաչքարի, եւ ամէն ինչ՝ որ դիցանուէր էր, քրիստոսանուէր եղած եւ սրբազնագործուած, բայց աւանդապահներն անհետ ալ չեն թողած իսպառ հնոց զրոյցները եւ ծէսերուն ու արարողութեանց պատմութիւնները, առասպելները» (Գ. Սրվանձտյանց):
«Անաղարտ ակունքից»՝ ժողովրդական բանահյուսությունից գրեթե «բառացի» (Թումանյանի խոսքով) մեջբերված նյութերով լի Թումանյանական ստեղծագործությունները Հայ մշակույթն ու աշխարհայացքը ճանաչելու հարուստ շտեմարան են:
Ազգագրական ճշգրիտ պատկերներով նա մանրամասն նկարագրում է իր ամենասիրելի տոնը՝ Համբարձումը՝ Վիճակը, իր ազգակիցների՝ հազարամյակների խորքից եկող հավատը՝ Ճակատագրով կանխատեսված իրադարձությունների նկատմամբ, գուշակությունների՝ իրեն հոգեհարազատ ավանդույթը, (որով, իր իսկ վկայությամբ, գերվում էր մանկուց՝ Լոռվա աստղազարդ երկնքի ներքո պառկած), նաև՝ Հայոց հարսանեկան ծեսից անբաժան կոխը (գոտեմարտը)…
Անդրադառնալով հանճարեղ Հայորդու՝ Հ. Թումանյանի սովորույթներին, բանաստեղծի դուստրը՝ Նվարդ Թումանյանն իր հուշերում նկարագրել է նրա ամենասիրած տոնի՝ Ծաղկազարդի՝ Համբարձման հրաշալի օրվա նախապատրաստությունը (համաձայն Հայկյան Սրբազան տոմարի՝ Ահեկան ամսվա Լուսնակ օրը՝ մայիսի 13-ին է Հայոց Ծաղկազարդը՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հիշեցմամբ)…
«Առավոտ վաղ վեր էր կենում, պահարանից հանում էր բոլոր՝ մոտ երկու տասնյակ մեծ ու փոքր ծաղկամաններ, լցնում հատկապես դաշտի ու սարի պես-պես ծաղիկներով և դնում սենյակների բոլոր սեղաններին ու անկյուններում: Այս օրվա հետ կապված զանազան ավանդություններ էր կարդում, ջանգյուլումի քառյակներ ասում: Երբ տրամադրությունը լավ էր լինում ու ժամանակ էր ունենում՝ վիճակախաղ էր բացում: Սեդիկն էր վիճակ հանողը»…
«Շատ անգամ պատմության մութ կետերը մեզ պարզաբանում և լրացնում են ավանդություններն ու արձանագրությունները։ Բայց, տարաբախտաբար, մեր ժողովուրդը դեռևս միայն ինքն ասում ու ինքն է լսում իրեն «պապական խոսքը»՝ ավանդությունը»,- կարևորելով հազարամյակների ընթացքում սերնդեսերունդ փոխանցվող «դարավոր իմաստությունների», ավանդույթների՝ ազգի «հոգևոր գանձարանի» դերը՝ 1887 թվականին գրել է Հ. Թումանյանը, շարունակելով՝ «Ավանդությունը սուրբ ու անշփոթ պահելու համար անհրաժեշտ են երկրի ամուր դիրք և ժողովրդին խաղաղ կյանք․ բազմահալած մի ժողովուրդ չէ կարող սուրբ ու անշփոթ պահել յուր «պապական խոսքը»՝ Ավանդությունը» (Հ. Թումանյան, ԵԼԺ, հ. 6):
Գարնանը՝ Բնության Վերազարթոնքից հետո ծաղկունքի փթթումը, խոտի դալարումը, Շնկան Աստղի վերելքով՝ Համբարձմամբ ազդարարվող տաք օրերի գալուստը Հայոց մեջ նշվում էր առանձնահատուկ ծիսակատարություններով, որոնց խորհուրդը պահպանվել է ցարդ երգվող տաղերում, խաղիկներում… «Մարդկանց ճակատագիրը տնօրինող աստղերի»՝ վաղնջական ժամանակներից եկող հավատալիքների վառ արտահայտությունն է Ծաղկազարդի այս տոնի գլխավոր խորհրդանիշը՝ «Վիճակը»՝ վիճակահանությամբ մասնակիցների ճակատագրի որոշումը, որտեղից էլ տոնի մյուս անվանումները՝ «Ճակատագրի տոն», «Վիճակի օր», «Ջանգյուլումի օր»: Որպես նվիրաբերում՜ կաթնով էր բաժանվում, ուստի երբեմն այն կոչվել է նաև «Կաթնապրի օր»:
«Եկավ Համբարձում՝ Ծաղկով զարդարված, Մեր բախտին հարցում. -Ո՞վ է մեզ գըրված»:
Ջանգյուլում (1907թ.) Նկարիչ՝ Եղիշե Թադևոսյան (1870 — 1936) Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի հավաքածու
Տոնին նախորդող օրը՝ առավոտյան մինչև արևածագը լռությամբ հավաքած ծաղիկները՝ յոթ աղբյուրներից հավաքած ջրով լի կժի՝ փարչի մեջ էին լցնում՝ գիշերն Աստղունքի դնելու: «Աստղերին ի տես» թողնված ծաղիկները, լուսաբացի աշխույժով թարմ շաղված՝ ցողապատ Բնությունն իրենց խորին խորհուրդն ունեին. Համբարձման հրաշալի, մոգական գիշերվա հմայքով «զորացած» ու վաղորդյան շաղով օծված Ծաղիկներն ու Ջուրն Աստղերի «կամքի» թարգմանն էին դառնում…
«Համբարձման անուշ գիշեր է Սարի գլխին Ա՛մպը ցոլաց, Համբարձման անուշ գիշեր է, Վարդի թփին Ցո՛ղը մնաց»…
Երիտասարդության մարմնի ու հոգու կրթության խաղերի առիթով Գ. Սրվանձտյանցը գրում է. «Խիստ ճարտար հանելուկներ յօրինած ունին եւ «բաղդի խաղերը», որոցմէ է՛ն նշանաւորն է Վիճակի խաղը։ Վիճակը կոյս աղջիկները կը պատրաստեն Համբարձման տօնին՝ եօթն աղբիւրէ ջուր լեցընելով մէկ ամանի մէջ, եւ վարդով, ռէհանով եւ ամէն բացուած անուշահոտ ծաղիկներով կը զարդարեն զայն։ Իւրաքանչիւր կոյս մէկ խորհրդաւոր նշան կը դնէ վիճակ։ Գիշերները Աստղունք կը դնեն զայն եւ ամենայն զգուշութեամբ կը հսկեն, վասնզի երիտասարդները հետամուտ են գողնալու։ Սքանչելի է այն տաղը, զոր վիճակի բացման ժամուն կը նուագեն օրիորդները. իղձերով լի տաղ, յորում իւրաքանչիւր ոք կոյս իւր ապագայն, իւր կեանքը, իւր սէրը կ՚ամփոփէ ի մի երիտասարդ, որ լինի ազնիւ ձիրքերով, ազնիւ մարմնով, արի, վեհանձն, յաջողակ, բարեպաշտ, իմաստուն, զոր կը խնդրէ բաղդէն տալ իրեն համար ամուսին կամ փեսայ. եւ ահա՝ երջանիկ է նա։ Իւրաքանչիւր աղջկան ըղձացած հանգամանքները, որոցմով համակիր պիտի լինի փեսայն օրիորդին, եւ այն հանգամանքները, որոցմով երջանիկ պիտի լինին երկոքին, այդ տաղերգի մէջ կը թուեն։ Մեծ հանդէս է Վիճակի բացումն եւ որքան օրիորդաց, այնքան եւս երիտասարդաց ցանկալի ու հետաքրքրական է այն օրը եւ այն հանդէսը»։
«Ջանգյուլումի» տեսարան (էսքիզ), նկարիչ՝ Հմայակ Արծաթպանյան (1876-1920), Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի հավաքածու
«Համբարձման և Վարդավառի տոները կապված են իրար հետ. Վիճակը շատ տեղ Վարդավառին են բաց անում, մանավանդ՝ լեռնային տեղերում: Եթե Համբարձման տոնին չի հաջողում աղջիկներին վիճակ բանալ, նրանք բանում են Վարդավառին, որ դարձյալ հեթանոսական տոն է: Այդ օրն այժմ ևս ամեն մարդ յուր վիճակն է բանում մեծ հանդեսներով և մեծ երգերով, ամեն մարդ յուր բախտի համար մի բան է ձգում մի ամանի մեջ, որ կոչվում է «Հավգիր», մի բառ, որ յուր կազմության մեջ ունի հավահմայության արմատը։ «Հավգիրը», որ զարդարված է լինում ծաղիկներով, ավելի՝ հորոտ ու մորոտ ծաղիկներով և միջին ունենում է յոթն աղբյուրից վերցրած ջուր, գիշերը դնում են բացօթյա տեղում՝ աստղերի ներգործության ներքո: Աստղերի, որոնք այնքա՜ն մեծ դեր են խաղում մեր ժողովրդի հավատալիքների մեջ, և որոնք նույնիսկ մեր վեպի մեջ երևում են’ «Սասմա և Մսրա աստղերը», որոնցով Ձենով Հովանը գուշակում՛ է Դավթի վատ դրությունը։ Համբարձման գիշերը մի որոշյալ ժամում ամբոդջ Բնությունը, և՛ ջուր, և’ սար, և’ ծառ, և’ երկինք-գետինք սկսում են շարժվել և իրար վերա խոնարհվելով, իրար ողջույն տալ, սարը՝ սարին, ծառը՝ ծառին, երկինքը’ գետնքին։ Ահա ա՛յդ վայրկյանին Է աստղերի ներգործությունն անցնում վիճակի Հավգիրի վերա»…( Մ. Աբեղյան):
Օխտն աղբյուրից ջուր է առել Կույս սափորով, լուռ ու մունջ, Օխտը ծաղկից ծաղիկ քաղել, Կապել սիրո ծաղկեփունջ։
Ջուրն ու ծաղիկ աստղունք դըրել, Խընդիրք արել աստղերին, Փափագ սըրտով խընդիրք արել՝ Բարի ժըպտան իր սերին…
Թումանյանի «Անուշ» պոեմի նախերգանքի այս տողերում հիանալիորեն արտացոլված է «Աստղերին խնդիրք» անելու գաղափարը, որը Հայոց հնագույն հավատալիքներից է գալիս: Եվ Համբարձման հրաշալից գիշերվա նկարագրությամբ էլ ավարտվում է այն:
Համբարձման գիշեր, էն դյութիչ գիշեր, Կա հըրաշալի, երջանիկ վայրկյան. Բացվում են ոսկի երկընքի դըռներ, Ներքև պապանձվում, լըռում ամեմ բան, Ու աստվածային անհաս խորհըրդով Լըցվում բովանդակ Նըրա սուրբ գըթով։
Էն վեհ վայրկենին չըքնաղ գիշերի՝ Երկընքի անհո՜ւն, հեռու խորքերից, Անմուրազ մեռած սիրահարների Աստղերը թըռած իրար են գալիս, Գալի՜ս՝ կարոտով մի հեղ համբուրվում Աշխարհքից հեռո՜ւ, լազուր կամարում…
Ի սկզբանէ Բնության հետ շաղկապված Մարդն իրեն կենսականորեն անհրաժեշտ ամեն ինչ գտնում է Բնության մեջ, զորանում ֆիզիկապես ու ոգեպես՝ Բնության ընծայած բարիքների շնորհիվ… Բուսական աշխարհն իր հավերժ Վերածնունդով, Ինքնանորոգման մոգականությամբ՝ Մարդու ոգեշնչման անսպառ աղբյուրն է եղել: Եվ հրաշագործ Բնաշխարհը, ծառերն ու ծաղիկները, որոնք կիրառվել են մշտապես, մեծ խորհրդով ու նշանակալից դերով են օժտվել նաև հոգևոր ոլորտում, միշտ ներկա՝ բանահյուսության մեջ, ազգային ծեսերում ու տոներում…
Հնագույն առասպելները, դյուցազնավեպերը հազարամյակներ շարունակ սերունդներ են կրթել, ներշնչել ու մղել նորանոր սխրանքների: Վաղնջական հավատալիքները, առակներն ու խրատներն իրենց խորհրդով, հետագայի իմաստասերների մեկնաբանություններով, Նախահայրերի քաջագործությունների շուրջ հյուսված դյուցազնական պատումներով նպաստում են անհատի, հավաքական խմբի, ազգի աշխարհայացքի ձևավորմանը: Եվ վիպասանությունը՝ սերնդեսերունդ բանավոր՝ բերանացի հաղորդվող պատմական դեպքերի նկարագրությամբ զրույցները, Նախնիների փոխանցած ուսմունքը, մշակույթը սերունդներին շաղկապող օղակն են դառնում՝ անցյալը կենդանի պահելով: Մ. Խորենացին հիշատակում է Վիպասանքը՝ «Երգ վիպասանացը»՝ Արտաշեսի, Սաթենիկի, Արգավանի ու Արտավազդի (և մյուս արքաների) մասին «երգվող առասպելները», Մեծն Տիգրանին բամբիռների նվագակցությամբ փառաբանող երգերը, որոնք պատմվել են ու մասամբ՝ երգվել («Զորմէ ասէին ի հինսն մեր, որք բամբռամբն երգէին»)…
Նոր կրոնի՝ քրիստոնեության տարածման հետ Հայոց մեջ արգելվեց Ազգայինը՝ անցյալի հետ կապող մշակույթը՝ վիպասանքն ու հին հավատքը… Ու հորինվեցին նոր «առասպելներ»՝ օտարազգի «սրբերի» կերպարներով, մեզ թողնելով փշրանքներ՝ պոկված Գողթան երգերից…
Մոռացվեցին Վիպասանքն ու Հայոց վիպասանները՝ պատմական բովանդակության քերթվածները երգողները, թեև, ինչպես Փ. Բուզանդն է վկայում 5-րդ դարում, Հայերը սիրում էին իրենց առասպելաց երգերն ու անհաղորդ էին մնում տարածվող նոր կրոնին…(«Զիւրեանց երգս առասպելաց զվիպասանութեն սիրեալք», Բուզանդ, Գ, 1):
Ժողովրդի հիշողության մեջ անմահացած որոշ դրվագներով Խորենացին իր «Պատմության» մեջ հիշեցնում է Հայոց վիպասանաց երգերը, Գողթն գավառի վիպասաններին, որոնց երգած վիպասանքով հյուսվում է Արտաշեսի, Արտավազդի պատմությունը, փորձելով վիպասացների առասպելներից (քերթողական այլաբանություններից) բյուրեղացնել պատմական ճշմարտությունը: («Զսմանէ երգիչքն Գողթան առասպելաբանեն այսպէս…»): Եվ իր հակիրճ նկարագրություններից մեկում նա նշում է երկու բույս, որոնց հետագայում բազմաթիվ ուսումնասիրողներ են անդրադարձել: Նրանցից մեկի՝ հանճարեղ Հ. Թումանյանի իմաստուն վերլուծությունը՝ գրված 1894 թվականին, ամբողջությամբ՝ ստորև: Թումանյանի տաղանդի ողջ հմայքը ներկայացնելու նպատակով միայն որոշ քաղվածքներով չսահմանափակվեցինք, հատկապես, որ հիանալի է գրված և, ամենակարևորը, խնդրո առարկան՝ ծաղիկների զորությունը, բույսերի հրաշագործ դերն իր մեծ խորհուրդն ունի Հայոց հնագույն հավատալիքներում, նաև՝ մինչ օրս ուրախությամբ նշվող «Ծաղկազարդի» ծիսատոնական արարողություններում, որը, Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հիշեցմամբ՝ համաձայն Հայկյան Սրբազան տոմարի, նշվում է Ահեկան ամսվա Լուսնակ օրը (մայիսի 13-ին), Անահիտ Դիցամոր հովանավորությամբ…
«1894թ., Խորենացու «Տենչայր Սաթենիկ» հատվածի առթիվ
1893 թվականին մտածեցի մի բան հյուսել մեր աշխարհաշեն Արտաշես Բ-ի մեծ վշտերից և նրա մեծ որդու՝ նախանձոտ Արտավազդ Բ-ի կրքերից։ Այս նպատակի համար սկսեցի ուսումնասիրել Արտաշեսի ընտանեկան կյանքի առասպելախառն և փոթորկալի պատմությունը։ Այդ պատմության մեջ ինձ պատահեցին մութ առասպելներ, խորհրդավոր ակնարկություններ, երգերի հատվածներ, մի խոսքով, պատմության հանելուկներ, որոնց բացատրությամբ միայն կարելի էր ժամանակն, իրերն ու իրողությունները ճիշտ հասկանալ։ Այդ հանելուկներից ամենադժվարն և խորհրդավորն է «Տենչայր տիկին Սաթենիկ» հայտնի հատվածը։ Ինձ թվաց, որ այս հանգույցը բանալով, իմանալով թե ինչ էր տենչում թագուհի Սաթենիկը, այդ բոլոր կռիվների ծաղիկը, կարելի էր մտնել Արտաշեսի պալատը։ Եվ հետամուտ եղա հասկանալու, թե ինչ է նշանակում. «Տենչայր տիկին Սաթենիկ տենչանս զարտախուր խավարտ և զտից խաւարծի`ի բարձիցն Արգաւանա», (Խոր. գիրք Ա. գլ. Լ.): Կարդացի և լսեցի այս հատվածով զբաղված մի քանի բանագետների թեր ու դեմ մեկնությունները, բայց նրանք բավականություն չտվին իմ ներքին զգացմանը, որ ուրիշ բան էր որոնում այդ տենչանքի մեջ, քան ազդր, բլուր, բարձի փունջեր և այլն։ Եվ ով որ լավ ծանոթացել է Արտաշեսի տան պատմությանը, նա կզգա, թե որքան կամայական, հեռու են այդ բացատրությունները և չեն կպչում այն առասպելախառն դրամայի ընդհանուր հյուսվածքի հետ, չեն գալիս նրա բնավորությանը։ Այդ հատվածում ես որոնում էի մի ավելի սիրուն և խորհրրդավոր տենչանք, որ կարող էին տալ սիրահարված թագուհուն «առասպելեալ ասող» Գողթան երգիչները, մտածելով, որ, անկասկած, դրա բանալին ժամանակն ու ժողովուրդը մեզ պետք է լինին հասցրած։ Որովհետև. Եթե նույն օրերում «Նոյն երգիչքն առասպելին ասեն այսպէս. «Վիշապազունք գողացան զմանուկն Արտաւազդ և դև փոխանակ եդին», (Խորենացի, գիրք Բ. գլ. ԿԱ։ Այս առասպելը ես մի ոտանավորի նյութ եմ առել՝ «Օրորոցագող», «Մուրճ» 1893 թ., N 2), և նույն հավատը մնում է տակավին․ դեռ այսօր էլ ժողովուրդը հավատում է, որ մի չար ոգի գիշերը գողանում է երեխաներին և տեղը դև դնում։ Եթե նույն երգիչքն «առասպելեալ» երգեն, ասելով. «Տեղ ոսկի տեղայր ի փեսայութեանն Արտաշիսի, տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեան Սաթինկան», (Խորենացի. Բ. գիրք, գլ. Ծ), և տակավին այսօր էլ ժողովուրդը հարսի և փեսայի գլխին ոսկի-արծաթ է շաղ տալիս։ Եթե նույն «Գողթան երգիչքն առասպելաբանեն» Արտաշեսի անեծքը, Արտավազդի խորտակումը ազատ Մասիսի ստորոտներում, և այլն ըստ կարգին։ Եթե այն օրից դարեր անցած Խորենացին լսել է, որ «զրուցեն զսմանէ պառաւունք» և ասում է. «Առ մերով իսկ ժամանակաւ՝ բազումք ի դարբնաց, զհետ երթալով առասպելին, յաւուր միաշաբաթւոջ երիցս կամ չորիցս բախեն զսալն, զի զօրասցին շղթայքն Արտաւազդայ»… (Խորենացի, Բ. գիրք, գլ. ԿԱ.): Եթե Խորենացուց հետո էլ, շատ դարեր անցած, նույն սովորությունը պահպանած, մեր օրերումն էլ դարբինները ավագ ուրբաթ գիշերը երեք չորս անգամ մուրճով խփում են սալերին «զի զօրասցին շղթայքն Արտաւազդայ».
Ապա և Սաթենիկի տենչանքը՝ նույն «առասպելեալ երգի» մի կտորն ևս, կարող էր կենդանի և անկորուստ մնալ ժողովրդի անտակ հիշողության մեջ։ Համենայն դեպս, եթե մնար, ժողովրդի՛ մեջ պետք է մնար։ Առասպելը ժողովու՛րդն է շինում, պահում և պատմում, նրա՛ սեփականությունն է, և նրա՛ն պետք է դիմել։ Սաթենիկի տենչանքն էլ՝ առասպել լինելով, պատմական իրողություն չի, այլ Գողթան երգիչների շինածն ու հնարածը, որոնք, իհարկե, առիթ ունեին։ Խորենացին ինքը, որ այս հատվածներն «առասպելեալ» անվանելով գրել է թողել, վկայում է, որ նրանք (առասպելները) հնարովի, մտացածին բաներ են։ Մի տեղ ուզենալով ընթերցողին հավատացնել, ասում է «թեև առասպել է, բայց հեռու չէ ճշմարտությունից»։ Իսկ առասպելն, ինչպես ասացի, ժողովրդի գործն է. հետևաբար՝ Սաթենիկի տենչանքի վրա պետք է նայել ոչ իբրև մի անհատի ցանկության, այլ մի ժողովրդի, որ առասպելի մեջ արտահայտել և դրել է անհատի սրտում։ Այս այսպես լինելով, անմիտ և անտեղի են երևում բարձի փնջերը, բլուրները և սրանց նման բաներ։ Դրանք չեն կարող լինել մի ժողովրդի տենչանքի առարկաներ։ Ժողովուրդի տենչանքը, ինչպես և ամեն մի զգացմունքն ու կիրքը, որ հայտնվում է զանազան ձևերով զանազան առասպելյալ անձնավորությունների ու դեպքերի մեջ, ավելի ընդհանուր, ընդարձակ և մնայուն է, մի խոսքով՝ բոլորին հասկանալի և բոլորինը։ Մինչդեռ բարձի փունջեր շոյելը, բլուրների վրա ճեմելը կարող են անհատական ցանկություն լինել, որ տեղ չունեն առասպելում։ Մի հանգամանք էլ գալիս է ապացուցանելու, որ Սաթենկինը՝ անհատի՛նը չի այդ տենչանքը։ Պատմությունից երևում է, որ Սաթենիկ թագուհին (50 տարեկան) տռփական սեր չի ցույց տվել դեպի վիշապազունների նախարարը (80 տ. անց), այլ նախանձոտ Արտավազդն է այդպես բամբասել՝ այնքան հարգված ու մեծարված Արգամին հոր աչքիցը գցելու համար։ Եվ, ինչպես համանման դեպքերում, ժողովուրդը հորինել է առասպելներ, «որք, ըստ Խորենացու, զճշմարտութիւն իրացն այլաբանաբար յինքեանս ունին թագուցեալ»։
Առասպելն ասում է, թե տիկին Սաթենիկն այրվում էր վիշապազունների (Արգավան նահապետի) տռփական սիրով: Եվ դրա համար էլ, որպես թե՝ Տիկին Սաթենիկը սաստիկ ցանկանում էր արտախուր խավարտ և տից խավարծի Արգավանի բարձերից։ Սակայն, ի՞նչ են այդ «արտախուր խավարտն ու տից խավարծին», որ Սաթենիկը ցանկանում է յուր սիրած Արգավանի բարձերից։
Մեկնիչներից շատերը վաղուց գտած լինելով, որ սրանք բույսեր են, միևնույն ժամանակ մերժել են սրանց բուսական նշանակությունը և ուրիշ զանազան բացատրություններ են տվել առասպելին, տարակուսելով, թե ինչո՛ւ համար պետք է լինեն այդ բույսերը սիրահարված թագուհու տենչանքի մեջ։ Ահա, հենց ա՛յդ հարցի պատասխանը պետք է գտնել։ Իբրև բույս ընդունելով այդ բառերը՝ արդեն կամուրջ էր ձգվում անցնելու բացատրության մի ուրիշ աշխարհ, դեպի մեկնության մի ուրիշ աղբյուր՝ բույսերն ու ծաղիկները և նրանց հնումն ունեցած խորհրդավոր նշանակությունը սիրո գործում։ Այս շավիղը բռնելով, և իբրև բույս ընդունելով այդ անհասկանալի բառերը, սկսեցի քրքրել հին սիրերգը՝ գլխավորապես իմ ընտրած առարկան հասկանալու նպատակով։ Ես էլ ինձ համար բանալի ընտրեցի ժողովրդական երգերն ու կախարդանքները, սկսեցի որոնել դրանց մեջ ծաղիկների ու խոտերի կախարդական զորությունը և նշանակությունը սիրո պատմության մեջ, ենթադրելով, որ մի ժամանակ, և այսօր էլ, կախարդական զորություն ունեցող ճանաչված խոտերն ու ծաղիկները կարող էին գործածված լինել այնպես, ինչպես գիրը, մազը, շորի կտորը, որ դնում են բարձի մեջ ու տակ, և այլ տեղերում՝ սիրտ կախարդելու, սիրահարեցնելու նպատակով։
Իմ այս հետաքրքրության և հետամտումների ժամանակ, 1894 թ. № 3 «Արարատում» դուրս եկավ Հ. Միաբանի հոդվածը «Հայկականք, Ը», նույն հատվածի մասին։
Այս բացատրության մեջ «արտախուրը» վարտիքի վրայից hագնելու զգեստ էր կամ զրահ, «զտիցն»՝ երկսայրի զենք և «խավարծին»՝ բույս, հավանական այլաբանություն առնանդամի։
Այս բացատրությունն էլ ինձ թվաց ոչ իսկականը, չնայելով մեր բերած օրինակներին ու ապացույցներին, որոնցով Հ. Միաբանը գտել է այդ խրթին բառերի գուցե առաջին նշանակությունը։
Առաջին ասացի, որովհետև «արտախուր»՝ զրահ նշանակելով հանդերձ, կարող է ունենալ և երկրորդ՝ և այն՝ բուսական նշանակություն։ Օրինակ. «Մանուշակ» ծաղկի անուն է, միևնույն ժամանակ և՝ կնոջ․ այստեղ տղամարդն է յուր սիրուհուն տվել անուշահոտ մանուշակի անունը։ «Ծիրան» և՛ եզան անուն է, և՛ պտղի․ այստեղ էլ գույնի նմանությունն է պատճառը։ «Շան բերան»՝ ծաղկի անուն է, որովհետև շատ նման է շան բերանի։ «Քուրդ»՝ ծաղիկ է, որովհետև քրդի քոլոզի նման է պսակը։ Մի խոտ էլ «թուր» կամ «թրախոտ» է կոչվում, որովհետև թրի նման է։ Գառան ականջի նման մի բույս էլ «գառնականջ» է կոչվում, և այլն, և այլն…
Այսպես էլ արտախուր զենքի նման մի խոտ կամ ծաղիկ էլ կարող է կոչվել «արտախուր», և թե արտախուրը և այլն բույսեր են, դրա համար փաստեր չեն պակասում։
Այդ նույն հոդվածում, այս հարցի հետ ծանոթանալու ցանկացող ընթերցողի համար ակնարկած էր Հ. Ստեփանեի աշխարհաբար Խորենացու մեծ ծանոթությունը, որտեղ առաջ են բերված Էմինի, Ֆլոռիվալի, Մխիթարյանների, Ուիստոն եղբայրների, Լանգլուայի, Լաուերի, Ք. Պատկանյանի և այլոց կարծիքները։
Այս կարծիքներից մի քանի անծանոթների հետ ծանոթանալու համար ես ձեռք բերեցի Հ. Ստեփանեի աշխարհաբար Խորենացին և կարդացի վերոհիշյալ գիտնականների կարծիքները։
Հանգուցյալ պրոֆ. Էմինն ասում է. «Այս հատվածը գայթակղության քար էր և է բոլոր ուսումնական հայերի համար, որովհետև այստեղ այնպիսի բառեր են հանդիպում, որոնք գործ են ածված միայն այս մի հատվածում և չեն գտնվում ուրիշ հայ մատենագիրների մեջ, այնպիսի բառեր, որոնց նշանակությունը մեկնելու ոչինչ հնար չկա»։ Եվ զարմանալով, թե «…ի՞նչ հիմամբ» (ֆրանսիական և իտալական թարգմանությանց մեջ) արտախուր և տից «L՚herbe» (խոտ) են նշանակում՝ բոլորովին չենք հասկանում», ինքը բացատրում է այսպես. «Սաթենիկ տիկինը փափագում էր Արգավանի արտախուրը (թագը) և նորա (իշխանական) բարձերը»։ Ռուսերեն թարգմանում է. «Царица Сатеник сильно горела желанием носить диадему Аргавана и возлежать на подушках его»: Ֆլոռիվալը ֆրանսերեն թարգմանության մեջ մեկնել է այսպես. «Սաթենիկ տիկինը ցանկանում էր ջերմագին խոտերն… Արգավանի»։ «Արտախուր խավարտ և տից խավարծի» այստեղ ընդհանուր անունով խոտ են կոչված։ Մխիթարյանների աջակցությամբ կատարված իտալական թարգմանությունն այսպես է. «Տիկին Սաթենիկը տենչում էր ունենալ Արգավանի սեղանից արտախուր խոտը և տից խոտիկը»։ Անգլիացի Ուիստոնները՝ լատիներեն այսպես. «Սաթենիկ տիկինը սաստիկ ցանկանում էր հավասար մութ ծածկոցը Արգավանի բարձերից»։ Լանգլուան՝ այսպես. «Սաթենիկ տիկինը սաստիկ ցանկանում էր Արգավանի սեղանից արտախուր խոտը և տից խոտիկը»։ Լաուեր՝ գերմաներեն այսպես. «Տիկին Սաթենիկը տենչանք ուներ ունենալու Արգավանի սեղանի վրայի արտախուր խոտը և տից բողբոջը»։ Բոլոր այս թարգմանությունները ճիշտ չեն, և բաց են թողնված «խավարտ» և «խավարծի» բառերը։ «Բարձ» ևս «սեղան» չէ նշանակում, և այլն։ Պրոֆեսոր Պատկանյանն առաջ է բերում (Мат. для Арм. слов., вып. II, եր. 44) Գ. Խալաթյանի՝ (Լազարյան Ճեմարանի հայկաբանության ուսուցչապետի)՝ մինչև այժմ մթին մնացած այս հատվածի հետևյալ բացատրությունը, որ շատ հավանական է թվում մեզ։ «Զարտախուր, խավարտ, տից և խավարծիլ հոտավետ ծաղիկների անուններ են։ Սորա հետ ի բարձիցն ևս սովորական բարձի նշանակությամբ առնելով, հատվածի իմաստն այս կլիներ․ «Սաթենիկ տիկինը փափագում էր հոտավետ ծաղիկներին և խոտերին Արգավանի բարձերից»։ Այս ի՞նչ է նշանակում։ Ոմանք Հայեր մինչև այժմ ևս սովորություն կամ ավելի լավ ասեմ, հնար ունեն դյութելու․ այսինքն՝ սիրելի անձի սերը ստանալ ցանկացող կինը (երբեմն և տղամարդը) ծածուկ, առանց նորա գիտության, դնում է նորա բարձի մեջ հոտավետ խոտեր և ծաղիկներ (կարծեմ առավելապես ռեհան)։
Քանի մի ժամանակ անցնելուց հետո, այն խոտերը գաղտագողի բերում են, դնում են սիրվել ցանկացող անձի բարձերի մեջ, որով իբր թե բերվում են նորա բարձի տերի սերն ևս»։ Գ. Խալաթյանն ասում է, թե Սաթենիկի մասին հատվածը ակնարկում է այս ժողովրդական սովորությունը, որի սկզբնավորությունն, անկասկած, հնագույն ժամանակներից է։ Այս կարծիքն առավել հավանական համարելով, մենք այսպես և թարգմանեցինք։
Ուրեմն կորածն արդեն գտնված է յուր տեղը․ ժողովուրդը տվել է յուր առասպելի բացատրությունը, որը, սակայն, միայն հավանական է թվում և այն էլ՝ մի քանիսին։
Դեռ այս բացատրությունից հետո էլ շարունակում են զանազան մեկնություններ տալ ու պատրաստել։ Այնպես, որ դեռ կարիք կա ուժ տալու, արծարծելու հավանականը համոզական կացուցանելու համար։
Հայկազյան բառարանում կարդում ենք.
Արտախուր կամ արտախուրակ «զոր օրինակ բանջար վարսաւոր» (ապա և իբրև մոլորակ)։
Լագարդը նմանեցնում է արտախուրը պարսկերեն «zardechwar»-ին, որ բժշկական հայտնի խոտի անուն է, նշանակում Վուլլերսի բառարանում։
Լոռեցիք մի բույս կոչում են «գաղտակուռ», ղարաբաղցիք նույն բույսը՝ «տաղտըկուռ». սա բժշկական հայտնի բույս է, և հիշեցնում է արտախուրը։
Խավարծի՝ «Փափուկ և թաւ բոյս է մատաղ․ բողբոջ, ընձիւղ․ որպես թէ խավարտ տնկոյ. Տես և Խորձուիլ, որ է ծիլ որթոյ։ «Կանգնեցան կացին (յորթն) կողր և տերևք, խաւարծի, և ծաղիկ և ողկոյզ. Վեցօր. Ե»։ «Ինքեանք փափուկք, և պէսպէս զարմանօք օրըստօրեայ իբրև զխաւարծի փափկանային։ Ոսկ. Եփես. ԺԳ»։ Խավարծել կամ խավըրծել մի թթվաշ բույս է ըստ վանեցոց։
Խավարտ— բանջար ուտելի մարդկան, կանանչեղեն։ «Եթէ ոք զբանջար հատանէ կամ խաւարտ։ Կոչ. Զ»։ «Հինգ նկանակ հաց, և խաւարտ, և աղ, և ջուր։ ՃՃ»։ «Ոչ կերեալ խաւարտ, և ոչ բանջար դալար։ Եւագր. Ա։ Խաւարտ, որ կոչի հազար. Վրք հարց, Ձ»։
Տից՝ բառ անյայտ, որպես բոյս նորաբողբոջ կամ բողբոջ բուսոյ։
Այս բառարանի և մատենագիրների վկայությունները։ Բայց շատ անգամ անհասկանալի, մթին բառերը հասկացվում են պարբերության ընդհանուր իմաստի ուժով։ «Տենչայր» պարբերությունը մի սիրային տենչանք է և մթին բառերն են նրա նպատակը. սիրահարված տիկինը սաստիկ ցանկանում է յուր սիրած Արգամի բարձերից ձեռք բերել արտախուր խավարտ և տից խավարծի։ Արդ, ի՞նչ են այս «արտախուր խավարան ու տից խավարծին»։ Ի՛նչ էլ որ լինեն, այն պարզ է, որ սիրահարվածի ուզելիք են. ըստ որում տիկին Սաթենիկը, իբրև թե, տռփական սեր էր տածում դեպի վիշապազունների Արգավան նահապետը։ Այս հանգամանքը մեզ մոտեցնում է այդ խրթին բառերի ընդհանուր իմաստին, հետո գալիս են զանազան մատենագրերի վկայությունները, որ դրանք բույսերի անուններ են. ապա վրա է հասնում ժողովրդի մի սովորությունը, նույնպիսի մի տենչանք, որ ունի այսօր սիրահարված Հայ գյուղացին։ Ում սիրտն ու սերն ուզում է ձեռք բերել, նրա բարձի մեջ, ի թիվս այլ միջոցների, կախարդական զորություն ունեցող ծաղիկներ ու խոտեր է դնում և որոշյալ ժամանակից հետո բարձից հանում, ետ գողանում տանում, իբրև թե նրա հետ և յուր անձկալիի սերը։ Այս այդ ժողովրդի նույն տենչանքն է, որ մի ժամանակ առասպելաբանելով Սաթենիկ թագուհուն հատկացրել է նրան։
Եվ հայտնի է, որ հին հեթանոս Հայաստանում, ինչպես ուրիշ երկրներում, ծաղիկներն ու խոտերն ունեին իրանց աոանձին խորհրդավոր նշանակությունը, զորությունն ու պաշտամունքը, որը մոռացություն կնշանակեր, որն ապերախտություն, որն ատելություն էր ստեղծում, որն ապահովում չար աչքից։
Անկասկած է, որ սերն էլ ուներ յուր ծաղիկները, և այդ ծաղիկները գործ էին ածվում սեր արծարծելու, սիրտ գրավելու համար սիրային կախարդանքների մեջ։
Եվ, ինչպես այսօր կախարդանքների ժամանակ «Կիպրիանոս», գիր, շորի կտոր, մազ (սրանք սովորականներն են) և այլ կախարդական զորություն ունեցող իրեր ու գրեր են դնում բարձի մեջ ու տակ, որ բարձի վրա քնողը կախարդվի (գուցե անուշ երազներով), նույնպես և այդ միևնույն զորություն ունեցող ճանաչված ծաղիկը կամ խոտը կարելի էր դնել բարձի մեջ նույն նպատակի համար: Եվ մի՞թե կասկածի տեղ է թողնում նույն ժողովրդի սովորությունը, որ հասել է մեզ և ավելի պերճ է խոսում քան ամեն պատմաբան։
Խոսքիս վերջում ես անում եմ մի այսպիսի ենթադրություն, որը, սակայն, ո՛չ հակասում և ո՛չ վնասում է նախընթաց ասածներիս։
Ներկա դեպքում երգի կտորը կարող էր ակնարկել և մի ուրիշ սովորություն, որովհետև առասպելը միայն ասում է, թե Սաթենիկը տենչում էր Արգավանի բարձերի ծաղիկներին, իսկ այդ ծաղիկների բարձերի մեջ դնելու մասին լռում է. ո՞վ էր դրել այդ ծաղիկները՝ չի պատասխանում։
Հին մեծերն ու իշխաններն ունեին իշխանական բարձեր։ Այդ բարձերը նրանց մեծության աստիճանն ու հարգն էին որոշում և իրանց այս բարձր նշանակությամբ համարվում էին սրբազան, որոնք և պետք է ժամանակի օրհնությամբ ու կախարդանքներով կրոնի տեսակետից ապահովված ու զորացած լինեին։
Այդպես մինչև օրս արևելքում իշխանները համայիլներ, գրեր, հուլունքներ, ձկան, օձի ողնաշար, ոսկրներ և այլն են կարում իրանց զգեստի վրա, որ հագնում են, ձիու վրա, որ նստում են, բարձի մեջ, որի վրա քնում են, և այլն։ Եվ դրանցից մի քանիսն իշխանին ազատ են պահում հաչաղանքից, մի քանիսը նրա բախտավորության գաղտնիքն են պարունակում իրանց մեջ, մի քանիսը նրան սիրելի են կացուցանում ուրիշների աչքում, նրա հրապույրն են ամփոփում իրանց մեջ և այլն։
Հենց այդպես էլ, նույն արևելքում, և դեռ այն ժամանակ, երբ բնությունն և յուր երևույթներն էին պաշտվում, երբ աներևույթ ուժերի հետ մարդը կախարդանքներով էր հաշտվում, ապահովվում ու զորանում, կախարդանքներով հռչակված մարաց նահապետը, հեթանոս Հայոց թագավորի երկրորդական Արգավանն էլ յուր իշխանական բարձերի մեջ կարող էր ունենալ զանազան ծաղիկներ, որոնք ունեին այլևայլ զորություններ, պահպանում և ներկայացնում էին իշխանի զանազան զգացմունքների ու հատկությունների գաղտնիքները, և նրանց գողանալը նույն էր, թե գողանալ նրանց զորությունը։ Ա՛յս է, որ ասել են Գողթան երգիչներն առասպելաբանելով, իբրև թե սիրահարված Սաթենիկը տենչում էր ձեռք բերել Արգամի բարձերից «արտախուր խավարտ և տից խավարծի», այսինքն՝ նորա սե՛րը»։
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր անհրաժեշտաբար մարդու կենցաղից, ծիսական արարողություններից անբաժան են բույսերը՝ իրենց զանազան օգտակար բաղադրանյութերի շնորհիվ (որպես սնունդ, ամոքիչ…): Նրանց օգտավետ, հրաշագործ հատկությունների շուրջ անհատնում պատմություններ են հյուսվել ամենուր և նույնիսկ քաղելու «հատուկ արարողակարգ» սահմանվել:
Որոշ բույսերի եթերայուղերի այրումից արձակված ծուխն ու գոլորշին իրենց մանրեասպան հատկությամբ մշտապես կիրառվել են՝ վարակիչ հիվանդություններից խուսափելու նպատակով (ինչպես Հին Հունաստանում՝ Աթենքում մոլեգնող ժանտախտի համաճարակի ժամանակ, երբ այրում էին հազրեվարդից (խնկունի, romarin, Rosmarinus), նարդոսից (Lavandula), կծուծից (sarriette), գիհիից (Genévrier, Juniperus) ու զոպայից (hysope, Hyssopus officinalis) կազմված փնջեր՝ վարակից պաշտպանվելու համար):
Բնության օրենքներն են Հայկազունների հնագույն ուսմունքի հիմքում: Եվ Բնության օրենքներով՝ բնական միջոցներով էլ ցարդ առաջնորդվում են Քրմերը՝ հանուն մարդու մարմնի ու հոգու ապաքինման, գործելով «Առաջին դեղը՝ դարմանը մարդու սնունդն է» սկզբունքով (սննդաբուժությունը կարևորելով): Բժշկությունն առանց բույսերի անհնարին էր… Եվ՝ «Ամենայն խոտ դալար», «փայտ (ծառ, Կ.Ա.) պտղաբեր» կերակուր էր… Քաջառողջության պահպանման, կազդուրման միջոցներն էին նաև ջուրը, կավը, հատուկ սննդակարգը, ծոմապահությունը…
Արքաների տնկած անտառների, անուշաբույր ու բուրազվարճ պարտեզների, անուշահոտությամբ լի, զվարթացնող բուրմունքով բուրավետ այգիների ծառերի ու ծաղիկների՝ ծաղկոց-բուրաստանների կառուցման մասին հիշատակումներ կան տարբեր դարաշրջաններից՝ հազարամյակներ շարունակ…
«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանի բացատրությամբ՝ «Բուրաստանը»՝ պարտեզը, Դրախտի հոմանիշն է: «Բուրաստան՝ Paradisus — Տեղի՝ ուր բուրեն ‘ի ծաղկանց և ‘ի պտղոց հոտք անուշից. նոյն ընդ ձայնիս Պարտէզ՝ ծառոց և ծաղկանց. որ և Դրախտ… Որ պարտէզն է, նոյն և Բուրաստան կոչի (Նար. Երգ): Զի՞նչ է Դրախտն. թավ վայր, զոր «Ծաղկոց» և «Բուրաստան» կոչեն, ծաղկուտ վայրք, և բուրմունք անուշահոտ վայելմանց (Վրդն. ծն.)»…
Եդեսիոյ բուրաստանների հիշատակումը կա 12-րդ դարից՝ «Ողբ Եդեսիոյ» հայրենաշունչ պոեմում, ուր Հայոց հինավուրց Եդեսիա քաղաքի (Ուրհայի)՝ 1144 թվականի գրավումից, կործանումից հետո ավերակների վրա սգացող ու վրիժառության կոչող մոր՝ Մայր Հայրենիքի այլաբանական կերպարի միջոցով Լուսավոր անցյալի պատկերներն են հիշվում.
«Ինձնից կյանքի ջուր էր բխում՝ Զվարթածաղիկ բույսեր ծնում, Գետերի պես վտակ հոսում՝ Բուրաստանները ոռոգում»:
Թովմա Արծրունու և նրա շարունակողի (Անանունի) երկասիրությունից մի հատված («Թագաւորելն Արտաշէսի ի վերայ Հայոց»), ուր նկարագրվում է Արտաշես Ա թագավորի կողմից Արտամետի հիմնադրումը՝ Վանա «կապուտակ, ծիրանափայլ» ծովակի դիմաց, երբ, ապառաժ լեռնակը բարեշինելով, արքայանիստ փառահեղ, պարսպապատ ապարանք է դարձնում, ափեզերքի շուրջ՝ անտառախիտ ծառերով, խաղողի գինեբեր որթերով ու զանազան պտուղներով ծաղկավետ բուրաստան-այգիներով, որոնք ոչ միայն ախորժելի են աչքին և հաճելի «հոտոտելիքին»՝ իրենց բուրմունքով, այլև՝ Ասկլեպիոսի (հունական դիցաբանության մեջ՝ Բժշկության դիցի, Կ.Ա.) բժշկական հնարագյուտ գիտության համար են: («…Դաստակերտս մեծամեծս շուրջ զեզերքն անտառախիտ ծառովք և գինեբեր որթովք և զանազան պտղովք. զշենս պատրաստեալ, և շուրջ զամրոցաւն տնկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս և անուշահոտս ի զանազան ծաղկանց. ոչ միայն ի տեսիլ խտղտման աչաց և ի զուարճումն հոտոտելեաց՝ այլ և ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց կազմեալ Ասկղեպեայ վարժմամբն»):
Տեսարաններ Արտամետից (Վան քաղաքից մոտ 18 կիլոմետր հեռու)
Այնուհետև կառուցեց անմատչելի և ապահով մի ամրոց, որն անվանեց «Զարդ», ուր իր կառուցած բարձրաբերձ աշտարակի վրա կանգնեցրեց Աստղիկ Դիցուհու «պատկերը» (քանդակը), և նրա մոտ՝ գանձատուն («և մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն»): Ապա, դաշտավայրի արևմտյան կողմում և ծովեզերքին ստեղծեց պարսպապատված ու գոգավոր տարածություն, այն պատեց վայելչագեղ ու ծառաշատ այգիներով՝ դարձնելով «այգեստան տնկախիտ»՝ ի բավականություն աչքերի… («Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց», Երևան, 1985):
Հայկական Լեռնաշխարհն իր անգնահատելի գանձարանով՝ սննդի, դարմանի՝ դեղաբույսերի հարուստ տեսականիով, բուժիչ հատկություններով օժտված աղբյուրներով, հոտավետ տունկերով, ծաղիկներով ու բույսերով, իր բնիկների ավանդույթների, ավանդապատումների հարուստ շտեմարանի կարևորագույն մասնիկն է:
Ղ. Ալիշանն՝ անդրադառնալով Հայկական բույսերի անուններին՝ «բուսաբառությանը», ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում «հրաշագործ բույսերի» վերաբերյալ, օրինակ, ինչպես էին ուխտագնացությունների ժամանակ ուխտավորներն իրենց բազկին կամ վզին կապում «փեննան» ու նրա օգնությունը ստանում («Հայբուսակ կամ Հայկական Բուսաբառութիւն», Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1895): «Մեր վարդապետն Գաղիանոս յիշել է, թէ Փեննայն՝ երբ ի բազուկն կապեն կամ վիզն՝ ուխտաւորքն, օգտէ»: Կամ՝ Փենունան ներկայացնելիս՝ «Որ 14 անուն ունի, հրաշագործ ծաղիկ մի է»…
Իմաստուն ու հրաշագործ Բուսաշխարհի յուրահատուկ հանրագիտարանն է թողել Ամիրդովլաթ Ամասիացին՝ 15-րդ դարում, շեշտելով Գիտության կարևորությունը («անգետների համար»՝ անպետք՝ ոչ պիտանի)…
«Զայս գիրքս շինեցաք և ստուգեցաք շատ բառերով և պատմութիւններով (ի թվին Հայոց ՇԻՆԷ, այսինքն՝ Շ, 500 + Ի, 20 + Ն, 400 + Է, 7 = 927, որ է 1478 Քրիստոսի), և որ կարդայ հեշտութեամբ յիմանայ, և անգէտն չի յօգտիլ ի սմանէ. և անուանեցաք զայս գրոցս անունն «Անգիտաց անպէտ». և պարտական եմ գիտնականացն և ծառայ ամենայն Փիլիսոփայիցն:
«Եղիր հետեւող իմաստութեան հետ. Եթէ չուսանիս՝ բժիշկ ես անգէտ. Լինիս դու գիտուն, արա բանիս պէտ. Գրոցս անունն է Անգէտի անպէտ»:
Բույսերի գաղտնի կյանքի, մարդկանց հետ նրանց հարաբերությունների շուրջ հաճախ խորհրդավոր պատմություններ են հյուսվել, որոնց նպատակը նաև բուսաշխարհի պահպանությունն էր, անվնաս կիրառումը (քաղելիս չվնասելու մտահոգությունը)…
«Գուզել անուն ծաղիկ մի կայ, դեղ է անբժիշկ ցաւերուն, Փենահ ծաղիկն ու լօշտակն աստուած դեղ տուել դարդերուն» (Դ. Սալաձորցու «Գովասանք ծաղկանց»-ից):
«Լոշտակ ասի ‘ի Հայս և արմատ ինչ ի կերպարանս մանկան տղայոյ, զոր եւրոպացիք «մանրագոր» կոչեն» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):
Մ. Խորենացու հիշատակմամբ՝ մանրագոր կար Մոկքում («Մոկք ունի և մանրագոր»): «Մանրագոր՝ բոյս կամ թուփ, որ բերէ պտուղ իբր մանր խնձոր ի չափ սիսռան, կամ ողկուզակս՝ որոց հատքն են իբրև արքայկաղնոյ, և ծաղիկն անուշահոտ. զորմէ բազում են կարծիք առ զանազանս. այլ առաւել կարծի բանջար ինչ, որոյ արմատն իցէ որպէս բողկ ուրուական նմանութեամբ մարմնոյ մարդոյ, և լինիցի դեղ թմբրեցուցիչ և քնաբեր. վասն որոյ ասացեալ ‘ի լտ. նաև Circaeum, իբր գործի Կիրկեահ դեղատու վհկի. և Semibomo, կիսամարդ. և Vesanum gramen, բոյս, որ յայլոյ խելս առնէ զմարդ ի սիրոյ»:
«Երփն երփն ծաղկանցն. որպէս մանրագորն, և վարդն, և շուշանն» (Ագաթանգեղոս): «Մանրագորս աղաւաղեալ» (Նարեկացի): «Մանրագորաւ բազում անգամ բժիշկք քուն ածեն այնոցիկ, որոց քուն հատեալ իցէ յաչաց, (Վեցօր.)»…
Դարեր շարունակ որպես կախարդական-հմայական հատկություններով օժտված բույս է հայտնի լոշտակն իր մարդանման արմատով (քաղելիս այն «ճիչ» էր արձակում ու սպանում, ուստի՝ շանը կամ փայտին կապելով էին քաղում՝ հեռվում մնալով):
Մանրագոր քաղելը պատկերող դրվագ
Գարեգին Սրվանձտյանի «Մանանայ» ուսումնասիրությունից մեջբերենք լոշտակ բույսը քաղելու հնագույն ծիսական արարողության վկայությունը՝ քրիստոնեության շղարշով (քաղման հատուկ օրեր ու ծեսեր կային և այլ երկրներում, ինչպես, օրինակ, ցարդ Ֆրանսիայում պահպանված՝ «սրբազան յոթ բույսերի» հետ կապված նախաքրիստոնեական ավանդույթը՝ ամառային արևադարձից երեք օր հետո՝ հունիսի 24-ին)…
Լոշտակի ծաղիկը
Աղօթք վասն Լօշտակին
«Ո՛վ ամենօրհնեալ այգի, որ զերկնային զօրութիւն եւ խասիաթ դու ի քեզ ունիս, որ եւ այսքան պարգեւք ետ քեզ բարերարն Աստուած վասն փրկութեան մարդկան։ Նա մեք տաժանեալքս մեղօք գոհանամք յամենառատ ողորմութենէ քումմէ‚ Տէր Աստուած մեր, եւ խնդրեմք ի քէն, որպէս հրամայեցեր Կիպրիանոս թագաւորին… վասն դեղոյս, եւ դեղս օրհնեալ է Աստուծոյ եւ ամենայն սրբոց նորա։ Դու ես թագաւոր ամենայն խոտից, եւ որ գոյացոյցն զքեզ եւ պարգեւեաց քեզ բժշկութիւն ազգի մարդկան ամենայն ցաւոց եւ անուամբ անեղին եւ անմահին Աստուծոյ ողորմածին եւ բարերարին Աստուծոյ եւ Ս. Առաքելոց, Մարգարէից, Մարտիրոսաց, Հայրապետաց, Ճգնաւորաց, Կուսանաց, Զինւորաց եւ Ս. Հրեշտակաց եւ Հրեշտակապետաց, եւ ամենայն երկնային զօրաց, եւս առաւել ամէնօրհնեալ Ս. Կոյս Աստուածածնին բարեխօսութեամբ օրհնեալ լինիս դու‚ Լօշտակ, զօրութեամբ Ամենակալին, աջովն Անեղին, բազկովն Հզօրին աղտահարեալ վանեսցին եւ խորտակեսցին դեւք, եւ քակտեսցին մեքենայք, եւ սասանեսցին խումբք, եւ շարժեսցին հիմունք այսոց պղծոց, եւ դու լինիս օրհնեալ յայսմհետէ մինչեւ յաւիտեան»։ Եօթն անգամ ասա եւ ապա հանէ իւր արմատովն, եւ յորժամ քաշես՝ պտուղն պտղեցո ի սուրբ աման, պահէ։ Թէ հանց հանդիպի‚ որ չորս ճեղ լինի, նոր ամանի մէջ ծրարէ, պահէ»։
Մանրագոր
Բուսական իմաստուն աշխարհի մասին շարունակությունը թողնելով հետագային, վերհիշնենք Դ. Սալաձորցուն. «Սակաւ ծաղկունքն ես եմ գովեր, բազում մնաց վարպետներուն»…
«ԾԱՂԿՈՒՆՔ, ՈՐ ԶԱՐԴ ԵՆ ԱՇԽԱՐՀԻՍ՝ ՕՐԻՆԱԿ ԵՐԿՆԻՑ ԱՍՏՂԵՐՈՒՆ»…
Հայ ժողովրդի կենցաղում պահպանվել են հնագույն ծիսահմայական արարողությունների վերապրուկները, որոնք, դարերի, հազարամյակների ընթացքում կորցրել են իրենց նախնական պաշտամունքային իմաստն ու նշանակությունը: Ասվածի ցայտուն դրսևորումներն են Հայոց ազգային պարերը, ծեսերն ու տոները: Հնագույն ծիսական իմաստը տոնի բովանդակությա՛ն մեջ է արտահայտվում՝ հնչող երգերի, կատարվող պարերի ու թատերականացված գործողությունների համաձուլվածքում:
Մայր Բնությունը մարդու Սնուցողն է, նրա մարմնի ու հոգու առողջության պահպանման անհատնում գանձարանը, որից մարդկությունն օգտվում է անհիշելի ժամանակներից ի վեր: Բնությունն իր գաղտնիքներով, իր անբացատրելի ուժով ու խորհրդով միշտ եղել է Մարդու աշխարհայացքի կերտողը:
Արեգ ամսվա Արեգ օրը՝ մարտի 21-ին, Նոր տարվա, Նոր Գարնան, Նոր Փթթումի ու Պտղաբերության ավետմանը՝ Ծառզարդարին հաջորդում է ցողով շաղված Բնության Ծաղկումը՝ Ծաղկազարդը, որի նկարագրությունն է 17-րդ դարում Կարնո գավառի Սալաձոր գյուղում ծնված՝ Հայ տաղասաց Դավիթ Սալաձորցու «Գովասանք ծաղկանց» տաղում: Ահավասիկ ծաղիկների «անմահական բուրմունքով» մի հատված.
«Երկոտասան ամիսք որ կան, մարտն է խարիսխ հիմն տարուն: Յորժամ մարտի ամիսն գայ, Տէրն հրաման կու տայ Հողուն, Հողն ի քնուն հետ կու զարթի, ճամբայ կու տայ բոյս եւ տնկուն, Բուսնին գետնէն, ի վեր կու գան, կանանչ հագնին բուսքն բիթուն, Ապա օդոյն հրաման կու տայ, որ կու թափէ զցօղն ի յամպուն, Ցօղէ, զաշխարհս կու ցնծացնէ, դաստուր լինի ծաղկներուն: Ուրախանան երկինք, գետին, բուրէ հոտն անմահութեան, Ծաղկունք բուսնին հարիւր հազար, ցեղ-ցեղ ներկած եւ գունզգուն, Թուրլու-թուրլու հոտեր ունին, մինն քանց զմիւսն սիրուն»:
Անդրադառնալով հին հեղինակների՝ Թեոփրաստի, Դիոսկորիդեսի, Գալիենոսի, Ստրաբոնի, Պլուտարքոսի, Պլինիոսի «յիշածքն ի Հայաստան»՝ Հայաստանի մասին թողած վկայություններին, Ղևոնդ Ալիշաննն իր «Հայբուսակ»-ում հիշեցնում է, որ Հայկական Լեռնաշխարհը «բաւական հարուստ և նշանաւոր է սննդեան, դարմանոյ և բժշկական բույսերով և ծաղկամբք և հոտաւէտ տունկերով, եւս առաւել՝ պտղաբերօք», ցավով նշելով, որ անխնամության պատճառով շատ են պակասել մեր երկրում վայրենի ծառերն ու անտառները՝ մեծ մասամբ դառնալով «լերկ ու մերկ», «մինչդեռ Քրիստոսից մեկ դար առաջ և հետո Հռովմայեցիք հիանում էին Հայոց թանձրախիտ անտառների բարգավաճության վրա, իսկ նրանցից չորս-հինգ դար առաջ հույն հեղինակներն էին իրենց ականատեսի վկայություններով պատմում այդ թանձրախիտ անտառների մասին» («մինչեւ ի մատենագրաց նախնեաց մերոց անփայտ կոչուիլ այն կողմերու՝ որոց բարգաւաճութեան վրայ կը հիանային Հռովմայեցիք, Քրիստոսի թուականէն դար մի առաջ և յետոյ, իսկ չորս-հինգ դար առաջ՝ յոյն հեղինակք տեսութեամբ իսկ կու վկայեն թանձրախիտ անտառաց»)։
Աշնանը բույսերի «տերեւընկէց»-ից՝ տերևաթափից ու «պարարեալք ձմերասունք լինելուց» հետո, ծաղիկների, բույսերի արմատների «սառնապատք ձիւնաթաղք»-ից հետո՝ հաջորդում է գարնանը ծառերի, ծաղիկների՝ Բուսական աշխարհի բողբոջումը, մանրախոտի դալարումը՝ զարդարելով Բնությունը (ու, հատկապես, ապահովելով մարդկանց կենսականորեն անհրաժեշտ սնունդը): Եվ այս հավերժական Վերազարթոնքը փառաբանվում է «Ծառզարդար» և «Ծաղկազարդ» տոներով, համապատասխան ծեսերով (հիշյալ երկու տոները տարբեր են և նշվում են տարբեր ամիսներին՝ ծառերի ծաղկուքը՝ «ծառոց ուղեշքը»՝ ընձյուղումն ու բողբոջումը, սաղարթապատումը՝ Ծառզարդար՝ Արեգ ամսին՝ մարտին, այնուհետև՝ ծաղիկների, կանաչի՝ դաշտերի դալարաբերությունը՝ դալարախոտի ծաղկունքը՝ Ծաղկազարդ՝ Ահեկան ամսին՝ մայիսին)…
«…Սակայն ի ժամանակս գարնայնոյն հասեալք՝ ամպաշաղք, որոտընդոստք, անձրեւաբուղխք, ցօղահարք, ամպասունք (կամ ամարասունք), ի վեր բերեն զիւրաքանչիւր օրինակ բուսոցն եւ տերեւոցն»… և «մանրախօտքն դալարիքն», «նաեւ՝ սերմանիքն օգտակար մարդկան. որպէս Ցորեանն եւ Հաճարն եւ Գարին եւ Կորեակն…», որոնցից յուրաքանչյուրը գարնանը հարություն է առնում՝ իր բույսով, իր համով, հոտով, բողբոջով, ծաղկով ու ընտով՝ ծաղիկն ու ծառատունկը զարդարելով. «…որք իւրաքանչիւր յիւրում ժամու ի գարունն՝ ցուցանեն զյարութիւն իւրեանց, բուսովքն, համովքն, հոտովքն, բողբոջովքն, ծաղկովքն եւ ընտովքն. տերեւազգեստ զիւրեանց մանկութիւնն՝ ըստ իւրաքանչիւր տեսակի ագուցեալ… Ծաղիկքն եւ ծառատունկքն զարդարին…»: «…Իսկ օգտակար ծաղիկքն եւ շառաւեղք ծառոցն դարաստանաց՝ իւրեանց բնութիւն անդ եկեալ զարդարին ի հասանել գարնայնոյ ժամանակին» (Ղ. Ալիշան, «Հայբուսակ կամ Հայկական Բուսաբառութիւն», Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1895):
«Նախ ձնծաղիկն ու չիկտամն, բարփն ու խաժուակն յառաջագոյն, Սոքա չորսն միաբանին ու ձայն ածեն ծաղկներուն. Ծաղկու՛նք, զարթի՛ք ի խոր քնուն, քանի՞ պառկիք ներքեւ հողուն, Զարթի՛ք, զաշխարհս ծաղկեցուցէ՛ք, բիւրք ի բիւրոց, անթիւ, անհուն: Ապա բուսնին ծառք եւ տնկունք, ծաղկին ծառերն պտղատուն, Յետոյ բաքռօշն ու կոկռօշն կու ջահառին ի հետ զամպուն: Ցինկն դեղին ծաղկէ, ցնծայ, փայլէ, ծփայ մէջ ջրերուն, Ջուրն ու չայիր-չիման, ծաղկունք կու ցնծան հետ ձնաբերնուն: Լեռն մարմանդ ծաղիկ դառնայ, ծաղկունք ծաղկին ի սարերուն, Սար ու ձոր ծաղկին, ծիծաղին, ծափ զարնեն, ծփան բիւրագոյն»:
…«Ծաղկունքն ամէն յերամ ժողովել, ծաղիկ կու տան մեղուներուն»,- շարունակում է Դ. Սալաձորցին՝ ծաղիկների գովասանական իր տաղն ավարտելով՝
«Ծաղկունք որ զարդ են աշխարհիս, օրինակ երկնից աստղերուն. Սակաւ ծաղկունքս գովեցի, բազումն մնաց վարպետներուն»…
«ԶՈՒՌՆԱՉԻՆ ՓՉԵՑ ԿՈԽԻ ԵՂԱՆԱԿ, ԱՀԵԼ ՈՒ ՋԱՀԵԼ ԻՐԱՐՈՎ ԱՆՑԱՆ»…
Անհիշելի ժամանակներից ի վեր աշխարհի տարբեր ծագերում ազգային տոներն ուղեկցվել են երաժշտությամբ, երգ ու պարով, ծիսախաղերով, ծիսական զանազան «ներկայացումներով» (հաճախ՝ դիմակավորված, հատուկ հանդերձանքով), նաև՝ մարզախաղերով ու, հատկապես, մրցախաղերով…
Տոնախմբությունների անքակտելի մաս կազմող հիշյալ ավանդույթների հիշատակումը կա տարբեր ժամանակների գրավոր աղբյուրներում, ինչպես և՝ բանահյուսության մեջ՝ առասպելական պատումներում, ասքերում՝ ժողովրդական զրույցներում, ավանդապատումներում, էպոսներում…
Հնագույն շրջանից եկող Հայոց ազգային տոներն ու ծեսերը՝ համաժողովրդական տոնախմբություններն ու ուխտագնացություններն իրենց ընդհանրական զվարճություններով, Կյանքի, Ուժի, Մտքի՝ Մարդու Կարողությունների ու Հմտությունների փառաբանման առիթ էին նաև: Ամանորին, Բարեկենդանին, Համբարձման տոնին, Վարդավառին, Նավասարդյան տոնական խրախճանքների ժամանակ Բնության Զարթոնքին, Պտղաբերությանը, բերք ու բարիքի առատությանը նվիրված ծիսակատարություններում առանձնահատուկ տեղ ու դեր ունեին Երիտասարդության ուժն ու կորովը գովերգող մենամարտերը, զանազան մրցախաղերը, հեծյալ մականախաղերը (ձիերով), նիզակախաղերը…
Հասարակության բարոյական վարձատրությունը կարևորելով՝ «գուպարադիրների» ու «թափիչների» ջանքերով ու հսկողությամբ անցկացվող մրցամարտերը (կոխ, գոտեմարտ…) երիտասարդների ֆիզիկական դաստիարակության ձևերից էին, միաժամանակ՝ ուժի ու հաղթության գրավական… Ուստի, Դիցերի փառաբանմանը նվիրված հնագույն ծիսատոնական արարողություններից բացի, ամուսնության՝ հարսնառի (հարսին իր հոր տնից դուրս տանելու) ու հարսանեկան ծեսերի անքակտելի դրվագներից էին:
Մինչև 20-րդ դարի առաջին կեսը գրեթե ամենուրեք Հայոց ուխտագնացությունների, տոնախմբությունների ժամանակ շարունակվում էին ըմբշամարտերը, «ուժփորձուկ խաղերը»…
«Կոխ» Նկարիչ՝ Վանո Խոջաբեկյան
Դեռևս հնագույն՝ աշխարհարարման դիցաբանական պատումներում առկա՝ երկու ուժերի պայքարի, հսկաների մենամարտի թեման իր խորհուրդն ուներ: Հետագայում, հազարամյակների ընթացքում, մեծ դեր ու նշանակություն ուներ առաջնորդների մենամարտը, որը կիրառվել է հաճախ՝ միմյանց դեմ պատերազմող բանակների զանգվածային կորուստը կանխելու նպատակով: Հիշյալ երևույթի նկարագրությունը կա «Սասնա ծռեր» էպոսում, երբ Հայոց կտրիճները՝ Մեծ Մհերը, Դավիթը և Պզտիկ Մհերն իրենց Հայրենիքն օտարերկրյա զավթիչների ասպատակություններից զերծ պահելու նպատակով նախ մենամարտում, ապա միայն ձիամարտի են ելնում թշնամու դեմ (հիշենք երեք օր ու գիշեր տևող մենամարտի նկարագրությունը՝ էպոսից)…
Երիտասարդների միջև մենամարտն իր ծիսական խորհուրդն ուներ, ու «պայքարող» կտրիճներն իրենց «օրենքներն» ունեին (նրանք հաճախ մրցում՝ մարտնչում (ոգորում) էին նաև երգելով)…
Ընդունված կարգ էր՝ հարսանեկան ծեսի կատակամարտերում՝ կոխի, գոտեմարտի ժամանակ ըմբիշ ընկերներն իրար «գետնով չէին տալիս», միմյանց գրկում-բարձրացնում էին՝ իրենց «ուժը ցուցադրում» կամ՝ միասին կողքի ընկնում՝ «խոզապարկուկի» տալիս:
Ասվածը փաստող մի հատված՝ Պերճ Պռոշյանի «Սոս և Վարդիթեր» ստեղծագործությունից (իսկ «Հնոց ադաթի» խախտման ողբերգական հետևանքները Հ. Թումամյանն է պատկերել «Անուշ» պոեմում, որից մի հատված կներկայացնենք գրառման վերջում՝ ի հիշեցում). «…Ընչանք հորսի հավերը հավաքվելն ազապ տղերքը թագավորի ազիզ խաթեր համար իրանց ղոչաղությունը շհանց տվին, ուժերը փորձեցին: Երկու-երկու դուս էին գալիս մեյդան ու կոխ պրծնում (ըմբշամարտում): Հառաջ փահլևանի (ըմբիշի) պես մի քանի հետ պտիտ-պտիտ էին անում, քաղցր ծիծաղն երեսներին ծլունդ-ծլունդ էին ըլնում, մոտ գալի, աղպոր պես ձեռներն իրար դոշի տալի, յա թե չէ՝ մին մընի ուսը բուռն անում ու բաց թողնում,.իրար ուժ շհանց տալի, հետո քիչ քիչ մոտ գալի, իրար բռնում, թափէ թափ տալի, ոնց որ երկու ղոչ բերես մեջտեղ կռվացնես. մին մընի լինգ էին քցում ու իրար քաշքշում: Ազապ աղջկերանց թամաշեն հո, որ էս վախտին կիտուկ դուրս են գալի և հարսի օթախիցը, քունջ ու պուճախից թաքուն թաքուն մտիկ տալի, մեր ղոչաղների էշխը բերում, տաքացնում, ուժ էր տալի: Վեր ընկնողի անումը խեցատի պես կոտրվում ա: Թե մի աղջիկ էլ մտքումն էն տղին սիրում ըլնի, սիրտը կոտրում ա, իր խորհուրդն անկատար ա թողում. համա մեր սիրով ջահելներն ե՞րբ կը թողան իրանց ազիզ հընկերի անունը կոտրիլ: Հենց որ մինը վեր ա ընկնում, ասում են՝ ոտը սոտ պրծավ (սայթաքեց), յա թե չէ՝ մեջքը գետնով չի՛ դիպավ ու էն հաղթվողի սիրտն ուրախացնում»…
«Մենամարտերն սկսվում են տղաների այն հասակից, երբ նրանք քայլել են սկսում և կարողանում են ձեռնամարտել: Ծնողները և, մանավանդ, պապը մանուկների հրահրողներն ու դատավորներն են: Մենամարտի մասին դեռևս գաղափար չունեցող երեխաներն իրար փաթաթվում և միմյանց գետին են գլորում. նրանց օգնում են մեծերը: Երեխայի հետ մենամարտի է բռնվում նաև ինքը՝ տարեց տղամարդը՝ ստեղծելով այն կեղծ դրությունը, թե իբր երեխան նրան գետնում է: Այս շրջանը բավականին երկար է տևում, մինչև երեխան կեղծն անկեղծից տարբերում և մտնում է ինքնուրույն մենամարտելու շրջանը: Հինգ-վեց տարեկանից սկսած տղաներն անվերջ մենամարտում են մինչև պատանեկության վերջը: Այստեղ 1-2 տարով մեծերն իրենցից փոքրերի հրահրողներն ու դատավորներն են: Այս շրջանի մենամարտերի համար որպես հրապարակ ծառայում են փափուկ փռոցները և կանաչ տարածությունները: Մենամարտերը հասարակական ուշադրության առարկա են դառնում պատանիների 16-18 տարեկան դառնալուց հետո»,- կարդում ենք Վարդ Բդոյանի՝ «Հայ ժողովրդական խաղեր» (Երևան 1980), կարևոր ուսումնասիրության մեջ, որից քաղված այլ պատառիկներ՝ խնդրո առարկա թեմայի վերաբերյալ, կներկայացնենք հաջորդիվ…
«Սարոյի և Մոսիի ըմբշամարտը»՝ Հ. Թումանյանի «Անուշ» պոեմից Նկարազարդումը՝ Շավարշ Հովհաննիսյանի (1908 — 1980) Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի Ֆոնդապահոցից
«Ադաթ կա սակայն էն մութ ձորերում…» (հատված՝ «Անուշ»-ից).
«Ձըմռան մի գիշեր կար մի հարսանիք, Հըրճվում էր անզուսպ ամբոխը գյուղի. Գյուղն էին իջել հովիվ պատանիք՝ Աղջիկ տեսնելու, պարի ու կոխի։ Ու պարից հետո լեն հըրապարակ Բաց արին մեջտեղն արձակ գըլխատան, Զուռնաչին փըչեց կոխի եղանակ, Ահել ու ջահել իրարով անցան:
Հարա՜յ են տալի — «քաշի՜ հա, քաշի՜»… Ու դուրս քաշեցին զոռով երկուսին. Մինը մեր Սարոն, իսկ մյուսն Անուշի Անդրանիկ եղբայր գառնարած Մոսին։ Ողջ գյուղը կանգնեց պարըսպի նման, Ջոկվեց, բաժանվեց երկու բանակի, Ամեն մի բանակն ընտրեց փահլևան, Կանգնեց թիկունքին տըղերանց մեկի։ Գոռում են, գոչում երկու բանակից․ -Սըրտապի՛նդ կացեք, մի՛ վախեք, տըղե՛րք,
Իսկ նորեկ հարսի փարդի քամակից Նայում են կանգնած հարսն ու աղջըկերք։ Ու տաքանում են տըղերքը սաստիկ, Փեշերը հավաք խըրում են գոտին, Գետին են զարկում ձեռքերը հաստլիկ, Իրար են հասնում թափով մոլեգին… Ադաթ կա սակայն էն մութ ձորերում, Ու միշտ հընազանդ հընոց ադաթին, Ամբոխի առջև իգիթն իր օրում Գետին չի զարկիլ ընկեր իգիթին։
Ու իրար բըռնած Սարոն ու Մոսին Քաշում են, ընկնում խոզապարկուկի. Ընկնում են գետին, ելնում միասին, Դըժվար է իբրև հաղթել մեկ մեկի։ Իզուր է գոռում ամբոխը հարբած, Զուր սըրտատըրոփ նայում աղջիկներ, Եվ զուր է Անուշն իր շունչը կըտրած, Սառել ու կանգնել ինչպես մի պատկեր։ Անուշը կանգնա՜ծ… Սարոն նըկատեց, Թունդ առավ սիրտը ու զարկեց արագ.
Աչքերի առջև մըլարը պատեց, Մոռացավ ընկեր, ադաթ ու աշխարք։ Ու մինչդեռ Մոսին ընկերախաղի, Կատակի տալով թողած էր իրեն, Ուժ արավ Սարոն, ծընկեց կատաղի,
Գետնեց ընկերին ու չոքեց վըրեն։ Ամբոխը թափվեց հարա-հըրոցով, Վեր թըռցրեց ջահել փահլևաններին, Եվ ուրախության աղմուկ-գոռոցով Հաղթողին փեսի թախտի մոտ բերին։
Ցընծության ձայնից, ծափերի զարկից Շարժվում են, ղոդղում պատեր ու օճորք, Իսկ նորեկ հարսի փարդի քամակից Նայում են կանգնած հարսն ու աղջըկերք։
XIII Վեր կացավ Մոսին, իրեն կըտրատում, -Թող գա՜, գոռում է,- որ բըռնենք նորից, Թե չէ նամարդը, արևս եմ երդվում, Էլ չի՛ պըրծնելու երբեք իմ ձեռից։ Վե՜ր չի գցել ինձ… ինձ խաբե՛լ է նա… Մեյդա՛ն բաց արեք, թող մի՛ն էլ մեջ գա…։
Ու ամեն կողմից ուրախ հըռհըռում, Թունալի ծաղրով կանչում են, գոռում.
-Չե՛լավ, էդ չե՛լավ,
Վեր չի գըցել դեռ,
Մոսին թոլ էլավ-
Խոզապարկուկ էր…
Հա՛, հա՛, հա՛, տըղե՛րք,
Շատ էլ լավ կանի.
Մեջքը թա՛փ տըվեք,
Թող մի՛ն էլ բըռնի…
Հա՛, հա՛, հա՛, տըղե՛րք,
Մեջքը թա՛փ տըվեք:
XIV Եվ աղմկալի հարսանքի տանից Դուրս եկավ Մոսին սաստիկ վիրավոր. Արյուն է կաթում սևակնած սըրտից, Գընում է ըշտապ, քայլերը մոլոր։
Ամո՜թ քեզ, Մոսի՛, թո՛ւք ու նախատինք,
Ամո՜թ քեզ նըման գոված իգիթին, Մի անու՛նդ հիշիր, մի բոյի՛դ մըտիկ, Դեռ քու թիկունքը չէ՛ր տեսել գետին։
Ինչպե՞ս վեր ընկար դու՝ սարի նըման, Երբոր նայում էր ողջ գյուղը կանգնած… Դո՜ւ… կու՜չ գաս տակին Սարոյի ծընկան, Նըրանից հետո երևաս կանա՜նց… Եկա՞ծ էր էս բանն իսկի քու գըլխին… Ծաղրատեղ դառար բովանդակ գեղին… Դե մեռի՛ր, էլի՛, գետինը մըտի՛ր, Տանը վե՛ր ընկիր՝ իլի՛կ պըտըտիր»…
Ջիվան Գասպարյանի և կայտառ, պայծառերես ու բոցակնագույն Հայորդիների զվարթ մատուցմամբ՝ «Կոխ պարի» մի կանչ՝ ահավասիկ…
Բնության, Կյանքի հավերժական շրջապտույտի հետ կապված՝ վաղնջական ժամանակներից ի վեր տոնվել է Արարչական՝ Տիեզերական Ծնունդը և Վերածնունդը՝ Բնության Վերազարթոնքը՝ յուրաքանչյուր Գարնան գալուստով… Եվ Ձուն՝ որպես Կյանքի, Վերածննդի խորհրդանիշ, կիրառվել է դեռևս հնագույն շրջանում: Ծիսական՝ կարմիր ձու ներկելու ավանդույթը կար և՛ Հայոց մեջ՝ Հայկական ողջ Լեռնաշխարհում, և՛ հին Եգիպտոսում, և՛ Հունաստանում ու Պարսկաստանում:
Խավարի դեմ Լույսի հաղթանակով տոնվող Կյանքի ծնունդը հնագույն դիցաբանական պատումներում է, հետևաբար նաև՝ ծիսակատարությունների շարքում՝ ազգային ծիսա-հմայական պարերում, խաղերում (ինչպես մինչ օրս հարատևած Հայկական կոխը՝ գոտեմարտը, որը Հայոց Նոր տարվա գարնանային տոնախմբությունների անբաժան տարրերից է)… Բուսական ու կենդանական աշխարհի բարեբերության, աճի, պտղաբերության փառաբանման նպատակով ողջ բնակչության մասնակցությամբ կատարվող ծիսական տոնախմբություններին անդրադարձել են բազմաթիվ մասնագետներ:
Ահավասիկ 1913 թվականին գրված ուշագրավ որոշ տողեր՝ Հովհաննես Թումանյանից, շեշտելու համար, որ Հայոց մեջ Արեգ ամսվա Արեգ օրը (մարտի 21-ին) նշվող Զատիկը Գարնան գալուստի՝ Արարչական Մշտանորոգ Վերածնունդի գովերգն է, որն, ավաղ, մեր ազգային մյուս տոների նման, իմաստափոխվել է քրիստոնեության տարածումից հետո…
«Իմ երեխաներից մինը մի Զատկից առաջ մի գառն ուներ: Ամբողջ օրը գրեթե զբաղված էր նրանով: Տանում էր արածացնում, խոտ էր քաղում նրա համար, ստիպում էր, որ ուտի, ստիպում էր, որ ջուր խմի, մի խոսքով՝ միանգամայն մտերմացել էր հետը: Եվ անհամբեր սպասում էր, որ Զատիկը պիտի գա, շուտ-շուտ հարցնում էր, թե քանի՞ անգամ պիտի քնենք, որ գա, իր գառանն էլ ասում էր, որ նա էլ ուրախանա, թե Զատիկ պիտի գա:
Զատիկն եկավ. և հենց Զատկի առավոտը գառան մայունը կտրեց մեր տանից: Մորթեցին: Ու երեխան շատ զարմացավ, որ Զատիկն էս է եղել ու Քրիստոսն էլ էսպես… Զատկի ու Քրիստոսի ամեն տեսակ բացատրությունը նրան ոչ մի բավականություն չտվին և մնաց մի ծանր տպավորության տակ: Ես ստիպված էի՝ Զատկի լավությունը ցույց տալու համար, ձեռքս մեկնել դեպի նոր բացվող ծաղիկներն ու զարթնող Բնությունը, իսկ գառան մորթվելու մեղքը գցել Քրիստոսի վրայից ու համոզել, որ դրա հետ ոչ մի կապ չունի: Եվ ճշմարիտ որ, Զատկի տոնին, երբ մարդ կանգնում է ու նայում է Զատիկը տոնող, «Քրիստոս հարյավ» աղաղակող բազմության վրա, զարմանում է: Ի՞նչ կապ կա էդ օրը և ինչու՞ են մարդիկ ուրախանում և կամ ո՞վ է ուրախանում նրանցից:
Էդ օրը, գրեթե ամեն տան, ով կարող է, պարտավոր է մի գառան մայուն կտրացնել, ճոխ սեղան պատրաստել, շատ ուտել ու շատ խմել և լավ հագնվել: Մի խոսքով՝ արյան, որկրամոլության ու շռայլության օր: Եվ ոչ մի օր աղքատի ու հարստի տարբերությունը էնպես չի շեշտվում, ինչպես էդ օրը: Մի օր, երբ ամենից շատ ուրախ են քահանաները, որ տենդային եռանդով տնից տուն են վազում շտապով, կիսատ-պռատ մի երկու աղոթք ասելու, որ Քրիստոսի անունով փող առնեն: Ի՜նչ կա էս ամենի մեջ գեղեցիկ ու գաղափարական: Եվ ահա՛, իմ երեխայի էն վշտի նման մի վիշտ, որ պատմեցի, պաշարում է մարդու: Էս ամենի մեջ ո՞ւր է Քրիստոսն ինքը, ո՞ւր է Նրա անսահման սերն ու բարությունը, նրա աստվածային մեղմությունն ու խաղաղությունը, նրա հեզությունն ու անընչասիրությունը… Եվ դարձյալ նույն պատասխանը, որ նա ո՛չ մի կապ չունի էս ամենի հետ, նա դեռ հարություն չի առել մարդկանց սրտերում. և միայն մի բան, որ հաստատ է, որ հարություն է առել Զատկին ու Հարություն է առնում ամե՛ն Զատկի և միշտ դարձնում է Զատիկն էնքան տենչալի ու գեղեցիկ, դարձյալ Բնությու՛նն է: Զատիկն է, որ, ինչպես մեր Նաղաշ Հովնաթանն է ասում.
«Վերանա ձըմեռն և գա ամառըն, Կանաչի խոտըն և ծաղկի ծառն Տերևախառն»…
Կամ, ինչպես մեր հներն էին երգում.
«Մարտն կուգար ծաղկըներով, Երկնից հաւերն կարդալով…. Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր»…
Դարերի խորքից եկող՝ ուրախ համակեցության կենսախինդ տոնը՝ Բարեկենդանը, նաև «նվիրաբերական» սրբազան խորհուրդ ուներ՝ փոխօգնությամբ համայնքի բոլո՛ր անդամներին հավասարապես մասնակից դարձնելու ընդհանուր խրախճանքին ու հյուրասիրությանը:
«Բալուում, օրինակ, աղքատներին նախօրոք օգնում էին անասնակերի պաշար կուտակելու, կալի ժամանակ բերքահավաքից բաժին հանելու ձևով, իսկ տոնական օրերին ծիսականորեն պարտադիր, բավականին թանկ նստող ուտելիքներից (հատկապես՝ քաղցրեղեն, խմորեղեն, միրգ) բաժին հանելու եղանակով: Հարուստ ընտանիքների կանայք պարտավոր էին աղքատ երեխաների համար հագուստ հայթայթել և նվիրել»,- կարդում ենք Ա. Ա. Օդաբաշյանի՝ «Բարեկենդանը որպես Ամանորի տոն» ուսումնասիրության մեջ:
Բարեկենդանի տոնը, թեև հակառակ էր քրիստոնեության դոգմային ու եկեղեցականների՝ ընդունված խստաբարո վարքին, այնուամենայնիվ, տոնի իմաստին այլ բացատրություն վերագրելով ու նախնական իմաստը մոռացության մատնելով, ընդգրկվել է եկեղեցական տոնացույցում՝ որպես «Բուն Բարեկենդան»՝ Մեծ պասից առաջ ուտիքի վերջին օրը:
«Ջավախքում ժողովուրդը Բարեկենդանն անվանում էր նաև «Վարդապետաթող», որովհետև այդ օրերին, ըստ հինավուրց ավանդության, նույնիսկ վանքերում վանականները՝ աբեղայից մինչ վարդապետ, հավասար իրավունքներով մասնակցում էին Բարեկենդանյան ուրախություններին» (Ա. Օդաբաշյան՝ «Բարեկենդանը որպես Ամանորի տոն», Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հ. 9): Բարեկենդանի տոնից ուշագրավ դրվագների նկարագրություններ կան Հ. Խառատյան-Առաքելյանի՝ «Հայ ժողովրդական տոները» ուսումնասիրության մեջ: Մեջբերենք.
«Բարեկենդանյան ներկայացումների ժամանակ «փակ» թեմաներ, անձեռնմխելի անձեր չկային: Հոգևորականները նույնքան, որքան աշխարհականները, ենթարկվում էին Բարեկենդանյան ընդհանուր տրամադրությանը: Նախ, խաղերը շոշափում էին նրանց կյանքի առանձին ելևէջներ, ապա’ թատերախաղը կատարվում էր նաև վանքերի ներսում, վանականների մասնակցությամբ: Առաջին դեպքի օրինակներից է ուխտավորների տեսարանը: Դերակատարները ուխտավորներ են, որոնց մեջ կան կույսեր, քահանա, աբեղա: Կույսերից մեկը սիրաբանում է աբեղայի հետ, մյուսը խանդում է նրան: Ուրախ ուխտավորների այս խումբն, ի վերջո, սրբավայր հասնելու փոխարեն հարսանիք է ընկնում: Բարեկենդանյան ուրախությունները, խաղերը, երգերը, ներկայացումները կատարվում էին նաև վանական միաբանություններում: Նվագածուները անարգել վանքերն էին թափանցում, զվարճացնում վանականներին, որոնք այդ օրերին դուրս էին գալիս միաբանության համար սովորական լռության և խիստ ենթակարգության շրջանակներից: Այս օրերի համար են ասում, թե վանականները «Թողեր են Ավետարան, Առեր են թամպուրան (նվագարանը)»:
«Բուն կամ մեծ Բարեկենդանի» շաբաթ և կիրակի օրերուն մեջ չկա այլևս աբեղայություն, տիրացու, սարկավագ, վարդապետ և եպիսկոպոս այլևս հավասար են, չկա ակնածություն, ամենքն են համահավասար, իրարու հետ ուտող ու խմող, պարող և երգող»: Հաճախ եպիսկոպոսն ինքն էր խրախուսում կատակներն ու զվարճահանդեսները, պարգև խոստանալով առավել սրամիտներին:
Վանքերում այս օրերը կոչվում էին «Աբեղաթողի օրեր», և վերջին օրն այստեղ կատարվում էր «Աբեղաթողի» ծեսը կամ ներկայացումը: Ներկայացմանը հանդիսատես չկար, միաբանության բոլոր անդամները դերակատարներ էին: Հավաքվում էին միաբանության բոլոր անդամները, անկախ դիրքից, աստիճանից, տարիքից: Պարզ քվեարկությամբ կատարվում էր թափորապետի ընտրությունը, այն կարող էր լինել թե՛ եպիսկոպոս, թե՛ տիրացու: Թափորապետը նստում էր գահավորակին, գլխին դնում էին թղթից սարքած մեծ թագ, բռնում էր խոտերից հյուսված և աթարով ծեփված գավազան, վրան գցում էին նախապես պատրաստված թղթե շուրջառ, որի վրա գրված էին բոլոր միաբանների անունները:
Չորս վանականներ բարձրացնում էին գահավորակը և վառվող մոմեր բռնած միաբանների շարականների ուղեկցությամբ թափորն սկսում էր շրջել վանքի տարածքում: … Թափորը հասնում էր աբեղաների թաղը, որտեղ սկսվում էր ներկայացման երկրորդ մասը: Այստեղ ներկաներն սկսում էին հարցեր տալ թափորապետին, և սա պիտի սրամիտ և իրական պատասխաններով ներկայացներ միաբանների խառնվածքը, վանքում տիրող մթնոլորտը: Հարցերն աստվածաշնչյան թեմաներով էին, պատասխանները՝ միաբանության ներքին կյանքից: Օրինակ, հարց. -Ո՞վ էր, Աստծու օրհնած հացը’ մանանան, փորձեց պահել ուրիշ օրերու համար և որդնվեցավ: Թափորապետը տալիս էր միաբանության անդամներից առավել ժլատի, կամ փնթիի, մի խոսքով՝ «որդընվածի» անունը: Եթե պատասխանը հաջող էր լինում, հաջորդում էին ծափահարությունները, ծիծաղը: Հարց ու պատասխաններով միաբանության տեսանելի խոցերը վեր հանելուց հետո, միաբաններից մեկը ձայն էր խնդրում և հարցնում թափորապետին. -Երբ այս վանքին հիմքերը դրվեցան և պարիսպները շինվեցան, ո՞ւր էիր դուն: -Դժոխքին մեջ,- հաջորդում էր պատասխանը: -Վա՜յ, ուրեմն դուն դժոխքեն փախած ու հոս եկած, ուրեմն՝ արժանի պատժի:
Եվ ինչպես հաճախ Բարեկենդանյան ներկայացումների մեջ, գլխավոր դերակատարը «մեռցվում» էր. գահավորակը կործանում էին, թափորապետին ծաղրելով ու խփելով տանում գերեզմանոց’ իբրև թե թաղելու»:
Հնագույն բրոնզե արձանիկներ՝ Բարեկենդանի կերպարներով
Աբեղաթողի մի այլ նկարագրություն՝ Ա. Օդաբաշյանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից.
«Բարեկենդան-Ամանորի գալիք տարվա բարեկեցությունը հմայական ծեսերով ապահովագրվելուն, առողջություն, կյանք, պտուղ առաջացնելու նմանողական հմայության գաղափարների և, մասնավորապես, մեռնող և հարություն առնող բնության ամանորյա ծիսական փնջի հետ որոշակիորեն առնչվում է Երուսաղեմի վանքում Աբեղաթողի (Բարեկենդան) կիրակի լույս երկուշաբթի գիշերը կատարվող արարողությունը, որի նպատակն է օրհնել (այսինքն՝ հմայությամբ ապահովագրել) վանքի գինու կարասը, աղը, ցորենի շտեմարանը և վանքի աղբյուրներն ու առուները, այն ամենը, ինչ ժողովրդի կենցաղում Բարեկենդան-Ամանորի հմայական ծեսերի մտահոգության հիմնական առարկաներն էին:
Այդ տեսակետից առանձնահատուկ նշանակություն է ստանում Բարեկենդանի (Աբեղաթող) օրերին Երուսաղեմի վանքում կատարվող արարողության վերջաբանը: Վանքի բարեկեցությունը ապահովագրող հմայական օրհնանքի ծեսը կատարելուց հետո, թափորապետին, որ մինչև այդ հրամայող և ուղղություն տվողն էր ամբողջ ծիսակատարության (և որն իր ֆունկցիաներով հար և նման էր ժողովրդի մեջ կենցաղավարող Շահ-շահի, Խան, Ղադի, Ռես խաղի գլխավոր գործող անձին), ծաղրելով ու ծիծաղելով տանում են գերեզմանոց և թաղում: Մի քիչ հետո վանքի եպիսկոպոսը կամ վարդապետներից որևէ մեկը մոտենում է և նրան կյանքի կոչում: Թափորապետը, գերեզմանից դուրս գալով, համարյա մերկ, փախչում է վանք, որով Աբեղաթողի այդ հանդեսը վերջանում է»:
Բարեկենդանի վերջին օրը եզրափակվում էր խելահեղության հասնող խրախճանքներով, պարերով ու խաղերով… Ջանում էին ուտել, վերջացնել մսեղեն, յուղեղեն, կաթնեղեն բոլոր կերակրատեսակները՝ այդպիսով նախապատրաստվելով հաջորդ օրվանից սկսվող պասին՝ այն հաջողությամբ դիմակայելու համար…
Ուրախ ու զվարճալի Բարեկենդանի տոնական օրերին հաջորդում էին պահքի երկար շաբաթները, որոնք դիմավորվում էին հայտնի «Մախոխապուրի», «Սոխ ու սխտորի» գովքով՝ նրանց նվիրված երգով ու պարով («Մախոխապուրի պարը», «Ինչով ծեծենք սոխն ու սխտոր»): Բայց սա արդեն այլ պատմություն է…
Բնության շրջափուլերով պայմանավորված՝ տարվա ընթացքում նշվող Հայոց հնագույն տոներն ուղեկցվում էին տվյալ տոնի խորհրդին համահունչ, դարեդար փոխանցվող ծեսերով, երգ ու պարով, մարզախաղերով: Հայորդիներին հոգեհարազատ այդ տոնախմբությունները քրիստոնեության տարածումից հետո անհարիր ու անընդունելի հայտարարվեցին, սակայն դրանք արմատախիլ անել չկարողացան, և շարունակվեցին վաղնջական ավանդույթներն՝ իրենց բուն իմաստից շեղված, խեղաթյուրված, նոր կրոնին հարմարեցնելով ներկայացված…
Գարնան Վերազարթոնքով նշանավորվող Նոր տարուց՝ Արեգ ամսվա Արեգ օրվանից (մարտի 21-ից) առաջ, Հայերն անցնող Հին տարուն հրաժեշտ էին տալիս Բարեկենդանի զվարճալի տոնախմբություններով, նաև՝ անցնող տարվա ընթացքում կատարված անօրինություններն ու նրանց հեղինակներին այպանելով, ծաղրաբանությամբ, սրամիտ, երգիծանքով լի նախատինքով ու «կարգուկանոնի վերահաստատմամբ» (ավարտվող տարվա «հոգսերը չեզոքացնելով»)…
Ողջ բնակչության՝ մեծերի ու փոքրերի մասնակցությամբ հանդիսությունների ամենասիրված և ուրախ դրվագներից էին դիմակավորված թատերական ներկայացումները, հատկապես՝ ծիծաղաշարժ դիմակներով ու հագուստներով անճանաչելիորեն փոխված, դեմքերն ալյուրով, մրով կամ ածուխով ներկած կերպարներով, այպնակատակներով՝ ծաղրածու-խեղկատակներով… Խայտաճամուկ, այլատարազ զգեստավորված մասնակիցները, արտասովոր, ծիծաղաշարժ ծամածռություններով, շարժումներով ու խոսվածքով զվարճացնող խեղկատակները, «ընտրված դատավորները» հանդուգն ծաղրով ի ցույց էին դնում իրենց գյուղում, համայնքում անարդարություն գործածին և թատերականացված «արդարադատություն» իրականացնում:
Մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում Բարեկենդանի օրերին հատուկ դերաբաշխմամբ ցուցադրվող զանազան ներկայացումներ ու խաղեր են արվել տներում, տանիքներին, բակերում կամ հրապարակներում, որոնց մասին առատ հիշատակումներ կան: Աշտարակում Բարեկենդանի զվարճախաղերի տեսարաններից պատկերավոր նկարագրություն է թողել Պերճ Պռոշյանը. «էլ ահել ու ջահել չկար, էլ երիտասարդ ու միրքավոր չէիր ջոկիլ, բոլորը միասին ջահելացել’ կայտառացել էին: Պապիս պես պատվելի իշխանները կալերումը լախտի էին խաղում ու հաստ կտավե գոտիկից ոլորած լախտն էնպես էին ֆռռացնում, իրար մեջքի կպցնում, որ մեջքի զոլն էր վեր կենում: Տերտերն էլ՝ վերարկուն ծալած, մի կողմ դրած, կապի ծլըփան փեշերը կոկիկ հավաքած, գոտիկը խրած’ էնպես ծուլ-ծուլ էր լինում ճժի բոլորքովը, որ կասես, թե սա իրան կյանքումը միշտ ըմբըշամարտ է եղել: Միմիայն լախտը, որ մեջքախառն ուսագլխին հասնում էր, զգում էր, որ էսպես բան իր օրումը չի տեսել: «-Դե, հե՛ր օրհնած, մի քիչ էլ կարգիս խնայեցեք, կամաց տվեք, է՜,- ասում էր մեր Տեր հայրն ու էլ ետ թռչկոտում ճժի չորս կողմը, աշխատելով լախտը բռնողի ձեռքիցը խլելու: -Ոչի՛նչ, տերտեր ջան, էսօր արձակուրդ ա, Բարեկենդան օրեր ա, խելքներս կորել ա,- պատասխանում էին մեր իշխաններն ու իրանց խաղի հետ ընկնում:
Էսպես իրարանցում, էսպես հարայ-հրոց թե ուրիշ ժամանակ լիներ, ամենքը կկարծեին, թե գյուղը կոխեցին, ավար տվին, մոտակա գյուղերիցն անգամ գուցե օգնություն կգային, բայց հիմի ամբողջ Արագածոտնյան գավառն է այդպես, ի՞նչ պետք է արած: «Դե, հերիք ջարդվեցինք ծեծվելով, լավ ալիր-աղցան էլանք, մի քիչ էլ վեգ խաղանք, ով տարվի՝ մնի տեղակ երկու գավ գինի բերի»:
Բարեկենդանին այս պատկերն ամենուր էր: Խաղացողները շրջապատվում էին դիտորդներով, որոնք խրախուսում, ծաղրում, կատակներ էին անում խաղացողների հասցեին և հետո, իրենք փոխարինելով նրանց, ենթարկվում նույն կատակներին: Խաղերը սովորաբար ավարտվում էին խնջույքներով: Խաղերն ամենուր միատեսակ չէին, խաղում էին տվյալ վայրում առավել սիրված խաղերը, միատեսակը խաղացողներն էին, այն է’ խաղում էին բոլորը: Եթե խաղերի կամ խնջույքների ժամանակ երիտասարդները կամ նույնիսկ երեխաները կատակների, ծաղրի մեջ չափն անցնում էին, մեծահասակների համար դառնում անհանդուրժելիորեն հանդուգն, և վերջիններս փորձում էին կարգի հրավիրել, սաստել նրանց, ապա ստանում էին ավելի հանդուգն պատասխան: Խաղերը, պարերը շարունակվում էին մինչև կեսգիշեր, երբեմն’ մինչև առավոտ: Այդ գիշերային պարերին երիտասարդ սիրահարները ազատորեն միմյաց հետ պարում էին, խաղում. «Աբեղաթող օրերին ազատ իրավունք է իրար ձեռ բռնել պար խաղալ:
Ճրագները դնում են, ամեն մի տան մեծ փնտրում է յուր ջահելներին: Բայց ո՞վ է նրանց խոսքը բանի տեղ դնողը, հիմա էլ խո հասարակ օր չէ՞, Բարեկենդա՛ն է… Առաջ, որ մի հասակն առած մարդ ճիպոտը կառներ’ ինչպես որ այծը՝ ոչխարից, այնպես էլ տղամարդկանց՝ կանանցից կջոկեր’ այժմս անկարող է»:
Այդպես էր Բարեկենդանը, կլոր տարին ընտանեկան ու հասարակական բոլոր կաշկանդումներին անմռունչ ենթարկվողներն անգամ այդ օրերին դառնում էին ազատ ու ինքնագլուխ, ավելին, հաճախ այդ երկու շաբաթն ապրում էին կյանքի լիովին այլ հարթությունում, ուր չէին գործում սովորութային իրավունքով կարգավորված նորմերը: Տղաներն այցելում էին աղջիկների հավաքատեղիները, աշակերտները տարվա ընթացքում կուտակված դժգոհությունն ուսուցիչներին արտահայտում էին ծաղրակատակներով, որդիները հանդիմանում էին հայրերին և այլն, այդ ամենն արդարացնելով Բարեկենդանի ամենաթողության իրավունքով.
Բարեկենդան, Փորեկենդան, Բարեկենդան օրեր է, Խելքս գլխես կորել է»…
Լրացնելով Հ. Խառատյան-Առաքելյանի՝ «Հայ ժողովրդական տոները» ուսումնասիրությունից մեջբերված հատվածը, ծանոթանանք մի այլ վկայության՝ նույն գրքից:
«Երեկոները, ուրախության թունդ ժամանակին, հանկարծ դրսից լսվում են կենդանական զանազան անճոռնի ձայներ: Գոմի դուռը բացվում է, և հանկարծ ներս է ընկնում այլանդակ մեկը, երեսը ալյուրի կամ մրի մեջ կորած, այծի մորթուց մեծ մորուք շինած, խայտառակ ձևով մորթիներից շորեր հագած, ձեռքին երկար ձող կամ ակիշ բռնած, զանազան թռիչքներ անելով հարձակում է գործում ուրախություն անողների վրա: Բոլորը թե՛ ծիծաղում են, թե՛ վախենում այդ այլանդակ մեյմունից: Երեխաները սաստիկ երկյուղից սրտաճաք լինելով լալիս են, ամուր կպչում մայրերի կրծքին և գլուխները թաք կացնում նրանց թևերի տակ: Կանայք վախեցած, կես-ծիծաղ պահում են երեխաներին և հայհոյանքով ետ մղում հարձակում գործող մեյմունին: Բոլորը տեղերից վեր են թռչում, իրար են խառնվում…: Եվ վերջապես մեյմունը, տանտիրոջից յուր նվերը առնելով, յուր բազմաթիվ ընկերներով գնում է ուրիշ տեղ: Սակայն նրա գնալուց հետո էլ չի իմացվում, թե ո՛վ էր այդ չարաճճին: Մեյմունները ներկայացնում են կամ պառավ սատանա, կամ՝ անճոռնի հրեշ, կամ՝ տգեղ ուղտ, կամ՝ սարսափեցնող շվոտ կամ դև, կամ մի ուրիշ բան»:
Տոնը, մասնավորապես՝ Բարեկենդանի տոնը, մարդկանց համախմբումը, հասարակության համերաշխությունն ու բարեկեցությունը ապահովող միջոց էր նաև:
Գանձակից մինչև Բալու և այլուր, Հայոց գյուղերում տեղացիների բարքերին հարմարեցված զանազան թատերախաղեր էին ներկայացվում՝ «շահ-շահ», «ռես», «գզիր»…, որոնց ընթացքում պատմվում էին իրենց մոտ անցնող տարում կատարված անիրավությունները, «անարդարության հեղինակները» «պատժվում ու տուգանվում էին»՝ հաղթողների ծաղրանքով ու կատակներով, զուռնա-դհոլով ուղեկցված երթերով շրջելով փողոցներում (խաղերի ընդարձակ նկարագրությունները կան զանազան ուսումնասիրություններում)…
Մեծ տարածում ունեին նաև մղված հայտնի ճակատամարտերից ցուցադրվող «տեսարանները»՝ երկու բանակների բաժանված: Բարեկենդանի հինգշաբթի օրը նման խաղեր՝ Ավարայրի պատմության շուրջ «ցուցքեր» էին կազմակերպվում Մոկսում, Վասպուրականում, Շատախում, Ռշտունիքում, Կարինում, Շիրակում և այլ գավառներում (ինքնաշեն փայտե սրերով, դրոշներով, զինանշաններով, ողբասաց կանանցով, մրցախաղերով՝ ձիարշավներով, մականախաղերով)…
«Պատմական Հայաստանի զանազան շրջաններում Բարեկենդանի օրերին խաղացվում էր «Ռես» կամ «Գզիր» կոչվող խորհրդանշական խաղը, որի ժամանակ կատակով ծաղրվում էին գյուղի սոցիալական միջավայրի զանազան բարքերը: Բարեկենդանի զվարճալիքների վերջում «Ծուռ էշ», «Իշու պար» կոչվող ծես-խաղն էր:
«Գանձակում «Շահ-շահի» խաղի մեջ պարտված շահին նստեցնում են էշին, ագին ձեռքը տալիս, երեսին մուր քսում, կատակներով, ծիծաղով պտտեցնում գյուղում և մթերք ժողովում՝ ուրախության սեղան բացելու համար: Առանձնապես հետաքրքիր է Վարանդայում մինչև 19-րդ դարի վերջը կենցաղում գոյություն ունեցող հետևյալ ծեսը: Բարեկենդանի ուրախության շաբաթը վերջանում է կիրակնօրյա հետևյալ տեսարանով: Մինչ այդ առանձին գործող երիտասարդական խմբերը միանում են, ընտրում մեկին, հագցնում ցնցոտիներ, վրայից կախում ոսկորներ, հին սրեր, մի հրացան գցում ուսովը, գլխին մի հին , գզգզված գլխարկ դնում, երեսը մրոտում, նստեցնում մի էգ էշի (պարտադիր պայման) և աղմուկ-աղաղակով «բնակը եկավ», «էշակ պարոնը եկավ» կանչելով, դհոլ-զուռնայի ուղեկցությամբ, ծամածռություններով և սրախոսություններով, շրջում են տնից տուն և, որպես պարտադիր տուրք, գինի, ուտելիք, դրամ հավաքում: Հավաքածով երեկոյան քեֆի են նստում: Նույն շրջանի Խաչմազ գյուղում մի էշ են թամքում, մի կնոջ՝ երեսը մրոտած, նստեցնում են էշին, դհոլ-զուռնայի ուղեկցությամբ շրջում են տնե-տուն և դրամ հավաքում, որով Զատկին մատաղ են անում: Սևերես կինը, ըստ գյուղացիների պատկերացման, «Մեծ պասն» է, և նրան պատիվներ են անում, որպեսզի «Մեծ պասն» առանց փորձանքի անցնի: Ուրիշ ազգագրական շրջաններում այդ ըմբռնումներն արտահայտվում էին իրենց բուն վիճակից ավելի հեռացած, քողարկված: Այսպես, Զանգեզուրում Բարեկենդանի կիրակին գյուղում շրջող Փաշան անպայման էշի վրա նստած պետք է շրջագայեր: Այսպես էր նաև Սիսիանում»: (Մեջբերված՝ «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն»-ից, հ. 9, Ա. Ա. Օդաբաշյան՝ «Բարեկենդանը որպես Ամանորի տոն»)…
Հայոց «ամենաազգային ու երջանկաբեր» տոնը՝ «Բարի Կենդանության»՝ Բարիկենդանի տոնական՝ մոտ երկշաբաթյա խնջույքներով, նշանավորում էր Ձմռան «ճամփումը»՝ Բնության գալիք Վերազարթոնքի ու Պտղաբեր Փթթմանն սպասումով… Եվ տոնն ուղեկցվում էր ծիսական տարրեր պարունակող բազմաթիվ բեմականացված տեսարաններով, խաղերով ու պարերով, որոնցում պահպանվել էին «մեռնող-հարություն առնող» Բնության խորհուրդը, բարու և չարի պայքարը, որը միշտ ավարտվում էր Բարու հաղթանակով (սերնդեսերունդ փոխանցվող Հայկական ազգային ավանդական խաղերը մանկուց երեխաների կոփման, դաստիարակման ու զարգացման միջոցներից էին): Կատակով, ծաղրով ու քննադատությամբ լի զանազան «թատերականացված դատաստանների», ուրախ խաղերի նկարագրություններ են պահպանվել Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում:
Վեգ, ճլորթի (ճոճախաղ), մականախաղ, գոտեմարտ, լախտի ու զանազան մրցախաղեր, լարախաղացություն, ռազմապարեր, աքլորակռիվ, «ուխտ խաղացնել», մեծ ու փոքրի՝ տարիքային հարաբերությունների ավանդական սովորույթների անկաշկանդ ձևափոխում- հակառակում, դհոլ-զուռնայի ուղեկցությամբ զվարճալի զգեստավորված, դիմակավորված խմբերով տնետուն շրջելով ընդհանուր խնջույքի համար ուտելիքի, քաղցրավենիքի հավաքում…
Բարեկենդանի տոնական բազմապիսի վկայություններից մեկը՝ Նոր-Նախիջևանի Հայերի կյանքից՝ մեջբերված Խ. Ա . Փորքշեյանի՝ «Նոր-Նախիջևանի Հայ գյուղերի «Կտրիճների միությունների» մասին. Պատմա-ազգագրական ակնարկ»-ից, ստորև:
«Մի ամբողջ շաբաթ ժողովուրդը անցկացնում էր ձիարշավների ու կերուխումի մեջ։ Ամենաջահել կտրիճները, խմբերի բաժանված, ման էին դալիս տնետուն։ Նրանք երեսներին քսում էին մուր և կամ հագնում դիմակ, կաշվե մուշտակները շուռ տված, բուրդը դուրս հանած մտնում էին թաղի տները։ Նրանցից մեկը՝ չորեքթաթ կանգնած, ձևանում էր արջ. ընկերները նվագում էին և նա պար էր գալիս տան մեջ: Երկար պարելուց հետո նա հանկարծ առջևի ոտքերը (ձեռքերը) բարձրացրած կանգնում էր տանտիրոջ առաջ, որը վարձատրում էր նրան պարի համար։ Այդ դրամը նույնպես կազմում էր «Ավետիսի տան» եկամուտը։ Մյուս ընկերները երգում էին զանազան զավեշտական քառյակներ, ծաղրում տեղական կյանքի պակասությունները։ Հաճախ մեկը հիվանդ էր ձևանում, ընկերները բերում էին բժիշկ, որ «թեթև թափելով», անպետք դեղերով, ծաղրելի միջոցներով բժշկում էր և ծիծաղ հարուցում։ Կային «Ավետիսի տներ», որոնք դուրսը, փողոցում սարքում էին կրկեսներ։ Տախտակամածերի վրա շինում էին բեմ, իսկ դիմակավորված կտրիճները կատարում էին խեղկատակների դերեր՝ ծիծաղ պատճառելով հասարակությանը։ Ռուսաց զինվորական ծառայության մեջ եղած կտրիճները հաջողությամբ ցույց էին տալիս մարմնամարզական վարժություններ։ Խեղկատակները տեղական բարբառով արտասանում էին երգիծական ոտանավորներ, ծաղրում տերտերներին, ժլատներին, տեղական հարուստներին, հողերը վատ վարողներին, անասունները քաղցած պահողներին և այլն։ Փողոցների բեմերում ելույթ ունեցող դիմակավորներին տեղական ժողովուրդը անվանում էր «կամենտներ», որ, անշուշտ, իտալական comedia բառի աղավաղված ձևն և, ըստ երևույթին, ժառանգություն է մնացել Կաֆայի ջենովացիներից։ Բարեկենդանի տոների վերջին օրը ավարտվում էր և «Ավետիսի տների» ձմեռային գործունեությունը։ Հաճախ կտրիճները վերջին օրը կազմակերպում էին խոնոշմա, ընկերական քեֆ և «աղ ու հացի» երկուշաբթի սկսում դաշտային աշխատանքները»…
