Month: Սեպտեմբերի 2021

«…ԱԶԳԵՐՆ Ա՛ՅՆ ԵՆ, ԻՆՉՊԵՍ ՈՐ ԶԳՈՒ՛Մ ԵՆ ԻՐԵՆՑ»

Յուրաքանչյուր անհատ մանկուց Ազգային ինքնության գիտակցումով է ձևավորվում՝ իր Նախնիների պատմության ու մշակույթի, հավատալիքների, վարք ու բարքի (վարքի նորմերի ամբողջականության) համակարգով:
Ազգային ինքնագիտակցությունը, Հայրենիքի ու Նախահայրերի հանդեպ տածած Սերն ու Հարգանքը կարևորվել է վաղնջական ժամանակներից ի վեր:
Ու ներկայիս՝ մեր Ազգի համար վճռորոշ ժամանակահատվածում, առանձնահատուկ հնչողություն է այն ստանում:
Եվ կրկին հնչում են Նժդեհյան պատվիրանները (հատվածներ Նժդեհի՝ «Որդիների պայքարը հայրերի դեմ» գրքից).

«Միևնույն նպատակի համար աշխատում են երբեմն մեկից ավելի սերունդներ: Հաջողությունը կախված է լինում պայքարը վարողի ծայրահեղ հետևողականությունից և համառությունից»:

«Քաղաքականության մեջ պարտվում, ձախողում են ա՛յն ժողովուրդները, որոնք չունեն որոշ և հստակ նպատակ, կամ՝ երբ ունեցածը խստորեն ազգայի՛ն չէ»:

«…Ուզում եմ կրկնել, թե իմաստուն քաղաքականությունից մեծապես շահել են և շահում են թվապես, տեխնիկական տեսակետով և աշխարհագրորեն տկար ժողովուրդները:
Ուրեմն, մեզ մնում է որոշ ուժ և արժեք ներկայացնել միջազգային փոխհարաբերությունների մեջ ողբերգորեն մենակ և տկար չմնալու համար: Այդ նպատակին պիտ ձգտի Հայությունը՝ խորապես գիտակցելով, թե Ազգերն ա՛յն են, ինչպես որ զգում են իրենց, եթե չեն՝ կդառնան վաղը, թե աղետալի է տկարության ինքնաներշնչումը, որից պիտ ազատվի մեր ժողովուրդը, այլապես՝ նա կմնա անհուսորեն տկար, ինչպես որ զգում է իրեն, այլապես կմնա անհայրենիք, այսինքն՝ պարարտացուցիչ աղբ՝ իրենից ուժեղ ժողովուրդների համար:
Հայրենի՛ք:
Այդ հասկացությունը կպատկանի ավելի բարոյական իրերի կարգին, քան՝ նյութական: Դա, Հայրենի Հողը լինելուց զատ, «որին նախախնամությունը շղթայել է մեր մարմինը ու հոգին», միությու՛նն է նաև նրանց, որոնք ապրել են, որոնք կապրեն և որոնք պիտի ապրեն:
«Մեռելների աճյու՛նն է ստեղծում Հայրենիքը»,– ասել է Լամարտինը»:
«Ուր՝ Հայրեր, այնտեղ՝ Հայրենիք»,- պատգամել է Նիցշեն:
«Դու՛ք,- ասել է Ժորեսը,- դուք կապվա՛ծ եք այդ Հողին ա՛յն ամենով, որ գոյություն է ունեցել ձեզնից առաջ, ա՛յն ամենով, որ ստեղծե՛լ է ձեզ, ա՛յն ամենով, որ դու՛ք կստեղծեք, անցյալո՛վ և ապագայո՛վ, գերեզմանների անշարժությա՛մբ և օրորոցների երգո՛վ»:

«…Իրար հաջորդող սերունդների՝ Հայրենի հողի վրա թափած քրտինքն ու արյունը, գեղջուկի հորովելն ու Տիգրան Աշխարհակալի սուրը, դեպ Անիի ավերակներն ու Հայկյան Եռաթև աղեղը, դեպ մեր հեթանոս աստվածներն ու փառատաճարները, անսասան հավատը դեպ մեր Մեծ Հույսը… Գումարի՛ր, ընթերցո՛ղ, գումարի՛ր այդ բոլորը և կստացվի Հոգևոր Հայրենիքը:
Նվաճելի է նյութական Հայրենիքը, հոգևորը` գրեթե ոչ:
Երբ, կորցնելով իրենց անկախությունը, շատ անգամ և Հայրենի երկիրը՝ ժողովուրդները շարունակում են իրենց հոգու մեջ ապրեցնել աննյութեղեն, միստիկ Հայրենիքը, նրանց աշխարհագրական Հայրենիքը երկար չի մնա օտարների ձեռքին: Երբ թրքությունն այսօր կաշվից դուրս է գալիս սրբելու մեր ցեղագրական հետքե՛րն իսկ մեր պատմական Հայրենիքում, ես ծիծաղում եմ նրա անհատակ տգիտության վրա և հարց տալիս. «Պիտի կարողանա՞ս սպանել Հայ ժողովրդի պատմական հիշողությունը»:
–Ո՛չ,- նրա փոխարեն պատասխանում է իրականությունը: Ասել է՝ իմ Երկիրը՝ ժամանակավորապես մնալով օտար լծի տակ, չի՛ կարող դառնալ այդ օտարի Հայրենիքը»…

Ուստի՝ մեր հուժկու Ցասումն ու Բողոքը հնչեցնե՛նք՝ հանուն մեր արդար Պայքարի Հաղթանակի…

«Ցեղակրոնությու՛ն- ա՛յդ է թելադրում մեզ Ապրիլյան Եղեռնի Խորհուրդը խորին:
Ցեղակրոն լինել՝ ասել է՝ ապրել Ցեղի՛ համար, որի անունով մեռան հազարներն ու բյուրերը. ասել է՝ պատրա՛ստ լինել ամեն վայրկյան մեռնելու այդ դատի համար, հանուն որի մեր Ցեղն իր կեսը ողջակիզեց. ասել է՝ մեր սրտի վրա կրել այն բոլո՛ր վերքերը, որ թուրք բազուկը Հայության մարմնին ու հոգուն հասցրեց:
Ցեղակրոնությո՛ւնը- այո՛, միայն ա՛յս ճամփով մեր անօրինակ տառապանքը կսկսի ծառայել մեր հավաքական գոյության իմաստին:
Ցեղակրոն լինել՝ ասել է ունենալ տառապանքն ընդունելու Հերոսական Կամք և զայն հաղթահարելո՛ւ Կարողություն:
Ասել է՝ այլևս փրկարա՛ր է մեր տառապանքը, և դա մեր ժողովուրդին պատրաստու՛մ է մի մեծ Նվիրումի, և մի երջանիկ Ապագայի համար» (հատված Նժդեհի՝ «Ցեղային արթնություն» աշխատությունից, մեջբերված՝ «Տարոնի Արծիվ» կայքից):

«ԵՎ ՀԱՎԱՏԱ՛, ԵՎ ՏՈԿԱ՛»…

Ինչպես անհատի, այնպես էլ Ազգի կյանքում ճակատագրական-եղերական իրադարձությունները հոգեբանական վնասներ են հասցնում, որոնք հաճախ չեն ամոքվում, չեն մեղմվում ժամանակի հետ:
Սակայն, ի հեճուկս արտասովոր, ողբերգական դեպքերի, տոկունությամբ ու դիմադրողականությամբ է զինվում անձը, Ազգը՝ հաղթահարելով ու հնարավորինս վերականգնելով պատճառված վնասվածքները:
Դարեր ի վեր, քաղաքական պայմանների թելադրանքով, զանազան արհավիրքներից հետո Հայ ազգի բնականոն հոգևոր զարգացումն ապահովելու նպատակով, խաթարված հոգեկան աշխարհի ապաքինման ուղիներն են փնտրել ազգանվեր բազմաթիվ մտավորականներ:

1914 թվականին, Հայ ժողովրդի համար փորձություններով լի շրջանում, «Մշակի» էջերում տպագրվում է Վ. Տերյանի՝ «Հոգևոր Հայրենիք» հոդվածը, ուր կարդում ենք.
«Մենք չէինք կամենա, որ մեր ժողովուրդը ոտնատակ գնար այս շփոթ օրերում, որ նա զոհ լիներ սխալ գաղափարախոսության, սխալ ըմբռնված ազգային իդեալի և վերջը հուսահատության ու հիասթափության գիրկն ընկներ:

Այդ Հոգևոր Հայաստանի կառուցումը ծանր ու տևական աշխատություն է պահանջում, անթիվ կյանքերի տոկուն հավատ և գիտակցություն, անարյուն, բայց ազնիվ, գուցե ավելի դժվար, ավելի ահավոր զոհաբերում, քան արյունի զոհաբերումը:

Մի Րաֆֆի, մի Արծրունի, մի Նալբանդյան, մի Դուրյան նույնպես ասպետներ են, գուցե ավելի մեծ հերոսներ են, քան նրանք, որ կռվի դաշտում են զոհաբերում իրենց կյանքը:

Եթե հիրավի այսօր պարզված է Հայության սիրտը դեպի ապագան, եթե հիրավի հավատում է նա իր ապագային, ապա իր հայացքը ո՛չ միայն դեպի Վան կամ Էրզրում պիտի ուղղի, այլ՝ իր նե՛րսը, իր հոգու խո՛րքը՝ տեսնելու համար, թե կա՞ արդյոք իր մեջ այն ամենը, որ կենդանություն է ներշնչում մեր նյութական Հայրենիքին, այդ Վան և Մուշ և Էրզրումին:

Իսկ եթե կա, ապա նա չի՛ նստի ծույլ և անհավատ, այլ կամքի մի գերագույն թափով կձեռնարկի՛ այդ Հոգևոր Հայրենիքի վերակառուցման:

Մեր Երկիրը ավերակների երկիր է, ավերված մի Հայրենիք, որ մենք այսօր կամենում ենք կենդանացնել, որին կամենում ենք նո՛ր կյանքի կոչել:

Մեր Հոգևոր Հայրենիքը նույնպես ավերված մի երկիր է, և այդ ավեր ու անավարտ շենքերը կանգնեցնելու համար որպիսի՜ ջերմ սեր, որպիսի՜ անձնվիրություն, որպիսի՜ բուռն ոգևորություն է հարկավոր:

Քննեցե՛ք ձեր սիրտը և նայեցե՛ք, թե կա՞ արդյոք այնտեղ հավատ, որով պիտի կենդանանա մեր այդ Հոգևոր Հայաստանը. եթե չկա, ապա զուր են ձեր ջանքերը նյութական Հայաստանի համար…
Նա չի կենդանանա: Նա հոգո՛վ միայն կարող է կենդանի լինել:
Դատարկ խոսքեր են մեր փոքր ազգ լինելու մասին հնչող ճառերը. ո՛չ բելգիացիք են մեծ ազգ, ո՛չ նորվեգացիք, մինչդեռ որպիսի դյութական անուններ են դրանք, որքա՜ն սիրելի ոչ միայն իրենց՝ այդ երկրների զավակների, այլև մեզ և ուրիշների համար»…

1932 թվականին Սոֆիայում հրատարակվող «Խռովք» ամսագրում՝ «Հոգևոր նորոգության խնդիրներ» խորագրի ներքո տպագրվում է Նժդեհի՝ «Ցեղակրոնությունն իբրև հաղթանակի զորույթ» հոդվածը, ուր հիշեցնում է.
«Եթե ցայսօր մեր ժողովուրդը հարվածներ է միայն ստանում և անկարող է հակահարվածել՝ դրա պատճառն այն է, որ նա չի ապրում ցեղորեն…
Ցեղակրոնությու՛ն — ահա՛ համադարմանը, առանց որի Հայությունը կմնա մարդկության քաղաքականապես ամենատնանկ մասը»:

«Թուրքը փորձեց բնաջնջել Հայությունը և հաջողեց մասամբ:
Ի՞նչ, ա՞յս է եղածը:
Միայն արևմտահայության երեք քառորդը կորցրինք. սրա և հարյուրավոր սերունդների երկրավոր ստացվածքն ամբողջապես:
Միայն ա՞յս է մեր կորուստը:
Հազարամյակներ ճամփու դրած Հայոց Աշխարհը մնաց անհայ և ավեր:
Միայն սրանո՞ւմ է մեզ վիճակված աղետի ահավորությունը:
Ո՛չ, դժբախտաբար, ո՛չ:

Աղետն ավելի ահավոր է, քան մարդկորեն կարելի է ըմբռնել:
Մեր կորուստը միայն մարդկայի՛ն չէր, նյութակա՛ն չէր միայն:
Թրքական հարվածը ուղղված էր ո՛չ միայն Հայ մարմնին, այլև՝ Հայ հոգեկանի՛ն:

Եվ դա պիտի ունենար իր վճռական ազդեցությունը Հայ հոգեբանության վրա:
Եվ ունեցավ:
Այլևս գիտությամբ հաստատված իրողություն է աղետների ազդեցությունը մարդկային հոգեբանության վրա:

Հաստատված է և այն, որ անհատները տարբեր կերպով են դիմագրավում դժբախտությունը:
Ոմանք զոհ են գնում այն տխուր հոգեվիճակին, որ կոչվում է «անկումի հոգեբանություն»:

Այդ դեպքում բարոյալքվածները կորած են համարում ամեն ինչ և թեթև սրտով հրաժարվում անձնական, թե ազգային ամեն տեսակի իդեալից և սրբությունից: Նմանների մեջ գլուխ են բարձրացնում ամենաստորին բնազդներն ու կիրքերը՝ չարախոհություն, նախանձ, պարտվողականություն, և ենթակային մղում համապատասխան արարքների:
Օրինակ, թշվառամիտները, որոնք Հայոց քաղաքական դատը խորհրդանշող Եռագույնն են հայհոյում:
Ոմանք էլ իրենց ապրած «նավաբեկությանը» հակազդում են դրականապես այն բարձր հոգեվիճակով, որ հոգեգիտության մեջ հայտնի է «վսեմացում» անունով: Այդպիսիների մեջ ավելի ևս շեշտվում են բարոյական, սոցիալական, հայրենասիրական և այլ ազնիվ կիրքերը:
Սրանք՝ շնորհիվ իրենց դրական հակազդումին, դառնում են հոգեպես ավելի կայտառ, բարեսեր և անընկճելի: Մասնավորապես մեծ աղետների առաջացրած հոգևոր շփոթների ամոթալի օրերում սրանք կատարում են բարոյական շանթարգելի դեր՝ փրկելով և պահպանելով ազգային իդեալներն ու արժեքները»: (Հատված Գ. Նժդեհի՝ «Ցեղային արթնություն» հոդվածաշարից՝ Խոսք երրորդ՝ «Աղետի հետևանքները», մեջբերված Անահիտ Հարությունյանի՝ «Տարոնի Արծիվ» կայքից):

Քաջազուն Հայորդիների կորստի վշտով համակված մեր հոգիներում այսօր նաև «Վեհ խորհուրդ» կա, որ Հաղթական Պայքարի է կոչում:

«Կանգնի՛ր, անկյա՛լ իմ ժողովուրդ,
Եվ հավատա՛, և տոկա՛,
Քո վշտում կա վեհ խորհուրդ
Եվ խաչվածին մահ չկա՛:

Պարզվի՛ր պայծառ դեպի վեր,
Ցոլա՛ Հրով անարատ,
Երկիրն մոխիր ու ավեր,
Դու՝ անմահ սիրտ, Արարա՛տ:

Ժա՛մ է, ե՛լ նորից, ի՛մ ծիրանավառ,
Զրահավորվի՛ր խանդով խնդագին,
Վառի՛ր երկունքի գիշերում խավար
Հրով մկրտված Նաիրյան Ոգին»… 🔥

Վ. Տերյան

«ՄԵԾ ՀՈԳԻՆԵՐԸ ԿԱ՛ՄՔ ՈՒՆԵՆ, ԹՈՒՅԼԵՐԸ՝ ՄԻԱՅՆ՝ ՑԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ»…

Հայաստանում ու նրա շուրջ ծավալվող իրադարձություններն ստիպում են «ի միտ առնել»՝ հիշել «զճառս իմաստնոց և զառակս», քանզի Նախնիների «խրատին» չհետևելը խոտոր ճամփեքի է բերում…
Հազարամյակներ ի վեր Ազատության համար մարտնչող մեր Նախնիք շարունակում են ոգեշնչել մեզ՝ սերնդեսերունդ, նույն խանդավառությամբ:

Եվ բազմաթիվ ազնիվ Հայորդիներ պայքարում են՝ ներկայիս բախտորոշ ժամանակաշրջանում Ազատության ուղիներ փնտրելով:
Ու հնչեցնում են Նժդեհի իմաստուն հորդորները.
«Ժողովուրդը հարմարվող է անփառունակ վիճակին, Ցեղը՝ չի հանդուրժում ստրկական շղթաները»:

Ազատության ձգտումը բնական տենչանք է, քանզի Մարդը ծնվում է ազատ, նաև՝ իր ազատությունը պաշտպանելու կամքով, ինչպես հիշեցնում է 16-րդ դարում ապրած՝ ֆրանսիացի հումանիստ գրող և իրավաբան Ստեփանոս Բոետացին (1530-1563թթ.):

Մոտ 550 տարի առաջ, դեռևս երիտասարդ հասակում՝ 18 տարեկանում, իր՝ «Խոսք (Ճառ) հոժարակամ ենթարկվողության» ուսումնասիրության մեջ նա անդրադառնում է զանազան ճանապարհներով՝ ընտրություններով, բռնությամբ կամ ժառանգաբար փոխանցմամբ իշխանության հասածներին հնազանդորեն ու ինքնակամ ծառայող, նրանցից կախման մեջ հայտնված ժողովրդի վարքագծին:
Ս. Բոետացին հիշեցնում է, որ դեռևս Հին Աշխարհում զանազան զվարճալի միջոցառումներով՝ կրկեսային կամ տոնական ներկայացումներով, շքանշաններով ու պարգևատրումներով զբաղեցնում էին ժողովրդին՝ իրենց ստրկական վիճակը մոռացնել տալու նպատակով:
Ու, շլացած այդ սին ժամանցներով, ժողովուրդը հոժարակամ վարժվում էր իր ստրկական վիճակին:

Նա վերլուծում է այն տրամաբանական գործընթացը, որը նպաստում է «Կամավոր ստրկամտության» ձևավորմանը, նշելով, որ Ազատությունը մոռացած ժողովրդի մոտ «կամավոր ենթարկվածություն» է առաջանում:
Եվ Ազատության մեջ չծնված ու Ազատության սկզբունքներով չդաստիարակված անհատները կամավոր ենթարկվողներ են դառնում՝ հնարավորություն ընձեռելով իշխողի, բռնակալի գոյությանը: Այսինքն, երբեք Ազատություն չճաշակածն առանց ափսոսանքի ու հեշտությամբ է ենթարկվում կառավարողին:
Այդ գերիշխանությունից դուրս գալու, ստորադասվածությունը թոթափելու համար անհրաժեշտ է սովորույթնե՛րը փոխել:
Այն ժամանակ, երբ ժողովուրդը հրաժարվում է կամովին, հոժարակամ ենթարկվել, այդ պահից ի վեր նաև իշխողի՛ գերշխանությունն է դադարում:
«Ուստի՝ վճռականությամբ մերժե՛ք և վերջնականապես կձերբազատվեք»՝ «Վճռե՛ք այլևս չծառայել (չենթարկվել, չստորադասվել) և Ազատ կլինեք»:

Հետագայում տարածված՝ «Քաղաքացիական անհնազանդության» սկզբունքով՝ հրաժարվե՛լ
ենթարկվել ու դիմակայել՝ թոթափելով անցանկալի գերիշխանությունը:

Համաձայն արևելյան իմաստունների՝ «Մեծ հոգիները Կա՛մք ունեն, թույլերը՝ միայն՝ ցանկություններ»:

Ազատորեն ու հաստատակամ մեր Կա՛մքը դրսևորելով՝ Հայրենանվեր գործունեությամբ մեր Հայրենիքն ազատագրե՛նք օտարին ծառայող ու Հայաստանը ներսից քայքայող տարրերից, որոնք վերջին երեք տասնամյակներին ծրագրված բզկտեցին Հայոց պետականությունը:

Ի պատասխան ոմանց՝ դեռևս հնչող որոշ հարցերի՝
«Անկախ Հայրենիքը անհրաժեշտ է հենց նրա՛ համար, որ ձե՛զ՝ հոգով թզուկներիդ, դարձնի կատարյալ մարդ և Հայ՝ արժանի Անկախության,- պատասխանում է Մայիսի Քսանութի շենքն իր ուսերին կրող ժողովուրդ — Հսկան» (Գ. Նժդեհ):

«ՏԱՆԿՈւՏԻԻ ՊԱՏՄՈւԹՅՈւՆԸ ԼՍԵ՞Լ ԵՔ ԵՐԲԵՎԷ»…

Հայ ազգի վեհանձն զավակներից մեկն է Մինաս Չերազը, որն ընդամենը 26 տարեկան էր, երբ որպես թարգմանիչ ընդգրկվեց Խրիմյան Հայրիկի պատվիրակության կազմում՝ մասնակցելով Բեռլինի Վեհաժողովին, որից հետո, 1878 -ին հրատարակեց մի գրքույկ. «Թե ի՞նչ շահեցանք Պերլինի Վեհաժողովէն», ուր աններելի էր համարում մեր ժողովրդի հուսահատությունը՝ վեհաժողովից հետո.
«Ի՞նչ է այս վհատութիւնը, զոր կը նշմարիմ ազգիս վրա»…
Հիշյալ գրքույկն այնուհետև թարգմանվել ու հրատարակվել է ֆրանսերենով, նաև՝ 1916-ին՝ տպագրվել անգլիական կառավարության «Կապույտ գրքում»:

Հայ մամուլում «Գրիչ և Սուր» տիտղոսը կրող իր հոդվածաշարը նա հետագայում հրապարակեց համանուն հատորում: Սակայն իր «խանդավառ ազատականությամբ համակված» հրապարակումներն արգելվեցին թրքական գրաքննության կողմից:
Եվ, խուսափելով համիդյան հետապնդումներից, 37 տարեկանում նա ապաստանեց Լոնդոնում, ուր 1889-ին հիմնեց «L’ Arménie» վերնագրով քաղաքական ու գրական թերթը՝ ֆրանսերենով, այնուհետև անգլերենով՝ «Armenia»:
Հետագայում (1898 -ից) հաստատվեց Փարիզում, ուր մինչև իր կյանքի վերջը՝ 1929 թվականը, գրական, թարգմանչական, հասարակական նշանակալի գործունեություն ծավալեց:

«Անիկա ծնած էր վարդի, երգի ու սիրոյ համար, մինչ իր բովանդակ կեանքը խամրեցուրեր էր գգուանքներէ հեռու, զրկանքներու մէջ, և, ինչպէս Չերազ ինքն իսկ կ’ ըսէ.
«Թիզ առ թիզ չափեցի ծննդավայրս, ուր ա՛լ յոյս չունէի վերադառնալու, և մանրամասնօրէն ուսումնասիրեցի Կոստանդնուպոլսի բոլոր հնութիւններն ու նորութիւնները»:

Հեռացեր էր հայրենական տունէն, հեռացեր՝ իր սէրերէն, իր վիշտերէն, իր ներշնչումներէն, ու գացեր՝ օտար ափերու անարեւ և անհիւրընկալ մթնոլորտներուն մէջ անհաւասար պայքար մղելու, կամ, իր իսկ բացատրութեամբ՝ «թուրք բռնապետութեան դէմ կռուելու համար»: («Արևելյան վիպակների»՝ Արտաշես Հովհաննիսյանի ուսումնասիրությունից):

Ազգային իրավունքների, Արդարության ու Ազատության համար պայքարող Հայորդին՝ Մ. Չերազը, որպես հանուն ժողովուրդների ազատագրության պայքարող մարտիկ, Վենեսուելայի կառավարության կողմից պարգևատրվել է «Ազատարար Բոլիվարի խաչով», ինչպես և՝ պարսկական «Առյուծի և Արևի սպայության աստիճանի» շքանշանով:

Մ. Չերազի՝ օտար երկինքների ներքո գրված «Արևելյան վիպակներից» մեկը՝ «Տանկուտին»՝ ահավասիկ, Հայրենիքի ջինջ ու մաքուր, Հայրենաբույր պատկերներով՝ Հայ ազգի անվեհեր զավակներից մեկի մասին…

            ՏԱՆԿՈւՏԻ

«1904 յուլիս 5-ին, Թուրքերու թշնամութեանն արդիւնք եղող հրդեհ մը մոխիր դարձուց ծնած տունս ի Հասգիւղ, Ոսկեղջիւրի ափերուն վրայ:
Թուրք բռնապետութեան դէմ կռուելու համար Եւրոպա ապաստանած Հայու մը նկատմամբ վրիժառութեան այս վատ միջոցը խորին զզուանք ներշնչեց ինձ:
Տխրութեամբ մտաբերեցի, թէ կորուսածս հասարակ շէնք մը չէր, այլ՝ մանկութեանս օրրանը, այն բոյնը, ուր երեւակայութեանս առաջին թեւերը բուսած էին, դրախտը այն ոսկի երազներուն, որոնք դեռահաս Արեւելցիի ուղեղիս մէջ կ’շողային:
Մանաւանդ պարտէզը սիրելի էր սրտիս, այն փոքրիկ պարտեզը, որ այնքա՜ն ընդարձակ կ’թուէր ինձ, ուր քիչ մը հանգիստ կ’փնտռէի դպրոցական չարախոնջութեան ժամերէ յետոյ, մետաքսաւէտ տերեւներով թթենիին, թթու պտուղներով նռնենիին, սաթէ ողկոյզներով որթատունկին ու զմրուխտէ գնդակներու բեռին տակ կքող սալորենիին միջև:
Իր պարծանքն էր ծառիկ մը, որ Կոստանդնուպոլսի Անտառաբանական վարժարանի աշակերտ Անդրանիկ եղբորս ձեռքով գիտնապէս պատրաստուած, չորս տեսակ պտուղ կու տար, ի մեծ զարմացումն մեր դրացիներուն:
Մեր ընտանիքն ամառ ատեն ընդհանրապէս հոն կ’ընդունէր այցելուներն ու այցելուհիները, աննման երկինքի մը բնական ամպհովանիին տակ, ոչ հեռու Ոսկեղջիւրէն, որ ադամանդէ գօտիի մը պէս կ’շողշողար Արեւելքի հրաշափառ արեւին ճաճանչներուն տակ: Ծեր թթենիի մը կտրուած կոճղը սեղանի տեղ կ’ծառայէր, անոր վրայ կ’դրուէր ափսէն, սուրճի գաւաթներով, անուշի ամաններով, օշարակի կամ օղիի ըմպանակներով ու Գար ‘աղաճի ջուրի շիշով բեռնաւորուած:

Մեր բոլոր այցելուներուն մէջ, ինձ համար արդարեւ ամէնէն համակրելին էր մօրեղբայրներէս մին:
Խաչիկ Աղա էր անունը. այլ սովորաբար կ’յորջորջուէր իր մականունով, որ էր Մինարէ Խրըդը (Մինարէի կտոր), մականուն մը, զոր ժողովուրդի նկարագեղ լեզուն յատկացուցած էր իրեն, իր հսկայ հասակին պատճառաւ:
Քաջ մարդ մ’էր, և ես ա՛յնքան անզուսպ խանդ մը կ’տածէի դիւցազնական գործերու նկատմամբ: Միտքս, հնութեան հերոսներու յիշատակովը գինովցած, անոնց մրցակիցները կ’փնտռէր ժամանակներուս մէջ:
Երբ Խաչիկ Աղան մեզ տեսնելու գար, իսկոյն կ’ձգէի գիրքերս ու պարտէզ կ’իջնէի:
Հին թթենիի կոճղին վրայ ձեռքովս կ’շարէի սրուակ մը Քիոսի օղի, շիշ մը պաղ ջուր ու պնակ մը սեւ ձիթապտուղ — ասկէ ուրիշ ախորժաբեր չէր սիրեր- աթոռ մը կու տայի իրեն, եւ սալորենիին բունին կռթնած, կ’աղաչէի որ, գուցէ հարիւրերորդ անգամն ըլլալով, պատմէր ինձ իր քաջութիւնները Հասգիւղի հրեայ, յոյն կամ թուրք չարագործներուն դէմ:

«Ի՜մ քաջութիւններս, ըսաւ ինձ օր մը: Արդէն ծանօթ են քեզ, տղե՛կս: Մեծ բան չեն անոնք:
Դու Տանկուտիի՛ քաջութիւնները լսելու էիր: Ճշմարիտ հերոս մ’էր նա:
Տանկուտիի պատմությունը լսա՞ծ ես երբէք»:

Յիշեցի, թէ օր մը, Հասգիւղի փողոցներուն մէջ, տեսած էի Հայ մը, տղու մ’ընկերացած:
Անցորդները մատով ցուցած էին ինձ այդ երկուքը, խորհրդաւոր կերպով մը եւ ամենախորին յարգանքի բոլոր նշաններովն՝ ըսելով ինձ.
«Ահա Տանկուտիին որդին ու թոռը»:
Այլ չգիտէի, թէ ո՞վ էր այդ Տանկուտին եւ ի՛նչ ըրած էր :
Սիրելի՛ մօրեղբայր,- պատասխանեցի,- Տանկուտիին անունը գիտեմ, պատմութիւնը չգիտեմ:
Հաճէ պատմէլ ինձ, կ’աղաչեմ»:
Հառաչեց՝ գլուխը շարժելով:
«Վէրքերս նորէն պիտի բանաս,- ըսաւ ցաւագին,- պատմել տալով ինձ այնպիսի մարդու մը կեանքը, զոր շատ սիրած եմ: Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ:
Մեր դարը ա՛լ չ’արտադրեր այդպիսի կազմով մարդիկ:
Գաւաթի մը մէջ լցուց օղին, ջուր դրաւ մէջը և պուտ-պուտ խմեց:
Յետոյ ձիթապտուղ մը կերաւ:
«Սա սեւ ձիթապտուղը,- ըսաւ կուտը նետելով,- շիտակը՝ շատ կ’սիրեմ: Խաւեարի պէս պատուական է»:
Եւ սկսաւ պատմել.
«Տանկուտի մականունն է Հայու մը, որ Հասգիւղ ծնած է 1786-ի ատենները, այսինքն՝ ենիչէրիներու կոտորումէն քառսուն տարի առաջ: Բուն անունը Արթին էր, այլ ժողովուրդը Տանկուտի կը կոչէր զայն, ինչպէս Մինարէ-խրըղը կ’կոչէ զիս:
Հազիւ պատանի, նաւավար եղաւ: Իր դնդերային ուժին շնորհիւ, քիչ ատենէն Կոստանդնուպոլսի նաւավարներուն մէջ առաջին կարգը գրաւեց: Ո՛չ մէկ նաւակի թոյլ կուտար, որ իր նաւակէն առաջ անցնէր:
Երբ նաւավար մը յանդգնէր իր նաւակին հետապնդիլ, ձախ ոտքը ամուր մը կ’հաստատէր այն գեղաքանդակ տախտակորմին վրայ, որ երկու մասի կ’ բաժնէր իր նաւակը, եւ, թիակի մի քանի ուժեղ հարուածներով, ծովային վիթխարի թռչունի մը պէս կ’թռցունէր զայն Ոսկեղջիւրի, Վոսփորի կամ Պրոպոնտոսի ալիքներուն վրայ:
Նաւարշաւի մէջ առաջին մրցանակը կ’ շահէր միշտ, ինչ որ զայրոյթ կ’ ազդէր իր մահմետական մրցակիցներուն: Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ»…
Խաչիկ Աղան ընդհատեց իր պատմութիւնը, ջրախառն օղիի գաւաթ մ’ալ կոնծելու և ձիթապտուղ մը ճաշակելու համար: «Սա սեւ ձիթապտուղը,-կ’ մրմռար, շիտակը՝ շատ կսիրեմ: Խավեարի պէս պատուական է»:
Իր պատմութեան շարունակութեանը կ’ սպասէի, անհամբերութենէ տանջուած, սալորենիին կռթնած միշտ:
Շարունակեց.
«Իր առաջին քաջագործութիւնը տեղի ունեցաւ այն օրն ուր, մեր գյուղին մէկ ամայի փողոցին մէջ, պատահեցաւ դեռահաս Հայու մը , զոր Օթուղ-Պիրի ահաւոր գունդին պատկանող ենիչէրի մը, թեւէն բռնած, դէպ իր զօրանոցը կ’քաշքշէր բռնի:
Պատանին օգնութիւն կ’պոռար: Տանկուտին առաջ կ’ անցնի առանց վարանելու, ապտակ մը կ ‘ զարնէ հեթանոսին ու ձեռքէն կ’խլէ տղէկը, որ բոլոր անդամներովը կ’դողդղար: Ենիչէրին կ ‘ ըսէ իբր պատասխան. Սէն կիպի կեաուրլար պիզի գանլը էտէր (Քեզ պէս անհաւատներն են, որ մարդասպան կ’ընեն մեզ): Կ’քաշէ եաթաղանը, յանդուգն նախայարձակն սպանելու համար: Սա այնքան արագաշարժ, որքան կորովի, կ’ ցատքէ ոսոխին վրայ, ձեռքէն կ ‘խլէ զէնքը, ոտքին տակ կ’ջախջախէ եաթաղանին շեղբն եւ, ենիչերիին երեսին զոյգ մը փառաւոր ապտակ փակցունելէ յետոյ, կ’սէ անոր.

«Կեանքդ կ’ բաշխեմ քեզ, պայմանաւ, որ ա՛լ Յասգիւղ ոտք չկոխես: Եթե յանդգնիս գալ, գործդ կ’լմնցունեմ: Եւ Օթուզ -Պիրի օճագը, որ ահ ու սարսափ կ’ազդէ Սուլթանին ու ամբողջ ժողովուրդին, չպիտի կրնայ քեզ ազատել Գայըգճի Տանկուտիի վրէժխնդրութենէն»:

Նախատուած ենիչէրին եղելութիւնը կ’պատմէ իր ընկերներուն, որոնք կ’ երդնուն իրենց կաթսային եղած անպատուութեան վրէժը լուծել (ենիչէրիները դրօշակ չունեին: Իրենց կաթսաները (գազան) դրօշի տեղ կծառայէին): Քիչ ատենէն Հասգիւղ կ’վերադառնայ, իր գունդին երկու անդամներուն հետ, եւ կ’սկսի պատանիին հետքը փնտռել:
Սա լուր կու տայ Տանկուտիին: Յաջորդ օրը, ամայի փողոցի մը մէջ կ’գտնուին երեք ենիչերիներուն դիակները, եւ, անոնց քով, իրենց ջախջախ եաթաղանները… Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ»:
Խաչիկ աղան կ’ ընդմիջէ իր պատմութիւնը, ջրախառն օղիի գաւաթ մ’ալ պարպելու և ձիթապտուղ մ’ ուտելու համար:
«Սա սեւ ձիթապտուղը, -կ’կրկնէ,- շիտակը, շատ կը սիրեմ: Խաւեարի պէս պատուական է»:
Մտիկ կ’ընեմ՝ շուրթերէն կախուած: Կ’շարունակէ.
«Կ’կասկածուի, թէ Տանկուտին սպանած է այդ երեք ենիչէրիները: Քանի որ չկար ապացոյց, տասնի չափ ենիչէրիներ յանկարծ կ’ձերբակալեն զայն ու մավունույի մը մէջ կը նետեն Թոմրուք Աղասիին տանելու համար. տեսակ մը ոստիկանութեան նախարար, որ պիտի կարենար յանցանքը խոստովանցունել, գարշապարին վրայ գաւազանի հարուածներ տեղալով՝ մինչեւ որ ուշաթափ ըլլար: Այս դահիճը նուազ ահաւոր չէր Չորպաճիէն, որ ամբողջ օրը կ ‘անցունէր բազմոցի մը վրայ ծալապատիկ նստած ու յուլօրէն ծխելով իր նարկիլէն, եբենոդէ լախտերով շրջապատուած, որոնցմով անխնայ կ’ գանակոծէր ոստկանութեան ձերբակալած յանցաւորները, նույն իսկ անմեղները:
«Մավունան, ձիագետիի պէս տձեւ ու ծանր, դանդաղօրէն կ’յառաջանայ Ոսկեղջիւրի մէջ:
Տանկուտին իր ճակատագրին համակերպիլ կ’կեղծէ, այլ միջոց մը կ’փնտռէ իր սպառազէն պահապաններուն ձեռքէն ազատելու համար: Յանկարծ կ’նշմարէ թեթեւ մուխ մը, որ Ստամպօլի եօթ բլուրներուն մէկէն կ’բարձրանար:
«Սա՛ կողմը նայեցէք, կ’պոռայ իսկոյն: Կրա՛կ կայ: — Ենիչէրիները գլուխնին դէպ նշանակուած բլուրը կ’դարձունեն մեքենապէս, աչքերնին կ ‘բանան՝ մուխը որոշակի տեսնելու համար, եւ կ’ջանան գուշակել, թէ ո՛ր թաղին մէջ հրդեհ ծագած էր:
Տանկուտին, առիթէն օգուտ քաղելով, հակառակ կողմէն կ’ նետուի Ոսկեղջիւրի մէջ ու կ’կտրէ կանցնի լողալով: Ծովեզրը կ’հասնի, դեռ պահապաններն իրենց ապշութենէն չսթափած, եւ Հասգիւղ կ’ մտնէ յաղթական: Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ»:
Խաչիկ Աղան կ’փորձուի ջրախառն օղիի նոր գաւաթ մ ‘առնել ու սեւ ձիթապտուղ մ’ ալ ճաշակել, «խավեարի պէս պատուական»: Կ’շարունակէ.
«Այս քաջագործութեանց համբաւը ահագին ժողովրդականութիւն կ’ շահեցունէ Տանկուտիին: Բարիները կ’սիրեն զայն, չարերը կ’սարսափին իրմէ: Իրաւարար մը կ’նկատուի ամէնէն:
Այն Հայ կամ յոյն մայրերը, որոնց որդիները կամ աղջիկները այսինչ կամ այնինչ ենիչէրիին անպարկեշտ թախանձանքներուն ենթակայ էին, իր պաշտպանութեանը կ’դիմէին, և ենիչէրին օրին մէկը կ’անհետանար:
Ուրիշ կիներ իրենց աղքատութիւնը կ’յայտնէին նաւավարին, որ ինք ալ մերթ կ’նեղուէր չքաւորութենէ, ձեռքը գաւաթ մը կ’առնէր, Հայոց եկեղեցիին դուռը կ’կենար ու նուէր կ’հաւաքէր, պարզապէս սա բառերը կրկնելով. «Տալու տեղ է»:
Եւ պղինձ ու արծաթ դրամներ կարկուտի պէս կ’թափէին գաւաթին մէջ, զոր Տանկուտին իսկոյն կ’ պարպէր այն դժբախտ մոր ձեռքը, որ կ’ամչնար մուրալ իր զաւակներուն համար:
Երբեմն կ’պատահէր, որ աղքատ աղջկան մ’ օժիտը հանգանակէր այս կերպով: Նպաստը կ’ հաւաքէր թշուառութեան մէջ մեռած քրիստոնէի մը թաղման ծախքն ալ հոգալու համար, և իր ընկերները կ’հրաւիրէր, որ իրեն հետ ներկայ գտնուէին յուղարկաւորութեան հանդէսին, իբր վերջին մխիթարանք ամէնէն լքուած աղքատի մը:
«Գաղափար մը տալու համար այդ երկիւղին վրայ, զոր Տանկուտին ենիչերիներուն ազդեց վերջապէս, քեզ պիտի պատմեմ դէպք մը, որ իր մահէն քիչ առաջ տեղի ունեցաւ:

«Այն ատենները գողութեան դէպքեր շատցած ըլլալով մեր գիւղին մէջ, կառավարութիւնը բնակիչներուն հրամայեց, որ գիշերը տունէն դուրս չելլեն առանց վառած լապտեր ունենալու: Ենիչէրի գիշերապահներ մինչեւ լոյս կ’շրջէին փողոցներուն մէջ, հրահանգ առած ըլլալով, որ կանոնազանցները ձերբակալեն ու բանտ տանին: Եթէ պատահէին դիմադրութեան, արտօնութիւն ունէին սպանելու:

«Օր մը, Տանկուտիի կինը իրմէ խնդրած ըլլալով, որ մոմ մը գնէր տանը համար, բարի նաւավարը, օրական աշխատանքէն յետոյ, յոյն նպարավաճառին խանութը կ’ երթայ: Ինք ալ, ինձ պէս, կը սիրէր Սագըզի մաստիգան, կտնկէ մի քանի գաւաթ, և միւս հաճախորդներուն հետ խոսակցելով ժամանակ կ’անցունէ: Մութը կոխած էր, երբ կ’որոշէ տուն երթալ: Չունէր լապտեր:
Մենաւոր փողոցի մը ծայրը հասնելուն, կ’լսէ գիշերապահ խումբի մը ծանր քայլերուն աղմուկը, որ դէպ իր կողմը կ’առաջանար: Իր աչքերը վեց ենիչէրի կ’նշմարեն խաւարին մէջ: Անոնք գող կ’կարծեն զայն, և կ’հրամայեն, որ կանգ առնէ:
Տանկուտի կ’մերժէ հնազանդիլ:
Ենիչէրիները պատեանէն կ’ հանեն իրենց շիմշիրները և իր վրայ կ’քալեն:
Չունէր զենք, այլ միթէ կտրիճը զէնքի պէտք կ’ունենա՞յ երբէք: Ետ կ’երթայ, մի քանի քայլ, գօտիէն դուրս կ’ քաշէ նպարավաճառէն առած մոմը, գլխուն վերեւ կ’ ճօճէ զայն իբր զէնք, եւ կ’պոռայ ահագնագոչ ձայնով.

«Տանկուտի՛ն եմ ես: Ահա՛ այն դաշոյնը, զոր քառսուն ենիչէրիի սիրտը մխած եմ:
Մօտեցե՛ք, եթէ անհամբեր էք Մուհամմէտի դրախտը երթալու:
Վեց ենիչէրիները, մոմին տեսքէն սարսափած, որ մութին մէջ դաշոյնի մը շեղբին հետ կ’շփոթուէր, և, մանաւանդ, լսելով Տանկուտիի զարհուրելի անունը, կծիկը կ’դնեն լեղապատառ…

• Ի՞նչպէս մեռաւ այդ քաջը, հարցուցի, պատմութեան վերջն իմանալու անհամբեր:
• Այնքան անհաւատալի կերպով, որ չես կարող գուշակել երբէք, զաւա՛կս:
  Ինք, որ ենիչէրիներուն պատուհասն էր, կեանքը վրայ տուաւ: Ենիչէրի մը մահէ ազատել փորձելուն համար: Դեռ քառսուն տարու չկար:
  -Ենիչէրի՞ մ’ ազատելու համար:
  -Այո: Օր մը, Սարայ-Պուրնուի կողմը պտտած ատեն կ’տեսնէ ծեր ենիչէրի մը, որ, ջուրին եզրը ոտքերը լուացած պահուն, հաւասարակշութիւնը կ’ կորսնցունէ ու կ’իյնայ հոսանքին մէջ:
  Ծերունին կ’տապլտկէր, օգնութիւն աղաղակելով: Տանկուտի չվարանիր: Քաջ լուղորդ, հագուստներովը կ’նետուի ալիքներուն մէջ, եւ իսկոյն կ’հասնի ենիչէրիին քով: Սա իր թեւերուն կ’փաթթուի այնպիսի ուժով մը, զոր անձնապահութեան բնազդը անդիմադրելի դարձուցած էր: Տանկուտի չյաջողիր զերծիլ, և հոսանքը երկուքն ալ կ’քշէ կտանի մէկ հատորի պէս:
  Այսպէս մեռաւ Տանկուտի, զոհ՝ իր բարութեան ու արութեան»:

Խաչիկ Աղան գաւաթին մէջ պարպեց օղիի սրուակը:
Այս անգամ ջուր չխառնեց, և մէկ ումպով կուլ տուաւ առանց ձիթապտուղին դպչելու:
Աչքերուն մէջ արցունքի երկու խոշոր կաթիլներ կ’ փայլէին»…

Լուսանկարը՝ «Ինքնագիր» Գրական հանդեսից (01.03.2016), հեղինակ՝ Վահան Իշխանյան)

«ՆԱՎԱՊԵ՛ՏՆ Է ՆԱՎԻՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼԻՍ»…

Պատմական իրադարձությունների բերումով՝ դարերդար պայքարի ու մաքառման ճանապարհ անցած Հայ ազգը քաղաքական, տնտեսական, հոգևոր ու հոգեբանական դժվարին մի ժամանակաշրջանում էր հայտնվել 19-րդ դարում:
Ծանր իրավիճակից ելք գտնելու նպատակով՝ 1870-1880-ականներից տարերայնորեն՝ ինքնաբուխ կամ նախօրոք ծրագրված, ֆիդայական առաջին ընդվզումներն էին ծավալվում՝ նվիրյալ անհատների նախաձեռնությամբ, հիմնականում արևմտահայ գյուղացիության շրջանում (Սասունում, Տարոնում, Վասպուրականում, Բարձր Հայքում, Փոքր Հայքում, Կիլիկիայում…): Եվ Հայազգի մտավորականության որոշ ներկայացուցիչներ նպատակասլաց գործում էին՝ պայքարի ուղիներ որոնելով, մինչդեռ «ազգի հավաքական բողոքի՝ «Հայկական Խնդրի» բուն իրավատերը՝ ժողովուրդը, լուռ կմնար»…
Իր ազգակիցների կյանքը բարելավելու նպատակով ազգային խնդիրները ժամանակի միջազգային զանազան ատյաններում ներկայացնելու դերն ստանձնած Հայ մտավորականներից էր Հայ գրող, խմբագիր, թարգմանիչ, հասարակական գործիչ Մինաս Չերազը (1852-1929)՝ ծնունդով Խասգյուղից:

Արշակ Ալպօյաճեանը, Մ. Չերազի 60-ամյա հոբելյանի առթիվ գրած իր գրքում, որը լույս է տեսել Կահիրեում՝ 1927 թվականին, ներկայացրել է նրա «Կյանքն ու գործը»: Հայ իրականության մեջ Չերազի դերին անդրադառնալով, հեղինակը գրում է.

«Հայ ազատագրութեան պատմութիւնը ժողովուրդէն բխած եւ անոր մէջ կերտուած շարժում մը չէ, դժբախտաբար, այլ՝ սակաւաթիւ անհատներու մտքին մէջ ծնունդ առած մտածութիւն մը, որ հազիւ թէ տարիներու երկարատեւ ճիգով արձագանք գտած է ազգին զանգուածին մեջ, եւ չէ կրցած երբեք ամբոխային արտայատութեան մը կերպաւորումը ստանալ:
Աւելի անհատական, քան թէ հաւաքական դժգոհանքի մը ցոլացումը եղող Հայ բողոքը կամ Հայկական Խնդիրը, դատ մըն էր, որուն բուն իրաւատէրը՝ ժողովուրդը, լուռ կը մնար, սակայն իր անունով ուրիշներ զայն առաջ կը վարէին, ինքնաբերաբար ստանձնելով փոխանորդութիւն մը, որ իրենց չէր տրուած, եւ որ սակայն ետ ալ չէր պահանջուած:
Այս կամաւոր փաստաբաններէն մին է Մինաս Չերազ, որ տարիներով ներկայացուցած է առանց իրական եւ իրաւական ոեւե դիրքի, Հայ ժողովուրդին բողոքը եւ ցաւերը, այնպիսի ատեաններու, որոնք իր եւ ոմանց կարծիքովը, ձեռնահաս էին ազգին դժգոհությունները լսելու եւ անոնց մասին վճիռներ տալու»:

«Չերազ ամբողջ անցեալ շրջան մը կը ներկայացնէ»,- ըսած է առիթով մը Չօպանեան, և իսկապէս այս որակումը ճիշդ է, քանի որ իր անունը սերտիւ լծորդուած է Հայ Ազատագրութեան պատմութեան, որուն վեթերան գործիչն է երկար ժամանակէ ի վեր, քանի որ բոլոր իր ժամանակակիցները բաժնուած են մեզմէ:
Այն ներկայացուցիչն է դպրոցի մը, որ Հայ քաղաքական գործունէութեան նոր ուղին բացեր էր 1878-ին, անարիւն գործունէութեամբ մը երազելով այս ազգին համար քաղաքական ազատագրութիւն մը, դիւանագիտական մուրիկութեան ճանապարհով»:

1880-ականների Ազատախոհների հետ իր ձայնը բարձրացրած Չերազը՝ մինչև Բեռլինի վեհաժողովը՝ 1876 թվականին արդեն Պոլսո Հայոց պատրիարք Ներսես Վարժապետյանի կողմից ընտրվել էր Հայաստանի և Հայության պահանջատիրական ձայնը եվրոպական մեծ տերությունների դիվանագիտական հարթակներում ներկայացնելու համար:
Ակնկալելով Եվրոպայի միջամտությունը՝ իր ազգակիցների կյանքի բարելավման նպատակով խոստացված բարենորոգումների գործադրման հարցում, նա եղավ Լոնդոնում, Բեռլինում, Փարիզում…

Հայրենասիրությամբ տոգորված ազգանվեր Հայորդին՝ գործելով ի նպաստ ազգային դաստիարակության, իր անխոնջ ճիգերով ջանում էր շտկել, բարելավել դժվար կացության մեջ հայտնված իր ազգակիցների կյանքը, գիտակցելով, որ այդ իրավիճակը քաղաքական ու տնտեսական հազար ու մի բարդությունների հետևանքն էր, համոզված, թե՝ «Նավապե՛տն է, որ ուղղութիւն կուտա նաւին, ո՛րքան ալ մեծ ըլլայ ան»: «Միայն թէ, թերեւս դեռ չէր սովրած այն ատեն, թէ՝ ո՛րքան ալ մեծ ըլլար վարպետութիւնը նաւապետին, ի զու՛ր էին առաջանալու իր ջանքերը խաւար մթութեան մէջ, շրջապատուած խութերով և վտանգներով»,- 1927 թվականին Փարիզում Չերազի «Արևելյան վիպակներ»-ի հրատարակման առիթով գրել է Արտաշես Հովհաննիսյանը, շարունակելով այսօրվա համար խիստ արդիական հնչող մեկնաբանություններով (որոնք, թեև մի քիչ ընդարձակ, ներկայացնում ենք ստորև՝ ներկայիս իրավիճակի հետ համանմանության պատճառով, քանզի մեր ազգի մի զգալի մասն այսօր խավարում է խարխափում դեռևս՝ «ծափերով ու անտեղի խանդավառությամբ» հանդուրժելով ոմանց).

«Թմբուկին ձայնը հեռուէն միշտ անոյշ թուած է մեր ականջներուն, և սակայն, յաճախ, յուսախաբ ետ դարձած ենք ուխտավայրներէն:
Երբ հազիւ թէ փորձ մ ‘ենք ըրած մոտենալու հեռաւոր սուրբերուն, անոնք շուտով կորսնցուցած են իրենց զօրաւորութեան հմայքը: Ու մերթ, յուսախաբութիւնը, դարձի ճամբու երկայնքին, ցաւագնօրէն տանջել տուած, անվերջ ցնցած է մեզ՝ սթափ պահելու տենդով մը, նոյն ատեն մեզ մատնելով չափազանց խոնջէնքի մը թմրութեան ճիրաններուն:
Ու ամէն անգամ, որ ազատ՝ կանխակալ մտածումէ կամ քէնէ, և, հեռու՝ թունաւոր մթնոլորտէ, բացարձակ պաղարիւնութիւնով, երբ մենէ շատեր անդրադարձած են այդ իրականութեան վրայ, ափիբերան են մնացած: Մնացած են ափիբերան և ամօթահար:
Ի՞նչպես կրնային բացատրել ահռելի աղմուկը, մերթ՝ միօրինակ ու մերթ՝ խառնիճաղանճ, եկած աջէն ու ձախէն, աղմուկ մը ապարդիւն, անճոռնի, ծոցին մեջ ժողովուրդի մը, որուն զաւակները լոյս աշխարհ տեսած են բնութեան ամենագեղեցիկ վայրերուն մէջ, և տխուր ճակատագրականութեամբ մը՝ անոնք հանդիսատեսն են եղած աշխարհագունդիս ամենից աւելի քստմնեցուցիչ և աղեխարշ հրէշութիւններուն,- ժողովուրդի մը, որ դարերու մթութենէն լուսապսակ դուրս կու գար հարուստ՝ աւանդութիւններով, լեզուական գանձերով, թրծուած՝ փորձառութիւններով, օժտուած՝ անմեկնելի իմացականութեամբ, և որուն հոգին՝ կարօտավառ կը մրրկուէր աշխարհի բոլոր գեղեցկութիւններուն համար:
Ինչո՞ւ այդ ամբոխային գոռ ու ճիչը, և ինչո՞ւ նոյն ատեն կոյր վստահութիւնն ու անտեղի պաշտամունքը օճառպղպջակներուն համար:

Մեր աչքէն չենք կրնար վրիպեցնել կարգ մ’ իրականութիւններ և դարաւոր ճշմարտութիւններ: Երէկի ստրուկը, վարժուած ծունգի գալ նախ՝ բարկութեանն առաջ մեծ ու պզտիկ աստուածներուն, յետոյ մոլեգնոտ բարկութեանն առաջ ասիական ամենազգի արիւնխում բռնապետներուն, դարերու ընթացքին գլուխ էր ծռեր, երկիրներէ երկիր քշուեր էր, մէկ բռնապետէն միւսին էր անցեր, ու անվերջ հեծեր էր շղթաներու ծանրութեան տակ:
Այդպէս, դարերու ընթացքին, կերպ մ ‘ ապուշցած, անգոյն, անողնայար, աննկարագիր, յարմարեր էր ամէն կլիմայի, ամէն անարգանքի, ատակ՝ գործելու ամէն ստորնութիւն, ամէն ապուշութիւն, ամէն կերպ դաւաճանութիւն, օրին մեկը, յանկարծ ինքզինքը գտեր էր ջերմ մթնոլորտի մը մէջ, լեցուն աղօթքով և խունկի բուրումներով: Անոր պապերն աղօթեր էին Ժայռին, Ջուրին, Արեւին առաջ ծնրադիր, իր հայրերը՝ մարդերէ փոխուած գազաններու առաջ, իսկոյն ան ծունգի եկեր էր մեքենաբար, խունկի բուրումին անուշութիւնը պահ մը մոռցնել տուեր էր իր վէրքերուն կոտտանքը, իսկ խունկին ծուխն աչքերուն առջեւ քաշեր էր քող մը՝ պահելով իրմէ հեռաւոր հորիզոնները, գեղեցկութիւնն երկինքներուն, բարձրաբերձ լեռները գինով հպարտութեամբ, խորհրդաւոր հրաւէրները հեռաւոր կապո՜յտ ափերուն:
Իր խղճմտանքն ու իմացականութիւնը, իր սէրերն ու երազները բանտարկեր էր թիւր բացատրութիւններուն մէջ հեքիաթներով շինուած սուրբ գրքի մ’ էջերուն հեռաւո՜ր ազգի մը, որուն հետ ո՛չ մէկ աղերս ունէր, ո՛չ արիւնով, ո՛չ բարքերով, ո՛չ լեզուով, և ո՛չ աստուածներով:
Միշտ ստրկամիտ, թաթխուեր էր ամէն ցեխի, գլտորուեր՝ ամէն ճահիճի մէջ, ապականուեր՝ իր հարեւաններու ամբարոյականութիւններով և ախտերով, ստացեր էր անոնց կոյր մոլեռանդութիւնը, չար նախանձը, բոլոր աղտոտ սովորութիւններն և ունակութիւնները, իր արեան խառներ, իւրացուցեր էր, նոյնացեր անոնց հետ:
Ու դարեր վերջ, իր իսկ գունագեղ բացատրութեամբ, երբ «դանակն հասած ոսկորին» ուշքի էր եկեր, իր շուրջ գտեր էր գիշակեր կտուցներով սեւ ագռաւներու երամները կրօնքի վաճառօրդներուն, որոնք յաւիտենապէս կը խանգարէին՝ իրենց զազրելի կռինչներով՝ բողոքի ձայները, և կը սպառնային երկնային պատուհասներով:
Արդէն ան կարիքն իսկ չունէր երկնային պատուհասներուն, երկրայինները լիուլի կը բաւէին իրեն:

Ահաբեկ վար կ ‘առնէր իր գլուխը, ու կ’ երթար տանելու իր կոյս աղջիկները՝ որպէս նուեր՝ սուլտաններու հարեմներուն, իր քիրտն ու շնորհը՝ մեծ ու պզտիկ կեղեքողներուն, բաղկացած ամէն աստիճանի մեծաւորներէ, հաստափոր ու սրիկայ սրբազաններէ:
Ի հարկէ, ան դատապարտուծ էր մնալու ստրուկ, ստրուկ՝ մտայնութեամբ, նիստ ու կացով, բարքերով: Անիկա կը նմանէր գորտին, որուն համար ճահիճն օրհնութիւն մ’ է, վարժուեր էր այդ կեանքին: Եւ սովորութիւնները չեն փոխուիր մէկ օրէն միւսը, երբ մանաւանդ անոնք դարաւոր են:

Դժբախտաբար այդ ստրկամիտ տարրը կազմած է միշտ մեծ մասը մեր ժողովուրդին:
Ըմբոստ, արի և ազնուական տարրն եղած է միշտ առաջին զոհը, ըլլալով շարունակ առաջինը պատնէշին վրայ, վտանգներու առաջ, զոհ՝ չարամտութիւններու և նախանձածին դաւաճանութիւններու: Ու մանաւանդ, պէտք չէ մոռնալ նաև, թէ այդ տարրն էր, որ ամբարած ունէր, և կամ գիտէր ամբարել երկրին բոլոր հարստութիւնները, որոնք ա՛յնքան նախանձներ գրգռեցին և ախորժակներ սրեցին՝ ինչպէս միշտ:
1908 -էն առաջ, համիտեան մագիլներն ուժգնօրէն սեղմեր էին բողոքի կոկորդները: 1908 -էն վերջ,.ժողովրդին երգը պղտորեր էին ստրուկներու ստուար ամբոխն և ա՛յն տարրը, որ երկրէն հեռու ապրեր էր, ու թափառեր էր անուշադիր, փորն անօթի, երջանիկ ազգերու սալայատակներուն վրայ,տօնական օրերուն ասուըռտեր էր ամբոխներուն, ու մերթ գինովցեր՝ ուրիշներու երջանկութիւնով,ոստաններու գիշերային լոյսերը շլացուցեր էին իր մտքին լոյսը, իր հոգիին յստակութիւնը պղտորուեր էր մե՜ծ երազներու գրաւչութեամբ:
Ու երբ, 1908 -ին, օսմանեան Սահմանադրութեան մոգական լապտերը կախուեցաւ, անոնք թիթեռնիկներու նման դէպի լոյս վազեցին:
Անոնք ո՛չ մէկ շնորհք կը տանէին իրենց հետ, ո՛չ մէկ գեղանոյշ երգ: Պարապ իրենց գլուխները, պարապ նաև իրենց բազուկները, անոնք ո՛չ մէկ տեւական ստեղծագործ աշխատանքի կրնային նուիրուիլ:
Սակայն իրենց կը հետեւէին դիւթական երազներն հոյակերտ ոստաններուն:

Ու սկսան, իւրաքանչիւրն իր գիտցած ու հասկցած ձեւով, պոռալ, աղմկել հրապարակն ուռուցիկ բառերով, և գովեստներով ցուցադրել իրենց անճոռնութիւնները, ու պարտադրել ՝ ամէն գինով՝ անշնորհք կապկութիւնները: Ապրած ըլլալով ժողովուրդէն հեռու, յոգնութիւնն իսկ յանձն չառին զայն հասկնալու, անոր մտիկ ընելու, վիշտերուն և հաճոյքներուն տեղեկանալու, անոր անհրաժեշտ կարիքները զանազանելու հեռաւոր կարելիութիւններէն:
Այդ ամբոխի թոհուբոհին մէջ, բնական էր, որ կորսուէին համեստ դէմքերը ժողովրդին արժանաւոր զաւակներուն, բնական էր, որ գորտերու կրկռոցին մէջ խեղդուեր անոնց ձայնը, մերթ՝ բողոքող, մերթ՝ համոզիչ ու բացատրողական, սակայն միշտ՝ զգոյշ: Բնական էր, որ անոնց համեստութրւնն ու զգուշաւորութիւնը զանոնք միշտ անծանոթ պահէր ամբոխներու մօտ, և բնական ալ էր, որ ճարտար իմաստակներ, եղծելով գեղեցկութիւնն անոնց գաղափարներուն, իրենք երթային գրաւել փառքի աթոռները, առանց ուշադրություն դարձունելու թէ՝ իրենց ոտները կը հանգչէին վիրաւոր սիրտերու վրայ, և ի գին բովանդակ ժողովրդի մը դարաւոր գոյութեան:
Ո՞վ ականջ տուաւ յորդորներուն Շաքլեանի մը, որ զարմանահար և ահաբեկ կը պոռար, թէ՝ «Երգի ժամանակ չէր»: Ո՞վ հասկցաւ ահաւորութիւնը քայքայումին, Սուրէն Պարթեւեանի մը վարպետ գրիչը կրցաւ բառերով և պատկերներով ներկայացնել:
Ո՞վ զգաց շառաչուն ապտակը Վարուժանի մը, երբ Հայուհին կ’ երթար պարելու իր խենէշ դահիճներուն առաջ: Ո՞վ կրցաւ ըմբռնել Շահրիկեանի մը կսկծուն ճիչը ապազգայնացնողներու ականջն ի վար, Ակնունիի մը աղեխարշ յորդորները Երկրէն հեռու փախ տուողներուն:
Ո՛չ Ատանայի եղեռնն սթափեցուց զանոնք, և ո՛չ հազարումէկ ակնյայտնի դաւեր զգաստացումի ճամբուն բերին:
Ընդհակառակն՝ յետադիմութիւնն էր, որ ոտքի կ’ ելնէր, ուսին առած եկեղեցական սքեմը, խաբելու ամբոխը, շոյելով անոր ինչպէս դարաւոր տգիտութիւնը, նոյնպէս և կարօտները, շողշողուն փայլեր տալով մոմերու պլպլացումներու տակ, մինչ իր ետեւ, և նոյն իսկ իր աչքերուն առաջ, պաղարիւնորէն, կէտ առ կէտ հաշուելով, ամէն պատեհութիւններ աչքէ չվրիպեցնելով, թակարդ լարելու վրայ էր թշնամին:

Նոր սերունդը, որ հրապարակ կու գար այդ շրջանին, արդէն ո՛չ կանոնաւոր կրթութիւն ստացած էր և ո՛չ զարգացում. ու կերպ մը խաթարուած էր իր իմացականութիւնը, կամ՝ կորսուած՝ անտեղի մանրամասնութիւններու մէջ, շուար-մոլոր կը մնար տաճարներուն առջեւ, որոնք մէկ օրէն միւսը կառուցուեր էին, այդ մե՜ծ մարդերուն, նոր աստուածներուն, դժբախտաբար «կաւէ աստուածներուն» համար:
Այդ ծափահարութեան և անտեղի խանդավառ գինովութեան շրջանին, ո՛չ ոքի միտքէն կ’ անցնէր, առանց ուշադրութիւն դարձունելու անոնց անուններուն և անուններուն շուրջ հիւսուած պատմութիւններուն, քայլ մ’ առաջանալ, մէկդի առնել վարագոյրը, մոտէն դիտելու համար զանոնք»:

Իր Հայրենիքի հանդեպ անհագ ու անմար կարոտով՝ Չերազը՝ խորը կսկիծը սրտում, չէր համակերպվում իր ծննդավայրից հեռու գտնվելուն:

«Ծնիլ վարդերու բուրումներուն մէջ, սոխակներու երգով, արեգական կենսատու շողերուն տակ, բնութեան ամենաճոխ հարուստ մէկ չքնաղ ծոցին մէջ, ու փակել աչքերը մերթ՝ սիրելիներէ հեռու, մերթ՝ օտար հորիզոններու տակ, կամ՝ բանտերու մթութեան մէջ, անօթի ու ծարաւ, և կամ՝ խեղդամահ, կարօտը սրտին, աչքերն ետին, և կամ՝ գետնաքարշ սողալ բռնակալ ոտքերու աղտեղութիւններուն տակ»:

1878-ին Խրիմյան Հայրիկի գլխավորությամբ Բեռլինի վեհաժողովին մեկնած Հայկական պատվիրակության թարգմանիչն ու քարտուղարն էր Չերազը, որը հետագայում ազգանվեր բուռն գործունեություն ծավալեց:

1929-ին, իր մահից հետո հուղարկավորվեց նույն գերեզմանատանը, ուր Կոմիտասի աճյունն էր, նրա շիրմաթմբի հարևանությամբ: Կոմիտասի աճյունի հետ Չերազինն էլ Երևան փոխադրվեց ու… մոռացության մատնվեց…

1926 թվականին՝ Ֆրանսիայում իր հրապարակային վերջին ելույթի ժամանակ Չերազը հավատով ու լավատեսությամբ պատգամում էր.
«Տեղահանութիւնն ու ջարդը անապատի ու գերեզմանատան փոխեցին Արեւմտահայաստանը, սակայն Հայութեան մոխիրներուն մէջէն Ռուսահայաստանը ծնաւ իբր փիւնիկ:
Այժմ ալ հո՛ն է մեր Մխիթարութեան Աղբիւրը, մեր Յոյսերուն Խարիսխը:
Օգնե՛նք այդ երկրին, ի՛նչ վարչաձեւի տակ ալ ըլլայ:
Վարչաձեւը առօրեայ է, Հայրենիքը՝ Յաւիտեան»:

Ներկայիս պիտի պայքարե՛նք՝ հանուն մեր Հույսերի՛ Խարսխի, մեր Մխիթարությա՛ն Աղբյուրի՝ Հավիտենակա՛ն Հայաստանի…🇦🇲🇦🇲🇦🇲

ԱԿԱՆԱՎՈՐ ՀԱՅԵՐ՝ ԵԳԻՊՏՈՍՈՒՄ

Եգիպտոսի բազմահազարամյա պատմության մեջ արժանահիշատակ տեղ ունեն Հայերը՝ հնագույն ժամանակներից ի վեր (մոտ 4.000-ամյա վաղեմության մի քանի դրվագների անդրադարձել ենք նախորդ որոշ գրառումներում):

Հետագա շրջանից՝ Եգիպտոսում ծովամերձ շրջաններում հաստատված Հայերի մասին է հիշատակում ն.թ.ա 1-ին դարում Եգիպտոսում երկարամյա կառավարիչ՝ հռոմեացի պատմիչ Սալյուստրոսը (Salluste (ն.թ.ա. 87-35 թթ.), «Jugurtha», գլուխ 18):

Համաձայն 6-րդ դարի պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացու՝ Հուստինիանոս Ա-ի ժամանակ (527-565 թթ.), Հայկական զորամասեր են տեղակայված եղել Եգիպտոսում: Պահպանվել են նաև տեղեկություններ՝ 6-7–րդ դարերում Եգիպտոսի Հայ կառավարիչներից (Ներսես Բասենցի, Արտավան Արշակունին, Հերակլ…): Ներսես Բասենցին «Աֆրիկայի Դուքս» տիտղոսն է կրել:

Եգիպտոսի պատմության՝ ֆաթիմյան սուլթանության ժամանակաշրջանում (969-1117թթ.), մի շարք Հայ վեզիրների պաշտոնավարումը նկատի ունենալով, պատմաբան Գաստոն Վիթն այդ շրջանն անվանում է «Հայկական շրջան» և Հայազգի Բադր ալ- Ջամալին համարում Եգիպտոսը զորացնող ու բարգավաճ երկիր դարձնող:
Իրավամբ, վերջինիս նախաձեռնությամբ շինարարական մեծ աշխատանքներ են իրականացվել՝ բերդեր, կամուրջներ, քաղաքային պարիսպներ կանգնեցվել, որոնցից հիշատակենք Կահիրեի պարսպի՝ մինչ օրս կանգուն երեք դարպասները, որոնք կառուցել են եդեսացի երեք եղբայրներ (Ա. Օրագյան «Հայ ճարտարապետներ Եգիպտոսի մեջ», «Կյանք և գիր» տարեգիրք, 1948թ., էջ 155):

Եգիպտացի պատմաբան Ահմադ ալ-Մաքրիզին (1364-1442 թթ.) նշում է, որ «Բադր-էլ-Ջամալին բանակներ ու զորամասեր կազմեց Հայերից և այդ ժամանակից ի վեր բանակի մեծ մասը Հայերից էր կազմված»։

10 -12-րդ դարերում Եգիպտոսի խալիֆայության վարչակարգում բարձրաստիճան պաշտոններ զբաղեցրած Հայորդիների գործունեությունը հիշատակել են արաբ պատմագիրները, Եգիպտոսի Հայ համայնքի պատմությանն անդրադարձել են որոշ Հայ ուսումնասիրողներ, որոնցից են՝ Վանում ծնված պատմաբան, թարգմանիչ Հարություն Թուրշյանը (1900-1978թթ.)՝ «11-րդ և 12-րդ դարերի Եգիպտահայ գաղութի պատմությունից», Գ․ Մըսրլեանը՝ «Ականաւոր Հայեր Եգիպտոսի մէջ. (արաբական գրաւումէն մինչեւ չէրքէզ մեմլուքներու իշխանութեան միջին շրջանը, 640-1441)», Կահիրե, 1947թ., Ար. Ալպօյաճեանը՝ «Արաբական Միացեալ Հանրապետութեան Եգիպտոսի նահանգը եւ Հայերը. (Սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը)», Գահրիէ. 1960թ., Հ. Թոփուզյանը՝ «Եգիպտոսի Հայկական գաղութի պատմություն (1805-1952)», Երևան, 1975թ. …

Այդ ժամանակաշրջանի Հայազգի գործիչներից՝ Այնթապի մոտակայքում ծնված Վահրամ Պահլավունու՝ Բահրամ ալ Արմանիի օրոք իր ծննդավայր Թլպաշարից (Թիլ Բաշարից) ու Կիլիկյան Հայաստանի տարբեր վայրերից մոտ 30.000 Հայ են արտագաղթել Եգիպտոս:
Վահրամ Պահլավունու կյանքին ու գործունեությանը նվիրված հոդված է գրել Արսեն Առաքելյանը՝ «Բահրամ ալ- Արմանիի գործունեությունը Եգիպտոսում 1135 — 1140 թթ.», ուր կարդում ենք.
«1135թ. օգտվելով երկրում տիրող խառնաշփոթից և խալիֆ Հաֆեզի իշխանության թուլությունից՝ Վահրամ Պահլավունին Հայերից բաղկացած զորքով պաշարեց Կահիրեն և նշանակվեց վազիր:

Խալիֆ Հաֆեզը Վահրամ Պահլավունուն նշանակեց վազիր և վազիրի զգեստ (խիլա) հագցրեց՝ չնայած նրան, որ վերջինս քրիստոնյա էր և մզկիթ մտնելու իրավունք չուներ»…

Եգիպտոսի Հայ համայնքի անցյալից որոշ ակնարկներով կցկտուր տեղեկություններ ենք գտնում 1911 թվականին Կահիրեում հրատարակված՝ «Նօթեր Եգիպտոսի Հայ գաղութին վրայ» աշխատության մեջ (հեղինակ՝ Նազարէթ Մ. Աղազարմ):

«…Պատմութիւնը կը հաստատէ, թէ Հայերը շատ կանուխէն առեւտրական յարաբերութիւններ ունէին Եգիպտոսի հետ: Գիտուններէն ոմանք կը կարծէն թէ Եգիպտոսի 3 — 4.000 տարուան արձաններուն վրայ դրոշմուած «Արմէնէն» բառը կը ցուցնէ Հայոց ազգն»:

«Հինգերորդ դարէն յետոյ կամաց կամաց շատցաւ Եգիպտոսի Հայերու թիւը: Է դարուն (7-րդ դարում,Կ.Ա.) հոն ունեցած ենք անուանի հայրենակիցներ: Գահիրէ քաղաքը 970-ին հիմնուած ժամանակ Վարդան, ծագումով Հայ, որ նախ յոյն կայսրերու զորապետ եղած էր, Եգիպտոսի հարկապետ էր և ինք շինեց նորակառոյց մայրաքաղաքային շուկան, որ երկար դարեր իր անունը կրեց: Եգիպտոսի մէջ Հայերը տասնեակ հազարներով կը հաշուէին տասն և մէկերորդ դարուն վերջերն, այնպէս որ ժամանակին կաթուղիկոսը, Գրիգոր Վկայսէր, այցելութիւն տուաւ անոնց և յատուկ Եպիսկոպոս ձեռնադրեց անոնց համար»:

«Հազար հարիւր վաթսուն եւ ինը տարին ուրիշ տեսակէտներով ալ դժբախդութեան եւ աղէտներու թուկան մը եղաւ Հայոց համար. տարիներէ ի վեր Հայ վէզիրները անհետացած էին եւ, հետեւաբար, Ֆաթիմեան տունը, զրկուած իր ամենահզօր նեցուկէն, կորսնցուցած էր արդեն ազդեցութիւնը և կորսնցունելու վրայ էր իր գահը, ինչ որ պատահեցաւ երեք տարի յետոյ, 1171-ին, եւ Էյուպեանները գրաւեցին Եգիպտոսի իշխանութիւնը: Հայ մեծամեծներն, առանց բացառութեան, երկրէն դուրս վտարուեացան, մնացած Հայերը խիստ հալածանաց ենթարկուեցան, շատերն օտար երկիրներ գաղթեցին և մեկ մասն ալ տեղական տարրին հետ ձուլուեցաւ, քիչեր՝ միայն զգացմամբ և սրտով Հայ մնացին, այն ալ կարծենք ոչ բարոյապէս. իրենց եկեղեցիներն ու վանքերն օտար ազգերէ գրաուեցան և կամ՝ խուժանին կատաղութեան զոհ»…

«ԺԹ դարուն սկիզբը մեծանուն Մուհամմէտ Ալի, բնիկ Գավալացի, Օսմանեան վեհապետութեան ներքեւ Եգիպտոսի մէջ կը հիմնէր իր իշխանական տունը, մեծ և նոր թուական մը բանալով ինչպես այդ երկրին ամբողջ բնակչութեան համար ընդհանրապէս, նոյնպէս Հայոց համար մասնաւորապէս:
Հայերը Ֆաթիմեաններու ժամանակի վերադարձը տեսան իրենց համար: Անոնք, նորահաստատ ու լուսամիտ կառավարութեան հովանիին տակ աճեցան, նիւթապէս ու բարոյապէս զարգացան ու ելան իրենց մէջէն տիեզերահռչակ քաղաքագէտներ, դիւանագէտներ, վերանորոգիչներ և կազմակերպիչներ, որոնք Մուհամմէտ Ալիի և անոր յաջորդներուն աջ բազուկը եղան:
Անոնցմէ նախարար և նախարարապետ եղողներուն գործերն յամառոտիւ կ’ամփոփենք այս անձուկ էջերուն մէջ»:

Եգիպտոսի պատմության նոր շրջանի հիմնադրման գործում մեծ ներդրում ունեն Հայերը, որոնք պետական բարձր պաշտոններում էին ու իրենց գործունեությամբ նպաստեցին այդ երկրի առաջընթացին:

Ժամանակակից Եգիպտոսի հիմնադիրը համարվող Մուհամեդ (Մեհմետ) Ալի Փաշայի կողմից 1826 թվականին Փարիզ ուսանելու ուղարկված երիտասարդների մի խմբում էր և ծնունդով Սեբաստացի՝ Արթին Բեյ Չրաքյանը (1800-1859), որը հետագայում՝ 1844-1850 թվականներին Եգիպտոսի Արտաքին Գործոց և Առևտրի նախարարն էր, աշխատել է նաև Պատերազմի նախարարությունում (նրա հայրը՝ Սուքիաս Չրաքյանը, լինելով Թուրքիայում Եգիպտոսի իշխան Թուսունի ունեցվածքի կառավարիչը, վերջինիս մահից հետո՝ 1812-ին Կահիրե էր տեղափոխվել, որի պատճառով 2 տարի անց՝ 1814 -ին իր ընտանիքն էր այնտեղ փոխադրվել):

Արթին Բեյ Չրաքյանը 1835-ից Պատերազմի նախարարն էր, բազմաթիվ աշխատություններ է թարգմանել ու ընթերցել Մեհմետ Փաշայի համար՝ վերջինիս ծանոթացնելով ադմինիստրատիվ կառավարման իրավունքի սկզբունքներին, քանզի Մեծ Փաշան (Մակեդոնիայի Կավալա քաղաքից) անգրագետ էր ու տառաճանաչ է դարձել իր կյանքի ուշ շրջանում («Իմ կարդացած միակ գրքերը մարդկանց դեմքերն են, և ես հազվադեպ եմ սխալվել նրանց ընթերցման մեջ»,- ասել է Մեհմետ Փաշան):

Պատմության նոր շրջանում՝ 19-րդ դարում, Եգիպտոսում հայտնի երկու Հայ ընտանիքների՝ Նուբարյանների ու Չրաքյանների մի քանի սերունդներ իրենց քաղաքական, դիվանագիտական գործունեությամբ նպաստեցին եգիպական պետականության կայացմանը:

Կապանի Շիկահող գյուղից ծնունդ առնող մի գերդաստանի շառավիղներից են Եգիպտոսում քաջ հայտնի Նուբարյանները, որոնցից է Նուբար Փաշան՝ Եգիպտոսի առաջին վարչապետը (նախագահել է երեք անգամ ու մեծ ավանդ ունի Կարմիր Ծովը Միջերկրականի հետ կապող՝ 164 կիլոմետր երկարությամբ Սուեզի ջրանցքի կառուցման գործում) և իր որդին՝ նույն անվամբ հայտնի, որը դիվանագիտական գործունեություն ծավալեց Հայաստանի համար բախտորոշ ժամանակաշրջանում՝ Փարիզի Խաղաղության Վեհաժողովում ներկայացնելով Հայ Ազգային Պատվիրակությունը:

18-րդ դարում՝ Դավիթ Բեկի ապստամբությանը մասնակից Հայ զորավարներից մեկը՝ Նուբար Մելիքյանը տեղափոխվել է Զմյուռնիա (Իզմիր), ուր 1825 թվականին ծնվել է որդին՝ Մկրտիչը: Վերջինս հաստատվում է Կոստանդնուպոլսում, ամուսնանում Եգիպտոսի արտաքին գործերի և առևտրի նախարար Պողոս Յուսուֆյանի քրոջ հետ: Նրանց զավակներն՝ իրենց պապի անվամբ՝ Նուբարյան ազգանունով, կարևոր դեր ունեցան հետագայում:
Նուբար Փաշա Նուբարյանը 1857 թ. նշանակվել է Երկաթուղու և տրանսպորտի վարչության պետ, հետո չորս անգամ եղել է Արտաքին գործոց նախարար (1866-1874, 1875-1876, 1878-1879, 1884-1888 թթ.), ապա երեք անգամ՝ վարչապետ (Եգիպտոսի առաջին վարչապետն է՝ 1878-1879, 1884-1889, 1894-1895 թթ.)։ Հետագայում դարձել էր նաև Մուհամեդ Ալիի որդու՝ Իբրահիմի թարգմանիչն ու խորհրդատուն:

Չրաքյանների նախնիք Սեբաստիայից տեղափոխվել էին Կոստանդնուպոլիս և մինչ Եգիպտոս գնալն արդեն օսմանյան կայսրության բարձրաստիճան ֆինանսական գործիչներից էին (նրանց ընտանիքից՝ Յաքուբ Արթին Փաշա Չրաքյանը կրթության նախարար էր Եգիպտոսում. 1835-ին Արթին Բեյ Չրաքյանը վերակազմավորվել է «Ինժեներական դպրոցը»՝ «Պոլիտեխնիկ դպրոցը», որի տնօրինությունը հանձնվել է Յուսուֆ Բեյ Հեքեքյանին):

Եգիպտոսի տնտեսական կյանքում մեծ դեր ունեցան եգիպտական դիվանի Հայազգի վեզիրները՝ Պողոս Յուսուֆյանը (1808-1844 թթ.), Յակուբ Արթին բեյ Չրաքյանը (1844-1850 թթ.) և Առաքել բեյ Նուբարյանը (1850-1853 թթ.), Ստեփան բեյ Դեմիրճյանը (1855-1857 թթ. ղեկավարել է երկրի Արտաքին նախարարությունը): Պետական ղեկավար պաշտոններում գործել են նաև Խոսրով Չրաքյանը (1800-1873 թթ.), Արիստակես Ալթուն Տյուրին (1804-1858 թթ.) և այլք:

Բարձր գնահատելով նրանց դերն ու համբավը՝ Եգիպտոսի Արտաքին Գործոց և Առևտրի նախարարությունը հաճախ օտարազգիների կողմից անվանվել է «Հայկական Պալատ»՝ «Պալե Արմենիեն» («Palais Arménien»):
«Հայերը մուտք են գործել ամեն տեղ: …Հայկական համայնքն ամենազորն է փոխարքայի արքունիքում» (Ք. Ավագյան, Եգիպտոս, «Հայոց պատմություն», հ. 3, Գիրք երկրորդ, Երևան, 2015, էջ 334):

Հայերի համար դժվարին ժամանակաշրջանում, երբ օսմանյան կայսրության ղեկավարության կողմից հալածանքներ ու ջարդեր էին իրականացվում, Եգիպտոսում բնակվող Հայերը բուռն գործունեությամբ նպաստեցին իրենց ազգակիցների կյանքի բարելավմանը՝ 1906 թվականին Կահիրեում ստեղծելով «Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը» (հիմնադիր անդամներից էին Պողոս Նուբարն ու Յակուբ Արթինը. առաջինը՝ նախագահ, երկրորդը՝ փոխնախագահ):

1894-1896 թվականների ջարդերից տուժած Հայերին օգնություն ցուցաբերող այս գրասենյակը Կահիրեում մնաց մինչև 1921 թվականը, այնուհետև տեղափոխվեց Փարիզ, ուր 1913-1914 թվականներին վերջնականապես հաստատվել էր Պողոս Նուբարը:

Մինչև Առաջին Համաշխարհային պատերազմի սկիզբը, 1909-1910 թվականներից Բարեգործական գրասենյակի՝ մոտ 60 մասնաճյուղեր էին բացվել Զմյուռնիայում, Կոստանդնուպոլսում, Տրապիզոնում և այլուր՝ օգնություն ցուցաբերելով և Խարբերդի, Տիգրանակերտի, Վանի, Մուշի Հայերին:
Հետագայում նաև աշխարհի տարբեր երկրներում հիմնված Հայ Բարեգործական միությունները գործում են մինչ օրս:
Հայրենիքի ուրախությամբ ու տխրությամբ համակված Հայորդին՝ Պողոս Նուբարը, իր ազգի համար բախտորոշ ժամանակներում նաև դիվանագիտական կարևոր գործունեություն ծավալեց՝ ղեկավարելով Հայ Ազգային Պատվիրակությունը՝ Փարիզի Խաղաղության Վեհաժողովին՝ 1919-1920 թվականներին:

Հարկ է նշել, որ Ֆրանսիայում ու Շվեյցարիայում երկրագործական կրթություն ստացած Պողոս Նուբար Փաշան կարծր հողերի մշակման համար առաջին ինքնաշարժ արորի (տրակտորի) գյուտարարն է, որի համար 1900 թվականի Փարիզի Համաշխարհային ցուցահանդեսին արժանացել է Ոսկե մեդալի, ինչպես նաև՝ Ֆրանսիական Պատվո Լեգեոնի ասպետական խաչի և Ֆրանսիայի Երկրագործության ընկերակցության ոսկե շքանշանի: Փարիզից ոչ հեռու՝ Բանյո քաղաքի դաշտում Ցուցահանդեսի ժյուրիի առջև ցուցադրած իր արորով նախկինում 16-17 օրվա աշխատանքն արվում էր ընդամենը 3-4 ժամում:

Ի վերջո, հավելենք, որ Եգիպտոսի Հայերի առանձնահատուկ մենաշնորհն էր փորագրությունը՝ ցինկոգրաֆիան, նաև՝ ոսկերչությունը: Նշենք նաև, որ մանդարինն առաջին անգամ Ֆրանսիայից Եգիպտոս է ներմուծել ու մշակել Հայազգի Յուսուֆ (Հովսեփ) էֆենդին, այդ իսկ պատճառով արաբերեն այդ միրգը կոչվել է «Յուսուֆէֆենդի» («ՊարոնՀովսեփ»)…

Հիշելով, որ 1915-ի այս օրերին՝ սեպտեմբերի 15 -17-ին, Ֆրանսիացիների օգնությամբ Եգիպտոսում՝ Պորտ Սաիդում հանգրվանեցին Մուսա Լեռան հերոսամարտի մասնակիցները, փառաբանե՛նք մեր աննկուն ազգակիցներին ու, ոգեշնչված, ներկայիս դժվար իրավիճակը հաղթահարե՛նք Հայկազուններին վայել Իմաստնությամբ…