Վաղնջական ժամանակներից Մարդը փառաբանում է Արարչությունն ու Կյանքի հավերժական Վերածնունդը՝ զանազան ծիսակատարություններով, ծիսա-հմայական խոսքով, երգ ու պարով ուղեկցելով իր տոներն ու ծեսերը:
Ազգային պարերում ու ժողովրդական բանահյուսության մեջ պահպանված պատառիկներում խոսքի, գործողության հմայական ուժի նկատմամբ հավատքի վկայություններն են՝ իրենց կուռ կառուցվածքով՝ ծեսի բնույթով պայմանավորված:
Հնագույն շրջանից ի վեր ծեսի սկիզբն ազդարարվում էր համախմբման զանգի ղողանջով, կոչ — հրավերով՝ խոսքով ու նաև երաժշտությամբ՝ «սահարիներով» (ինչպես 1988-ից Արցախյան շարժման հանրահավաքների սկիզբին ու ավարտին հնչող շեփորականչը, նաև՝ պիոներական ճամբարներում օրվա տարբեր ժամերին շեփորի զանազան կանչերով ազդարարվող հավաքները՝ առավոտյան արթնացումից մինչև ճաշ կամ շարքային քայլքի հրավերը՝ յուրաքանչյուրն իր տարբերվող նվագով…):
Բանահյուսության մեջ պահպանված «ավետիսները» ևս նման «կանչերից» են՝ գալիք ծեսերից, տոնախմբություններից առաջ Բարի լուրն ավետելու միջոցներ…
«Վարդավառը գալի՜ս է, Իջնե՛նք չայիրները, բռնե՛նք մեր պարը»…
Կամ, ինչպես մեր օրերում է երգվում՝ «Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս»…
Հայկյան Սրբազան տոմարով՝ Արեգ ամսվա Արեգ օրը (մարտի 21-ին)՝ գարնանային գիշերահավասարով ազդարարվող գարնան գալուստով մեկնարկվող երկրագործական աշխատանքներից՝ վար ու ցանքսից մինչև ամառային արևադարձից հետո՝ հունձք ու բերքահավաք՝ անհատի, ինչպես և ողջ ազգի, երկրի բարօրությունն ու բարեկեցությունն ապահովող Բնության, աշխատանքի փառաբանումներով, օրհներգներով ծիսակատարություններն էին ուղեկցում մարդուն:
Ցուրտ ձմեռվա ավարտն ազդարարող Գարնան շունչը Բնության գալիք Վերածնունդն է ավետում՝ բերկրանքով լցնում մարդկանց սրտերը: Եվ դարեդար շարունակվող ավանդությամբ՝ փոքր խմբերով երեխաները տնետուն էին այցելում ու «ավետիսներով» բարի լուրը տարածում՝ Գարնան գալստյամբ մեկնարկվող Նոր տարվա բարեմաղթանքներ հղում՝ «Դռները բացե՛ք, Գարու՛ն է գալիս»…
Քրիստոնեության տարածումից հետո աղճատվեցին հին տոներն ու ծեսերը, իմաստափոխվեցին՝ հարմարեցվելով նոր կրոնին:
Տոմարը նույնպես փոխվեց, թեև Բնությունն իր հավերժական շրջապտույտն է շարունակում… Ու հիմա ոմանք փորձում են «Ազգային տոներն ու ծեսերը» նշել, բայց՝ ո՛չ իրենց ճիշտ ժամանակին:
Եվ ձմեռվա կեսին փորձում են երգել՝ «Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս»…
Համո Սահյան
Գարու՜ն է գալիս…
Ծիլերն են դաշտում կանաչին տալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս:
Ձմեռը հալվել, դարձել է առու, Դարձել է առու, դարձել է վտակ, Արաքսի հունով գնում է հեռու, Գնում է դեպի ծովը անհատակ:
Հոգնած թևերը քսելով ամպին, Կրծքին դեռ ճերմակ ծվենը նրա, Արագիլն իջել Արաքսի ափին, Հանգստանում է մի ոտքի վրա:
Երկինք ու Երկիր մեզ ձայն են տալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս:
Աղբյուրներն ուրախ իրար են կանչում, Իրար են փարվում հովերն արթնացած, Ծաղկունքի բույր է հողն արտաշնչում, Մեղուն քանդում է ակնամոմը թաց:
Մեղուն ուզում է դուրս գալ ու թռչել, Խաղալ է ուզում արևի շողով, Ուզում է իր նուրբ թևերը թրջել Երազում տեսած ծաղկունքի ցողով:
Ողջ Բնությու՜նն է հրճվանքից լալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս:
Ծիծառներն անցնում փարախի կողքից Եվ պատուհանի փեղկին են դիպչում, Իսկ գառը ներսում արևի շողքից Խրտնել, անկյունից անկյուն է թռչում:
Կանգնել է ներին փարախի դռան՝ Հեռու լեռների երազն աչքերում, Նեղվել է հովվի սիրտը անվարան՝ Չորս պատերի մեջ էլ չի՛ համբերում:
Լեռներն իրարու ողջու՛յն են տալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս…
Հ.գ. Հանուն «Մրրիկներին դիմագրավող» անվեհեր Արցախի ու ողջ Հայաստանի գալիք պայծառ Գարունների՝ «Միշտ՝ դեպի Լույս»…
Վերհիշելով Նժդեհի խոսքերը՝
«Ոգու՛ ուժն է ճշմարիտ ուժը»: Եվ՝ «Մաքուր խղճի չափ ուժեղ չէ և ո՛չ մի վահան»…
Մինչ «Երկինք ու Երկիր մեզ ձայն տան»՝ Հ. Սահյանի խոսքերով գրված երգը՝ Ռ. Մաթևոսյանի կատարմամբ…
«ԲԱՐԵՓԱՌ ՄԻՀՐԸ՝ ՓԱՌՔ ՈՒ ՊԱՏԻՎ ՊԱՐԳԵՎՈՂ, ԲԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒ ԼԻՈՒԹՅՈՒՆ ՇՆՈՐՀՈՂ»…
Դարերի խորքից պահպանված արձանագրություններից, ձեռագիր մատյաններից մեզ հասած փշրանքների հիման վրա բազմաթիվ ուսումնասիրողներ փորձում են վերականգնել անցյալի անհայտ էջերը: Պատմության, մշակույթի հարցերի լուսաբանումն ուղեկցվում է տվյալ ժամանակաշրջանի հավատալիքների մեկնաբանմամբ: Քրիստոնեության տարածման ժամանակ և հետագայում ավերված, ոչնչացված հին մշակույթի շերտերից հառնում են նաև Միհրականության հետքերը՝ Բարեփառ Միհրին նվիրված բազմաթիվ պաշտամունքավայրեր՝ գրեթե չլուսաբանված ծեսերով ու խորհրդանիշներով:
Միհրականությունն իր առեղծվածներով միշտ էլ շղարշված է եղել՝ հասու միայն բարձր առաքինություններով օժտված փոքրաթիվ գիտակներին, քանզի, ինչպես հայտնի այլ «խորհրդավոր ծեսերում»՝ գիտելիքը, ուսմունքը փոխանցվում է հատուկ ծիսակարգով գործող համայնքի անդամներին միայն՝ բանավոր, օտար մարդկանց «հայացքներից» հեռու, այլոց տրվող որևէ տեղեկության խստիվ արգելքով…
Թադևոս Ավդալբեկյանն իր ուսումնասիրության մեջ Միհրականությունը բնութագրում է որպես «խիստ պահանջներով» ու «մշուշածես խորհրդարարքներով պարուրված մի բարդ վարդապետություն», որին ինքն անտեղյակ է («Միհրը Հայոց մեջ», Վիեննա, 1929 թ.):
Միհրականության նվիրապետական աստիճանակարգում իրենց տեղն ունենալու և Միհրին նվիրված ծեսերին մասնակցելու համար անհրաժեշտ էր կատարելագործվել հոգով, մտքով ու մարմնով՝ յուրօրինակ «քննությամբ» հաղթահարելով «տանջանքների աստիճանները»՝ «թեթևագույնից մինչև դժնդակագույն»: Ֆիզիկական՝ օրեր շարունակ սովին, ցրտին, ցավին մարմնական բարձր դիմադրողականությամբ դիմակայման փորձություններով ու հոգևոր զարգացմամբ, կատարելագործմամբ ձեռք բերված հմտություններով, իմացությամբ ու կրթությամբ էր որոշվում մասնակցի աստիճանը (կմանրամասնենք մի այլ առիթով):
Բարեկենդանի տոնի նման սիրված էին մի քանի օր տևող Միհրական ուրախ տոնակատարությունները՝ Հայոց մոտ և այլուր (պարսիկների թագավորն այդ տոնին, ինչպես հույներն են վկայում՝ «մինչեւ ի գինովութիւն խմել և հրապարակաւ պարել է»): Բազմաթիվ երկրներում էր տարածված Միհրականությունը՝ «Փռյուգիացի կամ Հայ գդակով ու զգեստով երիտասարդի»՝ Միհրի պատկերով. «… և ոչ միայն ի Պարսս և ի սահմանակից աշխարհս, այլ և յարեւմուտս, ուր ինչուան հիւսիսային կողմեր գտուին Միհրական պատկերք, Mithriaques կոչուած, որ կերպարանէ փռիւգացի կամ Հայ գդակով և զգեստով երիտասարդ մի, ծունկը ցլու մի վրայ դրած՝ զոր կու փողոտէ, քովը մէկ կամ երկու նոյն հագուստով անձինք՝ մէկ մէկ ջահ բռնած, մէկին ծայրն դէպ ի վեր, միւսն՝ ի վայր, ցորեկ ու գիշեր նշանակելով. ցլուն քովը և ներքեւ եղած շունն, օձ, կրիայ, կարիճ, տարւոյ եղանակաց նշանակք են երբեմն և երկնից կենդանակամարին նշանք, արեւ և մահիկ լուսնի» (Ղ. Ալիշան):
«Լույսի ու Բարության Հուր-Արևի»՝ «Միթրայի գլխաւոր քաջութիւնն սպանութիւնն է առասպելական նախնադարեան էակի՝ ցլի, որի արիւնից է առաջ եկել երկրի պտղաբերութեան ամբողջ զօրութիւնը»,- մեկնաբանում է Թ. Ավդալբեկյանը և նշում Միհրականության որոշ հետքերը Հայոց մեջ («Առյուծը՝ որպես սրբազան կրակի խորհրդանիշ», «Ագռավի ու հրապաշտության կապը՝ Անձևացեաց աշխարհում, որտեղ գտնում ենք Ագռավի Քարը, Դարբնաց Քարը… Տարբեր ավանդապատումներում՝ Ագռավը (ինչպես, օրինակ, Ագռավախաչը՝ Սյունիքում), որպես «երկնային կամքի պատգամավոր»՝ կյանքեր է փրկում՝ մարդկանց զգուշացնելով»)…
Արևի, Հուրի, Լույսի փառաբանման ակնարկները պահած՝ Հայոց ազգագրության ու բանահյուսության շարքում հիանալի մի անդրադարձ էլ Ղազարոս Աղայանի «Արևամանուկ» հեքիաթում է՝ հեքիաթի լեզվով ու խորիմաստ.
«Արևամանուկի հոր անունն էր Արևամանյակ, բայց նրա որդիքն ու թոռները դժվարանում էին ասել «Հայր Արևամանյակ», որովհետև շատ երկար էր, այդ պատճառով ասում էին «Հայր-Մանյակ» կամ «Հայրմա». իսկ նրա մոր անունն էր Արևամատ, բայց նրան էլ, փոխանակ ասելու «Մայր Արևամատ», ասում էին «Մայր-մա» կամ «Մամար»։ Նույնիսկ Արևամանուկին չէին ասում «Արևամանուկ», այլ՝ «Արմիկ» կամ «Արամիկ»։ Բայց թե ինչո՞ւ ամենի անունի մեջ էլ «Արև» կա՝ այդ ես չգիտեմ, միայն շատերն ասում են՝ այդ նրանից է, որ մենք՝ Հայերս, մի ժամանակ Արևապա՛շտ ենք եղել, մեր նահապետն էլ համարվում է եղել Արևի փոխանորդ, նրա ազգական, ցեղ, ծնունդ, ահա այդ պատճառով նրանց մեծ մասի անունն էլ «Արև»-ով էր սկսվում: Բայց այս տեսակ մութ բաները մենք հետո կիմանանք, հիմա մենք դառնանք մեր Արևամանուկին»…
Հնագիտության առաջընթացից օգտվելով՝ 19-րդ դարից սկսած հազվադեպ ուսումնասիրություններում փորձվում է փոքր-ինչ լուսաբանել Միհրի շուրջ հյուսված պատմությունը՝ հիմք ընդունելով տարբեր դարաշրջաններից պահպանված որոշ գրավոր ակնարկներն ու պեղումներից հայտնաբերված հնագիտական նյութերը…
Մոտ 3.500 տարի առաջ Խեթերի թագավորության ու Միտանիի միջև կնքված դաշնագրում առաջին անգամ գրավոր հիշատակմամբ հանդիպող Միհր դիցի անունը քրիստոնեության տարածմանը նախորդող երեք հարյուր տարիներին հայտնի էր աշխարհի տարբեր երկրներում՝ նաև Հայկական Լեռնաշխարհից, Հռոմի կայսրությունից ու Պարսկաստանից հեռու ձգվող տարածքներում՝ որպես «Անհաղթ Արև», երկրի վրա «Արդարություն և Արդարադատություն հաստատող ու պահպանող»՝ դիցաբանական խորհրդանիշներով ուղեկցվող պատկերագրությամբ (Ժայռածին, հաճախ՝ Երկրի վրա Պտղաբերության հետ առնչվող՝ հնագույն հավատալիքների հետ կապված Ցուլի տեսարանով, Առյուծագլուխ, Քառաձի մարտակառքով կամ Արևի ճառագայթները խորհրդանշող գեսերով)…
Նշելով, որ Կապադովկիայի սեպագիր արձանագրություններում Միհրի անվան առկայությունը փաստում է դեռևս ն.թ.ա 14-րդ դարում նրա պաշտամունքի գոյությունը «Խեթերի հարևան ազգի մոտ՝ Միտանիում», բելգիացի պատմաբան, հնագետ Ֆրանց Կյումոնը (1868-1947) հավելում է, որ Ավեստայում Միհրը (Միթրան) Երկնային Լույսի Ոգին է. նա ի հայտ է գալիս արևածագից առաջ՝ լեռների ժայռոտ կատարներին, օրվա ընթացքում անցնում է իր ճերմակ չորս ձիերի կառքով և գիշերն անգամ երկրի մակերևույթը լուսավորում է իր շողով՝ «մշտարթուն, միշտ՝ հսկող», «իր հազար ականջներով ու հազար աչքերով» նա հսկում է աշխարհը: Միհրն ամեն ինչ տեսնում ու լսում է, ամենուր է և ոչ ոք չի կարող նրան խաբել: Հետևաբար՝ բնական փոխանցմամբ, նա բարոյապես դարձել է Ճշմարտության ու Հավատարմության դիցը, որի հովանավորությամբ կնքվում են երդումները, դաշնագրերը և պատժվում ուխտադրուժները:
Խավարը ցրող Լույսն է ուրախություն ու կյանք բերում աշխարհին, նրան ուղեկցող ջերմությունն է բեղմնավորում Բնությունը: Միհրն է «ընդարձակ գյուղերի (հողերի,Կ. Ա.) տիրակալը», որոնց «նա արդյունավետ է դարձնում, առատություն պարգևում՝ կենդանիների հոտեր, պտղաբերում ու կյանք տալով, ջրերը տարածելով բուսականությունն աճեցնում և իրեն պատվողին (փառաբանողին, Կ. Ա.) առողջություն, հարստություն ու երջանիկ սերունդներ պարգևում: Նա աննկուն պայքարում է չարի, հակառակորդի դեմ՝ նրանց տնավեր դարձնելով և իր հավատարիմ ռազմիկների օգնականն ու զինակիցն է՝ իրենց պայքարում, հաղթություն պարգևելով բարեպաշտներին» (Franz Cumont «Les mystères de Mithra», Bruxelles, 1913, Ֆրանց Կյումոն, «Միհրի առեղծվածները», էջ 3 — 4, Բրյուսել, 1913 թ.):
Նույնն է և հազարամյակների խորքից մեզ հասած Հայոց Քրմական ուսմունքում. ահավասիկ՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու ձոնմամբ՝
«ԲԱՐԵՓԱՌ ՄԻՀՐ ՊԱՐԳԵՒԷ ԶՓԱՌՍ ԵՒ ԶՊԱՏԻՒ, ՇՆՈՐՀԷ ԶԲԱՐԱՒՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԶԼԻՈՒԹԻՒՆ, ԽՐԱԽՃԱՆԱՒՔ ԵՒ ԽՐԱԽՈՒԹԵԱՄԲ ԼՆՈՒ ԶՏՈՒՆ ԵՒ ԶԸՆՏԱՆԻՍ, ՄԻՆՉ ԵՂԾԱՆԷ ԶՏՈՒՆ ԵՒ ԶՏԵՂԻ ԹՇՆԱՄԵԱՑ ՄԵՐՈՑ ԵՒ ՆՈՑԱ, ՈՐՔ ԴՐԺԵՆ ԶՈՒԽՏ ՄԻՀՐԱՅ, ՇՆՈՐՀՈՂՆ Է ԱՐԵՒՈՐԴԵԱՑ ԲԱՐԵՊԱՇՏԻՑ ԵՒ ՊԱՏՈՒՀԱՍՈՂՆ Է ՀԱԿԱՌԱԿՈՐԴԱՑ»։
ԲԱՆՔ ՔՐՄԱՑ ՁԱՒՆՄԱՄԲ ՔՐՄԻ ՄԻՀՐԱՅ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆՒՈՅ
Հ.գ. Վերջերս Անհաղթ Արևին՝ Միհրին ու Միհրականության առեղծվածներին նվիրված ցուցահանդեսի առիթով պատրաստված փոքրիկ մի տեսանյութ՝ նշված հղմամբ…
«Ռանչպարների կանչը»… Քաղաքական իրավիճակի պարտադրանքով՝ ազգային ինքնապաշտպանության ու ազատության համար պայքարի ելած Հայ ֆիդայիների պատմության էջերից մի դրվագ՝ հայդուկային շարժման քաջարի դեմքերից մեկի՝ Գևորգ Չաուշի ու նրա զինակիցների մասնակցությամբ… Անդրադառնալով 16 տարեկանից Առաքելոց վանքի դպրոցում անցկացրած իր 2 տարիներին, Գևորգ Չաուշը պատմում է.
Գևորգ Չաուշ
«Մնացի այնտեղ (Առաքելոց վանքում- Ս. Պ.) երկու տարի, սակայն այնտեղ կիմանայի, կզգայի Հայություն կար, մանավանդ՝ Արաբոն ու Լևոնը կային։ Երբեմն կհանդիպեի վանքը, իրենց համար ծառայություն կընեի և այնտեղէն գինովցա։ 1888 թ. մայիս ամսի 7-ին հրաժարվեցի վանքից, գնացի տուն, բայց շարունակ գործ ունեի զենքի հետ… Բոլոր գերդաստանով ինձ սիրում էին, որովհետև այբուբեն գիտեի, իսկ տերտերը (Գևորգի հորեղբայրը, Ս. Պ.) շատ կը բարկանար ու կը նախատեր զիս. կըսեր, թե զենքի հետը գործ չունի՛ս, փորձե Ավետարան, Մաշտոց և շարական կարդալ, բայց ես ոչ ոքի չէի լսեր, ոչ ոքի ալ չէի հնազանդվեր… Թողի հեռացա գյուղես, կրկին վերադարձա Առաքելոց վանք, որպեսզի ընկերանամ Արաբոյին և Լևոնին» (Ավո, «Գևորգ Չաուշ», Պեյրութ, 1972, էջ 23—24, մեջբերումը՝ Ս. Կ. Պողոսյանի՝ «Գևորգ Չաուշ» հոդվածից):
Քանի որ Հայրենիքը ոչ միայն Հայրենի Հողն է, այլև այդ Հողի վրա ապրած Նախնիների ու նրանց սերունդների միությունը, և այդ պատմությունն է մեր իմաստուն խորհրդատուն՝ Հայ գրողներից ոմանք հավերժացրեցին անցյալի հիշատակները…
Ազգի հարատևման, ազգային իրավունքների պաշտպանության, «Հայրենյաց փրկության» համար ոտքի ելած մի խումբ Հայորդիների կերպարն է կերտել նաև Խաչիկ Դաշտենցը: «Նրանք «քաջակազմ մարդիկ էին, տապից ու պաղից թրծված երեսներով։ Ոմանք ալեհեր էին, ինչպես Սպաղանաց Մակարը, որ մեծացել էր բազում կռիվների մեջ»։ …«Այդ հայդուկներից ամեն մեկը վերքերի և հին ու նոր սպիների մի թանգարան է»,- գրում է Դաշտենցը: Նրանք կռվում էին, նաև՝ «հողմի շառաչի» պես խրոխտ պարում: Ու սիրված էին ժողովրդի կողմից…
«Տարոնի ժողովուրդը սիրում էր համեստ արտաքինով այդ խորհրդավոր մարդուն, որ կարծես մեր անցյալի մշուշներից ելած մի ուրվական լիներ։
Երբևիցե կռացած նայե՞լ եք մութ քարայրից ներս։ Կարողացե՞լ եք անմիջապես կռահել, թե նա ինչպիսի խորհրդավոր անցքեր ու ոլորաններ ունի։ Այդպես էր շեկ մազ ու մորուսով, նիհար, ոսկրոտ այդ մարդը։ Նրա զինական անունը Հրայր էր, ոմանք նրան «Դժոխք» էին ասում, բայց ժողովուրդը նրան կնքել էր՝ «Քարայր»։ Եվ այդ անունը որքա՜ն հարմար էր նրան։
Իսկապես քարա՛յր էր նա, խորհրդավոր ու մութ։ Հազիվ ծագած՝ իսկույն անհետանում էր։ Ցերեկները նրա տեղը Հայ շինականի գոմի կամ մարագի մի մութ անկյունն էր՝ տրեխը հագին, արախչին գլխին, իր շուրջը ժողոված մարդկանց հրեղեն խոսքերով քարոզ կարդալիս, իսկ գիշերները ճամփորդում էր դերվիշի կերպարանքով՝ գավազանը ձեռքին և տիկը շալակին»։
Խաչիկ Դաշտենցի՝ «Ռանչպարների կանչը» գրքից մի հատված՝ ահավասիկ.
ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԱՂԸ
«Պահակության հաջորդ շաբաթը Գևորգ Չաուշը ինձ պատվիրեց գնալ Դաշտի գյուղերը ալյուրի մաղ բերելու։ Շատ զարմացա այդ պատվերի համար։ Նրա խնդրածը այնքան հասարակ բան էր, որ ես նույնիսկ անհարմար գտա, որ Չաուշը ինձ պես երիտասարդին այդպիսի հանձնարարություն է տալիս։ Վիրավորվեցի իբրև տղամարդ։ Ես դեռ քիչ բան գիտեի ֆիդայիների առօրյայի մասին։ Մտածում էի, թե միգուցե ալյուր ունեն պահած որևէ տեղ, պետք է շտապ հաց թխվի և մաղ է հարկավոր։ Լսել էի մանավանդ, որ կռիվներից առաջ ֆիդայիները մեծ քանակությամբ հաց են թխում և թաքցնում այն տեղամասի տարբեր մասերում, ուր պետք է տեղի ունենար գալիք ճակատամարտը։ Բայց ճանապարհին սոսկալի մտքեր պաշարեցին ինձ։ Արդյոք Չաուշը մի չար դիտավորություն չունե՞ր նորից առիթ ստեղծելու, որ ես հանդիպեմ կանանց և ենթարկվեմ աղետաբեր փորձությունների։ Մի՞թե նա չգիտի, որ մաղը սովորաբար կանայք են օգտագործում։ Ինչու՞ նա ինձ կապեց տղամարդուն ոչ վայել այդպիսի մի գործի հետ։ Եթե նա ինձ հանձնարարեր բեռներով ալյուր տեզափոխել հայդուկների համար, ես սիրով հանձն կառնեի այդ ամբողջ պաշարը մեջքով փոխադրել իր ուզած տեղը, ուզած հեռավորությունից։ Իսկ մաղն ի՞նչ է, որ տղամարդը իրեն հպարտ զգա մաղ բերելու համար։ Այն էլ ինձ պես հայդուկը, որի պատանքը արդեն չափված–դրված է իր պայուսակի մեջ։ Բայց ինչ արած, կյանքում լինում են պահեր, որ մարդ ստիպված է գնալ նաև մաղի ետևից։ Շատ մարդիկ անցան, բայց ոչ մեկը մաղ չէր ծախում։ Սկսեցի վերհիշել, թե ո՛ր գյուղերում բարեկամներ կամ ազգականներ ունեմ։ Նրանցից որևէ մեկի մաղը կվերցնեմ և շտապ կտանեմ Գևորգ Չաուշին։ Հիշեցի, որ Տերգեվանք գյուղում մորաքույր ունեմ։ Հայտնի հաց թխող է։ Կմտնեմ մորաքրոջս տուն, նրա ալյուրի մաղը կվերցնեմ և կվերադառնամ Մառնիկի անտառը։ Եթե այդ էլ չեղավ, կգնամ Բերդակ և կփնտրեմ այն բերդակցու տան մաղը, որի սամիրով ճաշը կերել էի հողաչափի ժամանակ։
Տերգեվանքը հայտնի ֆիդայի Մխո Շահենի գյուղն էր։ Իմ որոնած տունը գյուղի ծայրին էր, և դուռը՝ բաց։ Մշեցիք աշխատանքի գնալիս դռները չեն փակում։ Ներս մտա։ Ուղիղ իմ դիմաց պատից կախված էր իմ մորաքույր Ռեհանի բավական խոշոր մաղը։ Տանը ոչ ոք չկար։ Մաղը պատից ցած առա և հանգիստ քայլերով ելա շեմքից, դուռը բաց թողնելով այնպես, ինչպես որ կար։ Հպարտ քայլում եմ ճանապարհով, շտապելով Բերդակի մոտով հասնել Մառնիկի սարը և ներկայանալ Գևորգ Չաուշին։ Սակայն Բերդակին չհասած հրաձգության ձայն լսեցի։ Տեսնեմ՝ անթիվ–անհամար քրդեր և օսմանլու զորք Բերդակի մոտ կռվի են բռնվել մի քանի ֆիդայիների հետ։ Երկուսին ճանաչեցի՝ մեկը Գևորգ Չաուշն էր, իսկ մյուսը՝ Գալեն։ Անհավասար կռիվ էր, և Գևորգն ու Գալեն շատ նեղն էին ընկած։ Երբ ավելի մոտեցա, տեսա մի երկրորդ քարաժայռի ետև դիրք մտած կրակում են Մառնկա Պողեն, Ալվառինջու Սեյդոն և Մշեցի Տիգրանը։ Բամբկու Մելոն էլ այնտեղ էր։ Նա և Ջնդոն փոխնեփոխ կրակում էին մի հրացանով։ Ընդամենը մի քանի ժամ չկար, որ բաժանվել էի և հանկարծ վերադարձիս ճանապարհին դեմ եմ առնում մի կատարյալ ճակատամարտի։ Ես անմիջապես խլեցի սպանված զինվորներից մեկի հրացանը և շտապեցի միանալ ֆիդայիներին՝ առանց իմ մաղից բաժանվելու։ Հենց որ մոտեցա Գևորգ Չաուշին և Գալեին՝ որոտաց ուժգին համազարկ։ Ուշադրություն գրավելու համար, թե խորամանկությամբ, ես մաղը վեր բարձրացրի, որոտաց երկրորդ համազարկը։ Մաղը տարա դեպի աջ և դեպի ձախ՝ համապատասխանորեն թեքելով իմ գլուխը։ Մաղի ամեն մի շարժումին հետևում էր մի համազարկ։ Ու հանկարծ թանձր մշուշ իջավ լեռան վրա։ Ես մաղը մի քանի անգամ մշուշի միջով աջ ու ձախ տարա և բարձրացրի վեր։ Եվ ի՜նչ… թշնամին խուճապահար ետ դարձավ։ Երկու հազարից ավելի թուրքեր և քրդեր աղաղակելով սկսեցին փախչել։ Ու բերնեբերան տարածվեց սուլթանի զորքի մեջ և ամբողջ Մշո դաշտում, թե Գևորգ Չաուշի կողքին երևացել է մի մարդ՝ ձեռքին վահանի նմանությամբ մի նորահնար զենք, որ անխոցելի է գնդակների դեմ։ Որ եթե այդ մարդը խաղում է այդ գործիքի հետ կամ մատներով դիպչում նրան, երկնքից կրակ է թափվում։ Որ ֆիդայիները սուլթանի զորքի դեմ պաշտպանվում են մաղի ձևով շինված մի կլոր զենքով։ Պատմում էին, որ նույնիսկ աստվածն է պաշտպան կանգնում Հայ ֆիդայիներին՝ վերևից մշուշ իջեցնելով լեռներին, որի միջից միայն այդ մազանման գործիքն է երևում և Գևորգ Չաուշի գլուխը, կողքին՝ զենքը բռնած այդ հսկա մարդու կերպարանքը… Որ ոչ միայն Գևորգ Չաուշի, այլև նրա բոլոր հայդուկների պարանոցից զորավոր հմայիլ է կախված։ Եվ երգեր հորինեցին Գևորգ Չաուշի վրա, նրան դարձնելով առասպելական հերոս, թե նա այնքա՜ն քաջ է, որ թշնամու գնդակները մաղով է ժողովում։
Ու Տերգեվանքցի իմ խեղճ մորաքրոջ մաղի հետ կապված Բերդակի կռվի այդ զարմանալի պատմությունը գնաց հասավ սուլթան Համիդի ականջը, օսմանյան կայսրության բոլոր ծայրամասերը թնդացնելով Հայ ֆիդայիների անօրինակ խիզախության համբավով։
Մառախուղը գնալով այնպես թանձրացավ մեր շուրջը, որ մենք ապահով կարող էինք հեռանալ Բերդակի սարից։ Իմ մաղը մի անգամ էլ հաղթական բարձրացավ օդի մեջ, փայլեց արևի տակ և անհետացավ մշուշում… Գնալու ժամանակ նկատեցինք, որ Գալեն ծանր վիրավորված էր թևից։ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն նրան Խութա սարերով տարան դեպի Սասնո կողմերը։
Ալվառինջու Սեյդոն իմ հրաշագործ մաղը ձեռքին Բամբկու Մելոյի հետ բարձրացավ դեպի իր քերծը, իսկ ես և Գևորգ Չաուշը բռնեցինք Ֆարխինի ճամփան։
Ֆարխինում Գևորգը ծանոթ լրաբերներ ուներ, որոնք տեղեկացրին իրեն, թե ռոմի թուրքերը շատ մտահոգված են Հայերի նորահնար զենքով և այդ կապակցությամբ նույն օրը Ֆարխինի մեջ օսման սպաների գաղտնի ժողով կա։ Հայդուկապետը ծպտվեց թուրք սպայի հագուստով, ինձ էլ ասկյարի շոր հագցրեց և երեկոյան մտավ սպաների ժողովասրահը։ Բոլորը ոտքի ելան, բարևեցին և խնդրեցին, որ ինքն էլ մասնակցի ժողովին։ Հարցրին իրեն. — Որտեղի՞ց կուգաս։ — Վանից կուգամ և Պոլիս կերթամ, — ասաց Գևորգը։ — Երևի լսած կաք Բերդակի կռվի և Գևորգ Չաուշի նորահնար զենքի մասին։ — Լսած կա՛մ: — Վանքի կռվից հետո դա ամենաահեղ զենքն է, որ հնարել են Հայերը՝ Գևորգ Չաուշի ղեկավարությամբ։ — Այո՛, այդ առթիվ սուլթանը շատ մտահոգ է։ — Եվ, երևի, այդ գործով էլ Պոլիս եք կանչված։ — Այդ արդեն իմ և սուլթանի գիտենալիք գործն է, — կարճ կապեց Գևորգը։ — Դե, նստի՛ր, նստի՛ր, քո ներկայությունը մեր ժողովին շատ կարևոր է և պատվավոր։ — Սեղանի վրա միայն մե՛կ օրակարգ կա,- ասաց նախագահը,- Գևորգ Չաուշի գլուխը բերողին հազար կարմիր ոսկի կա. այդպես է խոստացել սութլան Համիդը։ Ձեզ ո՞վ պիտի բերե Գևորգ Չաուշի գլուխը, — հարցրեց ժողովի նախագահը սպաներին։ Բոլոր սպաները ապշած իրար երես նայեցին։ Որևէ մեկը չհամաձայնեց։ Լռեցին ամենքն էլ։ — Ո՞վ պիտի բերե, — նորից հնչեց նախագահի ձայնը։ Քիչ հետո Գևորգը մատ բարձրացրեց. — Ե՛ս պիտի բերեմ Գևորգ Չաուշի գլուխը, պարոն նախագահ, — ասաց Գևորգ Չաուշը։ — Դու՞ք… չեմ կարծում: — Չե՞ս կարծում… Ա՛ռ, սա Գևորգ Չաուշի՛ գլուխն է, — ասաց հայդուկապետը դեպի նախագահը երկարելով իր գլուխը, — այդ հազար ոսկին էլ տար դիր քո կնկա վարտիքի մեջ։ Սարսափ տիրեց բոլոր սպաներին։
Գևորգ Չաուշն ասաց իր խոսքն ու քայլեց, ես էլ ետևից դուրս եկա։ Ֆարխինից վերադարձին իմացանք, որ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն վիրավոր Գալեին ճանապարհին իջեցրել էին Ղասմբեկի քյոշկը և ապավինել նրա կնոջը՝ Ջեմիլի խնամքին, որը հանձն էր առել բուժել վիրավոր Գալեի թևը»…
Աշխարհարարման հնագույն պատումներում հիշատակվում է «մանրամաղ փոշին»՝ հյուլեի նման, («հողամաղ»)…
Հնագույն շրջանում՝ հին Եգիպտոսում Երկինքը՝ երկնակամարը «Մեծ Մաղ» էր անվանվում: «Հայերենի հոմանիշների բառարանում» որպես «երկնքի» հոմանիշ հանդիպում է «աստծու մաղ» արտահայտությունը:
«Մաղել»՝ «անձրևել, ձյունել» իմաստն ունի…
«Երկինքն անձրև է մաղում արտերին, Ծիլերը անուշ ժպտում են իրար, Զրույց են անում հնուց մտերիմ Ուռին նազանի, սոսին՝ գեղիրան»: (Սարմեն)
«Շոգը պատռել է մաղն արեգակի, Լույսի ցորենը գետին է թափվում, Դատարկվում են ծով կալերը երկնի, Բերքով լցնելու ամբարներ ու տուն»: (Մետաքսե)
«Պայմանավորված գործառույթով՝ մաղերն ունեցել են համապատասխան անվանումներ՝ ալյուրմաղ, կալմաղ, քարմաղ, ցորենի մաղ և այլն։ Որոշ տեսակի մաղեր կոչվել են ըստ կազմության, ինչպես, օրինակ՝ ձարմաղ, փոկեմաղ և այլն։ Հայերենի բարբառներում մաղերն ունեցել են նաև այլ անվանումներ՝ սառատ, խախալ, շատարար և այլն»,- գրում է Ա. Աբրահամյանն իր՝ «Մաղի տեսակների անվանումները Հայերենի բարբառներում» ուսումնասիրության մեջ:
Հայոց ազգագրության ու բանահյուսության մեջ Մաղն առկա է իր բազմաթիվ հոմանիշներով, հարսանեկան կատակ-երգերում կամ ծիսական տարբեր դրվագներում: Հարսանեկան պարերգերից՝
«Խնամի՛, խոշ իս էկի Դարդակ ու բոշ իս էկի,
Էրկու կլոճ իս բերի, Էն լե ճամփին իս կիրի:
— Քեզի կիտամ մաղ մի արծաթ, Ա՛ռ, բարիշի՛, խնամի՛:
— Մաղը ծակի, արծաթ թափի, Չե՛մ բարիշի, խնամի՛»…
«Նկարագրելով Դարալագյազում բնակություն հաստատած Սալմաստի գաղթականների սովորությունները, նա (Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը (Քաջբերունի), Կ. Ա.) նշում է, որ հարսանիքի վերջում նրանք պարում են և երգում մի երգ, որն ավարտվում է հետևյալով՝ «Մածուն կուզեմ՝ թան կբերի, Ալըրմաղով ցան (աթարի փշրանք) կբերի»,- կարդում ենք վերոնշյալ հոդվածում, ուր հեղինակը հավելում է նաև Երվանդ Լալայանի հիշատակած՝ մաղի ծիսական նշանակությանն առնչվող մի դրվագ. «Բորչալուի գավառում 20-րդ դարասկզբին շատ մայրերի է ծանոթ եղել «երեխան ծնուելիս խախալի մէջ առնել» արտահայտությունը. մայրերը այդպես են վարվել «երեխային չարից ազատելու համար»:
Ա. Ա. Աբրահամյանի նույն ուսումնասիրությունից՝ «Գրեթե բոլոր բարբառներում էլ արձանագրվել է «մաղել» բայի գործածությունը ինչպես ուղիղ, այնպես էլ փոխաբերական իմաստներով։ Բարբառագիտական և ազգագրական գրականության մեջ գրանցված են «մաղ» բառով կազմված բազմաթիվ դարձվածքներ։ Հ. Աճառյանը արձանագրել է մեկ տասնյակից ավելի օրինակներ. «Հազար մաղով անցկացած»՝ «աներես, լիրբ», «Մաղի գլխին փոշի չի մնում»՝ «ամենևին օգուտ չկայ» (Ղարաբաղի բարբառ), «Հարիւր մաղի հաց է կերել»՝ «հմուտ՝ փորձառու մարդ է», «Մաղի մէջ պահել»՝ «մեծ խնամք տանիլ» (Երևանի խոսվածք), «Մաղէ անցունել»՝ «թեթև մը մաղել», «Մաղը պատէն կախել»՝ «գործը վերջացնելով հանգչիլ՝ հանգստանալ» (Նոր Նախիջևանի և Պոլսի խոսվածքներ), «Մաղ դառնալ»՝ «մաշիլ, հիննալ ու ծակծկիլ», «Մաղը ծակուեցաւ»՝ «խարդախութիւնը բռնուեցաւ» (Պոլսի խոսվածք), «Մաղը ծակ է»՝ (ծածկալեզու). ա. «հայերէն խօսիլ գիտէ կամ կը հասկնայ» (Ասլանբեկի, Կյուրինի, Սեբաստիայի, Կեսարիայի բարբառներ, Պոլսի խոսվածք). բ. «պարտական է, պարտք ունի» (Կարինի խոսվածք), գ. «անխելք է» (Թիֆլիսի խոսվածք), «Մաղ ծախող»՝ «աներես» (Դարենդեի խոսվածք) և այլն: Սահակ վրդ. Ամատունին գրառել է «Մաղը պատռել»՝ «մահամերձ հիւանդութիւնից ազատուել», «Մաղի ծակովն անցկենալ»՝ «շատ նիհարիլ, նուազիլ» դարձվածքները»:
«…Ս. Ամատունին արձանագրել է նաև «Խախալի գլուխը բան քցել»՝ «ունեցածի վրայ մի բան աւելացնել» կամ՝ «ձեռնարկած գործից շահուել, օգտուել» դարձվածքը»: (Մեջբերումները՝ Ա. Ա. Աբրահամյանի՝ «Մաղի տեսակների անվանումները Հայերենի բարբառներում» հոդվածից):
«Լույս էր մաղում վառ լուսնկան, Երկիր սփռում արծաթ փոշին»: (Ավետիք Իսահակյան)
Հազարամյակներ ի վեր ընդեղենը՝ զանազան տեսակի ունդերը, հունդերը (ցորեն, բրինձ, լոբի և այլն) մաքրելու, զտելու համար կիրառվող մաղը նաև պտղաբերություն, առատ, բեղուն կյանք ապահովող խորհրդանիշ էր, որին վերագրվում էր չարխափան, վտանգից պաշտպանող, հիվանդություններ բուժող հատկություն… Կալի աշխատանքներում ու կենցաղում օգտագործվող մաղը կիրառվում էր և զանազան ծեսերի ընթացքում (հարսանիքի ժամանակ, նորածիններին առնչվող արարողությունների, բժշկման, գուշակությունների համար…):
Րաֆֆու «Սալբի»-ից մի դրվագ՝ ի հավելումն ասվածի.
«Երբ Ավետարանը բերեցին, բոլորը գդակները հանած ոտքի կանգնեցան: Քահանան ձայն տվեց. — «Ալրմաղը բերե՛ք». ծերերից երկու մարդ բռնեցին ալյուրի մաղը հիվանդի գլխի վրա, և տեր Մարուքը Ավետարանը նրա վրա դնելով սկսեց շարական ասելով մեկ-մեկ բաց անել Ավետարանի վրայից փոշոտած, ծխում-մխում սևացած աղլուխները: Խղճալի տեր Մարուքը, որ չգիտեր մի այլ երգ, տասն անգամ կրկնեց զանազան եղանակներով նույն երկտող շարականը, բայց Ավետարանի վրա փաթաթած աղլուխները տակավին չէին վերջացած:
Վերջապես երևան եկավ մի հաստ կազմով գիրք, մագաղաթի վրա կարմիր, կապույտ և զանազան ներկերով գրված. նրա մաշկյա կողերը զարդարված էին հասարակ ակներով և մի պղնձյա խաչով, որ ամրացված էր նրա կողքի վրա: Բոլորը երկյուղածությամբ երկրպագություն տվին, երեսները խաչակնքեցին՝ տեսնելով աստուծո գիրքը, որ տեր Մարուքը բացելով սկսեց կարդալ «բժշկության» ավետարանները, որոնց կենսատու զորությունը «Ալրմաղի» ծակերից առատապես մաղվելով՝ թափվում էր հիվանդի վրա… Ավետարանը վերջացնելուց հետո, քահանան ավելի քաղաքավարություն գործ դնելով (շատ կարելի է, յուր նյութական օգուտը մտածելով)՝ հրամայեց, որ ջուր բերեն»…
Պերճ Պռոշյանի «Կռվածաղիկ» -ից՝ …«Մաղը ձեռն առավ, երեսին խաչ քաշեց, սուրբ Կիրակու անունը տալն ու մաղն աջ պտտվիլը մին էլավ»…
«Հայ ազգագրության մեջ շատ սովորություններ կան՝ կապված մաղահմայությանը, ինչպես «մաղաբախությունը»,- հիշեցնում է Ա. Աբրահամյանը՝ մեջբերելով Ե. Լալայանի գրվածքներից,- Մաղահմայության ժամանակ մատից կախել են մաղը և տվել կասկածյալ մարդկանց անուններ. ո՛ր անվան դեպքում մաղը պտտվել է, այդ մարդու հանցագործ լինելը հաստատվել է: Բորչալուի խոսվածքներում լայնորեն գործածվել է «մաղ պըտըտէլ» արտահայտությունը, որը «մաղ» բառով կազմված հարադիր բարդություն է։ «Մաղ պտտելը» գուշակության մի ձև է, որը Ե. Լալայանը հանգամանորեն նկարագրել է Բորչալու գավառի ազգագրությանը նվիրված աշխատության «Կախարդություն» բաժնում և այն լուսաբանել լուսանկարով»:
Ահավասիկ հիշյալ հատվածը, ուր քրիստոնեության տարածումից հետո՝ մինչ մեր օրերը հարատևած հին հավատալիքների դրսևորման օրինակներից է.
«Մաղ պտտել».- Այս կերպով գուշակում են, թէ մինի հիւանդութիւնը ո՞ր սուրբն է տուել: Թէև գործողութիւնը պարզ է, սակայն ամէն կին չի կարող կատարել, պէտք է, որ այդ անելու շնորհը մի որևէ սրբից ստացած լինի երազում: Այսպիսի կանայք կան գրեթէ բոլոր գիւղերում, և ամէնքին էլ յայտնի են: Հիւանդի տէրը մի քանի ձու, մի երկու մոմ առած գալիս է այդպիսի մի կնոջ մօտ և նկարագրելով իւր հիւանդի դրութիւնը, խնդրում գուշակել, թէ ո՛ր խաչից է: Մաղ պտտեցնողը վերցնում է մաղը, որի խեմի (շրջանակի) վրայ ցցած է լինում ձիու պայտի երկու ականջաւոր մի մեխ: Թէ՛ պտտեցնողը, և թէ՛ խնդրողը իրենց աջ ձեռքերի ցուցամատերն անցկացնելով մեխի ականջների տակ՝ պահում են մաղը կախուած դրութեամբ: Ապա պտտեցնողը ասում է. «Եթէ այսինչի հիւանդութիւնը խաչից է՝ մաղը աջ պտտուի, եթէ ոչ՝ ձախ»: Եթէ ձախ է պտտւում, ասում է, թէ հիւանդութիւնը խաչից չէ, թող դեղ անէ՝ կըլաւանայ, իսկ եթէ աջ է պտտւում՝ հաստատում է, որ խաչիցն է և յետոյ կամենալով գուշակել, թէ ո՛ր խաչիցն է, շարունակում է. թէ այսի՛նչ խաչիցն է՝ աջ պտտուի, թէ չէ՝ ձախ: Այս կերպ գտնելով նաև, թէ ո՛ր խաչիցն է՝ պատուէրներ է տալիս, թէ մոմով, մատաղով պէտք է գնալ այդ խաչի դուռը՝ նրա ցասումը շիջուցանելու, և նա կը բժշկէ հիւանդին» (Երվանդ Լալայան):
Դերենիկ Դեմիրճյանից մի հատված՝ նույն դրվագով. «Սավգյուլն ասում է. -Դե, մեռնիմ քեզի Մուղնվա զինավոր սուրբ Գևորգ, ճար ու իլլաջս քեզի մնաց, դու գիտես, դու Խաչիկիս ցավին մի փարատութենըմ տաս: Որ լավցավ` մատաղով, խունկ ու մոմով դուռդ գամ, Խաչիկիս էլ բոբիկ ոտքով դուռդ բերեմ, լուսաթաթախ գերեզմանդ համբուրեմ: Մաղն սկսեց պտտվել: — Ահա՛ն, տե՜ս, Սավգյու՛լ, Խաչիկիդ ցավը Մուղնվա զինավոր սուրբ Գևորգեն է: Լավ էրինջըմ կտանիս դուռը կըմտաղես՝ Խաչիկդ կըլավանա: — Հլպը՜թ որ, մեռնիմ սուրբ զորությանը»:
Մաղի հետ կապված բազմաթիվ ասացվածքներ (դարձվածքներ) կան, ինչպես և՝ զանազան պատմություններ՝ տարբեր ժողովուրդների հեքիաթներում: «Մաղի գլուխը մի բան գցել»՝ «հաջողեցնել» (Հոմանիշների բառարանից): «Մաղով ջուր կրել»՝ «ապարդյուն, անօգուտ գործ ձեռնարկել»:
Ե. Լալայանը Բորչալու գավառի ազգագրությանը նվիրված իր աշխատության մեջ բերում է «մաղ, մաղվել, շատարար, շատարարվել, խախալ, խախալվել» բառերով կազմված աղոթք՝ «չար աչքի» դեմ. «…Մաղով մաղուի, (Շտարարով շտարարի), Խըխալով խխալուի…» («խախալը» խոշոր ծակերով մաղն է, որը գործածվում է կալի աշխատանքներում):
«-Ծիլ մի՛ թողնի ժեռ քարի տակ, թող ամեն ծիլ աչք բանա, Իմաստունին միշտ ճամփա՛ տուր, թեկուզ մի ճորտ լինի նա: Միշտ ժպտում է ու ողջունում աստղը՝ աստղին լուսատու. Ազնիվ մարդը անկարո՛ղ է ատել ազնիվ մի մարդու: Ամեն մարդու շատ մի՛ լսիր, ամեն լեզվի թե լսես` Միևնույնն է, թե աղբյուրից դու ինձ մաղով ջուր բերես»: (Հ. Շիրազ)
Հին հռոմեական դիցաբանության մեջ Վեստա դիցուհու սպասարկող Վեստալուհու՝ Տուչի քրմուհու ատրիբուտն էր մաղը՝ որպես պարկեշտության խորհրդանիշ: Վեստալուհին պարտավոր էր տաճարի կրակն անշեջ պահեր և 30 տարի պահպաներ կուսությունը. ըստ ավանդության, իր հանդեպ մեղադրանքի կեղծիքը բացահայտելու և իր ազնվությունը, պարկեշտությունն ապացուցելու համար Տիբեր գետից նա մաղով ջուր է տարել՝ առանց մի կաթիլ թափելու…
Վեստալուհի Տուչին (18-րդ դարի գեղանկար) Հեղինակ՝ Joseph Benoit Suvee (1743-1807)
Հին Աշխարհում հայտնի էր Սոկրատեսի «Երեք մաղի» խորհուրդը՝ պահանջվում էր լսածն անցկացնել Ճշմարտության, Բարության, Անհրաժեշտության «մաղերով»՝ նրա օգտակարության գնահատման նպատակով: «Մի մարդ հարցնում է Սոկրատին. – Իսկ ուզո՞ւմ ես իմանալ, թե ինչ էր ասում քո մասին ընկերդ:
– Սպասիր,- կանգնեցնում է նրան Սոկրատը,- սկզբից երեք մաղի միջով մաղիր այն ամենը, ինչ պատրաստվում ես ինձ ասել:
– Երեք մա՞ղ: – Այո: Միշտ, երբ ուզում ես ինչ որ բան ասել, պետք է դա անցկացնել երեք մաղի միջով: Սկզբից՝ Ճշմարտության մաղի միջով: Օրինակ, դու վստա՞հ ես, որ այն, ինչ ինձ պետք է ասես՝ ճշմարտություն է: – Ոչ, ես ուղղակի լսել եմ:
– Նշանակում է դու չգիտես՝ ճշմարտությո՞ւն է դա, թե՞ սուտ: Այժմ մաղենք երկրորդ մաղով՝ Բարության մաղով: Դու այժմ ուզում ես իմ ընկերոջ մասին որևէ լավ, բարի բա՞ն ասել:
– Ոչ, լրիվ հակառակը: – Ուրեմն, – շարունակեց Սոկրատը,- դու ուզում ես նրա մասին ինչ-որ վատ բան ասել, ընդ որում վստահ էլ չես՝ ճի՞շտ է դա, թե՞ սխալ: Ժամանակը եկավ կիրառել երրորդ մաղը՝ Օգտակարության մաղը: Արդյո՞ք այդքան կարևոր է այն, ինչ ուզում ես ինձ ասել, որ ես իմանամ: – Ոչ, դրա կարիքը ամենայն հավանականությամբ չկա:
– Եվ այսպես,- եզրափակեց Սոկրատը,- նրանում, ինչ ուզում էիր ինձ ասել՝ չկա ո՛չ ճշմարտություն, ո՛չ բարություն և ո՛չ էլ օգտակարություն: Այդ դեպքում ինչո՞ւ ասել»…
Մաղին վերաբերող հանելուկներից՝
«Բերդ կերերա, Տակ ձյուն կուգա»: (Վան, Մոկս)
«Պուճուր աստոծ (վ. երկինք), Տակին ձին ա գալի»: (Լոռի, Թիֆլիս, Սյունիք)
«Պիծի աստղ՝ ծուն կյալիս»: (Արցախ)
«Ցած երդիկեն ձյուն կուգա»: (Բաբերդ)
Մի «Հրաշագործ մաղի» պատմություն էլ՝ հաջորդիվ…
Հ.գ. Մաղի մասին մի տեսանյութ՝ Սարդարապատի թանգարանից՝ ահավասիկ.
Հնագույն շրջանից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհն իր աշխարհագրական դիրքով միջազգային առևտրական ուղիների հանգուցային կենտրոններից էր:
Բազմաթիվ երկրների ու քաղաքների միջև ձգվող առևտրային ճանապարհներին կառուցված քարավանատների առատությունը վկայում է երբեմնի աշխույժ անցուդարձի մասին: Եվ տարբեր կողմեր գնացող ուղիներից անցնում էին նաև Երևանով (Թավրիզ — Ջուղա — Երևան — Էջմիածին — Կարս — Էրզրում)…
Ուղտերի քարավան՝ Էջմիածնում (1912թ.)
17-րդ դարի Հայ պատմիչ, մատենագիր Զաքարիա Քանաքեռցին (1627-1699), որը հայտնի է նաև Զաքարիա Սարկավագ անվամբ, վկայում է, որ այլևայլ քաղաքներից Երևան եկող վաճառականներն այստեղից գնում ու իրենց քաղաքն էին տանում զանազան ապրանքներ։ Հիշատակելով Թավրիզից բազում քարավաններով եկող վաճառականներին, նա գրում է. «…Նոյնպէս եկին եւ ՛ի Թաւրիզոյ բազում կարաւան, եւ գնեցին բրինձ, բամբակ, իւղ, պանիր, ճրագու, ձէթ, կաշի, մորթ, եւ այլ զոր ինչ կամեցան՝ առին եւ ի գիշերի գնացին ճանապարհն վասն հովոյն»… (Զաքարիա Սարկավագ, Պատմագրութիւն, հ. 2, էջ 54)։
Շուկա՝ Գորիսում, 1930 -ական թվականներ (Լուսանկարը՝ Հայաստանի Պատմության թանգարանի հավաքածուից)
Ծագումով ֆրանսիացի՝ Ռուսաստան տեղափոխված և երկար տարիներ Անդրկովկասում ծառայած, «Հայկական մարզում» որպես վարչության խորհրդական, եկամուտների և պետական տուրքի վարչության պետ աշխատած ազգագրագետ Իվան Շոպենի (1798 — 1870) վկայությամբ՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակներում (19-րդ դարի առաջին քառորդի վերջերին) Երևանում պահպանվել էին 7 քարավանատներ, որոնք գոյություն ունեին 17-18-րդ դարերից։ Երթևեկող վաճառականներին սպասարկելու նպատակով իջևանատներին կից կառուցված էին ախոռներ, պահեստներ, գիշերելու համար սենյակներ ու մի շարք կրպակներ։
Շերամի բոժոժ տեղափոխող ուղտերի քարավան, Գորիս, 1930 -ական թվականներ (Լուսանկարը՝ Հայաստանի Պատմության թանգարանի հավաքածուից)
Դեռևս 13-րդ դարի հայտնի ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն, Երզնկայում հանգրվանելուց հետո, 1270-ական թվականներին հաղորդել է, որ այդ քաղաքում է մշակվում աշխարհի լավագույն բամբակյա գործվածքը՝ «բուքրամը»: Պետական վերահսկողության բացակայության պատճառով, հատկապես 17-19-րդ դարերում ճանապարհներն անվտանգ չէին, հաճախակի էին «ճանապարհային ելուզակների»՝ քոչվոր ցեղերի ավազակային հարձակումները (հատկապես ամռան ամիսներին իրենց հոտերով Երզնկայի դաշտ տեղափոխված՝ «քարվան կտրող» քրդերն էին կողոպտում):
Քարավանի վրա հարձակումը պատկերող՝ միջնադարյան մի դրվագ
Քարավանների ուղեկցությամբ՝ Րաֆֆու «Կայծեր»-ից քաղված դրվագներով մի փոքրիկ ճամփորդություն՝ ստորև (մտաբերելով Ստեփան Զորյանի նկարագրություններից. «Քարավանի հետ միասին նրա հետևից գնում էին բազմատեսակ իրերով ու հակերով բեռնված ձիեր, ջորիներ և ուղտեր` զարդարված գույնզգույն սանձերով, գույնզգույն թելերի փնջերով ու բոժոժներով, որոնց նվագուն, ծորուն հնչյունները միախառնվելով գետի շառաչին, լցնում էին միջոցը անլռելի ձայներով»:)
«Քարավանների պատմությունը միշտ իմ վրա կախարդիչ տպավորություն էր թողել. նրանց մասին լսել էի շատ և շատ հետաքրքիր զրույցներ: Այժմ դուք կարող եք երևակայել իմ ուրախությունը, որ առաջին անգամ ես բախտ ունեի ճանապարհորդել մի մեծ քարավանի հետ: Նա պետք է դուրս գար երեկոյան պահուն. ցերեկվա տոթի պատճառով որոշել էին գնալ գիշերով:
Վարպետ Փանոսը, նրա մայրը, կինը, երեխաները հավաքվել էին բակում մեզ ճանապարհ դնելու: Ծառաները, աղախինները և գործարանի աշակերտները, խումբով կանգնած, հեռվից նայում էին: Բոլորի դեմքի վրա երևում էր մի տեսակ տխրություն, կարծես Ասլանը այդ տան սիրելի անդամներից մեկը լիներ, որ գնում էր հեռու, շատ հեռու, և գուցե մյուս անգամ չէին տեսնի նրան: Նա ցած իջավ սանդուղքներից, մոտեցավ վարպետի մորը, կնոջը, սեղմեց նրանց ձեռքը, գրկեց նրա երեխաներին և, բոլորին մնաք բարով ասելով, դուրս եկանք: Փողոցում սպասում էին մեզ երկու ձիաներ` փաշայի ընծայած ձին Ասլանի համար և մի բավական լավ ձի ինձ համար, որ բերել էին քարավանից: Ասլանը համբուրվեցավ վարպետ Փանոսի հետ և կրկին անգամ սեղմեց նրա ձեռքը: Ես նկատեցի վարպետի աչքերում արտասուքի կաթիլներ: Նստեցինք ձիաները: Բակում հավաքված բազմությունը այժմ խմբված էր բակի դռանը:
— Մնաք բարյա՜վ, բարեկամնե՛ր,- ասաց Ասլանը:
— Բարի ճանապա՜րհ և հաջողությո՜ւն,- ասաց վարպետ Փանոսը:
— Բարի ճանապա՜րհ,- կրկնեցին նրա մայրը, կինը և փոքրիկ երեխաները:
Մենք մեծ շնորհակալությամբ թողեցինք այն տունը, որտեղ վայելել էինք այնքան հյուրասիրություն, այնքան հարգանք և այնքան անկեղծ բարեկամական սեր»:
«…Քարավա՜ն, — դա Արևելքի շարժական կյանքն է. քարավան տեսնելով, կարելի է Արևելքի կենդանի, գործունյա և եռանդոտ մասը տեսած լինել: Նեղ ու անձուկ ճանապարհի երկարությամբ բռնել էր նա մի քանի փարսախ տարածություն: Մինը մյուսի ետևից շարված էին բեռնակիր գրաստները: Այդ երկար, կենդանի շղթան, որի ծայրը չէր երևում, դանդաղ կերպով շարժվում էր, առաջ էր ընթանում և, ճանապարհի խոտորնակի ուղղությամբ, օձի նման պտույտներ էր գործում, գալարվում էր և դարձյալ ուղիղ ընթացք էր ստանում, երբ ճանապարհը փոքր-ինչ հարթ էր և ուղղաձիգ: Բեռնակիր գրաստները բաղկացած էին ջորիներից: Նրանք ղաթար-ղաթար, այսինքն՝ խումբ-խումբ, դասավորված էին միմյանց ետևից: Յուրաքանչյուր խումբը բաղկացած էր տասն ջորիից, բոլորը՝ միագույն: Մի խումբը սպիտակներ էին, մյուսը՝ սևեր, երրորդը՝ մուգ մոխրագույն և այլն: Բոլորից առաջ գնում էր սպիտակների խումբը: Յուրաքանչյուր խումբ կազմում էր մի միություն: Մեկ ջորին կապած էր մյուսի համետի ետևից երասանակի շղթայով: Ամեն մի խումբի հետ գնում էին երկու ծառաներ, որ, եթե բեռները ծռվելու լինեն՝ ուղղեն, կամ եթե անասուններից մեկը սայթաքելու և ընկնելու լինի՝ կանգնեցնեն:
Բոլոր ջորիների գլուխը, պարանոցը և գավակը զարդարած էին գույնզգույն հուլունքներով, գույնզգույն խխունջներով, գույնզգույն փնջիկներով և փոքրիկ, ընկուզաձև զանգակներով:
Ամեն մի քարավանապետ մի առանձին պարծանքով է զարդարում իր գրաստները, մանավանդ, երբ քարավանը մոտենում է մի նոր քաղաքի, կամ դուրս է գալիս քաղաքից: Եվ այդ պճնասեր անասունները այն աստիճան սովորած են իրանց զարդարանքներին ու զանգակներին, որ եթե զանգակներ չունենան, լավ չեն գնա: Երբ հարյուրավոր անասուններ շարժվում են, շրջակա լեռները, բլուրները դղրդում են զանգակների խլացնող ձայնից: Նրանց քայլերի չափով հնչյունները պահպանում են մի առանձին ներդաշնակություն, որ խիստ կախարդիչ տպավորություն է գործում, մանավանդ գիշերային պահուն, երբ քարավանը գնում է ամայի ձորերի միջով: Բոլորի առջևը ընկած, միայնակ գնում էր «փիշանգը»՝ քարավանի առաջնորդը: Դա մի սպիտակ, ամեհի ջորի էր, հզոր կուրծքով և գեղեցիկ գլխով: Իր հետևողներից որոշվում էր նա իր ավելի՛ շքեղ զարդարանքներով, որ կազմված էին թանկագին իրեղեններից: Նա ջորիների արքան էր. նա ազատ էր բեռնից. նա միայն առաջնորդում էր: Նայելով այդ խելացի անասունի վրա, ես մտածում էի. ո՜րքան լավ կլիներ, եթե այդ երկրի առաջնորդները կամ նրա կառավարիչները այդպես բարեխիղճ կերպով կատարեին իրանց պաշտոնը, որպես այդ սպիտակ ջորին»…
…«Քարավան-բաշին (քարավանի պետը) ազգով Հայ էր, հայտնի Թոխմախ-Արթինը, որը, բնիկ Արզրումցի լինելով, սովորություն ուներ ամեն խոսքի մեջ կրկնել այդ առածը՝ «Մինչև չպղտորվի, չի պարզվի»: Նա առանց պատճառի չէր ստացել իր «թոխմախ» մականունը, որ նշանակում է «երկաթյա մեծ կռան, որով դարբինները երկաթ են կռում ու կոփում»: Միջին հասակով մարդ էր Արթինը, ամրակազմ, որպես ծառի բուն: Նրա խոշոր դեմքի վրա մազերից ազատ մնացել էր միայն քիթը և ճակատի մի փոքրիկ մասը: Մինչև անգամ ականջները ծածկված էին խիտ ու կոշտ մազերով: Նա սովորություն ուներ ինքն իրան ծաղրել, ասելով, թե մայրը իրան գողացել է արջերի որջից: Բայց երբ խոսում էիր այդ կոշտ ու կոպիտ մարդու հետ, նրա դեմքի խոշոր գծերը մեղմանում էին և կարծես հետզհետե գեղեցկանում էր նա: Այն խիստ և կարծր կեղևի մեջ կար ազնիվ սիրտ, կային և ազնիվ զգացմունքներ: Նստած մի սև նժույգի վրա, հրացանը ուսին, ատրճանակները թամքի ղաշին կապած, թուրը գոտիից քարշ ընկած, նա կայծակի արագությամբ մի րոպե քարավանի առջևումն էր, մյուս րոպե՝ նրա ետևումը: Ճանապարհների և անցքերի բոլոր վտանգավոր տեղերը գիտեր նա: Երբ այսպիսի տեղերի էր հասնում, բաժանվում էր քարավանից, հեռանում էր, բարձրանում էր բլուրների վրա, դիտելու՝ արդյոք ճանապարհը ազա՞տ էր ավազակներից, թե՞ փակել էին անցքը:
Թոխմախ-Արթինը մոտ հիսուն տարեկան կլիներ, բայց դեռ պահպանել էր իր երիտասարդական աշխույժն ու կայտառությունը: Քսան տարիից ավելի նա ջորեպան էր: Ամբողջ Փոքր Ասիան, Արաբիան, Միջագետքը մինչև Եգիպտոս նրա քարավանի ընդարձակ ասպարեզն էր: Շատ անգամ բեռներ էր վերառնում դեպի Կովկաս, Պարսկաստան և հասցնում էր մինչև Սպահան, Շիրազ և Բանդար-Բուշեր: Նրա հավատարմությունը օրինակելի էր: Վաճառականները ոսկիների տոպրակները առանց համբարելու էին հանձնում նրան: Ամեն մի քաղաքում, երբ գիտեին, որ Թոխմախ-Արթինի քարավանը մի կամ երկու ամսից հետո պետք է հայտնվի, վաճառականները, որքան էլ շտապելիս լինեին, դարձյալ սպասում էին, մինչև նա գա, որ իրանց բեռները կամ արծաթը նրան հանձնեն: Ամենքին հայտնի էր այն անցքը, որ մի անգամ Լորիստանի անապատներով անցնելիս դեպի Պարսից ծոցը, Բախտիարի (հին բակտրիացիք) կոչված ելուզակները մի քանի հարյուր հոգով հարձակվեցան նրա քարավանի վրա և ամեն ինչ կողոպտեցին: Ինքը՝ Արթինը, կռվի ժամանակ սաստիկ վերքեր ստացավ: Նրա ծառաներից շատերը սպանվեցան: Այդպիսի դեպքերում վաճառականները շատ ներողամիտ են լինում. եթե քարավանի մեջ փող ունեն, գիտեն, որ կողոպտված պետք է լինի, իսկ եթե մնացած ևս լինի, գիտեն, որ քարավան-բաշին իրավացի պատճառներ ունի ասելու, թե կողոպտել են: Մի համադանցի պարսիկ վաճառական հանձնել էր Արթինին հինգ հազար ոսկի` Բաղդադ տանելու, երբ պատահեց հիշյալ անցքը: Համադանցին իր ոսկիները բոլորովին կորած էր համարում: Բայց մի տարուց հետո հայտնվեցավ Արթինը և դրեց նրա առջև ոսկիների պարկը:
— Այդ ի՞նչ է, Արթին,- հարցրեց վաճառականը:
— Ձեր ոսկիները,- պատասխանեց Արթինը:
— Մի՞թե նրանք մնացել են,- հարցրեց վաճառականը, չհավատալով իր աչքերին:
Արթինը պատմեց, թե ելուզակների հարձակման ժամանակ նա այդ պարկը ձգեց մի փոսի մեջ, ծածկեց հողով ու քարերով: Ամիսներից հետո, երբ ինքը առողջացավ, վերքերը լավացան, գնաց, որոնեց և պարկը իր տեղումը գտավ, և եթե այդքան ժամանակ ուշացրեց վերադարձնել, պատճառը իր հիվանդությունն էր:
— Շատ ապրե՜ս, Արթի՛ն, — ասաց պարսիկը: — Եթե դու քրիստոնյա չլինեիր, քո այդքան հավատարմության համար քո տեղը մյուս կյանքում Մուհամմեդի դրախտի ամենափառավոր բաժնումը կլիներ: Ե՛կ դու մահմեդակա՛ն դարձիր: Իմ աղջիկը և իմ հարստության կեսը քեզ կտամ:
Արթինը այդ ժամանակ երիտասարդ էր, դեռ չէր ամուսնացած: Նա, իհարկե, ծիծաղում է մոլեռանդ մահմեդականի առաջարկության վրա, որը, մահմեդականների սովորությամբ, իրան պարտավորություն էր համարում, ամեն մի բարեխիղճ քրիստոնյա տեսնելիս, ասել նրան. «Ամեն ինչ քո մեջ լավ է, միայն մի բան պակաս է, որ մահմեդական չես»:
Պարսիկը բաժանում է ոսկիների մի մասը և առաջարկում է Արթինին, բայց նա շնորհակալությամբ մերժում է, ասելով.
— Ինչո՞ւ եք տալիս ինձ այդ ոսկիները. իմ պարտքն է ձեր ավանդը ամբողջությամբ կա՛մ տեղ հասցնել, կա՛մ ձեզ վերադարձնել: Եվ եթե ելուզակները չտարան, այդ ձեր բախտիցն էր»…
Մ. Սարյան «Քարավան», 1926 թ. (Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի ֆոնդապահոց)
Հ.գ. Խաչատուր Ավետիսյանի «ՔԱՐԱՎԱՆԸ»՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու հիշեցմամբ…
«Պատմությունը մի վարդապետարան է, որի մեջ ապագա սերունդը կրթվում է՝ զգուշանալով իր Նախահարց (Նախահայրերի, Կ.Ա.) սխալներից և հետևելով նրանց լավ գործերի օրինակին»,- գրել է Րաֆֆին:
Դեռևս ոչ վաղ անցյալում աշխարհի առևտրային ճանապարհներն էին կտրում-անցնում բազմաթիվ Հայերի քարավանները: Խաչատուր Դադայանի՝ «Հայկական քարավաններ»-ից մի հատված՝ ի հիշեցումն…
«…Եթե մարդկությունն ստեղծել է հավերժական շարժիչ, ապա դա ուղտն է: Այդ սակավապետ, դիմացկուն ու տգեղ և հազարամյակների միջով իր գեշությունը բարձրագլուխ, հպարտորեն կրած կենդանին մարդկանց հանդիպեցրեց մարդկանց հետ: Լուռումունջ անցնելով ձյունածածկ լեռներով ու ձորերով, լերկ ժայռուքարափներով և անկենդան անապատներով՝ նա սկզբում տանում էր հողի բերքեր: Հետո մարդիկ իրենց արհեստների արդյունքը բարձեցին նրա սապատներին, երկրե-երկիր սկսեցին ապրանքներ փոխադրել, և գեշ հայվանը դարձավ անփոխարինելի փոխադրող ու փոխանակող: Ապա ուղտին միացան ջորին, ձին, էշը, և բոլորին անվանեցին գրաստ: Բայց մեծագույն, հռչակավոր գրաստ էինք և մենք՝ Հայերս: Մենք յուրատեսակ «միջազգային գրաստ» էինք, որը կտրում-անցնում էր աշխարհե-աշխարհ, մայրցամաքից-մայրցամաք: Ինչպե՞ս էինք դա անում, ի՞նչ էինք տանում-բերում:
Նախ պետք է անդրադառնանք Նոր Ջուղային, որովհետև աշխարհե-աշխարհ, մայրցամաքից մայրցամաք կտրող-անցնող Հայը, առաջին հերթին, Նոր Ջուղայեցին էր:
Ուղտը աչքի առաջ էր, պարսիկը բուծում էր, Նոր Ջուղայեցին՝ նրանից գնում, ընդ որում, ամեն յոթերորդ սապատավորը ձրի էր: Վեցի վրա բարձում էր թանկարժեք համեմունքներ և խիստ թանկարժեք հում մետաքս՝ օտար երկրներում վաճառելու, իսկ յոթերորդն ի՛ր համար էր: Դրա վրա բեռնում էր անկողին, կերակուր եփելու ամաններ, ուտելիք՝ բաստուրմա, սուջուխ, յուղ, ալյուր, գինի, օղի, մրգաչիր, ինչպես նաև ուռկան՝ պատահած գետերից ձուկ որսալու համար: Այսինքն, սննդի վրա գրեթե ոչինչ չէր ծախսում:
Եվրոպական գյուղերում հաց, կարագ, կաթ, պանիր, ձու էր վերցնում ու դիմացը տալիս զաֆրան, պղպեղ, հնդընկույզ և այլ համեմունքներ: Իսկ Ասիայում ուտելիքը փոխանակում էր Վենետիկի, Նյուրնբերգի, Ֆրանսիայի մանր իրերով՝ հայելիով, մատանիով, ապարանջանով, արհեստական մարգարիտներով, դանակ-մկրատով, ասեղ-գնդասեղով, որոնք արևելցիների համար ավելի գնահատելի էին, քան փողը: Եթե հայտնվում էին մեծ քաղաքներում, ապա ուղտերին տեղավորում էին քարվանսարաներում ու խաներում, իսկ իրենք 5-6 հոգով մի սենյակ էին վարձում:
Ջրափի իջևանատան մնացորդները
Չէ, Նոր Ջուղայեցին ժլատ չէր, ամենևի՛ն, խնայասեր էր, բայց ոչ գծուծ. ամիսներ, տարիներ տևած ճամփորդությունից վերադարձին այնպիսի՜ ճոխ քեֆեր էր սարքում, որ ապշահար եվրոպացի ուղեգիրները դրանք արձանագրում էին իրենց մատյաններում: Այսքանը Նոր Ջուղայեցիների ճամփորդության եղանակի մասին:
Հակոբ Քոսյանը 1899 թ. Վիեննայում հրատարակեց «Հայք ի Զմիւռնիա եւ ի շրջակայս» գիրքը: Դա, ըստ էության, ճամփորդական շարադրանք էր, հեղինակն այցելել էր փառահեղ Զմյուռնիա (Իզմիր) ու մանրամասն հետազոտել նավահանգստի ու շրջակա գյուղերի Հայության վիճակը: Ահա թե նա մասնավորապես ինչ է գրում. «Եւրոպայի եւ Ասիայի վաճառքներու եւ բերքերու փոփոխութեան նաւահանգիստն ըլլալու պատիւը կը կրէ Զմիւռնիա: Ասոր համար տասնեօթներորդ եւ տասնութերորդ դարերու մէջ, նոյն իսկ տասնուիններորդ դարուս սկիզբները երկայն շարք մը ուղտերու միշտ շարժման մէջ էր, Փոքր Ասիոյ ներքին կողմերէն կու գար՝ բեռնաւորուած մետաքս, համեմունք եւ պտուղ եւ կ’անցնէր Զմիւռնիոյ «Կարաւանների կամուրջ» (Pont des Caravanes) ըսուած նշանաւոր կամուրջէն, որ քաղաքին դուռը կը համարուէր, եւ կը դառնար նոյն ճամբով՝ բեռնաւորուած Լիոնի, Վենետիկի եւ Մարսիլիայի վաճառքներով:
«Քարավանների կամուրջը» Զմյուռնիայում
Նորեկ եւրոպացի ճանապարհորդ մը, որ բնաւ արեւելեան քաղաքաց վրայ գաղափար չունի, նաւէն դուրս ելած եւ ոտքը ցամաք կոխած վայրկենին՝ զարմանալի տեսարաններ բացուած կը տեսնէ առջեւն, այնպիսի տեսարաններ, որոնք ապշութեան մէջ կը ձգեն զինքը: Երկայն շարք մ’ուղտերու քարափանց վրայ, խառնիճաղանջ ամբոխին մէջէն դէպ ի վեր, ուրիշ շարք մը կու գայ վերէն, օրն ի բուն շարժման մէջ են տաք կլիմայի բեռնաբարձ այս անասունները, բոժոժներով եւ զանգակներով զարդարուած, ոմանք ծանրաբեռն բեռնաւորուած՝ հանդարտաքայլ յառաջ կը շարժին, ոմանք բեռներէն թեթեւցած քիչ մ’աւելի շուտով կը քալեն, որոնց առջեւէն կ’երթայ սովորաբար իշուկ մը, վրան ալ կքած ընդհանրապէս սեւամորթ ուղտապանը, որ հոգնութենէն կէս մը կը մրափէ:
Առաջին անգամ այս ուղտերու շարքը տեսնողը կ’ապշի կը մնայ. քարափանց վրայ կը տեսնուին եւրոպացիներ, որոնք հետաքրքրութեամբ միտ կը դնեն այս անասնոց քայլերուն, երկայն վզերուն, զարդարանքներուն՝ բոժոժներուն, երբ մանաւանդ «ըմբիշ» (փէհլիվան) ըսուած ուղտը տեսնեն, որուն ոտքէն մինչեւ գլուխը զանգակիկներ կախուած, ճերմակ փրփուրը բերանը պատած, ահագին շառաչիւնով բարձրագլուխ կ’երթայ շարքին առջեւէն»:
Փայլուն, գունագեղ նկարագրություն, որը փոխանցում է ժամանակի շունչը այն չքնաղ, բազմալեզու քաղաքի, ուր թուրքը 1915-ին թեպետ ցեղասպանություն չիրականացրեց, բայց հայաթափեց ու հունաթափեց 1922-ին:
Մնում է մեկ հարցի պատասխանել՝ թանկարժեք ապրանքներով բեռնավորված քարավանները ենթարկվու՞մ էին ավազակային հարձակումների, թալանի: Այո՛, բայց խիստ հազվադեպ, որովհետև դա ողբերգական ավարտ կարող էր ունենալ հենց ավազակների համար: Բացատրենք 1974 թ. Բեյրութում լույս տեսած «Պատմագիրք Կիւրինի» գրքից հետևյալ քաղվածքով. «Գամիրքի հայերի գլխաւոր զբաղմունքներից մէկն էլ քարաւանային առեւտուրն էր: Բացի քաղաքային նստակեաց առեւտրից, գոյութիւն ունէր նաեւ փոխադրական տարանցիկ առեւտուր, որը իր վրայ կրում էր միջնորդական քարաւանային առեւտրի կնիքը:
Եթէ մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբները փոխադրութեան գլխաւոր միջոցը հանդիսանում էր գրաստը՝ ուղտապաններ, ջորեպաններ (գաթրճի), իշապաններ (կուլուկճի), ապա յետագայում հանդէս էին եկել նաեւ կառապաններ: Կիւրինցիները ձիերով, ուղտերով ապրանք էին փոխադրում Հալէպից Կեսարիա, Կեսարիայից Տրապիզոն, ապա Պրուսա, Ատանա-Մերսին, Ատանայից՝ Հալէպ: 1800 թուականներին ամբողջ Անատոլիայի համար առեւտրական ամենամեծ կեդրոնը հանդիսանում էր Հալէպ քաղաքը, որտեղից Կեսարիա ապրանք փոխադրելու վաճառականութեան գործը ձեռնարկել էր կիւրինցին: Եւ դա այնպիսի մի ժամանակ, երբ այդ նոյն շրջանի քաղաքացիները, թուրք եւ քուրդ զանազան ցեղերի ասպատակութիւններից վախենալով, չէին համարձակւում ճամբորդութիւն անել եւ առեւտրական յարաբերութիւններ ստեղծել ուրիշ վաճառաշահ քաղաքների հետ: Կիւրինցիների ապրանք փոխադրելը առաջին շրջանում ունէր հետեւեալ պատկերը. քարաւանը՝ 70-80 անձից բաղկացած մի խումբ, 80-100 բեռնաւորուած ջորիներով եւ ձիերով ճանապարհ էր ելնում Հալէպից: Երեսուն ընտրեալ եւ վարձուած զինակիցներ, որպէս պահակախումբ, տասը առջեւից, տասը մէջտեղից եւ տասն էլ ետեւից ուղեկցում էին քարաւանին, իսկ բազմաթիւ մեծ ու փոքր վաճառականներ կամ այլ ճամբորդներ, բոլորն էլ քարաւանային խմբում ունէին իրենց յատուկ պարտականութիւնները եւ այդ պարտականութիւնները անխախտ կատարում էին ողջ ճանապարհին: Մայիս-օգոստոս ամիսներին քարաւանները սովորաբար իջեւանում էին դուրսը՝ բացօդեայ, յարմար վայրերում, ուր բեռները որպէս պատնեշ շուրջանակի դասաւորում էին, որպէսզի կանխակալ յարձակման վտանգի հնարաւորութեան դէպքում կարողանան կազմ ու պատրաստ դիմադրել թշնամուն: Երթեւեկի ապահովութեան համար նրանք վարում էին, այսպէս ասած՝ սիրաշահելու քաղաքականութիւն: Հրոսապետներին, գիւղապետներին, ցեղապետներին, նոյնիսկ Զէյթունի Հայ մեծամեծներին պարգեւի անուան տակ կաշառք էին տալիս: Ընդհանրապէս իբրեւ նուէր տրւում էր մի շալվարցու, չուխա, պատրաստի աբա, շապիկի համար մետաքսէ կերպասներ, սուրճ, շաքար, նարկիլէի համար թենպեքի եւ այլն:
Խոջա Նազար
Քարաւանային առեւտուրը իւրայատուկ մի համագործակցութիւն էր, որն ունէր իր ղեկավարը՝ ճելեվտէրը կամ ճելէպտէր: Սա ընդհանրապէս լինում էր ամենահարուստ եւ փորձառու վաճառական եւ միաժամանակ կատարում էր ընդհանուր ծախսարարի պաշտօնը: Քարաւանն ունէր իր ընդհանուր գոյքը եւ ներքին կանոնները: Քարաւանի գոյքը կայանում էր հետեւեալում. վրան, ապրանքները անձրեւից պաշտպանելու համար ծածկոցներ (քաշեր), կերակրի պղնձեայ կաթսա, իւղաման, մածունի տոպրակ (բիազից), կովի կաշուից ջրաման՝ ղալանջ (24 լիդր ջրի համար) եւ այլ մանր իրեր, իսկ անդամներից իւրաքանչիւրն ունէր իր սեփական աբան կամ յափնջին՝ գիշերելու համար: Քարաւանի անդամներից իւրաքանչիւրը իր առեւտրական գործառնութիւնների ազատութիւնը պահելով հանդերձ, ճանապարհի ընթացքում կատարում էր իրեն բաժին ընկած պարտականութիւնը»: Այսինքն, քարավանը լավ կազմակերպված, խիստ կարգուկանոնով, զինված պահակախմբով բազմություն էր, որը գրեթե անհնար էր թալանել: Երբեմն քարավան կազմելու համար վաճառականները սպասում էին մինչև բավական թվով մարդիկ միանային: Իսկ, օրինակ, Չինաստանում քարավանները բաղկացած էին լինում 3-4 հազար մարդուց:
Մենք բերեցինք ընդամենը երեք օրինակ, սակայն քարավանային բեռնափոխադրումներով Հայերն զբաղվում էին ամենուր, որտեղ համայնք կար: Ֆրանսիացի Հայագետ Ֆ. Մակլերը՝ խոսելով լեհահայ գաղթօջախի մասին, նշում է, որ քարավաններ կազմակերպելը Հայոց մենաշնորհն էր, և նույնիսկ Նյուրնբերգի գերմանացի վաճառականներն էին օգտվում Հայերի ծառայություններից: Ուշագրավ է, որ Հայ քարավանապետները տիրապետում էին եվրոպական և ասիական բազմաթիվ լեզուների, իսկ նրանցից մեկը խոսում էր… 98 լեզվով»…
Հայկական Լեռնաշխարհի ու Հին Աշխարհի տարբեր երկրների հնավայրերից հայտնաբերված մեծաքանակ ու բազմատեսակ հմայիլներից են վեգերը՝ ճաները (ճանը՝ կոճը, կոռը՝ ոչխարի, այծի կամ այլ կենդանիների նախակճղակի հոդային ոսկորներից է, որով խաղում էին հնուց ի վեր): Գտնված վեգերի մի զգալի մասը խաղավեգեր են՝ անմշակ կամ մշակված, գունավորված, երբեմն՝ մի քանի տասնյակի կամ հարյուրների հասնող կույտերով, պահված նաև կավե ամանների՝ փարչերի մեջ… Ճանով խաղերն ամենատարածված խաղերից են, որոնք հազարամյակներ հարատևելով հասել են մեր օրերը (օրինակ՝ ուղիղ գծի վրա շարված ընկույզներին կամ վեգերին հարվածել են ավելի խոշոր ու ծանր վեգով, հետագայում նաև՝ փայտից կամ թաղիքից պատրաստած գնդակով, կամ խաղացել են «քարկտիկը» հիշեցնող խաղերով): Խաղացողներն իրենց վեգերի՝ ճաների հավաքածուն ունեն. զանազան խաղերի կանոններով՝ պարտվողը հաղթողին է հանձնում իր բոլոր ճաները…
Ճանի կողմերն ըստ դիրքի, ունեն իրենց անվանումներն ու կարգավիճակները («արժեքը»):
Լճաշենից, Արթիկից, Գառնիից, Դվինից, Ամբերդից ու բազմաթիվ այլ վայրերից պեղված վեգերի մի մասը միջանցիկ անցքերով են, մեկ կամ մի քանի կողմը հարթեցված…
«Հարթեցված վեգերը օգտագործվել են նաև բախտագուշակության համար: Մինչև այժմ ժողովրդական ասացվածքներում հանդիպում է «Վեգս ալչու կանգնեց», այսինքն՝ «Գործս հաջող գնաց», արտահայտությանը (Ս Ամատունի, «Հայոց բառ ու բան» Վաղարշապատ, 1912, «Հայ ժողովրդական խաղեր»…): Բախտագուշակության համար Տ-աձև կողմը բարեհաջողության նշան էր, իսկ դրան հակառակ կողմը՝ անհաջողության: Բախտագուշակության համար, հավանաբար, օգտագործվել են խոշոր եղջերավոր կենդանիների վեգերը…»:
«Խաղավեգերի մեջ աոանձին խումբ են կազմում ներկված վեգերը. սրանք նույն անմշակ վեգերն են, միայն ներկված են կարմիր գույնով։ Նման վեգեր են հայտնաբերվել տարբեր ժամանակաշրջաններով թվագրվող հուշարձաններից՝ Արթիկից (ուշ բրոնզի դար), Գառնիից (անտիկ), Դվինից և Ամբերդից (միջնադար)»:
«Խաղավեգերի մեջ առանձնանում է անմշակ վեգերի մի խումբ, որոնց մեջ խուլ անցք է փորված և լցված մետաղով (անագ կամ կապար /արճիճ/)։ Հայաստանում նման վեգերի վաղ օրինակներ մեզ հայտնի չեն: Ոչխարի մի այդպիսի վեգ ունենք միայն միջնադարյան Դվինի պեղումներից:
Վեգի մեջ մետաղ լցնելով այն ծանրացրել են՝ խաղերի համար ավելի հարմար դարձնելու նպատակով։ Այդ վեգերը ունեցել են հատուկ անուն՝ արճճոտան, անաքա (հանաքա, էնեքե, խամուկ, լոք)։ Հաճախ վեգը ծանրացնելու համար փաթաթել են բրոնզե կամ երկաթե լարով։ Վեգախաղերն այնքան տարածված են եղել, որ վեգեր պատրաստել են նաև մետաղից: Բրոնզից ձուլած վեգեր են հայտնաբերվել Արտաշատից: Մետաղից վեգ պատրաստելը կամ մետաղով վեգը ծանրացնելու սովորությունը շատ էր տարածված նաև հյուսիս մերձսևծովյան շրջաններում»։
Ճաներով խաղացող աղջիկը (հունական քանդակի՝ հռոմեական ընդօրինակում)
«…Վեգախաղերը զարգացրել են ճարպկություն և աչքաչափ։ Վեգ են խաղացել գարնանը, աշնանը, ձմոանը, հարթ գետնի, կտուրների, սառույցի վրա։ Խաղացել են տոնակատարությունների, հատկապես՝ Բարեկենդանի ժամանակ։ Դժվար է ասել ազգագրական հայտնի խաղերից ո՛րն է հնում օգտագործվել, սակայն, հնարավոր է, որ նմանատիպ խաղեր խաղացել են նաև հին շրշանում։ Հայտնի է, որ անտիկ շրշանում վեգի կողմերը ունեցել են իրենց արժեքը (գինը)՝ նեղ տափակ կողմը հավասար էր մեկ միավորի, դրան հակառակ կողմը՝ 6, լայն ներճկված կողմը՝ 3 միավորի, դրան հակառակ՝ լայն ուռուցիկ կողմը՝ 4 միավորի»:
«…Պեղածո վեգերի մեջ զգալի մաս են կազմում հմայիլ վեգերը, որոնք հանդիպում են մ. թ. ա. 3-րդ հազարամյակից։ Հնագույններից է Թագավորանիստից հայտնաբերված ոչխարի վեգը, որի կենտրոնում արված է միջանցիկ անցք, իսկ ուշ բրոնզի դարով թվագրվող՝ կենտրոնում միջանցիկ անցքով վեգեր մեզ հայտնի են Լճաշենից (ոչխարի և այծի) և Արթիկից (խոշոր եղջերավոր կենդանու վեգ)»։
Ոսկրե վեգ՝ հայտնաբերված 1974 թվականին՝ Արարատի մարզի Ջրահովիտ գյուղից (վերագրվում է ն.թ.ա. 31-29-րդ դարերին), պեղումների ղեկավար՝ Է. Խանզադյան
«…Հմայիլ վեգեր են հանդիպում նաև ուրարտական հուշարձաններից՝ Արգիշտիխինիլիից և Կարմիր Բլուրից (ոչխարի վեգեր, երկուսի անցքն էլ ծայրից), Հայկաբերդից (Չաուշթեփե, միջանցիկ անցքը երկայնակի է, նեղ կողմերին զուգահեռ)։ Հմայիլ վեգերը լայն տարածում են ունեցել նաև անտիկ շրջանում։ Նման վեգեր հայտնի են Արտաշատից և Գառնիից։ Գառնիի՝ վերը հիշատակված դամբարանից հայտնաբերված վեգերի հավաքածուում կան նաև միջանցիկ անցքով վեգեր։ Այդ վեգերի որոշ մասի միջանցիկ անցքերի մեջ պահպանվել է բրոնզե կամ երկաթե մեկական օղակ:
Վեգերով խաղացող կանայք (Հին Հունաստան, հելլենիստական շրջան (ն.թ.ա. 4-րդ դար), գտնվում է Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում)
Հմայիլ վեգերի օգտագործումը շարունակվել է նաև միջնադարում, ինչպես դա երևում է Դվինում հայտնաբերված օրինակներից: Հմայիլ վեգերը տարածված էին ոչ միայն Հայաստանում…»:
Հերկուլանումում հայտնաբերված՝ մարմարի վրա պատկերված նկարի վերարտադրություն՝ ճաներով խաղացող կանայք (մոտ ն.թ.ա 400-300 թ.թ., լուսանկարը՝ 1911 թվականի՝ Բրիտանական հանրագիտարանից)
«…Ըստ ազգագրական տվյալների, երկաթե օղով վեգերը եղել են մանկապաշտպան հմայիլներ և կախվել են երեխայի օրորոցից՝ միաժամանակ օգտագործվելով նաև որպես խաղալիք: Խոշոր եղջերավոր կենդանիների վեգերը, որոնք կոչվել են «կոռա», պահել են պատերի խոռոչներում, դրանց փոշին դեղամիջոց էր համարվում («Հայկական ժողովրդական խաղեր», էջ 32): Այսպիսով՝ հարուստ հնագիտական նյութի զուգորդումը ազգագրական նյութերի, ինչպես նաև մեզ հասած գրավոր աղբյուրների հետ, թույլ է տալիս ենթադրել, որ տարբեր կենդանիների վեգերը, իբրև հմայիլներ և խաղամիջոցներ, հանդես են գալիս վաղնջական ժամանակներից և հարատևում են մինչև մեր օրերը։ Դրանք հնարավորություն են տայիս ուսումնասիրելու և ամբողջացնելու մեր պատկերացումները մեզ հասած ժողովրդական սակավաթիվ խաղերի, հմայիլների ու հավատալիքների մասին»: (Մեջբերումները՝ Ն. Գ. Ենգիբարյանի՝ «Հին Հայաստանի վեգ-հմայիլները և վեգ-խաղալիքները» ուսումնասիրությունից):
Վեգերով խաղի տեսարան՝ գինու կարասի վրա (ն.թ. 1-ին դար, Ֆրանսիա)
Հին աշխարհում հույներին ու հռոմեացիներին ևս ծանոթ էր ճանը՝ «աստրագալը», որը նաև սիրային ոլորտում էր հայտնի խորհրդանիշ: Մոտ 2.000 տարի առաջ հռոմեացի ականավոր բանաստեղծ Օվիդիոսն իր՝ «Սիրո արվեստ»-ում նշում էր, որ կինը պետք է վեգերի խաղում հմուտ լինի՝ գիտակ ճաների նշանակությանն ու արժեքին (խաղը լատիներենով կոչվում էր «talus», հունարենով՝ «astragalos»)…
Ճանի տեսքով թրծակավե անոթ՝ Էրոսի պատկերով (Հունաստան, ն.թ.ա. 460 թ.)
Ն.թ.ա. 6 — 5-րդ դարերում ապրած հույն բանաստեղծը՝ Անակրեոնն իր երգերը գրում էր «Էրոսի՝ Սիրո դիցի աստրագալների (ճաների, Կ.Ա.) վրա» (ապրել է Թեոսում, Կոնակում՝ հետագայում՝ Իզմիրի մարզը):
Սիրված ու խիստ տարածված վեգախաղերի մասին բազմաթիվ հիշատակություններ կան ժողովրդական բանահյուսության մեջ, Հայ և օտարազգի գրողների՝ տարբեր դարաշրջանների ստեղծագործություններում:
Որոշ հատվածներ՝ ստորև…
«…Երբեմն ինձ հարցնում է իմ տեսած քաղաքների, իմ կարդացած գրքերի մասին: Ես նրան պատմում եմ գիտեցածիս ամենալավը, կարծես ընծայում եմ իմ վեգերի ամենագեղեցիկը, ինչպես երեխա ժամանակ: Նա շուռ ու մուռ է տալիս իմ ընծան, և կարծես դժգոհ է, որ ուզածը չեմ պատմում»… (Ակսել Բակունց)
Մոտ 3.500 տարվա վաղեմության վեգեր՝ Եգիպտոսից
Հայկ Խաչատրյանի՝ «Հայոց հնօրյա զվարճախոսները» պատումաշարից՝
«Արեգ աստծու մեհյանի քրմերն ինձ միայն ուրիշներին հայտնի գիտանք են տվել, բայց իրենց հայտնի շատ գաղտնիքներ ծածկել են ինձնից: Իմ դաստիարակ քրմի դեմքը բացվում էր, հենց որ խոսք էր լինում վեգերի մասին: Նա ինձ ստիպում էր, որ ես ամեն տեսակ վեգեր գտնեմ և բերեմ ու հանձնեմ իրեն: «- Լսի՛ր ինձ, Խու՛րս, — ասում էր քուրմ դաստիարակս,- դու պետք է իմանաս, թե ի՛նչ է վեգը: Այն կճղակավորի ծնկահոդի ոսկոր է, ոտքի կոճ, կոռ, որ ունենում են եզը, ձին, ոչխարը, կովը, այծը: Ապա նայի՛ր, Խու՛րս, վեց կողմ ունի, իրար նման են այդ կողմերից չորսը և երկուսը: Խաղում են միագույն կամ տարբեր գույներով ներկված վեգերով, որը խաղացողներին դարձնում է ճարպիկ և պատշաճ աչքաչափ ունեցող: Վեգերը շարում են նախանշված շրջագծի մեջ և հարվածում մի ուրիշ վեգով, կամ միայն մի վեգն են պտտեցնում ու գցում գետնին: Խաղի ժամանակ հաղթում է նա, ում գցած վեգը կանգնում է վեգի երկու նույնանման կողմերից մեկի վրա: Ամենքը կարծում են, թե դա հաջողության նշան է: Թող կարծեն: Միևնույն է, ոչ ոք, նույնիսկ աստվածները նրանց տարհամոզել չեն կարող: Դա պատրա՛նք է, Խու՛րս, ինչքան էլ վեգդ ցից կանգնի՝ դրանից հաջողությունն ինքն իրեն քեզ հյուր չի գա: Հայերիս համար վեգը նաև մանկապաշտպան հմայիլ է, որը կախում են օրորոցից, որպեսզի երեխային հեռու պահեն չար աչքից: Կան նաև հոտապաշտպան ու նախրապաշտպան վեգ-հմայիլներ և եզան կոճղից հղկված բախտագուշակ վեգեր: Այս ամենից բացի, Խու՛րս, դու պիտի իմանաս, որ քրմերս պատերի խոռոչներում վեգեր ենք պահում, որոնց վրա նստած փոշին եզակի դեղ է»: Իմ քուրմ-դաստիարակն այդպես էլ չասաց, թե այդ վեգերի փոշին ինչի՛ հետ են խառնում, որ դառնում է սքանչելի դեղ»:
Ստեփան Զորյանի «Ցանկապատ»-ից (1923 թ.). «Սարսափն ավելի մեծացավ, երբ ժամհարն ու գզիրը միասին ահազանգ տվին. – Թշնամին գալի՜ս է, թշնամին մո՜տ է, ով կարող է թող հեռանա՛… Բոլորը տներում գաղթի պատրաստություն տեսան, պղնձեղենն ու երկաթեղենը թաղեցին, հորթերը խառնեցին կովերին և բառաչոցով քշեցին գյուղից դուրս ու, վանդակավոր սայլերը լծելով, սկսեցին բարձել նրանց ինչ կարող էին… Մինասն ու Թևոսը նույնպես պատրաստություն տեսան գաղթելու: Նրանք էլ արին այն բոլորը, ինչ որ ուրիշներն էին անում, սայլերին բարձեցին անկողին, թխած հաց, տոպրակներով ալյուր և շորերի կապոցներ. հարսները վազեցին հավերը բռնելու, երեխաները պատերի ծակից հանեցին իրենց վեգերը… Մի խոսքով՝ ամեն մեկն աշխատում էր փրկել իրեն համար թանկագին և կարևոր բաներ»…
«…Զանգերի տագնապահար ղողանջը ցինի կռավոցի էր նման: Փողոցներում ու բակերում անհոգ խաղացող երեխաներն անգամ լրջացան, հաշտվեցին մի կոտրած վեգի համար իրար մռութ ջարդողները…» (Սերո Խանզադյան «Մխիթար Սպարապետ»):
«…Նուրիկը ճիշտ քսան փարա փող ուներ իր գրպանում: Դասական պիտույքներ գնելու փողերից նա տնտեսել էր այդ փողը: Որոշել էր արճիճով լեցված վեգեր առնել, գուցե՝ հոլ…» (Գուրգեն Մահարի «Այրվող այգեստաններ»):
«…Վահանի ձեռքերը տաքանալով սկսեցին հրաշքներ գործել իր աչքում: Նա շարում էր ճաները մի գծի վրա և մի քանի քայլի վրայից արճիճ լցրած ծանր ճանով նշան բռնելով հարվածում մեջտեղինին, ստիպելով նրան կողքի ճաներին առանց վրդովելու, դուրս թռչել շարքից: Սա մի հաջողություն էր, որով կարող էր պարծենալ ամեն մի վարպետ խաղացող: Վահանը ուզեց իր քաջագործությանը վկաներ ունենալ»… (Անահիտ Սահինյան «Ծարավ»):
«Մի կավե կունդիկ կար միայն այնտեղ: Նա կունդիկը հանեց, նայեց մեջը, և նրա տխուր աչքերը շողացին: Կունդիկը շուռ տվեց, շրխկոցով թափվեցին քսանից ավելի կարմիր, կանաչ ու դեղին վեգեր: Մարութը դրանք խաղացրեց մատների մեջ և հիշեց, թե հայրն ինչպիսի՛ ջանասիրությամբ էր տաշում ու ներկում վեգերը» (Սերո Խանզադյանի պատմվածքներից):
«Այս պատմածս ժամանակները մեր քաղաքում ութ-ինը տարեկան մաքուր-կարգին երեխա շատ քիչ էր պատահում. ոտաբոբիկ, գրպանները վեգերով լիքը, վարտիքի փողքերը պատառոտած, գլուխները` բաց, երեսները փոշոտ, ճանկռոտած, բերանները հազար տեսակ հայհոյանք, այսպես էին երեխաները չորսից մինչև տասներեք տարեկանը: Մեր ժամանակը խելք, քաղաքավարություն, բարի վարք՝ խանութի մեջ էին սովորում. տանը — ուզում եմ ասել՝ թաղերում, փողոցներում- ամեն տեսակ այլանդակություն էր՝ հարստից սկսած մինչև վերջին աղքատի երեխան» (Ռաֆայել Պատկանյանի արձակ երկերից):
«…Անցավ երկու տարի, Ծաղիկը դարձավ երինջ: Գարնանը նրան սար պետք է ուղարկեին: Հաջորդ ձմռանը, հաջողություն լինելու դեպքում, նա հորթ կունենար: Ամեն առավոտ Վահանը մի լավաշ ծալած, ծոցը դրած, գրպաններն ուռցրած ճաներով ու ընկույզներով, Ծաղիկին առաջն արած, դուրս էր գալիս տանից: Իրենց տանից էլ, մեծ մասամբ մորից ծածուկ, դուրս էին գալիս Գևոն ու Համոն և Վահանի հետ գնում նույն Ծաղիկի ետևից» (Անահիտ Սահինյան «Ծարավ»):
ՍԻԱՄԱՆԹՈ ԵՎ ԽՋԵԶԱՐԵ (Հովհաննես Շիրազ)
«Բայց բեկերի խուլ աղմուկը վեր հորդեց, Խջեզարեն աստված կանչեց, երբ տեգերն էլ նկատեց, Սիրտը քամվեց յարի համար, յարի համար իր սիրուն, Զգաց, որ այլ մի ելք չկա, յարի մահն է մոտենում, Մի վայրկյանում իմաստնացավ ի սեր անզեն սիրածի, Սիրածի մահն իր վիզն առավ՝ ընդդեմ իր հոր և օձի,
Ու երբ հանկարծ ուրուրի պես հայրն էլ հարբած ձայն տվեց,
Խջեն անզեն յարի համար վախից այնպես գունատվեց,
Որ շշնջաց.- Քնի՛ր, քնի՛ր, ո՞ր ջուրն ընկնեմ հիմա ես,
Դու անզեն ես, նրանք զինված՝ լիմա-լիմա կանեն քեզ, Թող պառավ բեկն ինձ հարս տանի, բայց հենց գիշերն առաջին Ինձ գերեզման կդարձնեմ, բայց կփրկեմ իմ քաջին, Քնի’ր, քնի’ր… — Ու կռացավ իբր ծաղիկ մի քաղեց,
Այնինչ քնած յարին մոտիկ մի զույգ ոսկե ճան թողեց,
Ու ծովացած իր կարոտի կաթիլ համբույրն իսկ չառած, Դեռ ցած կանչող հոր աչքերի սվինների տակ անցած, Խջեզարեն մի բուռ դառած, Սարից բանտված` իջավ ցած:
Արևն ելավ Ծովասարից, բռնեց կապույտ իր ճամփան, Սիամանթոն աչքը բացեց, բայց չգտավ աղջկան. Մի զույգ ոսկի վեգեր տեսավ ու վերցրեց նա իսկույն, Իջավ սարից ու ձեռնունայն որսկանի պես հասավ տուն: — Մամիկ, հեյ վա՛խ, Խջեզարեն չեկավ մթնով թե լույսով, Քնել էի, զարթնա՝ չկար, ու մնացի քո հուսով, Վայ թե խաբեց Խջեզարեն, վայ թե խաբեց, որ չեկավ, Խաբված սերս՝ զարկված մի լոր, սրտիս բնում կուչ եկավ… Այս վեգերը գտա, մամի՛կ, ընկած էին ծաղկանց մեջ. Ա’ռ, քո բախտն է… — լռեց տղան, ու պառավը կռահեց. — Նա եկել է, Սիամանթո՛, ետ գնացել խռոված, Նա է ձգել այս վեգերը, երբ տեսել է քեզ քնած… — Ո՞նց քնեցի… Թե՞ ուրիշն է ձգել վեգերն այս ոսկյա… — Ո՞վ կձգի… Չէ՛, եկե՛լ է, նա՛ է ձգել կա-չկա, Բայց ի՞նչ վեգ է, հա՜, հիշեցի՛, թեև յոթն օր չի անցել»…
Բազմախորհուրդ է քերթողական արվեստը, ուր հաճախ կիրառվում են այլաբանությունն ու ծածկախոսությունը: Գաղտնագրված մտքերով ու տողատակերով տաղեր, խորհուրդ-խրատներ, խորիմաստ ուղերձներ պարունակող բազմաթիվ ստեղծագործություններ են արարվել, որոնցից է և Չարենցի հայտնի «Պատգամը»՝ ակրոստիքոսով՝ կազմված բանաստեղծության ուղղահայաց երկրորդ տառերով՝ «Ո՜վ Հա՛յ ժողովուրդ, քո միակ փրկությունը քո հավաքական ուժի մեջ է», որը տպագրվել է 1934-ին…
«Այդ գրքերը խոհի ամրոցներ են գոցած, Եվ կբացվեն քո դեմ, եթե լինես անահ» (Չարենցի խոսքերով)…
Մարտիրոս Սարյան. Եղիշե Չարենցի դիմանկարը, 1933 թ. (Ե. Չարենցի տուն-թանգարան)
Մարտիրոս Սարյանը, որը բազմիցս նկարել է «բանաստեղծ-լեգենդին»՝ Չարենցին, նրան բնութագրել է որպես «Ժայռեղեն հսկա», «Հայրենիքի զինվոր». «Ինքը հայրենիքի զինվորի հոգեբանություն ուներ և նույնը պահանջում էր շրջապատից: Ամեն ինչ և ամենքին, հենց իրեն, գնահատում էր այդ հոգեբանությամբ»: Հայաստանի պատմությանն ու մշակույթին քաջատեղյակ, խորագիտակ բանաստեղծն Անիում՝ այնտեղ պեղումներ իրականացնող Նիկողայոս Մառի հետ հանդիպման ժամանակ փայլել է իր իմացությամբ՝ «համարձակ զրուցելով ակադեմիկոսի հետ՝ գիտնականին զարմացնելով իր գիտելիքներով»:
Ե. Չարենցի դիմանկարը, 1933 թ. (Ե. Չարենցի տուն-թանգարան)
Չարենցի հզոր շնչով՝ «բարձրաձայնված ու չբարձրաձայնված» մտքերով որոշ հատվածներ՝ իր «Գովք»-ից…
ԳՈՎՔ ԽԱՂՈՂԻ, ԳԻՆՈՒ ԵՎ ԳԵՂԵՑԻԿ ԴՊՐՈՒԹՅԱՆ
Ա
Օրերում այս ջերմ ու հողմածեծ, Երբ շառաչում են բանակներ մեծ, Եվ Արարատից մինչ բարձրաբերձ Հիմալայները այն երկնահեց Ելած պայքարի՝ շաչում են, տե՛ս, Դասակարգերի զորքերն հրկեզ,— Ոգևորությամբ պայծառատես Երգում եմ ահա այս գովքը ես:
Բ
Երգում եմ ահա այս գովքը ես Մեր օրերում այս բազմաշառաչ, Երբ բազմություններ հողմահալած Մղում են պայքար մի լուսագես.— Մղում են այնտեղ մի պայքար մեծ Ընդդեմ դասերի կործանարար, Դասերի այն սև, որ երկրում մեր Սրբեց մրրիկը այն փրկարար։
Է
Երգում եմ ահա այս գովքը ես Խաղողի մեր բորբ ու լուսատեսք, Մեր գինու՝ պայծառ ու հրակեզ, Մեր արվեստների մեծահանդես։ Եվ դպրությո՛ւնն եմ մեր երգում ես, Գեղեցկությունը դպրության վես, Որ օրերում այս պարգևե մեզ Հույզեր հրահուր և մրգեր կե՛զ։
ԺԴ
Որքան կանգուն է աշխարքը քար, Որքան փայլում է արևը վառ — Եղել է խաղող, ողկույզ պայծառ, Եվ գինի՝ մաքուր ու կենարար։ Եվ երգ է եղել աշխարհում հար, Եղել է արվեստ ստեղծարար, Եվ դպրություն է եղել դժվար, Ոգու տքնություն հանճարափայլ։
ԺԵ
Բայց չեմ գովերգում երգով իմ այս Ես հին դարերի խաղողն այն սև, Եվ հին դարերի գինին այն զեխ, Եվ հին դպրության հո՛ւնն այն դժվար։ Օ՜, տքնությո՛ւն դու դարերի ծեր, Որ արքաների՛ն միայն լուսել, Որ ճորտությո՛ւն ես սերմանել սև Եվ սին դպրությամբ ոսկեզօծել։
ԺԶ
Օ՜, միջնադարյան մթին խուցե՛ր Եվ վարդապետնե՛ր դեմքով մթին, Որ դպրությունն եք ստեղծել հին, Սևակող գրքեր՝ մտքերով սին, Դժնաձայն տաղեր, ժանգով խրթին, Աղոթքներ՝ ձոնված անեղծ կույսին, Որ գեղջուկ մարդու գեղջուկ մտքին Քաշեք պատնեշներ խավարածին։
ԺԷ
Օ՜, վեղարավոր դպիրներ հին, Որ ճաշակել եք ողկույզն անգին, Ճորտերի տնկած ողկույզն անգին, Ճորտերի քամած արդար գինին — Եվ ձեր խուցերում՝ ժանգով խրթին՝ Անեծքներ հղել գինուն, որթին, Եվ ռամիկ, արդար ժողովրդին Ժուժկալ ճորտություն քարոզել սին։
ԺԸ
Օ՜, մռայլախոս դպիրներ սև՛, — Դո՛ւ, Շնորհալի՛, և դո՛ւ, Նարե՛կ, Դո՛ւք — մագաղաթյա ու հանճարեղ, Դո՛ւք — զարհուրելի, ինչպես Դարեհ, Դո՛ւք — պատան մտքի, դո՛ւք — անարև, Որ սրտի համար դարե՜ր, դարե՜ր Կերտել եք դագաղ — պատյան քարե, Եվ ոգու համար — դժնյա տառեր։
ԺԹ
Օ՜, միջնադարյան մռայլ արև՝ Կախված կապարե երկնքից մութ, Միջերկրականից մինչև Տղմուտ Երկի՛ր քարաշատ, հերկեր ջերմոտ,— Եվ հրով կիզված մի ժողովուրդ՝ Կուռ դղյակների թե՛ բիրտ, թե՛ բութ Բռնության ներքո՝ կեղեքված սուտ Քարոզչությամբ այդ բազմահմուտ…
Ի
Գոռ դղյակներում նստած հարուստ Ազատանիներ շվայտ ու ցոփ, Զրահներ զարհուր ու արնացոլք — Եվ ստրուկների վերջին հացով Բարձրացած վանքե՛ր քանդակազօծ… Վանքեր երկնահեց ու խոյացող՝ Մռայլ դպրության հեղձուկ բոցով Ճորտերի հոգին ընդմիշտ խոցող…
ԻԱ
Ես չե՛մ գովերգում հանճարը ձեր, Օ՜, ժանտաբարո դպիրներ ծե՛ր, Որ մառ բարբառով դպրության մութ Կոփել եք ստրուկ մի ժողովուրդ, Կերտել եք ձեռքով բազմահմուտ Ոգու շղթաներ թե՛ բարդ, թե՛ բութ — Եվ ձեր դպրության գրքերը սուտ Հռչակել թե՛ վեհ, թե՛ լույս, թե՛ սուրբ։
ԻԲ
Ձեր տքնությունը եղել է զուր, Որքան էլ հմուտ ու հանճարեղ — Ձեզ չի հաջողվել սակայն մարել Ճորտ ժողովրդի բարբառը սուրբ… Օ՜, ռամիկ մարդու արդար լեզուն Հունով հայրենի, չնայած ձեր Դժնի դպրության — դարե՛ր, դարե՛ր Իր մաքրամաքուր ջուրն է տարել…
ԻԳ
Դո՛ւք — պալատական, դո՛ւք — արդարև Դժնի դպրության կոթողներ սին, Թշնամի կյանքի՛ն, սրտի՛ն, լույսին, Հանուն սրբության անեղծ կույսի — Քերթողնե՛ր կրքի ու տռփության, Դուք չե՛ք այսօրվա մեր դպրության Դարերից հորդող գետն այն փարթամ, Որ դեռ հավիտյա՛ն պիտի երթա…
ԻԴ
Օ՜, ո՛չ.— համընթաց ձեր դպրության, Այդ հին դարերից, որպես Գողթան Վտակներ վճիտ ու ոսկեձայն— Հասել են տաղեր մեզ տխրության… Եվ գեղջկաբարբառ ուրախության… Հասել են տաղեր գուսանական, Հայրեններ ռամիկ ու ռազմական Եվ անտունիներ թափառական…
ԻԵ
Ասում եմ ես գովք գուսանական Քաղցրիկ երգերին մեր ոսկեձայն, Որ երգիչները թափառական Երգել են մթին դարերում այն։ Մեր հին քերթությա՛նն այս աշխարհիկ, Որ դայլայլներով բիրտ բարբառի, Ընդդեմ վանքերի մռայլ քարին— Երգել է սերը չնաշխարհիկ…
ԻԶ
Եվ ասում եմ գովք ես հիմա այն Մեր հայրեններին գեղջկաբարբառ, Որ գինու գովքն են երգում անչար, Որթան ողկույզի հմայքն անճառ՝ Քրտնաթոր մարդու վաստակն արդար։ Օ՜, ռամիկ մարդու լեզո՛ւ ճարտար, Ձայն աշխատանքի արևավառ, Սիրո, խնդության գեղջուկ քնա՛ր…
Իէ
Օ՜, խնդությո՛ւն խեղճ՝ առանց առթի, Օ՜, ուրախությո՛ւն ռամիկ մարդի, Օ՜, խաղող՝ քաղած վերջի՛ն հերթին, Օ՜, գինի՝ քամած վերջին որթից, Որ մութ վանքերի զանգից հեռու Հոսել ես խարխուլ այն խուղերում, Ճորտերի տրտում տնակներում, Նրանց երգերում ու սրտերում…
ԻԸ
Օ՜, ճարտար ճորտե՛ր, ապրել եք դուք Խարխուլ խուղերում անծածկ, անդուռ, Կամ քաղաքների պարսպից դուրս Խուլ քարայրներում այն ժայռակուռ, Արդար վաստակով ձեր ծանր ու սուրբ, Քրտինքով անգին, տքնությամբ լուռ,— Եվ երգել եք ձեր երգերը հուր Բարբառով վճիտ, հանգով մաքուր։
ԻԹ
Ասում եմ ես գովք ապա արդար Անտունիներին տխրաբարբառ, Շրջիկ տաղերին, որ դարեդար Երգել են հողե մեր գյուղերում, Կամ քարաքանդակ քաղաքներում— Այդ քաղաքների խուլ տներում, Սիրելիների սիրուց եռուն՝ Իրենց հայրենի խուղից հեռու…
Լ
Օ՜, ճարտար ճորտե՛ր,— մեր քերթության Աղբյուրնե՛ր մաքուր,— դո՛ւք, ոսկեձա՛յն, Որ կարկաչելով հասած մինչ լայն Մեր հորձանուտը տաղերգական, Ձուլվելով երգին հովնաթանյան Եվ սայաթնովյան խաղերին ա՛յն— Եղել եք ակո՛ւնքը իսկական Մեր նո՛ր արվեստի քերթողական…
ԼԱ
Օ՜, ձեզանի՛ց են սկիզբ առել Մեր ժողովրդի երգերն հրե, Մեր աշուղների այն հանճարեղ Երգերը ոսկուն, որպես արև, Եվ ձեզանի՛ց է ապա սերել Այն քերթությունը, որ դեռ երեկ Լոռու տաղերգուն մեր արդարև Դարձրեց պայծառ, ինչպես բյուրեղ։
ԼԴ
Այրում էր մի սև, դժնի արև Դարեր շարունակ, մինչև երեկ Քարե երկիրը մեր անտերև, Մեր խրճիթները հողմաերեր։— Մեր գլխին — բազում դաժան տերեր՝ Հայրենի, օտար և զանազան,— Արքաներ, որպես վայրի գազան— Ե՛վ խռովք, և՛ խաչ, և՛ խարազան…
ԼԵ
Շահատակողներ ժանտադաժան.— Թեյմուրլենկ՝ չարաչք ու չարաժանտ, Չինգիզխան՝ զորքով բազմահազար, Աբբասներ՝ զարհուր ու զանազան, Եվ ռուս արքաներ արնաբաժան… Օ՜, ժանտ արքանե՛ր, ձեր սրբազան Արշավանքներում որքա՜ն տեսանք Փորձանքներ դժնի ու տարաժամ…
ԼԸ
Փա՜ռք մաքառումին քո անդադար, Քո ռամիկ հանգին, որ դարեդար, Ճորտության միջից հունով դժվար, Կտրելով մթին մի ճանապարհ — Հասել է ահա մինչև մեր վառ Այս արեգակը ստեղծարար, Որ վառվել է հար, վառվել է հար, Բոլո՜ր ճորտերի փառքի համար։
ԼԹ
Փա՛ռք արևին մեր, որ հիմա վառ Լուսավորում է հրով բերրի Անցնող խավարը մեր խուղերի, Խուլ նկուղները քաղաքների, Եվ լեռնաշխարհում ահա մեր հին Շաղում է շողեր անմարելի, Որ ճորտության մեջ հեծող գերին Դառնա իր բախտի տերը վերին։
Խ
Օ՜, դո՛ւք հեռավոր եղբայրներ ի՛մ, Քերթողնե՛ր գեղջուկ հայրենների, Երգասան ճորտեր՝ մտքով գերի Ձեր ժամանակվա օրենքների,— Ահա՛ բարբառը ձեր երգերի, Հասած մինչև ինձ՝ իմ ձեռքերից Անցած նորանոր երգիչների— Հորդո՛ւմ է արդեն իր ափերից…
ԽԱ
Օ՜, ճարտար ճորտե՛ր, եթե դարեր Ճորտությունն անգամ այն անարև Չխեղդեց բարբառն այս հանճարեղ, Որ վտակներով բազմաբարև Հասավ մինչև մեր օրն այս հրե— Ապա արևի ներքո այս մեր, Ուր չկան տերեր, չկան ճորտեր — Որքա՜ն հորդառատ պիտի հորդե…
ԽԲ
Ու պիտի գնա՜ հիմա այն դեռ Մինչև օվկիա՜նը գալիք կյանքի, Ուր մարդկությունը ողջ աշխարհքի, Առանց դասի ու դասակարգի, Լծված խնդագին աշխատանքի Պիտի իր անհուն երկի՛րն հերկի,— Երկիր արևի՜, գինո՜ւ, երգի՜ — Եվ մտքի՜, ոգո՜ւ բեղուն բերքի…
Հակոբ Կոջոյան (1883 — 1959) «Գովք խաղողի, գինու և գեղեցիկ դպրության». Ե. Չարենցի «Գիրք ճանապարհի» գրքի նկարազարդում (1933), Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի Ֆոնդապահոց
«ԱՐԻ՛, ԱՇՈՒ՛Ղ, Ա՛Ռ ՉՈՒՆԳՈՒՐԴ, ՄԻ ԲԱ՛Ն ԱՍԱ ՍՐՏԱԼԻ»…
«Ինչպես ձուկն՝ առանց ջրի, Ժողովուրդն էլ՝ առանց երգի՛ չի ապրում»,- հավաստում է ժողովրդական ասացվածքը:
Հազարամյակներ շարունակ Հայ ժողովրդին ուղեկցել է իր գուսանի թովիչ երգն ու իմաստուն խոսքը՝ փոխանցելով հնուց եկող պատմությունները, փառաբանելով Նախնիների (նաև՝ ժամանակակիցների) սխրանքները, սփոփելով ու մխիթարելով մարդկանց դժվարին ժամանակներում…
Գյուղացու հյուրընկալ օջախում, արհեստավորի անպաճույճ հարկի ներքո, հավաքատեղի դարձած քարայրներում կամ քաղաքային սրճարաններում՝ ամենուր սպասված ու ամենքի կողմից սիրված էր աշուղն իր հոգեզմայլ նվագարանով…
«Իրիկունները, երբ տուն էինք հավաքվում, մայրս անդադար խոսում էր օրվան անցածի կամ վաղվան հոգսերի մասին, իսկ հայրս, թինկը տված՝ ածում էր իր չոնգուրն ու երգում…»,- գրել է Հ. Թումանյանն իր «Ինքնակենսագրության» մեջ:
«Շատ տըխուր սիրտ կու խընդացնիս, կու կըտրիս հիվընդի դողը, Յիփ քաղցըր ձայնըդ վիր կոնիս, բաց կուլի հիդըդ խաղողը…»,- Սայաթ-Նովայի տողերը դարերի փորձություններով են անցնում՝ ապացուցելով երգի ու երաժշտության ամոքիչ ազդեցությունը մարդու վրա…
1890-ական թվականներին Թումանյանն անդրադառնում է «վշտոտ սրտին դարմանող» նվագարանին՝
ՉՈՆԳՈՒՐԻՍ
Քո պատմածներն,— այդ ձայները տրտմության, Հառաչանքով, հեծեծանքով մշտական Հուշում են ինձ հին օրերի հիշատակով թախծաբեր։
Է՛յ իմ չոնգուր, երբևիցե երանի Ուրախ հնչյուն քեզնից լսած լինեի, Որ իմ վշտոտ սրտի ցավին դարման լիներ, մեղմացներ։
Սազ (Թանգարան՝ Հովհ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական ստեղծագործության կենտրոն)
Թե սազն իր հնչյուններով ի՛նչ ազդեցություն ուներ ունկնդիրների վրա, նկարագրել է նաև Ակսել Բակունցը (մեջբերենք հատվածներ՝ «Եղբայրության ընկուզենիները» պատմվածքից).
«Քարատակ եկողների մեջ միայն մի մարդ կարող էր ընդհատել նույնիսկ զինվորական խորհուրդի նիստը: Այդ մարդը Նիազանց Անդրին էր, գյուղի սրախոսը, որի պատմությունները մինչև այժմ ասում են, թեև այլևս չկա այդ քաղցրախոս լեզուն: Անդրին մտնում էր, ողջունելով «աստծու ծեծած խեղճերին»…
«…Քարատակը դղրդում էր ժողովրդի ծիծաղից, մինչև անգամ ջրաղացպանն էր ծիծաղում և ուրախության արցունքը գլոր-գլոր ընկնում էր նրա սպիտակ միրուքի վրա»:
«…Բայց ի՛նչ ուրախություն էր, երբ Նիազանց Անդրին ներս էր մտնում սազը մեջքին: Այդ ժամանակ ամեն զրույց վերջանում էր, և այնպես լուռ էին լսում, որ նույնիսկ Աթա ապերը գետնից չեր վերցնում բռնոթամանը»…
«…Եվ ամենքը լուռ լսում էին Նիազանց Անդրու նվագը… Երեխաները, որոնք մեծերի ահուց մուտք չունեին Շուղանց քարատակը, հավաքվում էին դրսում, դռնամուտից լսում էին այդ նվագը և զարմանում էին, թե ի՞նչ կա Նիազանց Անդրու ճռթռած, կոշտ և կոպիտ մատների մեջ, ի՞նչ զորություն կա, որ այդպես լացացնում է մարդկանց:
Այդ երգերը հիմա չկան, և լավ է, որ հիմա այդպես չեն նվագում: Գուցե թե մի հեռավոր գյուղում դեռևս մեկը սազ է նվագում, բայց ո՛չ այդ սազն է Անդրու սազի նման, և ո՛չ նրա նվագը: Երբ քարատակում Անդրին նվագում էր, մեկը հիշում էր անհայտ կորած որդուն և սուգ էր ասում, մյուսի աչքերի առաջ հառնում էին լեռներն աշունքին, երբ քոչն արդեն գնացել է, ցուրտ ամպերը լիզում են ուրթի տեղերը, հիշում էր օջախի քարը, որի մոտ ամառը լուսնկա գիշերով կրակ է արել մի շարմաղ աղջիկ… Նա այդ էր հիշում, իսկ նրա կողքին նստողը միտք էր անում, թե ե՞րբ կբացվի իր կյանքի փակ դուռը, տաշտում ե՞րբ հաց կլինի, երեխաները մերկ չեն լինի, ծառ կտնկի, ծառը պտուղ կտա, և երբ հասնի արդար ծերության, իր տնկած ծառի ստվերում կնստի գոհ և երջանիկ:
Երբ Անդրին այլևս չէր նվագում և արդեն սազը կոխում էր պարկի մեջ, — դեռ ոչ ոք ձայն չէր հանում, կարծես ամենքն ուզում էին լսել մինչև վերջին հնչյունը, որ արդեն պոկվել էր լարերից և քարանձավում թրթռում էր, ինչպես արևից զարթնած ոսկե թիթեռ: Եվ նույնիսկ այն ժամանակ նրանք չէին խոսում, երբ Անդրին, սազը պարկի մեջ տեղավորելուց հետո, ասում էր.
— Ինչո՞ւ եք լռել, ա՛յ սրտամեռ խեղճեր…
Միայն այդ ժամանակ ոմանք հառաչում էին, կարծես զարթնում էին խոր քնից, ծխելով թեժացնում էին չիբուխների սառած կրակը»…
Րաֆֆու «Կայծեր»-ում (մաս 2, Վան), Վանի Այգեստան արվարձանում՝ տեղի նշանավոր անձանցից մեկի՝ վարպետ Փանոսի տան նկարագրությունը վկայում է Հայոց մեջ ազգային, աշուղական նվագարանների դերի կարևորությունը.
«…Երևում էին և զենքեր: Պատերից քարշ էին ընկած զանազան տեսակ պատերազմական գործիքներ, սկսյալ հնադարյան երկաթյա տապարներից, վահաններից, սաղավարտներից և զրահներից մինչև նոր ժամանակների երկայն նիզակները, ղարաբինաները, ատրճանակները և հրացանները: Դրանց թվում պատերից քարշ էին ընկած տեղային զանազան նվագարաններ՝ սազ, սանթուր, չոնգուր, սրինգ, դափ, թմբուկ և այլն: Երևում էր, որ տանտերը ածել (նվագել, Կ.Ա.) ևս գիտեր, կամ դրանք պահվում էին հյուրերի համար»…
Շարլ Ազնավուրի հայրը՝ Միշա Ազնավուրյանը՝ Միսաք Մանուշյանի հետ
Գ. Լևոնյանն իր՝ «Հայ աշուղներ» ուսումնասիրության մեջ, ներկայացնելով Աշուղական արվեստը, անդրադառնում է նաև աշուղական եղանակներին ու երաժշտական գործիքներին: Մեջբերենք հատվածներ.
«Ներկայումս թէ՛ մեր գրական, և թէ՛ մեր աշուղական երգերի մէջ «քնար» ասելով հասկանում են ո՛չ անպատճառ այս գործիքը, այլ առհասարակ լարական նուագարան: Օրինակ՝ «Այս դառն րոպեիս էլ ի՞նչ սև քնար, Սու՛ր է հարկաւոր կտրիճի ձեռին»… Գամառ — Քաթիպա
«Բամբիռից յետոյ Հայ աշուղական կամ սոսկ Հայկական հին նուագարան մենք համարում ենք չանգիւռը: Չանգիւռը կամ չընկիւռը միջին դարերում Հայ տաղասացների ամենասիրած գործիքն էր»:
«Արիստակէս վրդ. Տէւկանց, «Հայերգի» կազմողը, աշուղասէր ու բանասէր՝ ինքն էլ տաղասաց հոգևորականը, իւր յառաջաբանի մէջ չընկիւռին դեռ աւելի հնացնում է, տանում է Գողթան երգիչների ժամանակները: «Ո՞ր զգայուն հոգին մրմնջեց մեր ազգային նուագն բիւրազի. Գողթան երգիչներու չընկիւռէն թափած մեղրաշունչ բանք ու եղանակք, որք հազար տարիէն ետքը հազար ու մէկ կտոր լինելէն վերջն անգամ դեռ ընդ մեզ շատերու ուշքն ու աղիք, սիրտ ու հոգիք կը յափշտակեն…»: Եվ ահա, «հազար տարիէն ետքը» դարձեալ լսում ենք չանկիւռի անունը նշանաւոր աշուղի՝ Սայեաթ-Նովի բերանից. Առանց քեզ ի՞նչ կօնիմ սայբաթն ու սազըն Ձեռնեմէս վէր կօնիմ չանգիրն մէմէկ… Իւր դաֆտարում մի այլ տեղ խաղի տակ նոյն աշուղը՝ որպէս ծանօթութիւն, ասում է. «Սուրբ Կարապետի կարողութիւնով սովրեցայ քամանչէն ու չունգուրն ու ամբուրէն»…
Մեզանում, Արարատեան նահանգում նոյն գործիքը կոչվում է չունգուր, ահա բանաստեղծը. «Արի՛, աշու՛ղ, ա՛ռ չունգուրդ, մի բա՛ն ասա սրտալի, Կարօտ ենք քու անուշ ձէնին, մի բա՛ն ասա սրտալի»…
Գաւառներում, ժողովրդի բերանում նոյն բառն աւելի աղաւաղուել է, գռեհկացել, օրինակ, Շիրակում ասում են չոնգուռ. այնտեղ յայտնի չոնգուռ ածող վարպետ Յակոբին տեղացիք կոչում են «չոնգուռ Յակո»:
…«Արևելեան — աշուղական նուագարանների մէջ ամենքից աւելի յայտնին և ժողովրդականացածը սազն է: Սազը ի՛սկ որ աշուղական գործիք է. աշուղ՝ առանց սազի, սազ՝ առանց աշուղի դժուար կը լինէր երևակայելը: Այս գործիքն այնքան ընդհանրացել է և անուն հանել, որ առհասարակ աշուղական միւս նուագարաններին էլ ընդհանուր անունով կոչում են «սազեր» և աշուղներին՝ «սազանդար»…
Տարբեր առիթներով հիշվում է Զորավար Անդրանիկին փառաբանող գուսանի՝ Շերամի խոսքն ուղղված Անդրանիկին՝ «Քեզի պես զենքով չեմ կռվել, բայց ինչքանով որ կհասկնամ, երգն էլ զենքից պակաս չէ»: Ի պատասխան՝ զորավարն ասել է՝ երաժշտին գրկելով. «Իհարկե, երգն ու երաժշտությունը երբեմն ավելի՛ զորեղ են»…
1887 թվականին գրված՝ Ջիվանու խոսք ու խրատից՝
ՀԱՅԻ ՃՈՒՏ
Դու այն երկրեն մի՛ հեռանար, Հայի՛ ճուտ, Ուր որ Նախնիքներեդ հիշատակներ կան, Մրսած ժամանակդ կըքաղես օգուտ, Դեռ մոխրի մեջ թաղված հին կրակներ կան։
Բնակված երկիրդ սուրբ է, Հա՛յ եղբայր, Հայի արնով ներկված է ամեն քար. Զոհվել են հավատի և ազգի համար, Պառկած հազարավոր նահատակներ կան։
Ջիվա՛ն, ազգիդ հավատարի՛մ ծառայե, Տեղը եկավ՝ մինչև կյա՛նքդ ընծայե, Հայրենիքիդ վերա լա՛վ աչքով նայե, Յուր մեջը հոգեբուխ ավերակնե՛ր կան։
Գուսաններ Շերամի (1857-1938) և Ջիվանու (1846-1909) հուշարձանը Գյումրիում
Անդրադառնալով քրիստոնեության տարածման ժամանակ և հետագայում Հայոց ազգային մշակույթի բնաջնջմանը, Րաֆֆին գրում է. «Քարքե լեռան սքանչելի տաճարները կործանվեցան… Հայոց արհեստի և ճարտարության գեղեցիկ գործը ոչնչացավ… Եվ մեծագանձ մեհյանների հարստությունը Հայոց նոր խաչակիրների ավարառության առարկա դարձավ: Ոսկին, արծաթը, մարմարիոնը հեշտ էր կործանել, բայց այն զգացմու՛նքը, որ միացած էր ժողովրդի սրտի և հոգու հետ, այն հավա՛տը, որ նա ուներ դեպի յուր հայրենական աստվածները – դրանք դեռ մնում էին և մնացին շա՜տ դարեր այդ կործանումից հետո: Սուրը և հուրը չկարողացա՛ն ոչնչացնել նրանց: Կրոնը փոխվեցավ, բայց ժողովրդի վաղեմի սովորությունները մնացին»:
Ասվածի վկայություններից են Հայոց հնագույն պաշտամունքավայրերում երբեք չդադարած ուխտագնացությունները, ծեսերն ու տոները, որոնք նույնիսկ հակասում էին քրիստոնեությանը:
Ահավասիկ՝ երազներին տրվող առանձնահատուկ կարևորությունը՝ Հայոց Երազամույն վայրերի ավանդույթներից մեկը: Հիշենք, որ այսօրվա Զվարթնոցի տաճարի տեղում էլ նման վայրերից մեկն էր, որից էլ՝ ի հակադրություն «Երազամույն» անվան՝ «Զվարթնոց»՝ «Զվարթունների վայր» կոչվեց այն՝ քրիստոնեության տարածումից հետո:
Լինելով սերնդեսերունդ ամբարված իմաստության, մշակույթի բանավոր փոխանցման հնագույն միջոցի շարունակողներ՝ գուսանները՝ աշուղները պահպանեցին վաղնջական ժամանակներից եկող ավանդույթները՝ նույնիսկ քրիստոնեության տարածումից հետո եղած արգելքներն անտեսելով:
Ասվածի ապացույցներից է ուխտագնացությամբ Դիցերից «շնորհ» ստանալու ավանդությունը: Դիցապաշտ Հայոց հայտնի ուխտավայրերից մեկում՝ Քարքե լեռան հայացքի ներքո՝ մեծագանձ ու ծաղկուն տաճարներով, ուր հետագայում անվանափոխված Մշո սբ. Կարապետն էր, ինչպես և այլուր՝ իրենց ուխտագնացությունն էին կատարում՝ Դիցերից (հետագայում՝ «մուրազատու սրբից») ցանկալի շնորհն ստանալու ակնկալիքով: Լարախաղացների նման, աշուղները ևս մի քանի օրով գիշերում էին սրբավայրում՝ երազում հայցվող շնորհի պարգևն ստանալով («…Նա իր ուխտավորներին անմասն չէ թողնում իր շնորհներից»,- ինչպես գրում է Րաֆֆին՝ «Կայծեր»-ում)…
19-րդ դարի Սեբաստացի արհեստավարժ Հայ աշուղի՝ Փէսէնտիի ուխտագնացության պատմությունը՝ «Յուշամատեան»-ից.
«Փէսէնտին պատմեր է Ինճէեանին, թէ ինչպէս զգացեր է աշուղի իր կոչումը.
«Ես 16-17 տարեկան էի. հայրս քէմանի-ջութակ կը նուագէր։ Աշուղ ըլլալու շատ սէր ունէի։ Օրին մէկը ըսին թէ Սուլու Խահվէն աշուղներ եկեր են, «Մուամմէ» կախեր են։ Քանի մը անգամ գացի մտիկ ընելու եւ հեռացայ։ Սէրս աշուղութեան տուի, բայց խնդիր էր, թէ ինչպէս սորվիմ։ Ես, որ մեր մամիկներէն լսած էի, թէ մեր պատմական Ս. Նշան վանքն ի սրտէ բարձրացողին եւ հաւատացողին «մուրազ»-ը կու տայ, որոշեցի վանք երթալ եւ «մուրազս» խնդրել։
Դպրոցական ընկեր մը ունէի Ոսկիան անունով, որ քէմանի կը նուագէր. ան ալ ինծի պէս աշուղութեան փափաքող էր։
Օրին մէկը մեր ծնողքին հետ որոշեցինք երթալ սուրբ Նշան վանքը եւ խնդրել Առաջնորդ Պետրոս Սրբազանէն, որ մեզի վանքին մէջ սենեակ մը տրամադրէ, որպէսզի մեր փափաքին համաձայն 30 օր ուխտի մնայինք։ Առաջնորդը մեզ օրհնելով սենեակ մը տուաւ։ Ծնողքնիս կը հոգային մեր ծախքերը։
Օրը երեք անգամ մատուռի սեղանին առջեւ ծունկի գալով եւ «Սուրբ Նշան, մեր փափա՛քը տուր» ըսելով կ’աղօթէինք։ Հազիւ 10-15 օր անցած, ընկերս՝ ձանձրանալով, տուն գնաց, իսկ ես լման ամիս մը մնացի, առանց հուսահատելու եւ ձանձրանալու, աղօթքս կը շարունակէի։ Օրին մէկը գիշերը, երբ կը քնանայի անկողինիս մէջ, մօրուսաւոր մէկը, կայտառ դէմքով, քովս կանգնելով թեւս բռնեց։ Ձեռքին մէջ քէմանի մը ունէր, ինծի տուաւ եւ ըսաւ թէ ուխտս ընդունուած է։ Ես մէկէն արթնցայ. ո՛չ մարդ կար, ո՛չ ալ քէմանի։ Առաւօտը լուսանալուն գացի մատուռը, ծունր դրի խորանին առջեւ։ Առաջնորդը երբ եկաւ, պատմեցի երազս։ Ան օրհնեց զիս եւ ըսաւ. «Գնա՛, զաւակս, յաջողութիւն կը մաղթեմ քեզի եւ շարունակէ՛ փորձերդ, որ քու փափաքդ կատարուի»։ Համբուրեցի Առաջնորդի ձեռքը ու տուն վերադարձայ։ Ծնողացս պատմեցի երազս. շատ ուրախացան»…
Լուսանկարը՝ «Յուշամատեան»-ից
Հետագայում՝ «…Փէսէնտին կը գաղթէ Ռուսիա եւ կ’ապրի զանազան տեղեր՝ ներառեալ Կեռչ (արեւելեան Ղրիմ), Պաթում, Երեւան եւ Էջմիածին. ապրուստը կը վաստակի իբրեւ փռապան եւ սրճարանատէր։
Հաւանական է, որ ունեցած է սրճարան մը, ուր աշուղական երաժշտութիւն կը հնչէր, ներառեալ իր իսկ կատարումով։ Կրնանք նաեւ պատկերացնել որ հանդիպած ըլլայ հռչակաւոր աշուղներ Ջիւանիին եւ Շերամին, որոնք այդ օրերուն նոյնպէս գործուն էին Ռուսահայաստանի մէջ։ 1895-ի ջարդերուն Փէսէնտին ուզած է Ամերիկա ապրող իր ընկերները տեղեակ պահել կատարուածներէն։
«Բնական է, որ բացէն բան չէր կրնար գրել Ամերիկա գտնուող իր բարեկմաներուն։ Իր մէկ նամակը սակայն, այսպէս կը վերջացնէր.
«Աղէտը եկաւ անցաւ. Յանցաւորը ո՛վ է՝ չենք գիտեր, քէմանիս ալ ազատուած է. ինձմէ հեռու էք, բայց երգեմ, որ լսէք, կարելի է զիրար ալ չի տեսնենք, սա երգս ձեզի կտակ։
«Վարդը բացատրելու պէտք չկայ, Ծաղիկ մըն է, մենք գիտենք։ Շունը բացատրելու պէտք չկայ, -Գամփռ մըն է, մենք գիտենք»:
Ըսել կ’ուզէր թէ շունը, որ նման ոճիր մը կատարած էր, ամենամեծ տականքն էր»…
«Երազ տեսա…»,- գրում էր Չարենցը.
«Երազ տեսա. Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին, Հրի նման վառման գինու օսկեջրած թասը ձեռին, Նստեց, անուշ երգեր ասավ՝ հին քամանչի մասը ձեռին, Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմա՛սը ձեռին»։
Սայաթ — Նովա (Նկարիչ՝ Էդուարդ Իսաբեկյան)
«Թագավորների բուն պատմություններում ու մեհենական գրականության մեջ» հիշատակմամբ մեզ չհասած պատմական դրվագները, Մ. Խորենացու վկայմամբ՝ «…ինչպես Մար Աբաս Կատինան պատմում է, փոքր և աննշան մարդկանց ձեռքով գուսանական (երգերից) ժողովված են արքունի դիվանում»:
Գուսանները՝ տաղերգուների նման, պատմական նշանավոր դեպքերի, հայտնի դեմքերի, սիրելի վայրերի գովքի, իրադարձությունների նկարագրումից զատ ուսուցողական, բարոյախոսական, խրատական գործեր՝ «խաղեր» ունեին: «Գի՛ր սիրե, ղալա՛մ սիրե, դավթա՛ր սիրե»,- երգում էր Սայաթ-Նովան …
«Հայրս ուներ մի աշուղ բարեկամ, մեր դրացի գյուղից, աշուղ Գալուստ անունով: Լավ սազ էր նվագում, անուշ, թավ ձայն ուներ` սրտից խոսող, շա՜տ հեքիաթներ գիտեր: Պարսկական, թրքական, հայկական անթիվ հեքիաթներ: Իր սիրո վեպն ուներ՝ արևելքի հեքիաթների տարրերով և գույներով հյուսած: Ամեն շաբաթ, կեսօրից հետո, սազը պատյանի մեջ՝ վզից կախ, գալիս էր նա մեր տունը, մնում էր ամբողջ կիրակի օրը մինչև երկուշաբթի: Եվ երկուշաբթի առավոտ մեկնում էր՝ սազը վզից կախ, առատ վարձատրված: Ինչքա՜ն, ինչքա՜ն էի սիրում աշուղ-ամուն: Երբ գալիս էր, տոն էր սկսվում ինձ համար: Հափշտակված, աչքերս նրա մթին աչքերին հառած՝ ժամերով կախված էի մնում նրա շրթներից: Նրա սազն ու հեքիաթը այլափոխում էին իմ աչքում իրական շրջապատը: Հանկարծ մեր գավառի լեռները, ձորերը, դաշտերը վերածվում էին ուրիշ տեսակ մի աշխարհի՝ աննկարագրելի գեղեցիկ, առասպելական: Հրաշքի աշխարհ, որի լեռների բաշերով թռչում են հրեղեն ձիերը, կտրիճները գնում են անմահական խնձոր բերելու, չքնաղագեղ աղջիկները մարմարյա ապարանքների մեջ կարոտով սպասում են անվեհեր կտրիճներին, որոնց մեջ տեսնում էի և ինձ»… 1933 թվականին «Հայրենի հուշեր»-ում գրել է Ավետիք Իսահակյանը (Ավ. Իսահակյան, Երկերի ժողովածու, հ. 4, էջ 119):
Սայաթ — Նովա (Նկարիչ՝ Մարտիրոս Սարյան, 1923 թ. անհատական հավաքածու)
