19-րդ դարի վերջերից սկսված փոթորկալից իրադարձությունները, որոնք շարունակվեցին հետագայում՝ աշխարհաքաղաքական փոփոխություններ պարտադրեցին ու բազմաթիվ երկրներում նոր մարտահրավերների առիթ եղան՝ անհատի, ինչպես և ազգային ինքնությունների համար, սպառնալով ավանդական արժեքների ոչնչացմանը… Որոշ երկրներում՝ ընդհակառակը, ակնհայտ ձգտումով վերարժեվորվեցին անցյալի ավանդույթներն ու կարևորվեց սեփական ակունքներին վերադարձը…
Քրիստոնեության տարածումից հետո՝ նախկին հավատալիքները, Հայկազունների ուսմունքն «անընդունելի համարելով»՝ քննադատելով ու մերժելով, նոր «աշխարհայացք» պարտադրվեց՝ ձևափոխելով, իմաստափոխելով ժողովրդի կողմից սիրված հնագույն ծեսերն ու տոները:
Մեհյանների, հնագույն տաճարների վայրերում՝ սովորույթի ուժով, ուխտագնացություններն ու խրախճալից տոնախմբությունները շարունակվեցին՝ ի հեճուկս տեղանքի անվանափոխությանն ու «քրիստոնեականացմանը», ազգային պարերի, խաղերի, նվագարանների արգելմանը… Եվ այն քաջությունն ու հովանավորությունը, որ Վահագնից էին հայցում, փոխարինվեց՝ «Եա՜, Մշոյ Սուլթան Սըբ. Կարապետ, ինծի օգնական ու պահապան էղնիս» մաղթանքով… Թեև, օրինակ, այդ մաղթանքն արտահայտող լարախաղացների շարժումների իմաստը, լարախաղացությունն իսկ իր խորհրդով անհարիր էր քրիստոնեությանը: Շարունակվեցին «աշխարհախումբ տոնախմբությունները դարեդար»՝ «երգօք գուսանաց, խաղօք փեհլիվանաց, մինչ զուգընթաց հնչէին քնարք Գօղթնականք, սրինգք բիւրականք»՝ փոքր-ինչ այլ հնչեղությամբ…
«Այսօր, երբ մարդկութիւնը մեզ դրել է Հայօրէն ապրելու և ստեղծագործելու անկարելիութեան առջև այս աշխարհածուփ ու վտանգալի ժամանակներում, քաղաքական իմաստութիւն չէ՞, որ ցեղերէն ամենավտանգուա՛ծը՝ Հա՛յը, վերստին ապաւինէ Տարօնականութեա՛ն — Ցեղի յաւիտենական զէնքի՛ն:
Գերազանցօրէն յեղափոխական են մեր օրերը, ճակատագրական՝ մերօրեայ անցքերը: Վաղուց է, ինչ մարդկութիւնը իրեն զգում է նստած հրաբուխի վրայ: Ականւած է հին աշխարհը: Մարդը — անհատ թէ հաւաքականութիւն — այսօր աննախընթացօրէն անապահով, խռովւած է զգում իրեն: Զարհուրելի են ցնցումները կեանքի բոլոր մարզերում: Ճգնաժամ են անցկացնում` պետութիւն, տնտեսութիւն, կրօն, փիլիսոփայութիւն» (Գարեգին Նժդեհ, «Տարօնի Արծիւ», թիվ 1, ապրիլ, 1938):
Շեշտելով, որ «Տարօնականութեան ոգին է իրենց թերթի հիմնաքարը» և նպատակը՝ այդ Ոգու մշակումը Հայոց մեջ, «Տարօնի Արծիւ» ամսաթերթի 1942 թվականի թիվ 18-ի «Խմբագրական»-ում ներկայացվում է իրենց «փոքրաթիվ հայրենասէրներու Միութիւնը», ինչպես և՝ նրա գաղափարներն ու նպատակները, «Հայ մշակութային արժէքներու ստեղծագործութեան եւ պահպանման գործի» կարևորումը՝ «Տարօն — Տուրուբերանի անցեալի ու ներկայի արժէքները շտեմարանելով»:
«Մեր թերթը խուլ եւ հա՞մր պիտի մնայ այն հիւանդութիւններու դէմ, որոնք կուգան մեռցնելու դարերու ընթացքին Հայ ազգին գոյութիւնը պահող ու պահպանող տոկունութեան եւ անպարտելիութեան ջիղը: Ան չպիտի՞ գրէ Յաղթանակի Աստծու պաշտամունքին մասին, զոր քրիստոնեութիւնը իր բոլոր վանքերովն ու եկեղեցիներովը չկրցաւ մեռցնել Հայու սրտին մէջ ընդհանրապէս եւ Տարօնցիին՝ մասնաւորապէս, ծնունդ տալով Հայ յեղափոխութեան որոտագոռ հեղեղներուն: Երբ մեր յեղափոխական անցեալէն դրուագներ կը զետեղենք հոն, անշուշտ, մենք պիտի փառաբանե՛նք քաջերը եւ արհամարհե՛նք երկչոտները»…
…«Մենք շարունակ պիտի գրե՛նք մեր Հայրենիքի գեղեցկութիւններու եւ արժէքներու մասին, որպեսզի արտասահմանի մէջ ցան ու ցիր ինկած եւ օտարացման դանդաղ մահէն հիւծուող մեր հայրենաբաղձ ընտանիքները շարունակեն ապրիլ անոր շունչովը եւ ներշնչել իրենց ծննդավայրին հանդէպ ունեցած սէրը՝ իրենց զաւակներուն: Մենք շարունակ պիտի քարոզե՛նք մեր հեթանոսական Աստծու — Վահագնի ոգին՝ մեր ընթերցողներուն, որպեսզի անոնք առողջարար եւ կենսատու օդ շնչեն եւ դառնան օգտակար զինուորներ Արդարութեան բանակին»…
…«Մեր պապերը մեզ հետ են մի՛շտ: Մեր ականջին կը փսփսա՛ն միշտ, որ մենք անոնց գծած հայրենասիրութեան եւ անձնուիրութեան ճամբայէն չի՛ շեղինք եւ մնա՛նք իբրեւ Պաշտպան Գունդը Հայաստանին»:
Միջնադարյան Հայ աստվածաբանական միտքը դարեր շարունակ կրոնակա՛ն ինքնությունն է առաջնային համարել՝ ազգային ինքնության մյուս ցուցիչների նկատմամբ՝ ազգությունը նույնացնելով միայն կրոնի, դավանանքի հետ: Հայ եկեղեցու սահմանած դավանանքից, «անխախտելի կարգից» շեղումը հավասարազոր էր Հայ ինքնությունից հրաժարմանը:
Սակայն Հայոց Ազգային ինքնությունը՝ Ազգային հոգեկերտվածքը, խտացված է հնագույն ժամանակներից եկող ավանդույթներում՝ ծեսերում ու տոներում: Այդ ավանդույթները, թեև իմաստափոխվեցին ու աղճատվեցին՝ քրիստոնեությանը հարմարեցվելով, այնուամենայնիվ, հարատևեցին՝ հասնելով մեր օրերը:
«Պատմական երկու խոշոր շրջաններում»՝ հնագույն շրջանում ու քրիստոնեության տարածմանը հաջորդող ժամանակներում «Հայի հոգու հոգեբանական զննության» մի օրինակ է Ս. Տէր Քերոբեանի փոքրիկ ուսումնասիրությունը՝ վերնագրված՝ «Լոյսը Աշտիշատէն կուգայ» (տպագրված՝ «Տարօնի Արծիւ», 1942 թ., թիւ 18, էջ 40-47): Հեղինակը նշում է, որ Ազգի հոգեկան ու մտավոր աշխարհի հարազատ պատկերը նրա նիստ ու կացի, աշխատանքի կերպի մեջ է արտացոլվում, և պատմության ընթացքում տեղի ունեցող իրադարձություններն իրենց «տևականությամբ, հաճախականությամբ» «որոշ գոյն մը կուտան սովորութիւններուն, աւանդութեանց եւ կենցաղին»: Իսկ ներքին հատկությունների «կատարյալ բողբոջումն ու պտղավորումն» արտաքին ազդակների ազդեցությանն է ենթարկվում՝ ուժեղանում կամ՝ տկարանում:
«Եթէ վերցնենք Հայ ժողովուրդին հոգին՝ իր պատմական երկու խոշոր շրջաններուն եւ փորձենք ենթարկել զայն որոշ հոգեբանական զննութեան, պիտի հասնինք շատ հետաքրքրական եզրակացութիւններու:
Հեթանոսական շրջանը կրնանք յատկանշել իբրեւ իրատեսութեան շրջան՝ կարծր, առարկայական խորհելակերպով եւ ապրելակերպով: Բնութեան ուժերուն անմիջական ազդեցութիւնը ամէն վայրկեան կը շարունակէր զգացնել իր ներկայութիւնը մարդուս վրայ եւ ուղղութիւն կուտար անոր գործերուն, վարմունքին եւ որոնումներուն: Ամէն քայլափոխին՝ հոս ու հոն կանգնող մեհեանները՝ իրենց կուռքերովն ու քուրմերովը, Հայ մարդուն զգայարանքներուն եւ հոգուն վրայ կը դրոշմէին այն անտեղիտալի ճշմարտութիւնը, որ անհատին եւ կամ հաւաքականութեան կեանքը պէտք է հարազատօրէն արտայայտէ բնութեան կեանքը: Որ անհատը իր գործունէութեան եւ ոգորումներու ընթացքին մի՛շտ հաշուի պէտք է առնէ Բնութեան օրէնքները՝ իբրեւ յաւիտենօրէն ազդու գործօններ, որ, վերջապէս, ժողովուրդ մը՝ իր պատմութիւնը կերտելու ատեն, պէտք է համագործակցութեան կանչէ իր երկրին լեռներու, ձորերու, անտառներու եւ դաշտերու մէջ գործող ազդակները: Ա՛յդ ձեւով միայն ան կրնայ այդ միջավայրին հարազատ եւ ներքին ներդաշնակութիւն ունեցող դէպքերու ամբողջութեան մը ծնունդ տալ:
Ջրվէժներու զնգոցը, լեռներու խիզախ սլացքը եւ վայրի գազաններուն մռլտոցը մի՛շտ արթուն պէտք է պահեն անհատը եւ մրճահարեն անոր մէջ առարկայականութեան եւ իրատեսութեան ոգի: Այսպէսով, բնական ուժերու շօշափելի ներկայութիւնը, կուռքերու կերպարանքը եւ քուրմերու կենցաղն ու քարոզչութիւնը պատրաստեր եւ համադրեր են հին մարդուն շուրջը առարկայական միջավայր մը եւ գործելակերպ մը, ուր մարդս միշտ պիտի զգար ինքզինքը մէկ մասը Բնութեան եւ գործէր համաձայն անոր ցուցմունքներուն:
Ես կը կարծեմ, որ այս կարծր ու իրատես մտածելակերպն էր գլխաւորագոյն պատճառը մեր պետական կեանքին զօրութեանը հեթանոսական շրջանին:
Տե՛ս աշխարհը այնպէս, ինչպէս որ է եւ գործէ՛ համաձայն անոր մէջ ապրող հիմնական եւ համապարփակ ուժին եւ օրէնքներուն:
Քրիստոնէութեան որդեգրումով՝ պատկերը սկսաւ փոխուիլ: Այդ նոր վարդապետութիւնը սկսաւ քարոզել այնպիսի օրէնքներ եւ հաւատալիքներ, որոնք բոլորովին դէմ էին մինչեւ այդ օրը ապրուած կեանքին ու սովորութիւններուն: Ան կը հաւատար, որ իր քարոզած փիլիսոփայութիւնը եւ խոստացած կեանքը անհամեմատօրէն բարձր էին, քան Բնութեան թելադրած կենցաղը:
Ան եկաւ թանձր քողով մը ծածկելու Բնութեան դէմքը՝ որպէսզի մենք չտեսնենք զայն, այլ ներշնչուինք տարբեր պատկերով ու կեանքով, այսինքն՝ գերբնականով, հակառակ այն իրողութեան, որ Բնութեան օրէնքները պիտի շարունակեն գործել մարդուս մէջ, եթէ ան բոլորովին չը կուրանայ անոնց հանդէպ եւ անձնասպանութեան հասնող անտարբերութեամբ հակառակ չերթայ անոր:
Մենք հակառակ գացինք անոր եւ յանգեցանք պետական մահուան:
Հայ ժողովուրդը կը ցուցադրէ յատկանշական երեւույթ մը՝ այն է, երբ այն կ’որդեգրէ նոր սկզբունք մը եւ նոր կարգ ու սարք, այնպիսի՜ խանդով եւ մոլեռանդութեամբ կը փարի անոր, որ իր մտքին աչքերը կը կուրանան եւ չեն տեսներ ճշմարտութեան նշոյլ մը կամ՝ լոյսի ճառագայթ՝ ուրիշ որեւէ հոսանքի մէջ:
Մեր կրօնական առաջնորդները, մեր պետական մարդիկ, մեր կրթական մշակները՝ ընդհանուր առմամբ, իրենց աչքերուն վրայ քաշեցին Քրիստոնէութեան մշուշը, լեցուցին իրենց ներաշխարհը հեզութեան, միամտութեան, անբծութեան, այլասիրութեան եւ անշահախնդրութեան զգացումներով, եւ նետուեցան մրցադաշտի մը մէջ, ուր անհատներն ու ժողովուրդները զինուած էին, ընդհակառակն, խորամանկութեան, անազնուութեան, շահագիտութեան եւ եսասիրութեան զէնքերով:
Ընդունելով քրիստոնէութիւնը՝ մեր Հայրերը միանգամ ընդ միշտ հրաժարեցան Իրապաշտ հայեցողութենէն եւ դէմքերնին դարձուցին դէպի երազներու աշխարհը:
Բնականօրէն հակուած դէպի երազանք՝ Հայ ժողովուրդը այնչափ խորը ազդուեցաւ նօր կրօնական այս շարժումէն, որ կեանքը անոր համար վերածուեցաւ բանաստեղծութեան, այսինքն՝ զգացումներու եւ մտապատկերներու գունագեղ խաղի… Այն կեանքը, ուր մարդոց գլխաւոր մտմտուքն էր դաշոյն պատրաստել եւ դաստիարակուիլ լեռներու եւ եղեգնուտներու վայրի գազաններէն: Մեր հայրերն այդ համապարփակ կռիւներուն մէջ մտան անզէն եւ յուսացին, որ սոսկ ճշմարտութեան ոյժը պիտի կարողանայ պահել ու պաշտպանել իրենց ցեղին գոյութիւնը»…
«…Եթէ խորը նայելու ըլլանք՝ պիտի տեսնենք այն անժխտելի ճշմարտութիւնը, որ՝ եթէ մեր հեթանոսական ոգին Հայ ժողովուրդին մէջէն կատարելապէս ջնջուած ըլլար, եւ ուժի պաշտամունքը չը յայտնաբերեր ինքզինքը պարբերական ըմբոստութիւններու եւ յեղափոխութեանց մէջ, Հայ ցեղը՝ շատ մը ուրիշ հին ժողովուրդներուն պէս, յաւիտենապէս հեռացած պիտի ըլլար մարդկային պատմութեան թատերաբեմէն:
Շնորհիւ, սակայն, դարերու ընթացքին հրապարակ եկող փոքրաթիւ հերոսներու մէջ արտայայտուող Վահագնեան փիլիսոփայութեան եւ պաշտամունքին, մեր ժողովուրդին գոյութիւնը պաշտպանուած է արիւնոտ ճակատամարտներու մէջ եւ պիտի շարունակուի՛ պաշտպանուիլ, եթէ երազանքի եւ աղօթասացութեան մշուշը մէկդի վանենք մեր աչքերէն եւ պայծառօրէն տեսնենք կեանքը՝ իր բոլոր երեսներուն մէջ, այսինքն՝ ուժի, առարկայականութեան եւ Բնութեան օրէնքներու անդիմադրելիութեանը:
Մենք չե՛նք կրնար աչքերնիս գոցել այն անխորտակելի եւ ակնբախ իրականութեանց հանդէպ: Մենք չե՛նք կրնար աչքերնիս գոցել եւ թռչիլ, երբ իրապէս նստած ենք գետնի վրայ:
Շատ մը քրիստոնեայ պետութիւններ ունինք, որոնք տնտեսապէս եւ զինուորականապէս ահռելիօրէն ուժեղ պետութիւններ են ըրեր ինքզինքնին: Ինչպէ՞ս կրնանք, ուրեմն, մեղադրել Քրիստոնէութիւնը՝ որպէս վարդապետութիւն մը, որ իբրեւ թէ կուգայ տկարացնելու անհատական նախաձեռնութեան ոգին եւ ազատ մրցումի հրաշագործ խաղերը:
Եթէ, սակայն, ուշի ուշով քննելու ըլլանք այդ ժողովուրդներու կարգն ու սարքը, պետութեան վարած քաղաքականութիւնը եւ կատարած քարոզչութիւնը, պիտի տեսնենք, որ անոնք անունո՛վ միայն քրիստոնեայ են: Որովհետեւ, անառարկելի իրողութիւն է, որ բոլոր զօրաւոր ազգերը կրակո՛վ եւ սրածութեա՛մբ են հասեր իրենց ուժեղութեան: Միջոցներ, որոնց գործածութիւնը իսկական քրիստոնեայ մը չէր կրնար արդարացնել:
Աշխարհը երկերեսանիներու՛ աշխարհ է, դիմակաւորներու պարահանդէ՛ս… Եթէ կ’ատես կեղծ ու պատիր արտայայտութիւնները եւ քաղաքական ու դիւանագիտական անառակներէ կը խորշիս, պէտք է, սակայն, աշխատիս ճանչնալ զանոնք՝ քու՛ իսկ ինքնապաշտպանութեանդ համար: Անոնք իրական ուժեր եւ ազդակներ են կեանքի մէջ, զորս պէտք է նկատողութեան եւ հաշուի առնել:
Հայ ժողովուրդին հոգուն մէջ, սակայն, Լոյսը գերագոյն արժէք ունեցող գոյացութիւն մըն է. անկէ դուրս՝ ամեն ինչ անարժեք է, վաղանցուկ է եւ՝ սիրոյ ու պաշտամունքի անարժան: Անոր երազատես միտքը, անոր բանաստեղծական, հովուերգական խառնուածքը, անոր բնազանցօրէն փիլիսոփայելու հակումը՝ բնութեան մէջ, միայն մէկ արժէքաւոր իրականութիւն կը գտնէ: Այն է՝ Լոյս-իրականութիւն, առանց որու կեանքն ու տիեզերքը անկերպարան խառնարանի մը կը վերածուին»…
…«Լոյսը գերիվեր է ամէն բանէ: Ամեն ինչ անոր կը հպատակի»…
«…Համբերութի՛ւն է պէտք: Անշու՛շտ, ամէն բան մէկէն չ’ըլլար, մանաւանդ, որ երկինքը կուզէ մարդուս անկեղծութիւնը փորձել եւ չափել անոր հաւատքին խորութիւնը: Համբերէ՛ և աղօթէ՛: Չկա՛յ ուրիշ միջոց»… …«Աղօթէ՛ եւ սպասէ՛, չկա՛յ ուրիշ ճամբայ: Մշտնջենական կախումի զգացումը քեզ թող չը լքէ եւ, եթէ կուզես պատահական շնորհներու արժանանալ այդ երկրային ուժին կողմէ, պէտք է ըլլաս կատարեալ գառ մը՝ գազաններով լի անտառին մէջ: Այսօրինակ խորհելակերպն է, որ մարդուս մարմինն ու հոգին կ’անդամալուծէ եւ կը վերածէ զայն ողորմելի խլեակներու՝ ենթակայ աջէն ու ձախէն փչող մրրիկներու մրճահարումին:
Մենք ա՛յս կերպ խորհողութեան պէտք չ’ունինք, երբ մեզ շրջապատող գազաններու ոհմակները կը քշտեն իրենց ակռաները՝ մեր մսին համեղութեան գինովութեամբը: Մենք պէտք է խորհի՛նք, թէ ի՛նչ միջոցներով այդ ժանիքները կրնանք կոտրել: Խոնարհութեա՞մբ, աղօթքո՞վ, երկնային Լոյսին օգնութեա՞մբը… Երբե՛ք: Մենք պէտք ունինք ա՛յն Լոյսին միայն, որ կ’իջնէր, տարիներ կ’իջնէ, որ մեռելներու հոգիները կը լուսաւորէ եւ դրախտին առիքէն կը կախուի՝ իբրեւ ջահ յաւիտենական աշխարհին:
Մենք պէտք ունինք ա՛յն Լոյսին միայն, որ կ’իջնէր՝ տարիներ առաջ, Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետին զանգակատան խաչին վրայ: Դուք չէ՛ք տեսած այդ Լոյսը: Շատ քիչերդ կրնաք տեսած ըլլալ զայն: Ես այդ քիչերէն մէ՛կն եմ: Ես իմ աչքո՛վս տեսած եմ այդ Լոյսը:
Աշակերտ էի այդ վանքը: Երեխայ: Այդ պարսպապատ վանքը ողողուած էր խորհրդաւոր երեւոյթներով: Այն աս սովորական աշխարհին մասը չէ՛ր կազմէր կարծէս: Խորունկ եւ անբացատրելի բան մը կը ծփար անոր շուրջը: Բան մը, ուրկէ երկա՜ր դարերու հո՛տը կուգար…
Վանքին բակերէն մէկին մէջ կար փոքրիկ գմբէթաւոր տաճար մը՝ նուիրուած Մարիամ Աստուածածնայ, որուն «Դիւտուն» կ’ըսէինք («Դևերի՝ Դիցերի տուն», Կ.Ա.): Այդ տաճարը շինուած էր հեթանոսական մեհեանի մը աւերակին վրայ: Անոր նեղ ու փոքրիկ պատուհանէն, երբ ականջնիս մօտեցնէինք՝ կը լսէինք խուլ ձայներ, որոնք, իբրեւ թէ, գետնին տակ շղթայուած դեւերէն եւ սատանաներէն կուգային: Երբ առաջին անգամ վանքը գացի եւ աշակերտ արձանագրուեցայ հոն, ի շարս շատ մը խորհրդաւոր պատմութիւններու, լսեցի, որ տարին անգամ մը՝ գիշեր ատեն, լոյս կ’իջնէր գմբէթներէն մէկին վրայ: Եւ, որովհետեւ այդ երեւոյթը տեղի կ’ունենար աշնան եղանակին, այդ ամիսներուն մենք՝ բոլոր աշակերտներս, անձկանքով կը սպասէինք այդ երկնային յայտնութեանը: Խոշոր եւ երկար ննջարան մը ունէինք՝ յիսունէ աւելի մահճակալներով: Աշնան գիշեր մըն էր: Գիշերապահը՝ բարձրահասակ, ծերունի Սասունցի մը, ննջարանին մէկ անկիւնը նստած՝ մոմի նուաղկոտ լոյսին տակ փող կը փչէր: Կը փչէր այնքա՜ն մեղմ, այնքա՜ն անուշ, որ երաժշտական ալիքներու անտեսանելի մշուշին ներքեւ թմրած եւ գինով քնացանք:
Որչա՛փ էի քնացեր՝ չե՛մ գիտեր, երբ զգացի, որ մէկը իմ ծածկոցս կը քաշէր: Աչքս բացի՝ տեսայ, որ կոյր Խաչոն էր ան, որ կ’ըսէր. «Սմբա՛տ, յէլի՛, լուս է յիջի»: «Գեղա՛մ, յէլի՛, լուս է յիջի… Մկրօ՛, յէլի՛, լուս է յիջի»… Յետոյ, մահճակալէ մահճակալ երթալով՝ «Գարեգի՛ն, յէլի՛, լուս է յիջի…»:
Բոլորս իրարու ետեւէն դուրս ցատկեցինք՝ պլլուած մեր փոքրիկ ծածկոցներուն մէջ: Երկրորդ յարկին պատշգամբը խռնուած՝ աչքերնիս գամեցինք վե՛ր՝ մութին մէջ մխուող գմբէթներուն:
Ահռելի մրրիկ մը կը գոռար: Ձիւնախառն անձրեւ մը՝ անսովորօրէն թանձր, վար կը թափէր… Սեւ ամպերու բլուրներ՝ կախուած վանքին եւ շրջակայքին վրայ՝ մութէն կը զատորոշուէին… Հովի ձա՞յնն էր՝ կուգար ականջնուս, թէ՞ հազարաւոր անօթի գայլերու ոռնոցը: Ու ահա՛, այդ ահեղ ու մութ մրրիկին մէջ մխուող զանգակատան խաչը շրջանակուած տեսանք լոյսով, դեղնօրակ եւ սարսռուն լուսապսակով մը՝ նման աղօթքին մէջ վերացած սուրբերու լուսապսակին:
Քարացած այդ խորհրդաւոր երեւոյթին առջեւ՝ սկսանք բնազդաբար ինքզինքննիս խաչակնքել՝ կրօնական խորունկ ջերմեռանդութեամբ: -«Սուրբ հոգի՛ն է… Սուրբ հոգի՛ն… Երկնային Լոյսը… «Հաւատով խոստոսվանիմը» կը մրմնջէինք բոլորս եւ մեր սորված աղօթքները կ’ըսէինք:
Կայծակները կը պատռտէին գիշերը, որոտումը կը ցնցէր երկինքն ու գետին, եւ քամին՝ այսահարներու բազմութեանց պէս ոռնալով, կը թաւալէր լեռներու եւ ձորերու մէջ:
Վարը՝ բակին մէջէն, վարդապետները՝ մէկ մէկ լամբայ ձեռքերնին, շարժուն ստուերներու պէս, դէպի Մայր Տաճարը կ’երթային՝ աղօթելու: Կոյր Խաչօն էր արթնցուցեր բոլորը: Ա՛ն էր առաջին անգամ տեսեր լոյսին էջքը երկնքէն՝ մինչ վանքը խորունկ քունի մէջ էր ընկղմեր…
Կը պատմուէր, որ ան հին յեղափոխական էր եղեր եւ տարօրինակ բաներու կը հաւատար:
Արդեօ՞ք ան կը փիլիսոփայէ՞ր այնպէս, ինչպէս հեթանոս խորհող մը պիտի փիլիսոփայէր նման պայմաններու ներքեւ: Արդէօ՞ք ան կը մտածէ՞ր, որ այդ փոթորիկը Մարիամ Աստուածածնայ տաճարին տակէն շղթայազերծ եղած դեւերու բազմութիւններն են, որոնք իրենց մրրկայոյզ էութեամբը կուգային ցնցելու ընդարմացած եւ հըշոշ մեր աշխարհը… Ան կը մտածէ՞ր արդեօք, որ այդ Լոյսը ո՛չ թէ երկնքէն կուգար, այլ՝ Աշտիշատի Վահագնեան Տաճարներու աւերակներէն՝ իբրեւ կանթեղ՝ Հայ ժողովուրդի վերազարթնումին»…
…«Հաւանական չէ՞ արդեօք, որ ան մեր Յաղթանակի՛ Աստծու՝ Վահագնի՛ աչքն էր, որ գմբէթին կատարէն, շանթարձակ ամպերուն ծոցէն կը դիտէր Հայ ժողովուրդին մոլորած սիրտը…
Այդ աչքի՛ն, Աշտիշատէն եկող այդ Լոյսի՛ն է, որ պէտք ունի Հայ ժողովուրդը՝ քալելու համար դէպի իր երազներու Աշխարհը»…
«Նշանակալի անկյունադարձի առջև գտնվող» աշխարհում, երբ կյանքը նոր օրենքներ է թելադրում Մարդկությանը, «Ազգային դեմքն ու Ոգին» պահելով «ինքնափրկության» ուղիներ են նշել Հայ բազմաթիվ մտավորականներ՝ Ազգի, Հայրենիքի ապագայի մտահոգությամբ՝ համոզված, որ սեփական ազգային պատմությամբ ու Նախնիների փառքով ձուլված «Հոգևոր զենքով» կկերտվի բաղձալի ապագան՝ ի հեճուկս այլոց թելադրած կամքի:
1924 թվականի մայիսին իր՝ «Անցյալից» գրքի «Ներածության» մեջ Լեոն գրում է.
«Ես 17 տարեկան աշակերտ էի Շուշիի քաղաքային դպրոցում, երբ սկսվեց ռուս-թուրքական պատերազմը (1877)։ Այս մի ահագին հիշողության դրդիչ էր, որի ուժը ես էլ զգացի ինձ վրա։ Մինչև այդ մենք ուրիշ բան էինք, հիմա պետք էր լինում ուրիշ բան դառնալ։
Ի՞նչ էինք։
Իմ ծննդավայրը՝ Շուշի քաղաքը, մեկն էր մեր չափազանց խեղճ ու խուլ գավառական անկյուններից։ Հեծնած իր բարձրաբերձ ժայռերի կատարներին, հեռու նետված կենտրոններից ու մեծ ճանապարհներից, դրսի աշխարհի հետ հաղորդակցություն պահպանելով շաբաթը երկու անգամ ստացվող փոստի միջոցով՝ նա առանձնացած, լճացած էր ինքն իր մեջ, ապրում էր իր ներքին, մանր ու ողորմուկ շահերով։ Հայերն ու թուրքերն ապրում էին իրարից առանձնացած, իրար խորթ ու անհաղորդակից։ Խանական ժամանակների սարսափները դեռ ապրում էին Հայերի մեջ։ Ընդհանուր քաղաքային հասարակական կյանք չկար և չէր կարող լինել, քանի որ հասարակություն կազմող երկու ազգությունները լցված էին իրար դեմ փոխադարձ ատելությամբ։
Մնում էր «ազգային» կյանքը։ Այս նշանակում էր եկեղեցի, որ լցնում էր Հայ հասարակության ամբողջ կյանքը, մինչև, այսպես ասած, պռունկները, ներկայանում էր իբրև միակ ուժը և շարժիչը, միակ առարկան, որ լցնում էր համայնքի բոլոր մտավոր ու հոգեկան պահանջները։ Հիշում եմ՝ ամեն շաբաթ երեկոյան կրկնվում էր սովորական դարձած, բայց և միշտ խոշոր ու հիասքանչ նշանակություն ունեցող դեպքը՝ առաջնորդի եկեղեցի գնալը: Բարձրահասակ, ծերունազարդ Սարգիս եպիսկոպոսի ոսկեգույն ձին հայտնի էր ամբողջ քաղաքին և ամբողջ թեմրն: Այդ ամեհի երիվարի վրայից նա ընդունում էր աջից ու ձախից խոնարհվող բաց գլուխների ողջույնները: Նրա առջևից, նույնպես գեղեցիկ ձիու վրա, գնում էր գավազանակիր տեր-Ավշար քահանան, իսկ հետևում էր՝ երրորդ ոսկեգույն ձիու վրա, առաջնորդական ձիապանը՝ Իշխան անունով:
Փողոցները, որոնք այդ գնացքի ճանապարհն էին դառնում, դղրդում էին։ Բազմությունը դուրս էր թափվում նայելու, արմանալու և իր տպավորություններն այդ օրվա ու հետեւյալ օրերի խոսակցության նյութ դարձնելու համար։
Գլխովին եկեղեցական մի կյանք էր տիրում աղայի և արհեստավորի տանը։ Մի իսկապես տիրացու ժողովուրդ էր ամեն օր արևի տակ ելնում «աստվածապահ» Շուշի քաղաքում։ Կային այդ ժողովրդի հակադրություններ և հակաճառություններ, անգամ՝ կուսակցություններ, բայց այդ բոլորը՝ տերտերի, ժամի, շապիկի, խաչ-խաչվառի, քարոզի, տիրացուի ձայնեղության կամ բաղաձայնության շուրջ: Գավառական ճահճի բորբոսնած մակերևույթին կյանքի վլվլուկ, եռուզեռ, համայնական խմբումներ, հավաքական հոգեբանություն, զանգվածային պաշտամունք երևան էին հանում միմիայն եկեղեցական թափորները, տոները, ուխտագնացությունները:
Եթե այդժամ մի Ղազանչեցոց եկեղեցի՝ շնորհիվ այն հանգամանքի, որ նրա ծխականներից շատերը հարուստ վաճառականներ էին Մոսկվայում, դուրս էր բերում հարուստ ու մեծագին զգեստներ, խաչեր, սաղավարտներ, սկիհներ, ոսկե աղավնիներ, այս արդեն միանգամայն բավական էր, որ ամեն մեկի ազգասիրությունը բավարարված լիներ, որ ամեն մեկն ինքն իրեն զգար երջանիկ Հայ — քրիստոնյա: Երեխաներն անգամ իրենց տներում շատ հաճախ զվարճանում էին տերտերների ու տիրացուների պես զգեստավորվելով, եկեղեցական հանդեսներ ձևացնելով և, մանավանդ, տերտեր-տիրացուների երգերին անճոռնիորեն նմանակելով։
Ես էլ, ինչ ասել կուզի, այդ համատարած իրականության մի հարազատ մասնիկն էի։
Եվ ահա գալիս են անսովոր դեպքեր։ Տեղական գունդը զինվորական նվագածությամբ հեռանում է քաղաքից։ Ամենքն ասում են, և իրենք` զինվորներն էլ գիտեն, որ պատերազմ է պատրաստվում օսմանցու դեմ։ Պատերազմ գնացողների տեղ Ռուսաստանից գալիս են պահեստի զինվորներ, որոնց մարզում են ամեն օր։ Նահանգապետից ոստիկանությունը հրաման է ստանում կամավոր զորք կամ միլիցիա կազմել տեղացիներից։ Մեր թաղեցի մի երիտասարդ արդեն գրվել է, նոր զգեստ է ստացել, ձի է գնել։ Մի խոսքով, այն պահն է, երբ, ինչպես սովորություն է ասելը, օդի մեջ վառոդի հոտ է զգացվում։
Վառոդը մեզնից շատ հեռու տեղերում պիտի պայթեր։ Բայց այսպես էլ նա բավականաչափ ուժեղ էր, որպեսզի ինձ պես դպրոցականին էլ դուրս շպրտեր հայրենի տիրացուական ճահճից»…
Լեոյի գրածներից տարիներ անց՝ Բուլղարիայում՝ Վառնայում հանգրվանած Հայորդիներից մեկը՝ դոկտոր Պ. Հաճօլեանը բժշկի՛ տեսանկյունից է անդրադառնում Հայ ազգի վիճակին, ազգապահպանման խնդրին: Դոկտ. Պ. Հաճօլեանի՝ «Առողջ ցեղի կերտում» հոդվածից մի հատված՝ ահավասիկ (մեջբերումը՝ «Տարօնի Արծիւ», 1938 թվական, ապրիլ, Ա տարի, թիւ 1):
«Իւրաքանչիւր ազգ, որ կը վճռէ ապրիլ, կը պատրաստուի ենթարկուիլ կեանքի անողոք հրամայականին՝ ի՛ր իսկ մէջ կենդանացնելով ցեղը, որ կենսաբանական ըմբռնում է և, հետեւաբար, ինչպէս ամեն կենսաբանական կառուցվածք՝ ուժածին գործօններու Նախաղբիւր:
Բոլոր այն ազգերը, որոնք, ըմբռնելով օրուայ հրամայականը, սկսած են ցեղօրէն տառապիլ, ցեղօրէն վճռել ու ցեղօրէն գործել, առօրեայի վրայով կը դիմեն դէպի իրենց ապագան, կը կերտեն իրենց վաղուայ ճակատագիրը, կը հարթեն յաւիտենականութեան ճամբան:
Արդի ընկերային կենսաբանութիւնը ցոյց տուաւ, որ ազգերու յատկանիշները անփոփոխելի չեն: Անոնք ստեղծուած են անցեալի պատմական ելեւէջներու ընթացքին ու պայմաններու ներգործութեամբ կրնան փոխուիլ:
Ազգերու ճակատագիրը, սակայն, կը մշակէ Ցե՛ղը, որ բնական Անշէջ Դարբնոց մըն է, ուր կը վերանորոգուին, կազնուանան կենսաբանական ոյժե՛րը, բնազդնե՛րը և բոլո՛ր այն կարողութիւնները, որոնք, թաղուած գորշ իրականութեան մոխիրին տակ, դադրած էին պատմութեան մարզին մէջ արտայայտութիւն ստանալու ընդունակութիւն ունենալէ:
Ի՛նչ խօսք, որ մեր ժողովուրդի մէջ քնած ոյժեր կան, որոնք պէտք է վերակերտուին ցեղային կրակարանին մէջ: Եվ, ի՛նչ խօսք, որ կենսաբանական սթափումո՛վ, բարոյական ոյժերու վերազարթնումո՛վ միայն մենք կրնանք ազատիլ այն նուաստացուցիչ ճակատագրէն, որ մեր մեղսակցութեամբ աշխարհը պարտադրած է մեզ:
Ցեղային գիտակցութիւն, ցեղային պատիւ, ցեղային կորով, ցեղային վճռականութիւն ու անպարտելիութիւն — ահա՛ այն զմայլելի գործօնները, որոնք կրնան վերանորոգել ու հոգեփոխել մեզ: Սակայն այդ բոլորը կը բղխին հոգեպէս ու ֆիզիքապէս առո՛ղջ կենսաբանական կառուցուածքէ: Հետեւաբար, մեր ամբողջ ծրագիրը պէտք է կենտրոնացնենք առո՛ղջ ցեղ կերտելու լուրջ ու հետեւողական աշխատանքին շուրջ:
Այդ գործին մեծապէս պիտի նպաստէ Տարօնական շարժումը, որ ցեղի յաւիտենականութենէն բղխած գաղափար մըն է, խորքով և արտայայտութեամբ համահայկական բարձր մտահոգութիւն մը:
Տարօնականութինը նախ և առաջ Հայրենիքը վերանուաճելու՛, Հայրենատէ՛ր դառնալու անդրդուելի կա՛մք է, իսկ այդպիսի կամք կրնան ունենալ միմիայն ցեղօրէն առո՛ղջ ժողովուրդները:
Կերտելով առողջ ցեղ, մենք բնականօրէն պիտի նպաստենք Տարօնական Ոգիին: Իսկ համակուելով այս Ոգիով, մենք պիտի ստեղծենք կենսաբանական բարոյականով օժտուած ժողովուրդ: Այս տեսակէտով՝ Տարօնականութինը ո՛չ միայն իդեալ մըն է, այլեւ՝ ցեղակերտումի գործնական ծրագիր մը: Մեզ կը մնայ լուրջ գործի լծուիլ՝ նպաստելու համար այս մեծ, այս ճակատագրական Զարթօնքին»…
«ՄՈԼԵՌԱՆԴ ՈՒ ԿԱՏԱՂԻ ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ ՄԸ»՝ ՍԱՐԳԻՍ ԵՐԿԱՅՆԵԱՆ
Հայ ժողովրդի հանդեպ իրականացված ցեղասպանությունից հետո աշխարհասփյուռ Հայորդիք՝ հրաշքով վերապրածներն իրենց մշակույթը, ազգային հիշողությունը փրկելու և սերունդներին փոխանցելու նպատակով՝ տարբեր երկրներում հիմնում էին «Հայրենակցական միություններ», մամուլում՝ զանազան հրապարակումներով անդրադառնալով հին ու նոր ժամանակների ազգային պատմությանն ու Հայ ազգի արժանավոր զավակներին…
Անցյալի պատկերներով ողողված նրանց հուշերում Հայրենիքի սիրով լի պատումներն են՝ շարադրված տեղական բարբառով, համեմված ազգագրության ու բանահյուսության պատառիկներով…
Տարոնը՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհում՝ «անուշ օդով ու բազմաջուր, մեղրաբուղխ» Մշո երկիրը, Հայոց հնագույն ուխտավայրերից էր՝ Քարքե լեռան հայտնի մեհենավայրը՝ Անահիտ Դիցամոր, Քաջն Վահագնի ու Վարդահեր Աստղիկի մեհյաններով, հռչակավոր Աշտիշատով ու դիցանվեր անտառներով, ուր, Ագաթանգեղոսի վկայությամբ, քրիստոնեության տարածման ժամանակ կործանեցին «Հաշտից տաճարները»՝ նրանց տեղում հիմնելով Սբ. Կարապետի վանքը:
Արածանիի աջ կողմում, Քարքե լեռան հարավ-արևմտյան լանջին գտնվող այդ սրբավայրը՝ Արածանիի հիասքանչ հովիտն ու բարձրաբերձ, անտառապատ լեռնաստանները Հայորդիների սրտում հարատևեցին՝ իրենց ոգեղեն ուժով ոգեշնչելով ու քաջալերելով դարեդար (թեև՝ անվանափոխված)… Եվ «Տարոնականությունը» շատերի համար դարձավ «Ցեղի առաջին հոգևոր զենքը»…
1870-ին Տրապիզոնում ծնված, 1894-1896 թվականների Համիդյան ջարդերի ժամանակ հորն ու եղբորը կորցնելուց հետո՝ 1897-ին Նյու-Յորքում ապաստանած Հայ արվեստագետը՝ Սարգիս Երկայնեանը, որն ուսանել էր Փարիզում՝ Ժուլիանի ակադեմիայում, նաև՝ Սորբոնի համալսարանում, դասավանդել Ստամբուլի Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայում, արժանացել բազմաթիվ մրցանակների, 1920-ից եղել Սենթ-Լուիսի (ԱՄՆ) թանգարանի վերականգնող նկարիչը, Բուլղարիայի մայրաքաղաք Սոֆիայում լույս տեսնող՝ «Տարօն Տուրուբերան Հայրենակցական միութեան»՝ 1949 թվականի «Տարօնի Արծիւ»՝ «Տարօնական ոգով» ամսագրում (թիվ 27-28, էջ 25-31), հրապարակել է իր հուշերը՝ դեպի Մուշ կատարած իր ուխտագնացությունից (ի հեճուկս վտանգներով լի ժամանակների)…
Սարգիս Երկայնեանի ստեղծագործություններից՝ ստորագրության հատվածով և ցուցանակով
Ստորև՝ «Դեպի Սուրբ Կարապետ» վերնագրված հիշյալ հուշերը՝ հրաշալիորեն ներկայացված…
«1886 Յուլիսի սկիզբը, տակաւին դպրոցական աշակերտ, Տրապիզոնէն ճամբայ ելանք դէպի Սբ. Կարապետ՝ դասընկերս՝ Գրիգոր Յովսէփեանին հետ, զինուած լազի կեռ սուրով մը եւ քոսոտ հրացանով մը: Տրապիզոնէն սկսեալ՝ մինչեւ Ճէվիզլիկ ճանապարհը, Տէյէրմէն Տէրէի ուղղութեամբ շատ անզգալիօրէն կը բարձրանայ, իսկ անկից սկսեալ՝ Զզանայի ստորին փէշերով զգալիօրէն կը բարձրանանք դէպի անոր գագաթը (մօտաւորապէս 4925 ոտք բարձր), միջագետին ուղղութեամբ՝ աջ ու ձախ կողմերու վրայ մայրի սքանչելի անտառներու միջով: Լեռան անմիջապէս ստորոտէն՝ ճանապարհը ոլորապտոյտներով կը բարձրանայ մինչեւ լեռան գագաթը: Այնտեղէն դէպի հարաւ, արեւեք, արեւմուտք՝ առջեւնիս կը պարզուի հիանալի համայնապատկեր մը՝ մեր սիրելի երկրի հիւսիսային արեւելեան սահմաններու վրայ:
Լեռան գագաթէն անմիջապէս կ’սկսի վայրէջքը՝ դարձեալ շատ մը ոլորապտոյտներով՝ մինչեւ Խուրշուտ Սուի հովիտը, որտեղէն Պոնտական լեռնաշղթայի հարաւային ստորոտէն կ’սկսի Հայաստանի հիւսիսային սահմանի մի մասը: Գետին ուղղութեամբ դէպի վեր 3 ժամ յառաջանալով՝ կը հասնինք Կիւմիւշխանէի հիանալի այգիները, որոնք մեծ մասամբ Հայերու կը պատկանէին: Այս մրգաստանը համբաւաւոր է իր «Բրիք» տեսակ անուշահամ տանձերով, ծիրանիներով, խնձորենիներով եւ թթենիներով: Այգիները վերջանալէ վերջ՝ կը հասնինք Կալէճիք կոչուած գիւղը, որուն մօտ ժայռուտ բարձունքի մը վրայ, կանգուն մնացած է կիսաւեր բերդ մը, ուրկից ստորերկրեայ անցք մը կ’իջնայ մինչեւ բերդը, որուն անունը գիւղին անուամբ՝ Կալէճիք ըլլալու է: Այս տեղէն սկսեալ՝ աստիճանաբար կը բարձրանանք Վավուք կոչւած լեռան գագաթը, ուրկից գրեթէ առանց ել եւ էջի՝ կը յառաջանանք Բաբերդի բարեբեր դաշտը, որ կ’երկարի մինչեւ քաղաք: Քաղաք հասնելէ մի ժամ առաջ՝ կը գտնուի Սեպուհի ծննդավայր Վարդահան գիւղը: Այնտեղ՝ ճամբուն մօտ կը գտնանք կիսաւեր եկեղեցի մը, որուն մէկ մասին վրայ անվնաս մնացած են սքանչելի նուրբ զարդաքանդակներ: Ձգելով Վարդահանը՝ կը մտնանք Բաբերդ. աղտոտ, բայց առողջ օդով քաղաք մը: Ժամանակ չունեցանք այցելելու բարձունքի վրայ գտնուած բերդերու անուանի աւերակները, կը շարունակենք դէպի Կարին:
Տեսարաններ Բաբերդից
Բաբերդէն սկսեալ՝ անընդհատ կը բարձրանանք դէպի Քօբ լեռան գագաթը: Այնտեղէն՝ չորս կողմի վրայ համայնապատկերի տեսարանը հիանալի է, բայց, օդը շատ չոր ըլլալուն պատճառաւ՝ հեռաւորութիւնները զանազանող երանգաւորումներ չկան: Այնպէս որ՝ այդ բարձունքներէն դիտուած ամենահեռաւոր մասերը կարծես մի քանի ժամուան ճամբայ է: Մինչդեռ, իրականօրէն, հազիւ թէ մէկ օրէն կարելի է հասնիլ: Հոն գիշերեցինք, անշուշտ, բացօդեայ, ինչպէս ամէն տեղ: Կէս գիշերէն վերջ՝ ջուրը սառելու աստիճան ցուրտ կ’ընէ Հայաստանի բարձունքներու վրայ ամեն տեղ, իսկ ցորեկը՝ կէսօրէն ետք, տաքութեան աստիճանը 100-ը կ’անցնի արեւին տակ:
Առաւօտը անզգալի վայրէջքով մը կը յառաջանանք մինչեւ Կարնոյ անուանի լեռնադաշտը: Կարնոյ դռնէն քաղաք մտանք հպարտօրէն, համարձակ, գլուխնիս՝ բարձր բռնած, զինուորական քայլերով՝ դռնապահ զինուորներու առջեւէն:
Ուղեւորուեցանք ուղղակի Պաստրմաճեան խանը՝ սենեակ մը վարձեցինք: Առաւօտ կանուխ եզան սայլերու երաժշտութենէն արթնցանք. ի՞նչ տեսնանք լավ… Խանին բակը լեցուն էր սայլերով՝ ծառերու խոշոր արմատներով բեռնաւորուած: Հարցուցինք, մեզ պատասխանեցին, թէ՝ ատոնք ընդարձակ անտառներու հսկայ ծառերու արմատներ են, որ Կարնոյ շուրջերէն, երբեմն նոյնիսկ շատ հեռուներէն կը բերեն՝ որպէս վառելու փայտ, տարիներէ ի վեր: Երեւակայեցե՛ք, որպէսի՜ անսպառ անտառներ գոյութիւն ունեցած էին ժամանակաւ, որ թուրք տիրապետութեան օրով՝ անխնայ կտրատուած են երկրի անսպառ անտառները և այսօր Հայաստանի մէջ գրեթէ ամեն տեղ կը տեսնանք բուսականութենէ զուրկ՝ չոր ու մերկ լեռներ եւ հովիտներ միայն…
Կարին գալերնէս երեք օր վերջ, երբ ճաշելու գացած էինք ու կարճ պտոյտէ մը վերջը սենեակ կը վերադառնանք՝ ի՞նչ լսենք լավ… Հայերէն խմբերգ՝ մեր վարձած սենեակէ՛ն…
Խանի պահապանը մեզ կ’ըսէ, թէ՝ «Հիւրե՛ր ունիք Տրապիզոնէն»: Կը մտածենք, թէ ո՛վ պիտի լինէին հիւրերնիս: Ներս կը մտնանք զարմանքով՝ կը տեսնանք՝ մեր ուսուցիչնե՛րը՝ Հ. Խուշպուլեան, Պ. Մարիման, Հ. Տիրատուրեան և ուրիշ երկու հոգի: Կը համբուրւինք, անպատմելիօրէն ուրախ օր մը կ’անցնենք, Կարնոյ մէջ արդէն ձայն տուած էինք. յաջորդ օրը քաղաքը կը պտտինք, Սանասարեան դպրոցը կ’այցելենք… Հ. Տիրատուրեան Ամերիկայէն նոր վերադարձած էր՝ «սիլընտըր» գլխարկ դրած, լավ հագուած (հարուստ ընտանիքի զաւակ, աջ — ձախ կը լուսանկարէ բերդերու մէջ արգիլուած վայրեր)…
Նոյն օրը երեկոյեան՝ Պաստրմաճեան ընտանիքէն ծառայ մը կուգայ մեր սենեակը, նամակ մը կը բերէ, որով հրաւիրուած էինք ճաշի: Գացինք, փառաւոր կերպով հիւրասիրուեցանք, այնտեղ ծանօթացանք Գարեգին Պաստրմաճեանի, որ շատ սիրուն պատանի մ’էր՝ Սանասարեան վարժարանի աշակերտ: Կերուխումէն եւ մինչեւ ուշ ժամանակ՝ լավ ժամանակ անցնելէ ետք, երբ սենեակ պիտի վերադառնայինք, Պ. Պաստրմաճեան մեզ ըսավ, որ կառաւարութիւնը խնդրած է, որ Տրապիզոն վերադառնանք, որովհետեւ Հ. Տիրատուրեան արգիլուած վայրեր կը լուսանկարէ…
Եվ այսպէս, բոլորը միասին կը վերադառնան Տրապիզոն՝ զինուորի մը առաջնորդութեամբ: Իսկ մենք մի քանի օր եւս մնացինք Կարին, մինչեւ որ Սբ. Կարապետի ուխտաւորներու խումբը ամբողջացաւ, 15 հոգի, բոլորն ալ ձիաւոր, իսկ մենք երկուսս՝ հետիոտն:
Այծպտկունք (Բալան Տէօքէն)
Սբ. Կարապետի մասնաւոր առաջնորդութեամբ՝ ճամբայ կ’ելնանք Վարդավառէն 10 օր առաջ, Բալան Տէօքէն լեռներէն դէպի արեւմուտք շարունակուող Կարակայի լեռներու ճամբով: Կտրելով լեռան բարձունքները՝ կ’անցնինք աղի հանքէ մը, ուր կը շարունակենք մեր ճանապարհը՝ անընդհատ ելեւէջներով, անցնելով բազմաթիւ առուակներէ, լեռնադաշտերէ: Առաջին օրը կը գիշերենք առուակի մը մօտ: Գիշերը սաստիկ ցուրտ էր, փառաւոր կերպով կը մրսէինք…
Առաւօտը կանուխ, երբ ելանք՝ առուակը թեթեւ սառոյցով մը պատած էր: Պատրաստուեցանք եւ կանուխ ճամբայ ինկանք՝ դողալով, մինչեւ ժամը տասը: Յետոյ աստիճանաբար կը սկսի տաքնալ, իսկ կէսօրէ վերջ՝ ժամը 3-4-ի ատենները սաստիկ տաք կ’ընէ եւ, սակայն, առողջաբար, բնաւ չենք քրտնիր: Կը հասնինք մի փոքր, բայց սէպ բլուր մը, որ կը կոչէին Պառուի եօխուշ: Մօտ 20 վայրկեան անընդհատ բարձրացանք, շատ յոգնեցանք, նոյնիսկ՝ ձիերը: Յետոյ, չգիտեմ ինչքան հեռուն, կը նշմարենք գոլորշի մը: Առաջնորդնիս կ’ըսէ, որ անուանի հանքային տաք ջերմուկն է, որու առջեւէն պիտի անցնէինք:
Ժամ մը վերջը հասանք հոն՝ առուակի մը մօտ, խօրունկ փոսացած ապառաժի մը մէջէն սաստիկ տաք ջուր մը կը բխէր: Անոր մօտը՝ դարձեալ ապառաժ մը արուեստական կերպով փորուած տաշտի մը մէջ կը հոսի ջուրը, որտեղ, մի քիչ պաղելով՝ ճամփորդները կը լոգնան: Մենք այդ տեղը բաւական կանգ առինք եւ լաւ մը լողցանք. մաքրուելով՝ ճամբայ ինկանք: Հասանք մի գիւղ, որու անունը լաւ չեմ յիշեր, կարծեմ՝ Լալուզար էր, հոն գիշերելու համար:
Ընկերս՝ Գ. Յովսէփեան, որսորդութեան կը մեկնի՝ խօսք տալով, որ շատ չի ուշանար: Ես ալ՝ Հայաստանի գիւղի մասին գաղափար մը կազմելու համար, կը մտնեմ տուն մը, որը ցած դուռ մը ունէր, երդիքէն լուսամուտ մը բացուած: Տան ներսի մասերը բնաւ չեմ յիշեր: Մի պատանի նստած էր դռան առջեւ: Զիս տեսնելով՝ վազեց ներս՝ մայրը կանչեց, աղջկան հետ եկան, շատ սիրով հիւրընկալեցին զիս, սեղան պատրաստեցին, լաւ կը յիշեմ՝ պանիր, բանջրով շուրվա, հաց, կարագ եւ խորունկ փայտէ ամանով առատ մածուն, որ շատ ախորժակով կերայ: Այս ըսեմ, որ ճաշէն առաջ այդ փոքրիկ աղջիկը ոտներս լուաց, վերջապէս՝ Հայաստանի աւանդական հիւրասիրութեամբ մը պատուեցին զիս: Առանց լրջօրէն մտածելու՝ ուզեցի վարձատրել դրամով, բայց մերժեցին՝ ըսելով. «Մըր դուռ յըմնու յառջեւ բաց է, Հայ ճամբխորդը բարո՛վ է էկի, հազա՜ր բարով: Ամօթ չէ՞, որ փարի պաս կ’էնիս»:
Իսկապէս, շատ ամօթով մնացի: Շնորհակալութիւն յայտնելով՝ հեռացայ գացի կայան:
Օրն արդէն սկսած էր մթնել: Գրիգորը տակաւին չէր վերադարձած: Մենք սկսանք մտատանջուիլ՝ աւելի ա՛յն պատճառաւ, որ այդ ժամանակ Իպօ անունով նշանաւոր աւազակախումբը այդ կողմերն էր: Մանաւանդ ես, որ երաշխաւոր եղած էի Տրապիզոնի մէջ՝ իր ծնողաց:
Մտածութիւններուս մէջ որոշեցի, որ անոր վտանգ մը պատահած ըլլալու պարագային ես այլեւս չեմ վերադառնար Տրապիզոն, կ’անցնիմ Պարսկաստան: Մութն արդէն կոխած էր, ուժով ձայն կուտանք… Արձագանքն էր միայն պատասխանը… Վերջապէս, կ’երևի՝ սարսափելի վիճակի մէջ: Ինկած էր ճախճախուտներու մէջ, զգեստները՝ ամբողջովին ցեխոտած, ձեռքերը, դեմքը՝ արիւնոտած… Հազիւ կրցած էր կերպով մը ազատիլ ճախճախուտներէն, հրացանն ալ վրայ տալով՝ հասնիլ կայան:
Առաւօտ կանուխ ճամբայ կ’իյնանք, կէսօրին դադար կ’ընենք մի խոտաւէտ վայր, որուն կարօտ մնացած էինք: Հայաստանի մէջ՝ մինչեւ այստեղ անցած ճանապարհի չորս կողմը տեսանք միայն բուսականութենէ զուրկ, մերկ լեռներ: Երբեմն առուակներու եզրին տեղ-տեղ կղզիացած կը հանդիպինք թփիկներու, ուռենիներու… Կարինէն սկսեալ՝ ճանապարհին կամ դաշտերի մէջ աշխատող ո՛չ մէկ մարդու հանդիպեցանք: Անցանք մի քանի գիւղեր՝ այնտեղ ալ չի հանդիպեցանք մարդկային էակի: Գիւղերը ողորմելի տեսք մը կը ներկայացնէին դաշտի մէջ՝ բուսականութենէ զուրկ: Այս կանաչագեղ վայրին մէջ խեղճ ձիերը ազատ ձգուեցան, որ սկսան ախորժակով արածիլ:
Ուխտաւորները եւ մենք, երբ հանգիստ կ’առնէինք, քիչ վերջը երկու հողագործ քիւրտեր կուգան՝ բարկութեամբ կը գանգատին, թէ՝ «Այս վայրը մեր արօտատեղին է, շուտով հեռացե՛ք այս տեղէն»: Առաջնորդնիս, որ քիւրտերէն լավ կը հասկնար, հանդարտ կը խօսի անոնց հետ: Ուխտաւորները, որ Օրտուցի եւ Կիրասոնցի էին, կը պատրաստուին մեկնելու: Ես արթնցայ՝ լազի սուրը մէջքիս, իսկ Գրիգորը՝ անզէն, սպառնալով վազեցինք դէպի քիւրտերը: Առաջնորդի միջամտութեամբ քիւրտերը մի քիչ թուլացան ու մեղմութեամբ հեռացան: Մենք ալ՝ քիչ մը եւս հանգստանալով, ճամբայ ելանք…
Մի քանի ժամ վերջը հասանք Իննակնեան կոչուած վայրը… Մի սքանչելի լեռնադաշտ… Ճամբուն երկու կողմերու վրայ քիւրտերը՝ վրանները դրած, ուտելիքներ կը ծախեն: Կը գնենք մի քանի բաներ, մանաւանդ՝ պանիր, որ սքանչելի էր: Այս վայրէն քիչ հեռու, աւելի ցած, կը գտնուէր մեր հեթանոսական շրջանի Գիսանէ եւ Դիմետր դիցերու բագինները, որոնց աւերակներուն վրայ յետոյ կառուցուած է Սբ. Կարապետ վանքը, որ կը կոչուի նաեւ «Իննակնեան» կամ՝ «Գլակայ վանք», որը կը գրաւէ Տարօնի ամենագեղեցիկ վայրերէն մին: Երբ այդ Իննակնեան բարձունքէն առաջին անգամ կը տեսնամ Սբ. Կարապետը՝ իր վսեմ տեսարանով, անբացատրելի յուզումով մը ինքզինքս կորսնցուցած՝ արցունքներս հեղեղի նման հոսելով, գետին կը խոնարհիմ՝ կուշտ մը կը համբուրեմ մեր պաշտելի Տարօնի Սուրբ հողը: Խելագարի նման բարձրաձայն կը պօռամ. «Այս երկիրը մե՛րն է, մեր Սուրբ Պապերու՛ հողն է: Թուրքե՛ր, դուք պղծեցի՛ք այս Սուրբ Երկիրը: Դուք չե՛ք կրնար երկար մնալ հոն: Մեր Հայկայ քաջ որդիները պիտի տիրանա՛ն անոր: Այսպէ՛ս կը հրամայեն մեզ անոր Սուրբ Հողին մէջ հանգչող մեր հին փառքերու Ոգիները»…
Այսպէս, թափելով աղի արտասուքներս, պահ մը դադրեցայ. հպարտ, կուրծքս բարձր բռնած՝ կը վազեմ դէպի վանք, կը համբուրեմ անոր դուռը, կը մտնեմ եկեղեցի, ջերմօրէն ծնրադրած կ’աղօթեմ: Այն ժամանակ վանքին վանահայրը Տրապիզոնի առաջնորդն էր (որու անունը չեմ յիշեր), կը ներկայանանք անոր, որ մեզ յատկացուց առանձին փոքր սենեակ մը:
Կարինէն մինչեւ Սուրբ Կարապետ՝ երեք օր անընդհատ քալելէ, բարձր սարերու վրայ բացօդեայ անհանգիստ գիշերելէ եւ յոգնելէ վերջ՝ լա՜վ մը հանգստացանք: Հետեւեալ օրը բաւական ուշ արթնցանք, դուրս ելանք, ընդհանուր ակնարկ մը ձգեցինք չորս կողմերնիս… Սքանչելի՛ է համայնապատկերը, որ մեր առջեւ կը պարզուի դէպի արեւելք ու հարաւ: Մուշի ուղղութեամբ Արածանիի հովիտը, ամբո՛ղջ Մշոյ դաշտը ծածկուած էր մշուշով, ջինջ, կապոյտ երկնքի տակ փռուած…
Մուշից՝ մշուշոտ մի պատկեր
Նկարչական այս փառաւոր տեսարանն անջնջելի պիտի մնայ մտքիս մէջ. կարծես Բնութիւնը իր մանրամասնութեա՛մբ պատկերացած լինէր այստեղ: Ո՜հ, որչա՜փ երջանիկ պիտի զգայի ինքզինքս՝ եթէ երբէք ծնած ու մեծցած ըլլայի այս աստուածային երկրին մէջ, ուր ամէն ինչ քաղցր է ու ներդաշնակ: Օդը՝ բիւրեղի նման ջինջ, անուշ ջուրը, Հայրենի պաշտելի հողը, նկարչական աննման սարերը…
Այս բոլորը Արարչի պարգե՛ւն է մեր Սուրբ Երկրին, որ այսօր ոճրագործ թուրքի տիրապետութեան տակ ընդարձակ աւերակի մը վերածուած է՝ ամայի ու անմշակ: Ոչնչացուած են նոյնիսկ մեր սուրբ պատմական յիշատակարանները. վստահ եմ, որ մեր հոգի Սուրբ Կարապետն ալ բնաջնջուած, քար-քարի վրայ մնացած չէ:
Այո՛, թուրքը ոչնչացուցած է ամեն ինչ, ամեն յիշատակ, բայց ան չէ՛ կրցած ու ո՛չ ոք չ’պիտի կրնայ բնաջնջել մեր երկրի բնական տուեալները: Հայե՛ր, Տարօնցինե՛ր, սիրեցէ՛ք, պաշտեցէ՛ք աստուածային այս պարգեւը, զոհուեցէ՛ք անոր համար՝ եթէ հարկը պահանջէ: Դու՛ք մանաւանդ, Տարօնցինե՛ր, հպա՛րտ եղէք ձեր պաշտելի Տարօնով, ուրտեղ ծնած ու մեռած են մեր ազգի ամենամեծ կոթողներն ու պարծանքները…
Երկրորդ օրը պտոյտ մը ըրինք վանքին շուրջը… Ամեն տեղ՝ սքանչելի նկարչական տեսարաններ՝ մէկը միւսէն տարբեր, մէկը միւսէն գեղեցիկ:
Վանքի պատերէն անմիջապէս դուրսը կայ մի աղբիւր՝ Լուսաղբիւր, որը սաւաններով շրջապատելով՝ կիները անոր պաղ ու վճիտ ջուրով կը լողան՝ բժշկուելու համար: Վանքի բակին մէջ գիւղացիներ՝ ամէն տեսակ ուտելիքներ եւ ուրիշ բաներ բերած, փառաւոր «պազար» մը կազմած էին: Կը մօտենանք կնոջ մը՝ 10 փարայի ձու կ’ուզենք, կինը կը սկսի համրել մէկ, երկու… մինչեւ քսան… Զարմանալով ըսինք. «Մայրի՛կ, 10 փարայի միայն կ’ուզենք»: Կինը՝ տեղական բարբառով՝ քիչ մը նեղուած ըսավ, «Մե՛նք ալ, վերջապէս, փոքրիկ շահ մը պէտք է ընենք»: Ան կը կարծէր, որ մենք դժգոհ էինք, թէ ինչու՞ քիչ մը աւելի չի տար, մինչդեռ մենք կը զարմանայինք, թէ ինչու՞ համար տասը փարայի ա՛յդ չափ հաւկիթ կուտայ: Խնդացինք ու զարմացանք այդ աստիճան պարզութեան եւ միամտութեան վրայ: Կարագը զանգուածով դրած էին սեղանի վրայ՝ քանի մը փարայով երկու խոշոր գունդ առինք եւ հեռացանք:
Միեւնոյն օրը՝ կէսօրէ վերջը, յանկարծ իրարանցում մը… Իպօ աւազակապետն իր խումբով վանքը եկած էր: Վանահայրէն սենեակ ուզեցին: Սենեակները ուխտաւորներով լեցուած էին: Վանահայրը ուզեց մէկ-երկու սենեակ պարպել, բայց Իպօն չը թողուց, տանիքի վրայ ելաւ իր երկու զաւակներով: Չափազանց հետաքրքրուեցայ: Ես ալ՝ լազի կեռ թուրը մէջքիս, բարձրացայ տանիքը: Իպօն տեսաւ զիս, կանչեց իր մօտը, շատ հետաքրքրութեամբ դիտեց իրեն համար այդ տարօրինակ զէնքը: Զիս համբուրեց, մէջքէն փոքր, սիրուն դաշոյն մը հանեց՝ տուաւ ինծի ու ըսաւ. «Դուն ալ տուր ի՛նձ այդ զէնքը»: Սիրով փոխանակեցի: Իպօ՝ սքանչելիօրէն սպառազինուած, ոսկեթելերով հիանալիօրէն բանւած տարազներ հագած՝ ինք եւ իր երկու զաւակները: Իպօ փառաւոր, առնական պատկառելի դէմք մ’ունէր, գլուխը՝ տարօրինակ, գեղեցիկ փաթթոցով մը, որ ա՛լ աւելի պատկառելի եւ, միաժամանակ՝ երկիւղալի երեւոյթ մը կուտար իր դէմքին, երկու զաւակները՝ նոյնպէս: Վերջապէս մնացին հոն մինչեւ ուշ ժամանակ. երեկոյեան՝ արեւը մայր մտած էր, հեռացաւ իր խումբով, բոլորն ալ՝ ձիաւոր: Չի մոռնամ ասելու, թէ՝ ուխտաւորներուն մէկուն ձին գողցուած էր, երբ Իբօ իմացաւ, իսկոյն իր մարդոց պատուիրեց, որ երթան՝ ձին գտնեն: Երկու ժամ ետք՝ վերադարձան՝ ձիով…
Երրորդ օրը՝ կէսգիշերն անց, սենեակին դուռը ուժով մը կը բախեն: Անկողնէն վեր կը ցատկենք, դուռը կամաց մը կը բանանք… Յանկարծ դիմացնիս կը ցցուի ոտից մինչեւ գլուխ սպառազինուած երիտասարդ մը: Մենք պահ մը մնացինք վարանած. քիչ մ’ալ՝ վախեցած, շփոթ վիճակի մէջ: Երիտասարդը՝ տեսնելով մեր այդ վիճակը, հայերէն ըսավ. «Մի՛ վախնաք»: Երբ հարցուցինք ով ըլլալը՝ «Յետո՛յ կ’իմանաք,- ըսաւ,- այժմ հագուեցէ՛ք, դու՛րս ելնենք»:
Այնպէս ալ ըրինք: Բայց միշտ՝ շփօթած: Միասին վանքէն դուրս ելանք: Քիչ հեռուն՝ մտանք անտառի մը մէջ: Զգալով մեր վարանոտ վիճակը՝ կրկին հանգստացուց մեզ: Նոյն վայրկեանին ուրիշ երեք երիտասարդներ ալ՝ նոյնպէս զինուած, կուգան մեզ կը դիմաւորեն: Միասին կ’երթանք, խորովածի անուշ հոտ մը կ’առնենք: Մի քանի քայլ անդին՝ փառաւոր կրակի վրայ խորովածները կը պատրաստուէին… Գետնի վրայ փռուած ճոխ սեղանը, տիկով գինին մեզ կսպասէր…
Այնտեղ՝ մեզ առաջնորդող զինուած երիտասարդն ըսաւ, որ՝ «Տրապիզոնէն՝ Սամուէլ ընկերս ինձ գրեր է Կարին՝ ձեր մասին, բայց դուք արդէն Կարինէն ճամբայ ելած էիք դէպի Սբ. Կարապետ: Ես քեռին եմ (բուն անունը չեմ յիշեր): Ասոնք ալ՝ իմ անբաժան ընկերներս են»:
Սամուէլը՝ սիրելի բարեկամս, շատ խօսած էր քեռիի եւ անոր անբաժան ընկերներու մասին: Եւ ահա՛, սեղանին շուրջ, իրար ծանօթանալով, համբուրւելով՝ մինչեւ առաւօտ եւ աւելի ուշ կեր ու խումով եւ երգելով անցուցինք շատ հաճոյալի ժամեր, որ երբէք չպիտի մոռնամ:
Չ’երկարեմ… Երեք օր անընդհատ, այսպէս, մեզ շատ ստիպեցին, որ մնանք Կարին՝ իրենց հետ, բայց չէինք կրնար: Համբուրւելով բաժնւեցանք: Անոնք վերադարձան Կարին:
Վարդավառին օրը՝ եկեղեցին խուռն բազմութիւն մը ծնկաչոք կը յառաջանար դէպի խորան, անոր կից դուռ մը՝ այնտեղ համբուրելու համար տուփի մը մէջ փակուած Սուրբ Կարապետի մասունքը:
Վանքի փայտե դուռը
Յետոյ, երկու օր մնալով Սուրբ Կարապետ, միեւնոյն ճամբով վերադարձանք Տրապիզոն:
Այստեղ չեմ կրնար յօդուածս վերջացնել՝ առանց յիշելու իմ սիրելի ու պաշտելի տեսչիս եւ ուսուցչիս (ապագա աներս)՝ Տիար Սահակ Էթմէքճեանի անունը, որ Տրապիզոնի Ազգային Երկսեռ դպրոցներու մէջ, մեզ եւ մեր ժամանակի սերունդներուն դաստիարակութիւն եւ կրթութիւն տուած է հայրենասիրական ոգւով: Ան մեզ շատ խօսած էր Հայաստանի՝ մեր անցեալ պատմական փառքերու մասին, ծանրանալով մանաւա՛նդ Տարօնի Սբ. Կարապետի եւ այլ սրբավայրերու մասին: Ան մասնաւոր դասախօսութիւններ տուած է Սբ. Սահակ եւ Սբ. Մեսրոպի ու անոնց կատարած մեծ գործերու մասին, զանոնք ոչ միայն սրբացուցած, ալ եւ աստուածացուած է, այնքան որ անոր պաշտամունքը մեծ էր այդ երկու տիտաններու յանդէպ:
Երկար կ’ըլլայ իր պատրաստուած սերունդներու շարքը յիշատակել: Կը բաւէ միայն յիշել զօրավար Սեպուհի, Հրաչ Թիրաքեանի եւ Եգիպտացիի անունները: Այս վերջին երկուքը (Տրապիզոնցի), «Պանք Օթօմանի» հերոսներէն են, Էթմէքճեան եղած է գրչի՛ յեղափոխականը:
Ես՝ տակաւին դպրոցական պատանի, խանդավառուած ուսուցչիս հայրենասիրական դասախօսութիւններով, ամէն վտանգ արհամարհելով, ճամբորդեցի մինչեւ Սբ. Կարապետ, որուն շատ համառօտ նկարագրութիւնն է, որ կուտամ «Տարօնի Արծիւ»-ի մէջ:
Սարգիս Երկայնեան
ԾԱՆՕԹ ԽՄԲ.- Սարգիս Երկայնեան՝ հանրածանօթ նկարիչ: Ծնած է Տրապիզոն: Իր նախնական կրթութիւնը ստացած է տեղւոյն Ազգային վարժարանին մէջ, ապա հետեւած Պոլսոյ Պետական Արուեստից վարժարանին, եւ վերջը եղած է ազատ ունկնդիր Փարիզի Սօրպոն համալսարանին: Վերջերս սկսած է զբաղուիլ նաեւ պատմագրութեամբ: Թարգմանած է ֆրանսերենէ՝ Ժագ Դը Մօրգանի՝ «Հայ ժողովուրդի Պատմութիւնը» ընդարձակ գիրքը եւ ունի նաեւ ուրիշ թարգմանութիւններ: ՄՈԼԵՌԱՆԴ ՈՒ ԿԱՏԱՂԻ ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ ՄԸ»…
Ֆրանսերենից գրքի թարգմանությունը՝ Սարգիս Երկայնեանի
«Հոգին օգնում է մարմնին և որոշ պահերին՝ այն բարձրացնում: Այն միակ թռչունն է, որը նեցուկ է իր վանդակին»: (Վիկտոր Հյուգո)
Ոգու ուժը խնամում-պահպանում է իր վանդակը՝ մարմինը, վերստին զորացնում ու Հաղթանակի մղում… «Ազգային Ոգի — ահա՛ գերագույն հերոսը, միա՛կը, մեր պատմության անիվը դարձնող, մեր հավաքական ճակատագիրը վարող Հերոսը: Էապէս միայն դա՛ է գործում պատմության մեջ և պատմության համար: Անհատ հերոսներն ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ միայն անձնավորողներն այդ Ոգու՛»: (Նժդեհ)
Այդ Ոգին՝ Նախնյաց փառքերն են հիշեցվում «Գողթան մանկտիքին», նույնիսկ երբ Հայրենիքն ավերված է: Ու հատկապես ա՛յդ ժամանակ էլ անհրաժեշտ է հիշեցումը՝ Ազգի պատմության փառահեղ էջերը վերստին կերտողներին խրախուսելու և հզորացնելու համար…
Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի Գողթան գինեվետ գավառում էր, որ դարեր շարունակ երգվում, պատմվում էին Հայոց «Վիպասանաց երգերը»՝ գովերգելով մեր ազգին փառք բերած արքաներին ու նրանց գործերը:
Այստեղ էր նաև, որ, ինչպես պատմում են Կորյունն ու Խորենացին, իր քարոզչական գործունեության ծավալման նպատակով եկավ Մաշտոցն իր «հավատացյալներով»՝ «ընկերակիցներով» ու «ամենքին իրենց հայրենական ավանդույթները» մոռացնել տալով «Քրիստոսի հնազանդությանը շուռ տվավ»…
«Կորյուն. «Երանելին այնուհետև իր հավատացյալներին առավ գնաց իջավ Գողթնի անկարգ ու անխնամ (թողած) տեղերը: Նրա առաջ դուրս եկավ նաև Գողթնի իշխանը, մի աստվածավախ ու աստվածասեր մարդ, որի անունը Շաբիթ էր… Իսկ երանելին իսկույն իր ավետարանական արվեստը բանեցնելով՝ իշխանի հավատարիմ օգնությամբ սկսեց (քարոզել) գավառում. ամենքին իրենց հայրենական ավանդույթներից ու սատանայական դիվապաշտ ծառայությունից գերեց շուռ տվավ Քրիստոսի հնազանդությանը: Եվ երբ նրանց մեջ սերմանեց կյանքի խոսքը, հայտնապես մեծամեծ հրաշքներ երևացին գավառի բնակիչներին, դևերը զանազան կերպարանքներով փախան, ընկան Մարերի կողմը»:
Խորենացի. «Այդտեղ թաքնված հեթանոսական աղանդը, որ Տրդատի օրերից մինչև այդ ժամանակ ծածուկ էր մնում և Արշակունյաց թագավորության տկարանալու ժամանակը երևան եկավ, նա վերացրեց գավառի իշխանի օգնությամբ, որի անունն էր Շաբիթ»: (Մեջբերումը՝ Արտաշես Մարտիրոսյանի՝ «Գրերի գյուտի շարժառիթների հարցի շուրջը» ուսումնասիրությունից, «Բանբեր Մատենադարանի», Երևան, 1964 թ.):
Քրիստոնեության տարածմամբ «մոռացնել տրված Հայրենական ավանդույթները», «Հայոց արքաների փառքն ու Հայկազունների ուսմունքը», «Վահագնի ծնունդի» երգն ու «Ո՜ տայր ինձ զծուխ ծխանին» հիշեցնելով են Բանաստեղծ-Վիպասանների որդիներին կրկին ոգեշնչում, խրախուսում ու մղում Ազգի պատմության փառավոր նոր էջերի կերտման… «Անթառամ պսակի» արժանանալու համար Նախնիների ժառանգությանը տիրանալով սեփական ազգային արժեհամակարգն է հարկավոր զարգացնել…
«Ձմեռն էր։ Հասակավոր մարդիկը հավաքվել էին օդեքը, այնտեղ էին զրույց անում, հեքիաթ ասում և իրանց առօրյա հոգսերի վրա խոսում, խորհրդածում։ Գյուլնազ տատի թոռներն էլ, քուրսու չորս կողմովը բոլորված, իրանց տատին էին հեքիաթ ասել տալիս՝ ականջ դնում»,- Ղ. Աղայանն այս տողերով է սկսում իր «Օձամանուկ ու Արևհատ» հեքիաթը՝ նկարագրելով Հայ ընտանիքին, գյուղի կենցաղին այնքան հարազատ մի պատկեր…
«…Պիտի ապրի՛ Վանն իր ձմեռներով, երբ այգեստաններն ու Վարագա սարը ծածկված են ձյունով, երբ երդիկներեն ու ծխնելույզներեն ծուխ-մուխ կբարձրանա դեպի երկինք, իսկ տաք քուրսու շուրջ նստած ընտանիքի մեծ ու փոքր անդամները չամիչ, նոխուդ կուտեն և «Դլե յաման» կերգեն… ա՞յս է քո Վանը»,- գրում է Վանի գաղթականների հետ Արևելյան Հայաստան հասած Գուրգեն Մահարին իր «Այրվող այգեստաններ»-ում:
Հացատունը՝ թոնրատունն ու քուրսին՝ հանգած, բայց դեռ տաք թոնրի վրա դրվող կարճ ոտքերով սեղանը, որի վրա փռված մեծ վերմակով կամ կարպետով ծածկվում էին ու ցրտից պաշտպանվում, հազարամյակներ ի վեր Հայոց կենցաղի, ավանդույթների անքակտելի մասն են՝ արտացոլված բազմաթիվ գրողների ստեղծագործություններում…
Քուրսի (Լուսանկարը՝ Խաչատուր Աբովյանի Տուն-թանգարանից)
«Միջին դուռը տանում էր հացատունը,- կարդում ենք Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից մեկում, — Մի մեծ ծածկ էր այս, որ կենտրոնում հաց թխելու մեծ թոնիրն էր իջեցրած, դեպի գոմի պատը մի ուրիշ փոքր թոնիր կար, որ ամառ, ձմեռ վառվում էր կերակուր պատրաստելու և այլ ընտանեկան պիտույքների համար: Թոնիրն իջնելուց հետո, ուզում եմ ասել՝ վառել-վերջացնելուց հետո՝ բերանը մեծ խուփով ծածկվում է, ձմեռը քուրսին է դրվում, իսկ ամառը ազատ է թողնվում և թոնրի շուրջը ընտանիքի անդամներն են ուտում, խմում, նստում, ելնում, քնում, զարթնում: Չնայած, որ ավետարանի տերը մեծ ընտանիքով էր շրջապատված, որոնք բոլորեքյան մեծ տանն էին պարտակվում (բովանդակվում), բայց և այնպես այս հացատունն էր այն ճանապարհը, որ տանում էր դեպի նվիրական սրբությունը»…
«…Տունը, թեև, նախնավանդ սովորության համաձայն, ամեն առավոտ անխափան քակորով վառվում է, քուրսին ևս յուր կարգին դրվում է, բայց տան առաստաղի մեջտեղը բացված լայն երդկածակի գոյությունն և նշանակությունն ո՞ւմ հայտնի չէ. երդի՛կն է Հայ գյուղացու հացատան, կամ գլխատան ծխնելույզը: Երդի՛կն է լույս ներս թափանցելու պատուհանը, նույն երդի՛կն է օդի տուն ու դուրս անելու միակ ճանապարհը, հո չի՞ կարելի այդպիսի կենսական անհրաժեշտ բացվածքը փակել: Որքան կուզես, թոնիրը, թեկուզ մինչև շրթները վառելիք լցրու և թեժացրու, քուրսուդ տակը թեկուզ հնոց, կամ գյուղացու ասածով` «բաղանիք շինիր», այնպես, որ ոտքերդ խաշվին ու խորովվին, դարձյալ թիկունքդ ու կուրծդ հնար չունիս ցրտից պատսպարելու, շնչառությանդ տաք ու ցուրտ գոլորշին պարսկական ղայլանի ծխից ավելի թանձր է տարածվում օդի մեջ»…
Քուրսի
«Մեր լայն թախտի վրա ցերեկները դրված էր լինում քուրսին, որի վրա գցված հին ջեջիմի տակ մենք կոխում էինք սառած ոտքներս ու մեզ թվում էր, թե աշխարհում դրանից ավելի մեծ երջանկություն չէր կարող լինել» (Խաժակ Գյուլնազարյան):
«…Խրճիթի մեջտեղում դրված էր քուրսին, որի վրա փռված էր բավականին մեծ մի վերմակ, իրար դեմ ու դեմ նստած էին Պետրոսի ծեր հայրն ու պառավ մայրը. հայրը գլուխը քաշ արած մտքերի մեջ խորասուզված ծխում էր, իսկ մայրը ձեռքերը ծալած կուչ էր եկել քուրսու տակ ու մտածում էր. նրանք երկուսն էլ լուռ էին. ո՞վ գիտի ինչպիսի մտքեր էին անցնում նրանց գլխում: Պետրոսը մրսում էր. նա մոտեցավ քուրսուն, ոտքերը մեկնեց քուրսու տակ ու սկսեց տաքանալ»… (Գեղամ Սարյանի պատմվածքներից):
«Նոր տարվա իրիկունն էր իջնում Վանի վրա: Եղանակը պարզկա էր ու ցուրտ: Ամեն ընտանիք, քաշված իրենց տները, ոմանք՝ սենյակների քուրսու շուրջը, ոմանք՝ տանտուններում՝ գոլ թոնրան շուրջը բոլորած, Ամանորի սեղանի բարիքներն էին վայելում» (Մկրտիչ Խերանյան, «Ձա՛յն տուր, ո՜վ ծովակ»):
Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից՝ «…Եղեգնյա խսիրի վրա չոր գետնին տարածում են թաղիքները, որոնք ամիսներով չեն շարժում կամ թափ տալիս: Այդ թաղիքներն են գեղջուկի համար բազմոցի փոխարինող կահավորությունները, որոնք ցորեկը հյուրերի և առհասարակ նստելու համար են պետք լինում, իսկ գիշերը մահճակալի պաշտոն են կատարում: Ամառ ժամանակը տան վերի կողմն են զարդարում թաղիքները, իսկ ձմեռը՝ քուրսու շուրջը: Քուրսու պատվավոր կողմը, որ համարվում է տան մուտքի հակառակ և ցրտից պաշտպանված կողմը, փռվում է գերդաստանի գլխավորների՝ հոր և մոր անկողինը, որոնք եթե անզավակ են, միասին են պառկում, իսկ եթե անչափահաս երեխաներ ունեն, մեջն են առնում փոքրիկներին և աջ ու ձախից պատսպարում յուրյանց անկողնի մեջ: Քուրսու երկու կողմում չափահաս զավակների կամ հոր եղբայրների անկողինն է փռվում, դարձյալ ամուսնու և զավակների ընկերությամբ, իսկ ստորին կողմումը, դեպի դուռը, հասակավոր ամուրի եղբայրների կամ երկու-երեք տարվան ամուսնացած որդու տեղաշորն է, յուրյանց օրորոցով հանդերձ, եթե, իհարկե, արդեն պտղավորված են: Բացառություն կազմում են միայն նշանված կամ հարսնացու աղջիկները (որոնք մի տեսակ տեղավորվում են մոր կողքին արտաքուստ) և նորապսակ տղան յուր նորահարսնով: Վերջիններս պառկում են առանձին սենյակում, եթե կա հարմարավորը, հոգ չէ, թե բնավ կրակ չի վառվում և խիստ ցուրտ է, մինչև իսկ եթե այդ սենյակը լինի տնեցոց մառանատունը, ուր զետեղված են ձմեռային պաշարներն ու մթերքները»:
«…Բուն Բարեկենդանի կյուրակի երեկոյին, ինչպես ասացինք, աշտարակցիք վերջ դրին Ազզենց կալումն ամբողջ երկու շաբաթվան գժություններին, ամենքը միմյանց բարի գիշեր ասելով, ուրախ զատիկ ցանկանալով մտան յուրյանց յուրաքանչյուր հարկի տակն յուրյանց ընտանյաց հետ մեծ պասին դիմավորելու: Գյուղումը լռությունը տիրեց, վերջացավ այն կերուխումը, բոլորովին մի հասարակ երեկոյի նմանություն առավ օրը. կարծես թե այս գյուղի մեջ երկու շաբաթ շարունակ ոչինչ արտաքո կարգի բան չէր պատահել: Այս արտաքուստ էր. մտի՛ր ամեն մարդի տունը, և բոլորովին ուրիշ տեսարան կտեսնես: Տան նախանդամը կամ ծերունին շուրջ արած յուր բոլոր գերդաստանը, շարվել է քուրսու տակը՝ բեարանփակեք անելու: Այստեղ ահա նահապետական սուրբ ավանդությունը պարզ արտափայլում է, տան նահապետն յուր լիազոր իրավունքի մեջն է. ամենքը նրա աչքին են նայում, նրանից ակնածում են: Իսկ մեր պապը կամ ափուն, քաղցրությունն և սերն երեսին, չէ թե այս անցյալ երկու շաբաթվան նման աղաղակներով ու հարայ-հրոցներով է դիմավորում պասին, քավլիցի, նա համեստ և զվարճալի բարոյական առակներով, հիսուն օրվա հյուր եկող մեծ պասի վերա խոսելով, այս Բարեկենդանի ուրախությունները գժություն համարելով գովում է պասը: Մեր ծերունին սրտանց ուրախ է, նա ոչ մի օր յուր չորս կողմն այսպես հավաքված չի տեսել յուր ընտանիքին և մերձավորներին. այսօր նա միայն յուր փոքրիկ գերդաստանի հետ չէ սեղան նստել, նա բազմել է այն սեղանի գլխին, որի չորս կողմն յուր մերձավոր ազգականներն են շարված»…(Պերճ Պռոշյան, «Հացի խնդիր», 1879 թ.):
«…Ավդոն զարմացած մնաց, երբ քուրսու վրա փռված գտավ ընթրիքի սփռոցը և հազար ու մի տեսակ անուշ կերակրներ շարված: Երկու ձիթի ճրագ հանդիպակաց սյուներին ամրացրած տախտակե ճրագթաթերի (ճրագակալ) վրայից լուսավորում էին սեղանը: Քուրսուց վեր՝ տան անկյունում՝ մի նույնպիսի բարելից ընթրիք էր պատրաստված» (Պերճ Պռոշյան):
«Մեր աղքատիկ համեստ խրճիթը մի սենյակ է միայն, կամ այսպես ասենք՝ հացատուն, որի մեջտեղը վեր թողած ունին մեծ հացի թունդիրը, իսկ մի կողմը, վերին անկյունի մոտիկ՝ կերակուր եփելու կամ քուրսու փոքր թունդիրն է: Պատերի տակին շարված են մի քանի մանր թանի ծափեր, կճուճ, բժութ, բղուղ, պուլիկներ, պանրի, կողակաձկան, կամ պասվա զոխ ու բոխի համար, մի քնջումն էլ երկու մեծ կարասներ էին կանգնացրած՝ որ աշտարակցու տան հատուկ սեպհականությունն է. ծալքատեղումն էլ դարսված էին մի քանի հին ու մին անկողիններ՝ երեսին մի հնամաշ կարպետ փռած, մի խոսքով էս տունն յուր բնակիչների և՛ ննջարանն, և՛ ամեն պիտույքներին ծառայող մառանն էր» (Պերճ Պռոշյան, «Կռվածաղիկ»):
Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանից մի դրվագ
Մինչև վերջին տասնամյակները Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր անկյուններում ընտանեկան զրույցները, հին ու նոր պատմությունները պատմվում էին հաճախ քուրսու շուրջ՝ ջերմ մթնոլորտում, խսիրի կամ կարպետի վրա, «ջեջիմով» ծածկված, փափուկ բարձերին թիկնած (քուրսին նաև բուժիչ էր ու հոդացավերի, այլ հիվանդությունների կանխարգելիչ)…
«Քարատակ տուն: Ձմեռվա գիշերը կես է: Քուրսու վրա վառվում է այն փոքրիկ լամպը, որ կոչվում է տուզուրիկ ճրագ: Լամպը հազիվ է լուսավորում քուրսու շուրջը: Քուրսու մոտ թիկնած ննջում է Աթա ապերը: Նրա դիմաց նստած է Մինա զիզին: Քուրսու վրա, սինու մեջ ձավար է: Մինա զիզին մատներով մաքրում է ձավարի քարերը: Նինջը հաղթում է, մատները քնում են, — ինքը գլուխը կախում է սինու վրա, ապա ցնցվում է, նորից է քարերը մաքրում և նորից քունը տանում է: Քուրսու վրա մռռում է կատուն»…
«…Պապս քուրսու մոտից չէր հեռանում: Նա սովորություն չուներ գյուղի հրապարակը գնալու: Քուրսու մոտ կնստեր, բրդե շալը ուսին կգցեր ու կմտմտար, երբեմն ինքն իրեն կժպտար, բարի և անչար մարդու ժպիտով: Մանավանդ ձմեռը հյուրն անպակաս էր: Ով էլ լիներ, ինչ գործով էլ գար, մի օրվա փոխարեն պապս նրան պահում էր երկու, երեք օր… …Նստում էին մինչև աքլորականչը, պատմում անցած օրերից, վերհիշում մեռած մարդկանց, վաղուց եղած դեպքեր ու վաղեմի պատմություններ: Մենք էլ էինք նստում այնքան, մինչև քունը հաղթեր, գլուխներս հենեինք քուրսու թախտին, մինչև տատը բոթեր մեզ, զարթեցներ ու վեր կենայինք, որպեսզի վերմակի տակ մի քիչ էլ լսեինք նրանց զրույցը: Պապս այնքան էր պատմել իր գլխով անցածը մեզ և հյուրերին, որ հենց խոսքի կծիկը ետ տար թե չէ, մենք պիտի իմանայինք, թե ո՞րն է պատմում»…
«…Իր որդու մասին պապս մեզ հետ չէր խոսում և եթե ձմռան գիշերներին քուրսու մոտ նստած հյուրերից մեկն ու մեկը պատահմամբ կամ անզգույշ հարցով հիշեցնում էր նրան այդ մասին, պապս «է՜հ» էր անում, ուսերը թոթովում և, մի քիչ լուռ մնալուց հետո, շարունակում զրույցը: Պատահում էր, որ ձմռան գիշերին մեզնից մեկն ու մեկը հանկարծ զարթնում ու գլուխը հանում էր վերմակի տակից: Այդ գիշերներին շատ անգամ տեսնում էինք տատիս ու պապիս՝ քուրսու մոտ նստած: Երբեմն նրանք լուռ ննջում էին»…(Ակսել Բակունցի պատմվածքներից):
Վախթանգ Անանյանից՝ «Հետո բոլորեցինք քուրսու շուրջը, տասը-տասներկու հոգով, ու ոտքներս կախեցինք նրա տակ՝ իրար խառնվեցին. դե ե՛կ, այդքանի միջից ջոկիր քո ոտքերը… Դրա մասին էի մոլորված մտածում, երբ հաց դրին քուրսու վրա, թոնրի մեջ թխած գարու բոքոններ, որ այն ժամանակ մուրազի նման բան էին սովահար մարդկանց համար: Քուրսու ուղղությամբ առաստաղում մի անցք կար, որի միջից երևում էր երկնքի մի կտորը՝ մի քանի աստղերով: Առաստաղի գերանները ձյութի նման սև էին, իսկ պատերից կախված ձեթի ճրագը ճրթճրթալով ծուխ էր արձակում, որ սյունն ի վեր ձգվում էր դեպի երդիկը» («Անլեզու ընկերներ»):
«…Մեզ տեսնելով, կանայք իսկույն վեր կացան և ակնածությամբ խոնարհեցին իրենց գլուխները: -Այ հազար բարո՜վ, իմ գլխու վրա՜, իմ աչքի վրա եք եկե՜լ, իմ տուն ձեզ փեշքե՜շ, իմ մալ ու մուլք ձեր ոտքի տա՜կ, — սրտալի ասաց ծերունին, արևելյան ձևով խոնարհվեց, ձեռքը դրեց կրծքին և հրավիրեց նստել քուրսու շուրջը: Հարսները մի անկյուն քաշվեցին ու սպասում Էին սկեսրոջ հրամաններին: Ի՞նչ կա աշխարհում ավելի հաճելի բան, քան քուրսու տակ կախվելը հունվարին, որսից գալուց հետո, երբ շեմքում բուքն Է ոռնում, և քամին ձյուն է փչում երդիկից ու դռան ճեղքերից: Տաքացանք, տրամադրություններս բացվեց և է՛լ ավելի զվարթացանք, երբ հարսներից մեկը սուփրեն փռեց քուրսու վրա ու մեջտեղ եկան ոչխարի ղավուրման, թթուն, հորած պանիրը, ղայմախը և մրսած մարդու միակ փրկությունը՝ թթի հայտնի օղին: — «Էծը էծի համար լավ է, քան մի սուրու ոչխարը», — ասաց ծերունին ամենալավ պատառներն ու ամենամեծ քամակները իմ ու ընկերոջս առաջ դնելով…» (Վախթանգ Անանյանի պատմվածքներից):
Երևանի Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստի թանգարանում
«…Գուցե և հոգնածությունն էր մշուշել իմ գիտակցությունը: Չեմ հիշում. միայն գիտեմ, որ առաջին անգամ Ձորագյուղ գալը դարձավ իմ կյանքի լավ գիշերներից մեկը: Ձիապանն ինձ տարավ իրենց տունը: Ինչպե՜ս անուշ մրափեցի թոնրի մոտ, քուրսու վրա: Բավական ուշ աչքս կիսաբաց արի և նայեցի երդիկին: Ձմռան գիշերից մի քիչ դեռ կար: Ես նորից փաթաթվեցի վերմակի մեջ, ոտքերս կախեցի տաք մոխրի վրա, և քնի ու երազի սահմանում օրորվեց գիշերվա անիրական աշխարհը» (Ակսել Բակունց, «Մթնաձոր»):
«…Գյուղում մարդիկ կային, որ քուրսու տակ մտած, չէին նկատել դեռ, որ գարունը եկել է»: «…Ձմեռը որ քուրսու տակից դուրս չգանք, առուն ինքն իրեն չի փորվի, ու գարնանը ջուրը ճամփա չի գտնի դեպի մեզ գալու համար» (Անահիտ Սահինյան, «Ծարավ»):
20-րդ դարի կեսերից, ջեռուցման նոր միջոցների (թիթեղյա կամ էլեկտրական վառարանների) տարածմամբ քուրսին մոռացության մատնվեց…
«…Քուրսին մնաց: Նոր բնակարանում այդ քուրսին հին գյուղացու շորեր հագած դերասանի նման է: Կենտրոնական ջեռուցման խողովակները լուռ արհամարհանքով են նայում նրան, բայց ծերացած ծնողներիս համար նա Զարիկի հիշատակի նման հարազատ է: Շուշիկն էլ մեծ ավյունով պաշտպանում է քուրսին: Ես նախ` գլխի չեմ ընկնում, ապա հասկանում եմ, որ նա պարզապես ուզում է որքան կարելի է հաճելի դարձնել ծերունիների կյանքը»…(Խաժակ Գյուլնազարյան, «Մերոնք»):
«Քուրսին ասացեալ ջերմարան սեղանիկ»-ը՝ Ճապոնիայում այսօր էլ լայն կիրառություն ունի:
Ձմեռային այս օրերն աննկուն կամքով, հերոսաբար հաղթահարող փառապանծ Արցախ աշխարհին ու ողջ Հայաստանին հաղթական ու պայծառ ապագայի մաղթանքով…
«Կարոտը թոնդրի մոխրի տակ մնացած անթեղ կրակ է:
Կարծես հանգեր է, չի երեւա: Թոնդիրը պաղեր է: Բայց որ մոխիր բացես, անթեղ կրակ կերեւա, կկայծկլտա...
Անթեղ կրակ չմարի, կապրի: Կրակ արդարությու՛ն է, անմա՛հ է...
Կարոտ կրակ է, ծարավ է»...
Իր հերոսներից մեկի այս խոսքերը հեղինակի՝ Հայ արձակագիր Հրաչյա Քոչարի (1910-1965) հոգու մորմոքի արտահայտությունն են:
Արևմտյան Հայաստանում՝ Բագրևանդ գավառի Նպատ լեռան ստորոտում գտնվող Ղումլիպուճախ գյուղում ծնված, ցեղասպանությունը վերապրած, գաղթի ճանապարհին մորը կորցրած, Անդրանիկի ջոկատում կռված խմբապետի որդու՝ Հրաչյա Քոչարի խորիմաստ ստեղծագործություններից են «Նահապետը», որի հիման վրա համանուն ֆիլմն է նկարահանվել 1977-ին, «Կարոտը»...
Խռովահույզ էջերով լի կյանքի վերջում իր ազգի պատմությունը վերստին շարադրելու՝ «չգրված էջերի» ճշմարտությունը վերապատմելու անհրաժեշտության խնդիրն է «Սպիտակ գիրքը» վիպակում, որը նա նվիրել է «Հայ պատմաբաններին»:
Հայ պատմագրության անխոնջ մշակներից՝ Լեոյի կյանքի ու գործի որոշ դրվագների ու սեփական նկարագրի միախառնմամբ ստեղծած այս ստեղծագործության մեջ նոր, մաքուր էջից Հայոց պատմության վերաշարադրման խորհուրդն է՝ «սպիտակ էջերի» բացահայտման կարևորությունը...
17 էջանոց այս ստեղծագործությունը հնչում է որպես հիանալի Ձոն՝ անցյալի, ներկայի ու ապագայի Հայ պատմաբաններին, նաև՝ յուրօրինակ, անգին մի ուղերձ՝ ողջ Հայությանը:
Հարգանքի տուրք այն Հայ մտավորականներին, որոնց ձեռքին «գրիչը սրի ուժ ուներ»...
Հրաչյա Քոչար
ՍՊԻՏԱԿ ԳԻՐՔԸ
Նվիրում եմ մեր պատմաբաններին
Մեծ պատմաբանը ծերացել էր ու կուրացել, բայց պահպանվել էին նրա վիթխարի կերպարանքը և անընկճելի, հախուռն ոգին։ Փողոցով անցնելիս, ծանր ձեռնափայտը ձեռքին, այնպիսի ահեղ ու կայծակնացայտ հայացքով էր նայում մարդկանց, որ նրան չճանաչողները փշաքաղվում էին, կարծելով, թե ծերունին վրեժ ունի աշխարհի դեմ և, ուր որ է, հիմա իր ծանր մահակով կհարվածի նրանց գլուխներին։ Հոգով թունավորված այդպիսի դևերը թշնամու տեղ են ընդունում ամեն մեկի, որի վրա ընկնում է նրանց սարսափազդու հայացքը։ Իսկ պատմաբանին ճանաչողները բարևում էին ակնածանքով, իրենց պարտքն էին համարում կանգնել մի պահ նրա առողջության ու նոր գրելիք գրքերի մասին հարցնելու և, եթե թույլ էր տալիս, ուղեկցում էին մինչև տուն։ Այդպիսի պահերին փոխվում էր նրա դեմքը, դառնում էր բարեհամբույր, աչքերն այնքան ջերմ էին ժպտում, որ մարդ չէր հավատում, թե նրանք, այդքան խոշոր ու այդքան հուրհրատող, չէին տեսնում հիմա
Հսկաները հոգով չեն թունավորվում, ինչքան էլ դաժան ու անարդար լինեն նրանց հանդեպ կյանքն ու պատմությունը։ Մաղձը բույն է գտնում գաճաճների սրտում, այնտե՛ղ է լճանում ու դեղնոտվում։ Խիստ էր եղել մեծ պատմաբանը, բայց միշտ եղել էր բարի։ Եվ եթե մարդիկ նրա խստության մասին ասքեր էին հորինել, բարության մասին լռություն էին պահպանում, չուրանալով, իհարկե, նրա տաղանդն ու մոլեռանդ նվիրվածությունը հայրենի գրականությանն ու պատմագրությանը։ Մարդկանց հանճարը բացասելն ավելի դժվար է, նրանց մարդկային առաքինությունները ժխտելն՝ ավելի դյուրին։
Գրիչն այդ մարդու ձեռքին սրի ուժ ու թափ էր ունեցել։ Եվ փայլուն սուրը ձեռքն առած, նա թրատել էր բոլոր նրանց, ովքեր նրան դուր չէին եկել իրենց խոսքով ու գործով, թրատել էր առանց երկմտելու հսկայի ուժով և երդված զորավարի համառությամբ։ Չէր խնայել ո՛չ իր ապրող ժամանակակիցներին, ո՛չ էլ իրենից դարեր առաջ մեռած մարդկանց։ Այնպես էր վիճում, կռվում նրանց հետ, որ կարծես թե կանգնած էին իր առջև ու դիմադրելով, անձնատուր չէին լինում։ Կռվում էր հազար հինգ հարյուր տարի առաջ նահատակված զորավարի հետ՝ մեղադրելով նրան, որ բանակը անստույգ ճանապարհով է տարել և պատճառ դարձել ծանր պարտության ու ժողովրրդական տառապանքների, հազար տարի առաջ մեոած հոգևոր առաջնորդի հետ, որ իր գործունեությամբ թուլացրել է պետական կյանքի ուժը՝ եկեղեցու շահերը գերադասելով, թունավոր խոսքերով խոցում էր իր ժամանակակից վիպասանին, որ, Արևմտյան Հայաստանում առևանգված քույրերի լացն ու ողբը չլսելով, Կովկասում փարթամ կյանքով ապրող տիկինների սիրային տանջանքներն է նկարագրում, պարսավում, անգոսնում էր այն հասարակական գործիչներին, որ հոգով խլացած ու մտքով բթացած՝ օտարածին գաղափարներ էին կրկնում, չճանաչելով իրենց ժողովրդի կարիքներն ու, անտարբեր մնալով նրա նկրտումների հանդեպ, կամ նրանց, որ եվրոպական քաղաքների սրճարաններում նստած, արցունքներ էին թափում «ազգի համար», երբ ուրիշները թշնամու գնդակներից արյունաքամ էին լինում Տավրոսի լեռներում։
Նրա ամբողջ կյանքը եղել էր կռիվ ու պատերազմ։ Կռվել էր իր երկրի սահմանների ներսում և այդ սահմաններից դուրս՝ ամբողջ բանակների, թագավորների ու ռազմիկ ցեղերի և աշխարհակալ նվաճողների ու այլևայլ մարգարեների դեմ, որ նույնպես ծառայում էին մեծերին ու հզորներին։ Կեղծ ու պատիր էր հռչակել բոլոր այն նոր ուսմունքներն ու գաղափարները, որոնք, նրա կարծիքով, չպիտի փոխեին իր ժողովրդի ստրկական վիճակը, և խաբեբա ավազակներ էր հայտարարել նրանց, որ մեծ տերությունների ժողովասրահներում խոսքով համակրանք, ու կարեկցություն էին հայտնում նրա բազմատանջ ժողովրդին, բայց երբեք օգնության ձեռք չէին մեկնում նրան։
Երջանիկ չէր եղել նա, որովհետև հոգին չէր ունեցել ոչ մի խաղաղ պահ։ Նա միշտ լցված էր եղել ծանր, մռայլ մտորումներով, միշտ պատրաստ պոռթկալու։ Լի էր եղել զայրույթով, վշտով, խնդությամբ, լացով ու ծիծաղով, կարոտով, ափսոսանքով, թովչանքով ու ծանր հիասթափությամբ։ Եվ այդ բոլոր մտորումները, հոգու այդ բոլոր ալեկոծություններն ու տեղատվությունները դարձել էին ծանրակշիռ հատորներ ու հազարավոր հոդվածներ՝ բազում թերթերի ու պարբերականների մեջ, որ ամենակորովի գրագետ մարդն անգամ իր ողջ կյանքում արտագրել իսկ չէր կարողանա։
Եթե նա իր հայրենի գյուղում մնար, ուր նախահայրերն ու հայրերն ապրում էին հարյուր, հարյուր քսան տարի և չէին կորանում ու չէին կուրանում, ճանաչված գութանավոր կդառնար, կորդ դաշտեր կհերկեր հորիզոնից հորիզոն, և նրա հորովելը կթնդար ձորերում ու սարերում։ Եթե Արևմտյան Հայաստանի լեռները գնացած լիներ, ուր իր արյունակից եղբայրները տանջվում էին թուրք սուլթանի անարգ լծի տակ, նշանավոր հայդուկ կդառնար, որի կոչով զենք կվերցնեին հազար-հազար մարդիկ։ Տորքանգեղյան կերպարանքով հսկայի այդքան մեծ-մեծ ձեռքերը հարմար էին գութանի մաճ կամ զենք բռնելու։ Դժվար էր երևակայել, որ ժայռեղեն հսկան կռանում է գրասեղանի վրա, և այդ հաստ մատները փետուրե գրիչ են վերցնում։
Գրքի ու գրչի մարդ էր նա։ Բայց իր գրասեղանի առջև նստած՝ իր հողը հերկող խաղաղ երկրագործի ու լեռները բարձրացած ապստամբի հետ էր լինում հոգով, մտքով, սրտի տրոփյունով ու բոլոր ջղերով։ Նրա աշխատասիրությունն առասպել էր դարձել։ Հազվադեպ էին դրսում տեսնում նրան։ Քիչ էր երևում նաև հասարակական վայրերում։ Բայց ամեն դեպքի ու իրադարձության տեղյակ էր և ամեն երևույթի արձագանքում էր։ Անգամ այն ամիսներին, երբ հնագույն ժամանակների ու միջին դարերի մասին հատորներ էր գրում, լսում էր դրսի աղմուկներն ու բախումները, և նրա դիրքի ու վերաբերմունքի մասին իմանում էին նրա՝ երբեք չուշացող շռնդալից հոդվածներից, որ տպագրվում էին ամենաազդեցիկ թերթերում։
Իսկապես որ զարմանալի էր։ Ինչպե՞ս էր ամեն բանի հասնում, ամեն դեպքի խառնվում, ամեն տարածության մեջ թափանցում։ Ապրում էր բոլոր դարերում ապրած և իր օրերին ապրող մարդկանց հետ, ճանաչում էր միլիոնավորների ու պատմում էր նրանց կյանքը առանց հոգնելու, առանց ձանձրույթի, սիրով կամ ատելությամբ և ոչ երբեք պաղ սրտով։ Եվ այդպես միշտ, ամեն օր։ Մի անգամ նա գրել էր և հաճախ խոսք ու զրույցի ժամանակ կրկնում էր իր մասին. «Աշխատանք և Հայ ժողովուրդ- ահա՛ իմ դավանանքը։ Ուխտել եմ հավատարիմ մնալ այդ երկու հսկաներին մինչև ի մահ, հավիտյան։ Նրանք իմ ուժն են և ինձ առաջնորդողները, որ երբեք չեն լքում ինձ։ Թե՛ ոգեշնչումների, և թե՚ հուսահատության պահերին նրանք հայտնվում են իմ գլխավերևում ու կանչում են ինձ զգաստանալու և գործելու։ Եվ դա՛ է պատճառը, որ դադարն ու խոնջությունն անծանոթ են ինձ։ Եթե մի օր չգործեմ, հետևյալ օրը կսպառվեմ ու կվախճանվեմ»…
Ճշմարիտ էր դա։ Ով ծանոթ էր նրա կյանքին, գիտեր, որ նա հաճախ էր լքել երեկվա իր բարեկամներին և բարեկամացել էր երեկվա իր թշնամիների հետ, բայց իր ուխտը երբեք չէր դրժել։ Մտքի տանջագին լարումով փրկության ելքեր էր որոնել իր ժողովրդի համար ու չէր գտել։ Դատել ու դատապարտել էր անցյալների սխալներն ու մոլորությունները, որ դասեր դառնան նորերի համար, բայց ինքն էլ այդ նորերի հետ հաճախ էր մոլորությունների մեջ ընկել։ Եվ նորից ու նորից զղջալով, դարձյալ բոլորի հետ միասին՝ կրկնել էր նույն ճակատագրական սխալները։
Քիչ էր ապրել նա աշխարհում։ Տեսել էր հազար ութ հարյուր յոթանասունութ թվականի պատերազմը, երբ ռուսական բանակի առաջխաղացումը հույսերով էր ողողել նրա սերնդի երիտասարդ մարդկանց սրտերը, իսկ Բեռլինի վեհաժողովը սառը ձյուն էր մաղել տաքացած այդ սրտերի վրա։ Հիասթափվել, հուսահատվել էր նա իր սերնդի հետ միասին և մի տասնամյակ հետո՝ կրկի՛ն ոգեշնչվել, խանդավառվել էր՝ ականատես լինելով ժողովրդի ընդերքում կատարվող հոգևոր ու ռազմի շարժումներին, որ խոստանում էին մեծանալ, ծավալվել, դառնալ ուժ, զորություն, գրոհել ու խորտակել բռնության ամրոցները։
Մտերմացել էր այդ շարժման ղեկավարների հետ, փառաբանել նրանց և ապա հեռացել նրանցից, ու հետո՝ նույնքան անկեղծությամբ անգոսնել ու նզովել էր արկածներով լի նրանց գործունեությունը, ինչպես որ անկեղծորեն գովերգել էր՝ երբ նոր էին նրանք հրապարակ իջնում։ Հազար ութ հարյուր իննսունհինգ-իննսունվեց թվականների ջարդերը Սասունում, Տարոնում ու Արևմտյան Հայաստանի մյուս գավառներում նրա հոգին լցրին ամեհի ատելությամբ բոլորի ու ամենքի դեմ։ Արևելքն ու Արևմուտքը նույնացան նրա աչքերում, մեկն՝ իր միջնադարյան դաժանությամբ, մյուսն՝ իր անտարբերությամբ, որ ոճրագործության հավասար բան էր։ Աշխարհը լցվեց խավարով։ Երկու տասնամյակ էլ չէր անցել, երբ երկրագունդը գլորվեց բոցերի մեջ և հրդեհին կուլ գնաց նրա ժողովրդի կեսը։ Ազգերը գայլեր էին դարձել ազգերի համար, մարդկությունը նրա աչքում իրար հոշոտող գազանների մի ոհմակ էր հիմա։ Նրա հոգին տոչորվում էր կրակների մեջ։ Եվ հոգու այդ տանջանքները, ճիչերն ու ողբերը, հառաչանքներն ու մահամերձի մրմունջները կրկին գիր ու գիրք էին դառնում՝ սերունդներին մնալու, եթե պիտի արևի տակ ապրեին նրա լեզվով խոսող և նրա գիրը կարդացող սերունդներ։ Մտել էր իր կյանքի յոթերորդ տասնամյակն արդեն, երբ ավարտեց իր ժողովրդի պատմության նոր ու ստվար մի հատոր ևս ու նրա վերջում, հին մատենագրի պես, հիշատակարան գրեց. «Ավարտեցի հատորս թվին փրկչական ՌՋԲԱ… Դառն և նեղ ժամանակ է։ Ղարա Բեքիր փաշան գրավել է Ղարսի ամբողջ շրջանը, Ալեքսանդրապոլը և շրջակաները։ Ժողովուրդն արյուն-արցունք է թափում թուրքի ձեռքին։ Կոտորածներ, ավարառություն, տղամարդկանց քշում տանում են Էրզրում և էլ հեռու, կանանց ու աղջիկներին բռնաբարում։ Քսաներորդ դարում ենք ապրում, բայց Հային դեռ կրծում և ծվատում է հին, արյունոտ իրականությունը։ Ե՞րբ է լինելու հանգստությունը, ո՜վ անողոք և զարհուրելի ճակատագիր»։
Վերջակետ դնելով՝ շտկեց իրանը, հոգնած աչքերը փակեց ու հոգնած՝ հառաչեց։ Երբ աչքերը վերստին բացեց, սենյակում կիսախավար էր։ Տարօրինակ թվաց։ Չէ՞ որ առավոտ էր։ Հասկացավ, որ ամեն օր թուլացող տեսողությունն այսօր մոտենում է կուրության։
Քառասունհինգ տարի շարունակ գիշերներ էր լուսացրել գրքերի վրա, գրասեղանի աջ կողմը փոս էր դարձել նրա աջ արմունկից։ Մատները հաճախ ուռչում էին գրելուց, բայց տեսողությունը չէր դավաճանում մինչև ազգային մեծ եղեռնի օրերը։ Եվ ահա պարտվող կամքի հետ նա էլ է պարտվում։ Ոչինչ չասաց նա կնոջն ու զավակներին այդ մասին։
Երբեք հսկայի նրա հոգին այդքան նկուն չէր եղել, ինչքան այն պահերին, երբ իր հատորի վերջում գրում էր հիշատակարանի այդ խոսքերը, և երբեք նրա ոճի մեջ այդպես աղիողորմ կանչեր չէին եղել «ո՜վ անողոք ու զարհուրելի ճակատագիր…»։ Գալիքը մթնել էր նրա թուլացած տեսողության առջև, պատմության հորիզոնը մռայլ էր նրա մտքի դիմաց։ Առաջին անգամ այդ խոսքերից հետո ցած դրեց գրիչը, ուժ չուներ նույնիսկ բողոքի ու զայրույթի խոսքեր գրելու իր մատյանում։ Զգաց մահվան մոտիկությունը, նրա սառը շունչը և հուսահատ մտածեց. «Եթե ապրելու վերջին օրերն են իմ ժողովրդի, թող ես մեռնեմ ժամ առաջ, նրա վախճանը չտեսնելու, եթե այս օրհասից ևս հրաշքով պիտի փրկվի նա, ճակատագիրը թող ինձ թեկուզ մի տարվա կյանք պարգևի՝ իմ վերջին խոսքն ասելու նրան, վերջին ավանդս թողնելու»:
Հրաշքը եկավ անակնկալ ու անսպասելի և զարմանալիորեն շուտ։ Մեծ պատմաբանն անկողին էր ընկել և այնպես ծանր էր շնչում, որ դողդողում էին մահճակալի առջև, փոքրիկ սեղանին թափված թերթերն ու գրոտված թղթերը։ Կինը, ամեն կես ժամը մի անգամ, թաց սրբիչ էր դնում նրա այրվող ճակատին ու անհանգիստ՝ չէր հեռանում ամուսնու մահճակալից։
Երեկո՞ է արդեն,- հարցրեց պատմաբանն՝ աչքերը կկոցելով,- շուտ չմթնե՞ց այսօր…
Դեռ կեսօր է,- պատասխանեց կինը զարմացած,- և սենյակում լույս է, ինչո՞ւ է քեզ թվում, թե մթնել է օրը…
Մթնել է, իսկ քեզ դեռ լույս է թվում, գիշերային բուի աչքեր ունես… Կինն ավելի զարմացած նայեց նրան ու սուր մի տագնապ ծնվեց նրա հոգում։ Երբեք ամուսինն այդպես կոպիտ չէր խոսել նրա հետ։ Ձեռքը դրեց ճակատին։ Բարձր ջերմություն ուներ։
Մթնել է,- կրկնեց նա,- ամբողջ աշխարհն է մթնել, իսկ դու ասում ես լույս է։
Հանգի՛ստ եղիր, մի՛ հուզվիր,- խնդրեց կինը։
Մթնել է,- գռռաց նա այնպիսի ամեհի ձայնով, որ կինը սարսափեց ու դուրս վազեց հարևանուհուն կանչելու։ Նրան թվաց, թե ամուսինը հոգեվարքի մեջ է, զառանցում է։ Մի րոպե հետո, երբ ետ եկավ հարևանուհու հետ, մահճակալի մոտ դրված աթոռակին նստել էր դուստրը և ոգեշնչված ձայնով ինչ-որ նորություններ էր հաղորդում հորը։
Ճշմարի՞տ է, Տիգրանուհի, թե՞ ինձ հանգստացնելու համար ես հորինել…
Երդվում եմ, հայրիկ, Հովհաննես Թումանյանին պաշտոնապես հաղորդել են, և նա ողջույնի հեռագիր է կազմել նոր կառավարությանը՝ բոլորիդ անունից… Պատմաբանը շուռ եկավ անկողնու մեջ։ Դստեր դիմաց կարծես մեծ մի պատ կանգնեց։
Տվե՛ք հագուստս…
Կինն ու դուստրը խնդրեցին, որ պառկած մնա, բարձր ջերմություն ունի, խոստացան գնալ կանչել իրազեկ մարդկանց, հայտնել Հովհաննես Թումանյանին նրա հիվանդության մասին։ Բանաստեղծը կշտապի այցելելու և ամեն ինչ կպատմի։
Դա հրաշք է։ Հասկանո՞ւմ եք,- իր բամբ ձայնով գոռում էր նա,- կատարյալ հրա՛շք է՝ մեր ամենաօրհասական պահին, մեր հոգեվարքի ակնթարթին… Ես այսօր պիտի մեռնեի, բայց իմացե՛ք, որ ապրելու եմ… Ինչո՞ւ ավելի մթնեց։ Ինչո՞ւ է մութ։ Վառե՛ք լամպերը, թող սենյակը լուսավորվի՛…
Սենյակում լույս էր, առատ լույս։ Հայ մեծ պատմաբանն էր կուրանում։ Երեկոյան նրան այցելության եկան Հայ գրողների ընկերության գործիչները և բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանը։ Եկան շնորհավորելու փրկության լուրը բերելով և ցավակցելու դժբախտության համար։ Պատմեցին, որ նոր իշխանությունը վերջնագիր է տվել Ղարա Բեքիր փաշային՝ երեք օրվա ընթացքում հեռանալու Ալեքսանդրապոլից, Կովկասի ու արևելքի ժողովուրդներին հռչակել է եղբայրություն, խաղաղություն ու աշխատանք՝ բոլորի համար։ Առաջին անգամ ուրիշները խոսում էին, և նա միայն լսում էր։ Պատմում էին նոր վարդապետության էությունը, նկարագրում էին, թե ինչպիսի ապագա է բերելու նա ազգերին, ժողովուրդներին ու ճնշված ցեղերին։ Լսում էր պատմաբանը, ավելի խոշորացած աչքերով զրուցակիցներին նայելով, ու չէր տեսնում նրանց։ Եկան բժիշկները, քննեցին, հանձնարարեցին հանգիստ պառկել ու քնի հաբեր տվեցին։
Հյուրերի ու բժիշկների հրաժեշտից հետո նա վեր կացավ, մոտեցավ գրասեղանին ու ծանր ցավով զգաց, որ չէր տեսնում նույնիսկ իր գրիչներն ու թանաքամանները։ Կինն ու դուստրը մյուս սենյակից ներս վազեցին, տարան նրան դեպի անկողինը։ Քունը տարավ լուսաբացին, և քնեց մինչև հետևյալ օրվա կեսօրը։ Երբ արթնացավ, կրկին չէր տեսնում։ Ներս եկան բարեկամներն ու բժիշկները։ Դուստրն ու կինը տեսնում էին, թե ինչպես ցավի ու կարեկցության արտահայտություններ է նստած նրանց դեմքերին։ Իսկ պատմաբանը հուսահատված չէր, դեմքը շողում էր երանությամբ։ Սեղմելով ընկերների ու բժիշկների ձեռքերն իր մեծ թաթերով, զվարթ ձայնով խոսում էր.
Աչքերս կուրացան, բայց հոգո՛ւս աչքերը բացվեցին։ Լավ է կույր աչոք, քան կույր մտոք… Աստված մարդկանց թույլ չի տալիս աշխարհն ու նրա ապագան տեսնել և՛ աչքերով, և՛ հոգով։ Այդքան երջանկություն նա չի պարգևում մարդկանց, այդքան բարի չէ նա… Պատմաբանն իր տարերքի մեջ էր։ Խոսում էր ոգեշնչված, վերածնված, հոգին լեցուն, թվում էր՝ այլևս երբեք չխախտվող հավատով։ Մտքերը հորձանք էին տալիս նրա մեջ, և բառերի ու թևավոր արտահայտությունների պակաս չէր զգում։ Ինչպես միշտ, բոլորը լուռ լսում էին նրան։ Այդ գիշեր նա նստեց գրելու։ Ձախ ձեռքը դրել էր թղթին՝ ձախից աջ, քանոնի պես տող պահելով, ու գրում էր նրա վերևից։ Թղթի եզրին հասնելով, ավարտված էջը մի կողմ էր դնում։
Վաղ առավոտ արթնանալով, դուստրերն ու տղան տեսան հորն իր գրասեղանի առջև նստած աշխատելիս, ինչպես միշտ տեսել էին աշխարհն հիշելու իրենց առաջին օրերից։ Միայն սեղանի վրա ո՛չ լամպն էր վառվում, ո՛չ էլ մոմեր կային։
Ավագ դուստրը երկար նայեց հորը, ու արտասուքները գլորվեցին այտերի վրայով։
Տիգրանուհի՛,- կանչեց նրան հայրը,- Տիգրանուհի՛, այստե՞ղ ես…
Այստեղ եմ, հայրի՛կ…
Այսօրվանից քեզ վրա նոր պարտականություն եմ դնում։ Շատ մեծ, շատ դժվարին պարտականություն։ Խոստանո՞ւմ ես կատարել։
Ասա՛, հայրի՛կ։
Բայց ձայնդ ինչո՞ւ է փոխվել, նվաղուն է ձայնդ…
Հայրի՜կ… Հասկացավ, որ դուստրն արտասվում է։ Գրկեց նրան ու ասաց.
Մի՛ լար, դստրի՛կս։ Ես դժբախտ չե՛մ։ Ես տեսել եմ քույրերիդ, եղբորդ ու քո դեմքերը, շատ հրաշալիքներ եմ տեսել աշխարհում և հիմա էլ հոգով տեսնում եմ… Ես դժբախտ չե՛մ, մանավանդ որ դեռ կարող եմ շատ բան ասել ձեզ ու բոլորին։ Ես ասելիքնե՛ր ունեմ աշխարհին… Մի պահ մտախոհ լռեց ու շարունակեց.
Այդպես ուրեմն, սիրելի՛ Տիգրանուհի դուստրս, քո և քույրերիդ նոր պարտականությունը պիտի լինի՝ ամեն օր թանաք ավելացնել թանաքամանների մեջ և հավաքել, դասավորել գրածս թերթերը… Կարծում եմ կարող եք։ Իսկ ձեր հայրը խոստանում է առաջվա պես հավատարիմ մնալ իր դավանանքին։ Ի՞նչ էր իմ դավանանքը.
Մարդիկ այդ օրվանից ավելի զարմացան պատմաբանի արտասովոր եռանդով։ Կուրացած, նա հատորներ էր գրում մեկը մյուսի ետևից, ավելի փոթորկուն կրքով, ավելի հախուռն ու բոցաշունչ, շառաչելով իր հայրենի լեռնաշխարհի գետերի նման։ Երախտագիտությամբ լցված այն ուժերի հանդեպ, որ փրկություն բերին նրա ժողովրդին, նա մեծ համոզմունքով ու անկեղծորեն փառաբանում էր նոր ուսմունքը, որ բանակներ էր երկնել ու շարժման մեջ էր դրել այդ բանակները, անկեղծորեն տքնում էր վսեմ իմաստներ ու հավերժական գեղեցկություններ տեսնելու նրա մեջ։ Եվ տեսնում էր։ Աչոք կույր, նա տեսնում էր աշխարհի լուսավորվող ներկան և նրա ապագայի բոլոր գույներն ու գեղեցկությունները։ Նրա երևակայությունն արծվային թռիչքներ էր կատարում բոլոր անչափելի տարածությունների մեջ։ Հոգին լցված գալիքի հմայքներով, ցասումնալի շանթեր էր արձակում անցյալի դեմ։ Զարմանք էր պատճառում իր սերնդակից մարդկանց, դժգոհություն էր հարուցում նրանց մեջ, արժանանում էր նորերի երբեմն բուռն, երբեմն վերապահ հավանությանը։
Սակայն բոլոր սերունդներն էլ հիացմունքով էին տեսնում նրա մտքի կորովն ու հոգու փոթորիկները։ Փշրում էր կուռքեր, որոնց տասնամյակներ շարունակ երկրպագել էր, երկնքից ցած էր բերում աստվածների, որոնց դեռ երեկ ջերմեռանդ աղոթել էր։ Ժխտում, բացասում ու մերժում էր ամեն գործ ու գործողություն, որ հաջողությամբ չէին պսակվել անցյալում, անարգում էր բոլոր մարգարեներին ու նրանց բոլոր գաղափարները։ Մտքի այդ մոլեգին որոտների պահին հասնում էր հաճախ ինքնաժխտման ու ինքնամերժման և բնավ չէր երկնչում այդ վտանգից, որ ուրիշների համար մահից ավելի սարսափելի է։ Նման էր վիթխարի մի հնոցի, որ իր մեջ կարծր մետաղներ է հալում ու եթե չհանգչի՝ կհալի ու կփշրի նաև ի՛ր պատերը։
Խաղաղվել էր երկիրը, հողագործը խոպանացած տարածություններն էր հերկում՝ երգելով իր ծորուն հորովելը, հովիվը լեռնալանջերում իր սիրերգն էր նվագում ծիրանի փողով, ուսուցիչը դասարան էր մտնում թխաչյա ու ցոլակն մանուկներին Հայոց գրերը սովորեցնելու։ Մարդիկ ցերեկներն զբաղված էին խաղաղ աշխատանքով, գիշերները քնում էին անվրդով քնով։ Իսկ նա՝ մեծ պատմաբանը, չէր զգում գիշերվա ու ցերեկվա սահմանները։
Գիշեր-ցերեկ, ցերեկ-գիշեր՝ ձախ ձեռքը քանոն դարձրած, աջով գրում էր, գրում ու գրված թղթերը շպրտում սենյակի հատակին։ Ամեն առավոտ դուստրերը հավաքում էին այդ թղթերն ու դարսում գրադարակում, զարմանալով իրենց հոր կամքի ու եռանդի վրա ու վախենալով նրա առողջության համար։ Չէ՞ որ նա յոթերորդ տասնամյակի մեջ էր։ Ու ամեն օր նրանք թանաք էին ավելացնում թանաքամանների մեջ ու մաքուր թղթերի նոր կույտեր էին դնում գրասեղանին, որ հետևյալ օրն արդեն գրված էին լինում։ Եվ օր-օրին ստվարանում էին գրադարանում դարսվող ձեռագրերը, և կես տարում գոյանում էր մի նոր հատոր։
Այդ մարդը մի անձնավորություն չէ, այլ մի ամբո՛ղջ հիմնարկություն, — ասում էին մտավորականները, գնելով նրա հերթական գիրքը։
Մի ամբո՛ղջ ակադեմիա,- ավելացնում էին մյուսները,- բայց ափսոս որ ծերանում Է։
Ծերանում Է, բայց չի սպառվում։ Գե՛տ է։ Կարող է վարարումից հետո իջնել, կրկին վարարել, բայց երբեք չի՛ ցամաքի…
Թվում է, թե ծնվել է ժողովրդի հետ, նրա հետ միասին գալիս է հազարամյակների խորքից, անցել է շանթ ու որոտների միջով, ամեհի կայծակներն են ճայթել գլխին, բայց ապրել է…
Ու պիտի ժողովրդի հետ գնա դեպի հեռու-հեռավոր ժամանակները…
Նրա մասին բացված խոսք ու զրույցն էլ անվերջ ու անվախճան էր լինում, ինչպես նրա կերպարանքը մարդկանց պատկերացումների մեջ։
Բայց աչառու է եղել և խիստ,- ասում էին ոմանք, հներին կրկնելով,- վայ նրան, ով այդ մարդու հարվածների տակ է ընկել։
Ասում են Շիրվանզադեն Թիֆլիսից Բաքու էր փախչում՝ իր նոր պիեսն այնտեղ բեմադրելու, որ ազատ լինի նրա քննադատությունից։
Ասում են, այո՛։ Ասում են՝ անուն ու համբավ ունեցող բոլոր գրողներն էլ իրենց նոր երկերը հրապարակ հանելով, ահով ու երկյուղով էին սպասում նրա կարծիքներին, որ դատավճռի ուժ ու զորություն են ունեցել։
Չի խնայել նույնիսկ Վարդան Մամիկոնյանին ու Վարդանանց։ Հիշո՞ւմ եք ինչ է գրել. ինչքան էլ սուրբ լինեն նահատակների անուններն ու նրանց արյունը, մենք պիտի կոչ անենք նոր սերունդներին՝ խուսափելու՛ նրանց օրինակից։ Բավակա՛ն է։ Նահատակներն արդեն շատ են։ Մեզ պետք են ապրող, մարտնչող ու հաղթանակող զինվորներ և մանավանդ ոչ թե նահատակություն, այլ հաղթանա՛կ ուխտած զորավարներ…
Լավ է ասված։
Իմաստուն է…
Եվ անգի՜ր գիտե՛ս։
Ես նրա գործերից շատ կտորներ անգիր գիտեմ… Իր կենդանության օրով պատմաբանի գործն ու կյանքն արդեն լեգենդ էին դառնում։ Իսկ նա, անտարբեր այդ ամենին, մաքառում էր միշտ ավելացող եռանդով, վախենալով թե՝ հանկարծ կանգ չառնի՞ իր սիրտը, և խոսքը կիսատ չմնա՞։ Բժիշկները վկայում էին, որ փղի սիրտ ունի նա, դրա համար էլ այդ սիրտը դիմանում է հսկա մարմնի և այդքան գերմարդկային աշխատանքի ծանրությանը։
Իր տխուր հիշատակարանից հետո մեծ պատմաբանը, կուրացած, մաքառեց ևս տասը տարի ու գրեց մեկուկես տասնյակից ավելի հատորներ։ Ապրել է արդեն յոթ տասնամյակ ու ևս երկու տարի, երբ խորհրդածությունների պահերին նրան սկսեց թվալ, թե չի հասկացել իր ժողովրդի պատմության իմաստն ու խորհուրդը։ Աշխատել էր առանց դադարների, անընդմեջ ու անխոնջ կես դար ու ևս երկու տարի։ Թողել էր հետնորդներին՝ տպագրված ու անտիպ՝ հիսուն հատոր։ Եվ այնուամենայնիվ, հիմա տեսնում էր, որ չի՛ բացել իր փոքր ժողովրդի մեծ պատմության բոլոր գաղտնարանները։ Տեսնում էր, որ սրբազան ներշնչումների պահերին վառ գույներով պատմել է խնդություններով ու վշտերով, իմաստություններով ու մոլորություններով, կառուցումներով ու փլուզումներվ լի պատմության դրվագները, բայց դեռ չի ասել իր վերջին խոսքը, որ պիտի լույս սփռի ամբողջ պատմության վրա, որը դեռ մթության քողով է ծածկված։
Այդ նոր լույսը գնալով ավելի ու ավելի էր գունեղանում նրա հոգում։ Տեսնում էր փայլփլանքներով ողողված պատմության տաք հովիտները, արևի տակ շողացող գագաթները, որ նոր էին բացվում նրա մտքի առջև։ Վերջին շաբաթներին քիչ էր գրում ու շատ էր մտածում, ապա դադարեց գրելուց և միայն մտածում էր։ Երբեք նրա միտքն այնպես տևական երկունք չէր ապրել։ Հյուրերին իր մոտ էր պահում ժամերով ու պատմում էր նրանց այն սխրագործության մասին, որ պիտի կատարի իր կյանքի վերջալույսին։
Գրել եմ հիսուն հատոր, մի ամբողջ գրադարան է դա, բայց գլուխգործոցս դեռ թղթին չեմ հանձնել։ Նա եռում է հոգուս մեջ։ Ուշադրությու՛ն դարձրեք խոսքիս, չեմ ասում մտքիս մեջ։ Նա հոգուս մեջ է եռում… Դեռ սպասում եմ եռա, փրփրի, մի քիչ իջնի, վճիտանա, որ տեսնեմ խոր հատակը։ Գրել եմ գուցե յոթանասուն հազար էջ։ Եթե երբևէ պետք լինի հավաքել բոլոր գրածներս, յոթանասուն հազար էջ կկազմեն։ Մնում է ինձ ընդամենը հարյուր էջ գրել խիղճս հավիտենապես խաղաղեցնելու համար։ Այդ հարյու՛ր էջը պիտի ցույց տա, որ իզուր չեմ ապրել աշխարհում… Նա չէր ասում, թե ինչ պիտի պատմի այդ հարյուր էջում, բայց նրա բանաստեղծական բուռն ոգևորությունը համակում էր լսողներին, և բոլորն էլ սպասում էին արտասովոր մի ստեղծագործության ծնունդի։ Սպասում էին համոզմունքով ու երկյուղածությամբ, անհամբեր, վառվող հետաքրքրությամբ։ Լուրը հասել էր նաև աշխարհով մեկ ցրված, իրարից հեռու հորիզոնների տակ ապրող հայ թափառիկ խմբերին՝ մեծ պատմաբանը գրում է իր գլուխգործոցը, պատմության մութ խորշերը պիտի լուսավորի…
Մինչև հիմա ինչ որ գրել եմ, կարող եք մի կողմ դնել, այս հարյուր էջը՝ մի կողմ,– ավելացնում էր նա,- սարսափելի է մտածել, որ կարող էի մի տասնամյակ առաջ, մի երկու տարի, կամ մի տարի առաջ մեռնել ու չհասնել այդ մտքին, չգրել այդ հարյուր էջը։ Սարսափելի է երևակայել… Մարդ կարող է հարյուր տարի ապրել և վերջին օրը միայն հասկանալ, որ միամիտ է եղել երեխայի պես և դյուրահավատ է եղել խենթի նման։ Վերջին օրը միայն կարող է տեսնել պատմության ճշմարտությունը։ Ես երջանիկ եմ, որ տեսա այդ ճշմարտությունը, դեռ հարյուր տարուս չհասած, ուրեմն այնքան էլ երեխա և այնքան էլ խենթ չեմ… Զարմանալի փոխվել էր նա։ Հյուր էր գնում և ավելի հաճախ հյուր էր ընդունում։ Փողոց էր դուրս գալիս և այնպես էր նայում երկնքին ու իր շուրջը, կարծես ամեն ինչ տեսնում էր, այնպես էր նայում մարդկանց, որ անծանոթները փշաքաղվում էին։ Եվ ամեն տեղ ու ամենուրեք խոսում էր իր նոր երկի մասին, որ պիտի գրի։ Անցյալում երբեք իր գրական գործերի մասին չէր խոսել։ Դա նորություն էր նրա խառնվածքի մեջ։
Իսկ ե՞րբ եք ավարտելու, ե՞րբ է լուսաշխարհ գալու այդ գործը,— հարցնում էին բարեկամները։
Դեռ թող եռա հոգուս մեջ… Դեռ թող եռա… Ու մի օր էլ եկավ մեծ ներշնչման վսեմ պահը։
Մաքուր թուղթ կա՞ սեղանին, Տիգրանուհի,— հարցրեց նա աղջկան,— ժամանակն Է գործի անցնելու։ Քանի ամիս է արդեն ձրի հաց եմ ուտում ու չեմ ծառայում ոչ աստծուն, ոչ Էլ սատանային, որի հոգին պիտի հանեմ այս գիշեր։ Թուղթ դրե՞լ եք սեղանին։
Դրել եմ, Հայրիկ, ամբողջ մի կապոց…
Ապրի՛ս, դստրիկս։
Ճաշի սեղանի մոտից վեր կացավ, դեպի իր գրասեղանը գնաց, հարձակվելու համար դեպի ելման դիրքերը գնացող զորավարի նման, որ համակված է այդ ճակատամարտի բախտորոշ նշանակության խորը գիտակցությամբ։ Ու ամբողջ գիշերը գրեց, թղթերը սենյակի հատակին նետելով, գրեց, գրեց։ Երբեմն միայն կարճ դադար էր տալիս, շտկում էր տնքացող իրանը, բաց աչքերով նայում էր մթության խորքը ու կրկին գրիչը ձեռքն էր առնում։ Ցերեկները մռնչալով քնում էր, ետճաշյա ժամերին թոռան ուղեկցությամբ դուրս էր գալիս զով օդ շնչելու և երեկոյան նստում էր՝ կրկին իր սեղանի առջև լուսացնելու գիշերը։ Դեմքը միշտ ներշնչված էր, տրամադրությունը՝ բարձր, խոսքը՝ ջերմ, շարժումները՝ աշխույժ։ Հոգու մեջ գարնանային ջրվեժներ էին շառաչում, եդեմական պարտեզներ էին բուրում իր սրտում։ Կես դարու իր ստեղծագործական կյանքում առաջին անգամ նա գոհ էր ինքն իրենից, առաջին անգամ իրեն երջանիկ Էր զգում։ Կյանքը երանություն էր թվում նրան, պատմությունը՝ հրաշապատում դյուցազներգություն։
Չորս օր ոչ ոքի ներս չթողեց իր սենյակը։ Թող ավարտի, հետո ձեռագիրը հավաքեն կազմելու։ Հինգերորդ օրվա լուսաբացին վերջակետ դրեց ու, մեջքով ետ գնալով բազկաթոռի մեջ, ազատ շունչ քաշեց։ Ու մի անգամ էլ սոսկումով մտածեց. «Ինչ լավ է, որ մի տարի առաջ չմեռա, որ ապրեցի ու գրեցի ամենափոքր և ամենամեծ գիրքը… Հիմա իմ ժողովուրդը կտեսնի, որ զուր չի ծնել ինձ…»։
Աշխատա՛նք, ժողովո՛ւրդ, — շշնջաց նա, ժպտաց ինքն իրեն մութ սենյակի մենակության մեջ, գլուխը հենեց սեղանին և առաջին անգամ այդպես քնեց՝ խաղաղ հոգով, հանգստացած խղճով։ Առավոտյան դուստրը նրա սենյակը մտնելով, քիչ մնաց վախից ճչա.
Հայրի՜կ,- ձայն տվեց վախվորած։ Հայրը գլուխը բարձրացրեց սեղանից ու երանելի հայացքով նայեց դստեր կողմը։
Ավարտեցի՜, Տիգրանուհի՛։ Ավարտեցի իմ պոեմը, իմ երգը… Զգույշ քայլիր, թերթերը չկոխկրտես… Զգու՛յշ, դստրիկս…
Աչքերը փակելով արտասանեց բանաստեղծի քառյակը,- «Խայամն ասաց իր սիրուհուն, ոտքդ զգույշ դիր հողին, Ո՞վ իմանա՝ ո՛ր սիրունի բիբն ես կոխում դու հիմի»…
Ի՜նչ գեղեցիկ է գրել Հովհաննեսը։ Մետաքսաթելի վրա շարված մարգարիտներ են ամեն մի բառը։ Ինչպե՜ս ես չհասկացա, որ նա մեծ բանաստեղծ է, երբ երիտասարդ էր։ Ամեն անգամ հիշելիս խղճի խայթ եմ զգում։ Դառը խոսքեր եմ գրել նրա մասին այն վաղեմի օրերին. «Հե՜յ ջան, մենք էլ զգույշ անցնենք, ով իմանա, թե հիմի Էն սիրունի՞ բիբն ենք կոխում, թե՞ հուր լեզուն Խայամի»…
Տիգրանուհին վերջին տարիներին հորը երբեք այդքան ուրախ, այդքան հոգով հանգիստ ու երջանիկ չէր տեսել։ Հիացած նայում էր նրան՝ տեղից չշարժելով։ Իսկ նա մի անգամ էլ կրկնեց.
Զգու՛յշ, Տիգրանուհի՛… Չկոխկրտե՛ս թերթերը… Դուստրը կռացավ, հատակից վերցրեց մի քանի թերթ, և նրա մարմնով սարսուռ անցավ։ Վերցրեց մի քանի թերթ էլ, կրկին մի քանի թերթ, դարձյալ…
Հայրը չէր տեսնում, թե ինչպես գունատվել է աղջիկն ու ամբողջ մարմնով դողում է, նույնիսկ ուժ չունենալով ճչալու։
Հայրի՜կ,- նվաղուն ձայնով մրմնջաց նա ու երերուն քայլերով մոտեցավ հորը, փլվեց նրա կրծքին։ Ու ճչաց, ինչպես սարսափած ճչում են մեծ դժբախտության լուր լսելով։
Հայրի՜կ… սիրելի՜ հայրիկ…
Ի՞նչ պատահեց, Տիգրանուհի՛, ի՞նչ է պատահել,-տագնապահար հարցնում էր մեծ պատմաբանն իր աղջկան… Պատահել էր այնպիսի՜ դժբախտություն, որ ոչ ոք չէր սպասում, տեղի էր ունեցել այնպիսի՜ մեծ կորուստ, որ ոչ մի ուժ ու զորություն չէին վերադարձնի։ Եվ առաջացել էր դա փոքրիկ մի անուշադրությունից։ Դուստրերը մոռացել էին թանաք լցնել թանաքամանների մեջ… Հատակին փռված բոլոր թղթերն անարատ, սպիտակ էին մնացել… Մի ամիս հետո հեռագրերն աշխարհի Հայությանը հաղորդեցին մեծ պատմաբանի մահը։
Անցել է երեք տասնամյակից ավելի։ Ամեն տարի հրատարակվում են պատմաբանի ստվար հատորները, որ դյուցազներգությունների, առասպելների ու ավանդությունների պես գնում են ժողովրդի մեջ, անցնում են սերնդից սերունդ, ապրում են բոլոր ապրողների հետ։ Թվում էր, թե այդ գրքերը միշտ եղել են ու պիտի մնան և լրիվ են ու լիակատար։ Մինչդեռ դուստրը պահում է այն սպիտակ թերթիկներից իր ձեռքով կազմված գիրքը, որի էջերի վրայով սահել է նրա հոր գրիչը և հետքեր չի թողել։
Մեծ պատմաբանի ոչ մի ձեռագիրն այնքան չի հուզում նրա զավակներին ու թոռներին, ինչքան այդ մաքուր, անբիծ թղթերից կազմված սպիտակ գիրքը…
«ԲԱՐԵՓԱՌ ՄԻՀՐԸ՝ ՓԱՌՔ ՈՒ ՊԱՏԻՎ ՊԱՐԳԵՎՈՂ, ԲԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒ ԼԻՈՒԹՅՈՒՆ ՇՆՈՐՀՈՂ»…
Դարերի խորքից պահպանված արձանագրություններից, ձեռագիր մատյաններից մեզ հասած փշրանքների հիման վրա բազմաթիվ ուսումնասիրողներ փորձում են վերականգնել անցյալի անհայտ էջերը: Պատմության, մշակույթի հարցերի լուսաբանումն ուղեկցվում է տվյալ ժամանակաշրջանի հավատալիքների մեկնաբանմամբ: Քրիստոնեության տարածման ժամանակ և հետագայում ավերված, ոչնչացված հին մշակույթի շերտերից հառնում են նաև Միհրականության հետքերը՝ Բարեփառ Միհրին նվիրված բազմաթիվ պաշտամունքավայրեր՝ գրեթե չլուսաբանված ծեսերով ու խորհրդանիշներով:
Միհրականությունն իր առեղծվածներով միշտ էլ շղարշված է եղել՝ հասու միայն բարձր առաքինություններով օժտված փոքրաթիվ գիտակներին, քանզի, ինչպես հայտնի այլ «խորհրդավոր ծեսերում»՝ գիտելիքը, ուսմունքը փոխանցվում է հատուկ ծիսակարգով գործող համայնքի անդամներին միայն՝ բանավոր, օտար մարդկանց «հայացքներից» հեռու, այլոց տրվող որևէ տեղեկության խստիվ արգելքով…
Թադևոս Ավդալբեկյանն իր ուսումնասիրության մեջ Միհրականությունը բնութագրում է որպես «խիստ պահանջներով» ու «մշուշածես խորհրդարարքներով պարուրված մի բարդ վարդապետություն», որին ինքն անտեղյակ է («Միհրը Հայոց մեջ», Վիեննա, 1929 թ.):
Միհրականության նվիրապետական աստիճանակարգում իրենց տեղն ունենալու և Միհրին նվիրված ծեսերին մասնակցելու համար անհրաժեշտ էր կատարելագործվել հոգով, մտքով ու մարմնով՝ յուրօրինակ «քննությամբ» հաղթահարելով «տանջանքների աստիճանները»՝ «թեթևագույնից մինչև դժնդակագույն»: Ֆիզիկական՝ օրեր շարունակ սովին, ցրտին, ցավին մարմնական բարձր դիմադրողականությամբ դիմակայման փորձություններով ու հոգևոր զարգացմամբ, կատարելագործմամբ ձեռք բերված հմտություններով, իմացությամբ ու կրթությամբ էր որոշվում մասնակցի աստիճանը (կմանրամասնենք մի այլ առիթով):
Բարեկենդանի տոնի նման սիրված էին մի քանի օր տևող Միհրական ուրախ տոնակատարությունները՝ Հայոց մոտ և այլուր (պարսիկների թագավորն այդ տոնին, ինչպես հույներն են վկայում՝ «մինչեւ ի գինովութիւն խմել և հրապարակաւ պարել է»): Բազմաթիվ երկրներում էր տարածված Միհրականությունը՝ «Փռյուգիացի կամ Հայ գդակով ու զգեստով երիտասարդի»՝ Միհրի պատկերով. «… և ոչ միայն ի Պարսս և ի սահմանակից աշխարհս, այլ և յարեւմուտս, ուր ինչուան հիւսիսային կողմեր գտուին Միհրական պատկերք, Mithriaques կոչուած, որ կերպարանէ փռիւգացի կամ Հայ գդակով և զգեստով երիտասարդ մի, ծունկը ցլու մի վրայ դրած՝ զոր կու փողոտէ, քովը մէկ կամ երկու նոյն հագուստով անձինք՝ մէկ մէկ ջահ բռնած, մէկին ծայրն դէպ ի վեր, միւսն՝ ի վայր, ցորեկ ու գիշեր նշանակելով. ցլուն քովը և ներքեւ եղած շունն, օձ, կրիայ, կարիճ, տարւոյ եղանակաց նշանակք են երբեմն և երկնից կենդանակամարին նշանք, արեւ և մահիկ լուսնի» (Ղ. Ալիշան):
«Լույսի ու Բարության Հուր-Արևի»՝ «Միթրայի գլխաւոր քաջութիւնն սպանութիւնն է առասպելական նախնադարեան էակի՝ ցլի, որի արիւնից է առաջ եկել երկրի պտղաբերութեան ամբողջ զօրութիւնը»,- մեկնաբանում է Թ. Ավդալբեկյանը և նշում Միհրականության որոշ հետքերը Հայոց մեջ («Առյուծը՝ որպես սրբազան կրակի խորհրդանիշ», «Ագռավի ու հրապաշտության կապը՝ Անձևացեաց աշխարհում, որտեղ գտնում ենք Ագռավի Քարը, Դարբնաց Քարը… Տարբեր ավանդապատումներում՝ Ագռավը (ինչպես, օրինակ, Ագռավախաչը՝ Սյունիքում), որպես «երկնային կամքի պատգամավոր»՝ կյանքեր է փրկում՝ մարդկանց զգուշացնելով»)…
Արևի, Հուրի, Լույսի փառաբանման ակնարկները պահած՝ Հայոց ազգագրության ու բանահյուսության շարքում հիանալի մի անդրադարձ էլ Ղազարոս Աղայանի «Արևամանուկ» հեքիաթում է՝ հեքիաթի լեզվով ու խորիմաստ.
«Արևամանուկի հոր անունն էր Արևամանյակ, բայց նրա որդիքն ու թոռները դժվարանում էին ասել «Հայր Արևամանյակ», որովհետև շատ երկար էր, այդ պատճառով ասում էին «Հայր-Մանյակ» կամ «Հայրմա». իսկ նրա մոր անունն էր Արևամատ, բայց նրան էլ, փոխանակ ասելու «Մայր Արևամատ», ասում էին «Մայր-մա» կամ «Մամար»։ Նույնիսկ Արևամանուկին չէին ասում «Արևամանուկ», այլ՝ «Արմիկ» կամ «Արամիկ»։ Բայց թե ինչո՞ւ ամենի անունի մեջ էլ «Արև» կա՝ այդ ես չգիտեմ, միայն շատերն ասում են՝ այդ նրանից է, որ մենք՝ Հայերս, մի ժամանակ Արևապա՛շտ ենք եղել, մեր նահապետն էլ համարվում է եղել Արևի փոխանորդ, նրա ազգական, ցեղ, ծնունդ, ահա այդ պատճառով նրանց մեծ մասի անունն էլ «Արև»-ով էր սկսվում: Բայց այս տեսակ մութ բաները մենք հետո կիմանանք, հիմա մենք դառնանք մեր Արևամանուկին»…
Հնագիտության առաջընթացից օգտվելով՝ 19-րդ դարից սկսած հազվադեպ ուսումնասիրություններում փորձվում է փոքր-ինչ լուսաբանել Միհրի շուրջ հյուսված պատմությունը՝ հիմք ընդունելով տարբեր դարաշրջաններից պահպանված որոշ գրավոր ակնարկներն ու պեղումներից հայտնաբերված հնագիտական նյութերը…
Մոտ 3.500 տարի առաջ Խեթերի թագավորության ու Միտանիի միջև կնքված դաշնագրում առաջին անգամ գրավոր հիշատակմամբ հանդիպող Միհր դիցի անունը քրիստոնեության տարածմանը նախորդող երեք հարյուր տարիներին հայտնի էր աշխարհի տարբեր երկրներում՝ նաև Հայկական Լեռնաշխարհից, Հռոմի կայսրությունից ու Պարսկաստանից հեռու ձգվող տարածքներում՝ որպես «Անհաղթ Արև», երկրի վրա «Արդարություն և Արդարադատություն հաստատող ու պահպանող»՝ դիցաբանական խորհրդանիշներով ուղեկցվող պատկերագրությամբ (Ժայռածին, հաճախ՝ Երկրի վրա Պտղաբերության հետ առնչվող՝ հնագույն հավատալիքների հետ կապված Ցուլի տեսարանով, Առյուծագլուխ, Քառաձի մարտակառքով կամ Արևի ճառագայթները խորհրդանշող գեսերով)…
Նշելով, որ Կապադովկիայի սեպագիր արձանագրություններում Միհրի անվան առկայությունը փաստում է դեռևս ն.թ.ա 14-րդ դարում նրա պաշտամունքի գոյությունը «Խեթերի հարևան ազգի մոտ՝ Միտանիում», բելգիացի պատմաբան, հնագետ Ֆրանց Կյումոնը (1868-1947) հավելում է, որ Ավեստայում Միհրը (Միթրան) Երկնային Լույսի Ոգին է. նա ի հայտ է գալիս արևածագից առաջ՝ լեռների ժայռոտ կատարներին, օրվա ընթացքում անցնում է իր ճերմակ չորս ձիերի կառքով և գիշերն անգամ երկրի մակերևույթը լուսավորում է իր շողով՝ «մշտարթուն, միշտ՝ հսկող», «իր հազար ականջներով ու հազար աչքերով» նա հսկում է աշխարհը: Միհրն ամեն ինչ տեսնում ու լսում է, ամենուր է և ոչ ոք չի կարող նրան խաբել: Հետևաբար՝ բնական փոխանցմամբ, նա բարոյապես դարձել է Ճշմարտության ու Հավատարմության դիցը, որի հովանավորությամբ կնքվում են երդումները, դաշնագրերը և պատժվում ուխտադրուժները:
Խավարը ցրող Լույսն է ուրախություն ու կյանք բերում աշխարհին, նրան ուղեկցող ջերմությունն է բեղմնավորում Բնությունը: Միհրն է «ընդարձակ գյուղերի (հողերի,Կ. Ա.) տիրակալը», որոնց «նա արդյունավետ է դարձնում, առատություն պարգևում՝ կենդանիների հոտեր, պտղաբերում ու կյանք տալով, ջրերը տարածելով բուսականությունն աճեցնում և իրեն պատվողին (փառաբանողին, Կ. Ա.) առողջություն, հարստություն ու երջանիկ սերունդներ պարգևում: Նա աննկուն պայքարում է չարի, հակառակորդի դեմ՝ նրանց տնավեր դարձնելով և իր հավատարիմ ռազմիկների օգնականն ու զինակիցն է՝ իրենց պայքարում, հաղթություն պարգևելով բարեպաշտներին» (Franz Cumont «Les mystères de Mithra», Bruxelles, 1913, Ֆրանց Կյումոն, «Միհրի առեղծվածները», էջ 3 — 4, Բրյուսել, 1913 թ.):
Նույնն է և հազարամյակների խորքից մեզ հասած Հայոց Քրմական ուսմունքում. ահավասիկ՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու ձոնմամբ՝
«ԲԱՐԵՓԱՌ ՄԻՀՐ ՊԱՐԳԵՒԷ ԶՓԱՌՍ ԵՒ ԶՊԱՏԻՒ, ՇՆՈՐՀԷ ԶԲԱՐԱՒՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԶԼԻՈՒԹԻՒՆ, ԽՐԱԽՃԱՆԱՒՔ ԵՒ ԽՐԱԽՈՒԹԵԱՄԲ ԼՆՈՒ ԶՏՈՒՆ ԵՒ ԶԸՆՏԱՆԻՍ, ՄԻՆՉ ԵՂԾԱՆԷ ԶՏՈՒՆ ԵՒ ԶՏԵՂԻ ԹՇՆԱՄԵԱՑ ՄԵՐՈՑ ԵՒ ՆՈՑԱ, ՈՐՔ ԴՐԺԵՆ ԶՈՒԽՏ ՄԻՀՐԱՅ, ՇՆՈՐՀՈՂՆ Է ԱՐԵՒՈՐԴԵԱՑ ԲԱՐԵՊԱՇՏԻՑ ԵՒ ՊԱՏՈՒՀԱՍՈՂՆ Է ՀԱԿԱՌԱԿՈՐԴԱՑ»։
ԲԱՆՔ ՔՐՄԱՑ ՁԱՒՆՄԱՄԲ ՔՐՄԻ ՄԻՀՐԱՅ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆՒՈՅ
Հ.գ. Վերջերս Անհաղթ Արևին՝ Միհրին ու Միհրականության առեղծվածներին նվիրված ցուցահանդեսի առիթով պատրաստված փոքրիկ մի տեսանյութ՝ նշված հղմամբ…
«Ռանչպարների կանչը»… Քաղաքական իրավիճակի պարտադրանքով՝ ազգային ինքնապաշտպանության ու ազատության համար պայքարի ելած Հայ ֆիդայիների պատմության էջերից մի դրվագ՝ հայդուկային շարժման քաջարի դեմքերից մեկի՝ Գևորգ Չաուշի ու նրա զինակիցների մասնակցությամբ… Անդրադառնալով 16 տարեկանից Առաքելոց վանքի դպրոցում անցկացրած իր 2 տարիներին, Գևորգ Չաուշը պատմում է.
Գևորգ Չաուշ
«Մնացի այնտեղ (Առաքելոց վանքում- Ս. Պ.) երկու տարի, սակայն այնտեղ կիմանայի, կզգայի Հայություն կար, մանավանդ՝ Արաբոն ու Լևոնը կային։ Երբեմն կհանդիպեի վանքը, իրենց համար ծառայություն կընեի և այնտեղէն գինովցա։ 1888 թ. մայիս ամսի 7-ին հրաժարվեցի վանքից, գնացի տուն, բայց շարունակ գործ ունեի զենքի հետ… Բոլոր գերդաստանով ինձ սիրում էին, որովհետև այբուբեն գիտեի, իսկ տերտերը (Գևորգի հորեղբայրը, Ս. Պ.) շատ կը բարկանար ու կը նախատեր զիս. կըսեր, թե զենքի հետը գործ չունի՛ս, փորձե Ավետարան, Մաշտոց և շարական կարդալ, բայց ես ոչ ոքի չէի լսեր, ոչ ոքի ալ չէի հնազանդվեր… Թողի հեռացա գյուղես, կրկին վերադարձա Առաքելոց վանք, որպեսզի ընկերանամ Արաբոյին և Լևոնին» (Ավո, «Գևորգ Չաուշ», Պեյրութ, 1972, էջ 23—24, մեջբերումը՝ Ս. Կ. Պողոսյանի՝ «Գևորգ Չաուշ» հոդվածից):
Քանի որ Հայրենիքը ոչ միայն Հայրենի Հողն է, այլև այդ Հողի վրա ապրած Նախնիների ու նրանց սերունդների միությունը, և այդ պատմությունն է մեր իմաստուն խորհրդատուն՝ Հայ գրողներից ոմանք հավերժացրեցին անցյալի հիշատակները…
Ազգի հարատևման, ազգային իրավունքների պաշտպանության, «Հայրենյաց փրկության» համար ոտքի ելած մի խումբ Հայորդիների կերպարն է կերտել նաև Խաչիկ Դաշտենցը: «Նրանք «քաջակազմ մարդիկ էին, տապից ու պաղից թրծված երեսներով։ Ոմանք ալեհեր էին, ինչպես Սպաղանաց Մակարը, որ մեծացել էր բազում կռիվների մեջ»։ …«Այդ հայդուկներից ամեն մեկը վերքերի և հին ու նոր սպիների մի թանգարան է»,- գրում է Դաշտենցը: Նրանք կռվում էին, նաև՝ «հողմի շառաչի» պես խրոխտ պարում: Ու սիրված էին ժողովրդի կողմից…
«Տարոնի ժողովուրդը սիրում էր համեստ արտաքինով այդ խորհրդավոր մարդուն, որ կարծես մեր անցյալի մշուշներից ելած մի ուրվական լիներ։
Երբևիցե կռացած նայե՞լ եք մութ քարայրից ներս։ Կարողացե՞լ եք անմիջապես կռահել, թե նա ինչպիսի խորհրդավոր անցքեր ու ոլորաններ ունի։ Այդպես էր շեկ մազ ու մորուսով, նիհար, ոսկրոտ այդ մարդը։ Նրա զինական անունը Հրայր էր, ոմանք նրան «Դժոխք» էին ասում, բայց ժողովուրդը նրան կնքել էր՝ «Քարայր»։ Եվ այդ անունը որքա՜ն հարմար էր նրան։
Իսկապես քարա՛յր էր նա, խորհրդավոր ու մութ։ Հազիվ ծագած՝ իսկույն անհետանում էր։ Ցերեկները նրա տեղը Հայ շինականի գոմի կամ մարագի մի մութ անկյունն էր՝ տրեխը հագին, արախչին գլխին, իր շուրջը ժողոված մարդկանց հրեղեն խոսքերով քարոզ կարդալիս, իսկ գիշերները ճամփորդում էր դերվիշի կերպարանքով՝ գավազանը ձեռքին և տիկը շալակին»։
Խաչիկ Դաշտենցի՝ «Ռանչպարների կանչը» գրքից մի հատված՝ ահավասիկ.
ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԱՂԸ
«Պահակության հաջորդ շաբաթը Գևորգ Չաուշը ինձ պատվիրեց գնալ Դաշտի գյուղերը ալյուրի մաղ բերելու։ Շատ զարմացա այդ պատվերի համար։ Նրա խնդրածը այնքան հասարակ բան էր, որ ես նույնիսկ անհարմար գտա, որ Չաուշը ինձ պես երիտասարդին այդպիսի հանձնարարություն է տալիս։ Վիրավորվեցի իբրև տղամարդ։ Ես դեռ քիչ բան գիտեի ֆիդայիների առօրյայի մասին։ Մտածում էի, թե միգուցե ալյուր ունեն պահած որևէ տեղ, պետք է շտապ հաց թխվի և մաղ է հարկավոր։ Լսել էի մանավանդ, որ կռիվներից առաջ ֆիդայիները մեծ քանակությամբ հաց են թխում և թաքցնում այն տեղամասի տարբեր մասերում, ուր պետք է տեղի ունենար գալիք ճակատամարտը։ Բայց ճանապարհին սոսկալի մտքեր պաշարեցին ինձ։ Արդյոք Չաուշը մի չար դիտավորություն չունե՞ր նորից առիթ ստեղծելու, որ ես հանդիպեմ կանանց և ենթարկվեմ աղետաբեր փորձությունների։ Մի՞թե նա չգիտի, որ մաղը սովորաբար կանայք են օգտագործում։ Ինչու՞ նա ինձ կապեց տղամարդուն ոչ վայել այդպիսի մի գործի հետ։ Եթե նա ինձ հանձնարարեր բեռներով ալյուր տեզափոխել հայդուկների համար, ես սիրով հանձն կառնեի այդ ամբողջ պաշարը մեջքով փոխադրել իր ուզած տեղը, ուզած հեռավորությունից։ Իսկ մաղն ի՞նչ է, որ տղամարդը իրեն հպարտ զգա մաղ բերելու համար։ Այն էլ ինձ պես հայդուկը, որի պատանքը արդեն չափված–դրված է իր պայուսակի մեջ։ Բայց ինչ արած, կյանքում լինում են պահեր, որ մարդ ստիպված է գնալ նաև մաղի ետևից։ Շատ մարդիկ անցան, բայց ոչ մեկը մաղ չէր ծախում։ Սկսեցի վերհիշել, թե ո՛ր գյուղերում բարեկամներ կամ ազգականներ ունեմ։ Նրանցից որևէ մեկի մաղը կվերցնեմ և շտապ կտանեմ Գևորգ Չաուշին։ Հիշեցի, որ Տերգեվանք գյուղում մորաքույր ունեմ։ Հայտնի հաց թխող է։ Կմտնեմ մորաքրոջս տուն, նրա ալյուրի մաղը կվերցնեմ և կվերադառնամ Մառնիկի անտառը։ Եթե այդ էլ չեղավ, կգնամ Բերդակ և կփնտրեմ այն բերդակցու տան մաղը, որի սամիրով ճաշը կերել էի հողաչափի ժամանակ։
Տերգեվանքը հայտնի ֆիդայի Մխո Շահենի գյուղն էր։ Իմ որոնած տունը գյուղի ծայրին էր, և դուռը՝ բաց։ Մշեցիք աշխատանքի գնալիս դռները չեն փակում։ Ներս մտա։ Ուղիղ իմ դիմաց պատից կախված էր իմ մորաքույր Ռեհանի բավական խոշոր մաղը։ Տանը ոչ ոք չկար։ Մաղը պատից ցած առա և հանգիստ քայլերով ելա շեմքից, դուռը բաց թողնելով այնպես, ինչպես որ կար։ Հպարտ քայլում եմ ճանապարհով, շտապելով Բերդակի մոտով հասնել Մառնիկի սարը և ներկայանալ Գևորգ Չաուշին։ Սակայն Բերդակին չհասած հրաձգության ձայն լսեցի։ Տեսնեմ՝ անթիվ–անհամար քրդեր և օսմանլու զորք Բերդակի մոտ կռվի են բռնվել մի քանի ֆիդայիների հետ։ Երկուսին ճանաչեցի՝ մեկը Գևորգ Չաուշն էր, իսկ մյուսը՝ Գալեն։ Անհավասար կռիվ էր, և Գևորգն ու Գալեն շատ նեղն էին ընկած։ Երբ ավելի մոտեցա, տեսա մի երկրորդ քարաժայռի ետև դիրք մտած կրակում են Մառնկա Պողեն, Ալվառինջու Սեյդոն և Մշեցի Տիգրանը։ Բամբկու Մելոն էլ այնտեղ էր։ Նա և Ջնդոն փոխնեփոխ կրակում էին մի հրացանով։ Ընդամենը մի քանի ժամ չկար, որ բաժանվել էի և հանկարծ վերադարձիս ճանապարհին դեմ եմ առնում մի կատարյալ ճակատամարտի։ Ես անմիջապես խլեցի սպանված զինվորներից մեկի հրացանը և շտապեցի միանալ ֆիդայիներին՝ առանց իմ մաղից բաժանվելու։ Հենց որ մոտեցա Գևորգ Չաուշին և Գալեին՝ որոտաց ուժգին համազարկ։ Ուշադրություն գրավելու համար, թե խորամանկությամբ, ես մաղը վեր բարձրացրի, որոտաց երկրորդ համազարկը։ Մաղը տարա դեպի աջ և դեպի ձախ՝ համապատասխանորեն թեքելով իմ գլուխը։ Մաղի ամեն մի շարժումին հետևում էր մի համազարկ։ Ու հանկարծ թանձր մշուշ իջավ լեռան վրա։ Ես մաղը մի քանի անգամ մշուշի միջով աջ ու ձախ տարա և բարձրացրի վեր։ Եվ ի՜նչ… թշնամին խուճապահար ետ դարձավ։ Երկու հազարից ավելի թուրքեր և քրդեր աղաղակելով սկսեցին փախչել։ Ու բերնեբերան տարածվեց սուլթանի զորքի մեջ և ամբողջ Մշո դաշտում, թե Գևորգ Չաուշի կողքին երևացել է մի մարդ՝ ձեռքին վահանի նմանությամբ մի նորահնար զենք, որ անխոցելի է գնդակների դեմ։ Որ եթե այդ մարդը խաղում է այդ գործիքի հետ կամ մատներով դիպչում նրան, երկնքից կրակ է թափվում։ Որ ֆիդայիները սուլթանի զորքի դեմ պաշտպանվում են մաղի ձևով շինված մի կլոր զենքով։ Պատմում էին, որ նույնիսկ աստվածն է պաշտպան կանգնում Հայ ֆիդայիներին՝ վերևից մշուշ իջեցնելով լեռներին, որի միջից միայն այդ մազանման գործիքն է երևում և Գևորգ Չաուշի գլուխը, կողքին՝ զենքը բռնած այդ հսկա մարդու կերպարանքը… Որ ոչ միայն Գևորգ Չաուշի, այլև նրա բոլոր հայդուկների պարանոցից զորավոր հմայիլ է կախված։ Եվ երգեր հորինեցին Գևորգ Չաուշի վրա, նրան դարձնելով առասպելական հերոս, թե նա այնքա՜ն քաջ է, որ թշնամու գնդակները մաղով է ժողովում։
Ու Տերգեվանքցի իմ խեղճ մորաքրոջ մաղի հետ կապված Բերդակի կռվի այդ զարմանալի պատմությունը գնաց հասավ սուլթան Համիդի ականջը, օսմանյան կայսրության բոլոր ծայրամասերը թնդացնելով Հայ ֆիդայիների անօրինակ խիզախության համբավով։
Մառախուղը գնալով այնպես թանձրացավ մեր շուրջը, որ մենք ապահով կարող էինք հեռանալ Բերդակի սարից։ Իմ մաղը մի անգամ էլ հաղթական բարձրացավ օդի մեջ, փայլեց արևի տակ և անհետացավ մշուշում… Գնալու ժամանակ նկատեցինք, որ Գալեն ծանր վիրավորված էր թևից։ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն նրան Խութա սարերով տարան դեպի Սասնո կողմերը։
Ալվառինջու Սեյդոն իմ հրաշագործ մաղը ձեռքին Բամբկու Մելոյի հետ բարձրացավ դեպի իր քերծը, իսկ ես և Գևորգ Չաուշը բռնեցինք Ֆարխինի ճամփան։
Ֆարխինում Գևորգը ծանոթ լրաբերներ ուներ, որոնք տեղեկացրին իրեն, թե ռոմի թուրքերը շատ մտահոգված են Հայերի նորահնար զենքով և այդ կապակցությամբ նույն օրը Ֆարխինի մեջ օսման սպաների գաղտնի ժողով կա։ Հայդուկապետը ծպտվեց թուրք սպայի հագուստով, ինձ էլ ասկյարի շոր հագցրեց և երեկոյան մտավ սպաների ժողովասրահը։ Բոլորը ոտքի ելան, բարևեցին և խնդրեցին, որ ինքն էլ մասնակցի ժողովին։ Հարցրին իրեն. — Որտեղի՞ց կուգաս։ — Վանից կուգամ և Պոլիս կերթամ, — ասաց Գևորգը։ — Երևի լսած կաք Բերդակի կռվի և Գևորգ Չաուշի նորահնար զենքի մասին։ — Լսած կա՛մ: — Վանքի կռվից հետո դա ամենաահեղ զենքն է, որ հնարել են Հայերը՝ Գևորգ Չաուշի ղեկավարությամբ։ — Այո՛, այդ առթիվ սուլթանը շատ մտահոգ է։ — Եվ, երևի, այդ գործով էլ Պոլիս եք կանչված։ — Այդ արդեն իմ և սուլթանի գիտենալիք գործն է, — կարճ կապեց Գևորգը։ — Դե, նստի՛ր, նստի՛ր, քո ներկայությունը մեր ժողովին շատ կարևոր է և պատվավոր։ — Սեղանի վրա միայն մե՛կ օրակարգ կա,- ասաց նախագահը,- Գևորգ Չաուշի գլուխը բերողին հազար կարմիր ոսկի կա. այդպես է խոստացել սութլան Համիդը։ Ձեզ ո՞վ պիտի բերե Գևորգ Չաուշի գլուխը, — հարցրեց ժողովի նախագահը սպաներին։ Բոլոր սպաները ապշած իրար երես նայեցին։ Որևէ մեկը չհամաձայնեց։ Լռեցին ամենքն էլ։ — Ո՞վ պիտի բերե, — նորից հնչեց նախագահի ձայնը։ Քիչ հետո Գևորգը մատ բարձրացրեց. — Ե՛ս պիտի բերեմ Գևորգ Չաուշի գլուխը, պարոն նախագահ, — ասաց Գևորգ Չաուշը։ — Դու՞ք… չեմ կարծում: — Չե՞ս կարծում… Ա՛ռ, սա Գևորգ Չաուշի՛ գլուխն է, — ասաց հայդուկապետը դեպի նախագահը երկարելով իր գլուխը, — այդ հազար ոսկին էլ տար դիր քո կնկա վարտիքի մեջ։ Սարսափ տիրեց բոլոր սպաներին։
Գևորգ Չաուշն ասաց իր խոսքն ու քայլեց, ես էլ ետևից դուրս եկա։ Ֆարխինից վերադարձին իմացանք, որ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն վիրավոր Գալեին ճանապարհին իջեցրել էին Ղասմբեկի քյոշկը և ապավինել նրա կնոջը՝ Ջեմիլի խնամքին, որը հանձն էր առել բուժել վիրավոր Գալեի թևը»…
Աշխարհարարման հնագույն պատումներում հիշատակվում է «մանրամաղ փոշին»՝ հյուլեի նման, («հողամաղ»)…
Հնագույն շրջանում՝ հին Եգիպտոսում Երկինքը՝ երկնակամարը «Մեծ Մաղ» էր անվանվում: «Հայերենի հոմանիշների բառարանում» որպես «երկնքի» հոմանիշ հանդիպում է «աստծու մաղ» արտահայտությունը:
«Մաղել»՝ «անձրևել, ձյունել» իմաստն ունի…
«Երկինքն անձրև է մաղում արտերին, Ծիլերը անուշ ժպտում են իրար, Զրույց են անում հնուց մտերիմ Ուռին նազանի, սոսին՝ գեղիրան»: (Սարմեն)
«Շոգը պատռել է մաղն արեգակի, Լույսի ցորենը գետին է թափվում, Դատարկվում են ծով կալերը երկնի, Բերքով լցնելու ամբարներ ու տուն»: (Մետաքսե)
«Պայմանավորված գործառույթով՝ մաղերն ունեցել են համապատասխան անվանումներ՝ ալյուրմաղ, կալմաղ, քարմաղ, ցորենի մաղ և այլն։ Որոշ տեսակի մաղեր կոչվել են ըստ կազմության, ինչպես, օրինակ՝ ձարմաղ, փոկեմաղ և այլն։ Հայերենի բարբառներում մաղերն ունեցել են նաև այլ անվանումներ՝ սառատ, խախալ, շատարար և այլն»,- գրում է Ա. Աբրահամյանն իր՝ «Մաղի տեսակների անվանումները Հայերենի բարբառներում» ուսումնասիրության մեջ:
Հայոց ազգագրության ու բանահյուսության մեջ Մաղն առկա է իր բազմաթիվ հոմանիշներով, հարսանեկան կատակ-երգերում կամ ծիսական տարբեր դրվագներում: Հարսանեկան պարերգերից՝
«Խնամի՛, խոշ իս էկի Դարդակ ու բոշ իս էկի,
Էրկու կլոճ իս բերի, Էն լե ճամփին իս կիրի:
— Քեզի կիտամ մաղ մի արծաթ, Ա՛ռ, բարիշի՛, խնամի՛:
— Մաղը ծակի, արծաթ թափի, Չե՛մ բարիշի, խնամի՛»…
«Նկարագրելով Դարալագյազում բնակություն հաստատած Սալմաստի գաղթականների սովորությունները, նա (Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը (Քաջբերունի), Կ. Ա.) նշում է, որ հարսանիքի վերջում նրանք պարում են և երգում մի երգ, որն ավարտվում է հետևյալով՝ «Մածուն կուզեմ՝ թան կբերի, Ալըրմաղով ցան (աթարի փշրանք) կբերի»,- կարդում ենք վերոնշյալ հոդվածում, ուր հեղինակը հավելում է նաև Երվանդ Լալայանի հիշատակած՝ մաղի ծիսական նշանակությանն առնչվող մի դրվագ. «Բորչալուի գավառում 20-րդ դարասկզբին շատ մայրերի է ծանոթ եղել «երեխան ծնուելիս խախալի մէջ առնել» արտահայտությունը. մայրերը այդպես են վարվել «երեխային չարից ազատելու համար»:
Ա. Ա. Աբրահամյանի նույն ուսումնասիրությունից՝ «Գրեթե բոլոր բարբառներում էլ արձանագրվել է «մաղել» բայի գործածությունը ինչպես ուղիղ, այնպես էլ փոխաբերական իմաստներով։ Բարբառագիտական և ազգագրական գրականության մեջ գրանցված են «մաղ» բառով կազմված բազմաթիվ դարձվածքներ։ Հ. Աճառյանը արձանագրել է մեկ տասնյակից ավելի օրինակներ. «Հազար մաղով անցկացած»՝ «աներես, լիրբ», «Մաղի գլխին փոշի չի մնում»՝ «ամենևին օգուտ չկայ» (Ղարաբաղի բարբառ), «Հարիւր մաղի հաց է կերել»՝ «հմուտ՝ փորձառու մարդ է», «Մաղի մէջ պահել»՝ «մեծ խնամք տանիլ» (Երևանի խոսվածք), «Մաղէ անցունել»՝ «թեթև մը մաղել», «Մաղը պատէն կախել»՝ «գործը վերջացնելով հանգչիլ՝ հանգստանալ» (Նոր Նախիջևանի և Պոլսի խոսվածքներ), «Մաղ դառնալ»՝ «մաշիլ, հիննալ ու ծակծկիլ», «Մաղը ծակուեցաւ»՝ «խարդախութիւնը բռնուեցաւ» (Պոլսի խոսվածք), «Մաղը ծակ է»՝ (ծածկալեզու). ա. «հայերէն խօսիլ գիտէ կամ կը հասկնայ» (Ասլանբեկի, Կյուրինի, Սեբաստիայի, Կեսարիայի բարբառներ, Պոլսի խոսվածք). բ. «պարտական է, պարտք ունի» (Կարինի խոսվածք), գ. «անխելք է» (Թիֆլիսի խոսվածք), «Մաղ ծախող»՝ «աներես» (Դարենդեի խոսվածք) և այլն: Սահակ վրդ. Ամատունին գրառել է «Մաղը պատռել»՝ «մահամերձ հիւանդութիւնից ազատուել», «Մաղի ծակովն անցկենալ»՝ «շատ նիհարիլ, նուազիլ» դարձվածքները»:
«…Ս. Ամատունին արձանագրել է նաև «Խախալի գլուխը բան քցել»՝ «ունեցածի վրայ մի բան աւելացնել» կամ՝ «ձեռնարկած գործից շահուել, օգտուել» դարձվածքը»: (Մեջբերումները՝ Ա. Ա. Աբրահամյանի՝ «Մաղի տեսակների անվանումները Հայերենի բարբառներում» հոդվածից):
«Լույս էր մաղում վառ լուսնկան, Երկիր սփռում արծաթ փոշին»: (Ավետիք Իսահակյան)
Հազարամյակներ ի վեր ընդեղենը՝ զանազան տեսակի ունդերը, հունդերը (ցորեն, բրինձ, լոբի և այլն) մաքրելու, զտելու համար կիրառվող մաղը նաև պտղաբերություն, առատ, բեղուն կյանք ապահովող խորհրդանիշ էր, որին վերագրվում էր չարխափան, վտանգից պաշտպանող, հիվանդություններ բուժող հատկություն… Կալի աշխատանքներում ու կենցաղում օգտագործվող մաղը կիրառվում էր և զանազան ծեսերի ընթացքում (հարսանիքի ժամանակ, նորածիններին առնչվող արարողությունների, բժշկման, գուշակությունների համար…):
Րաֆֆու «Սալբի»-ից մի դրվագ՝ ի հավելումն ասվածի.
«Երբ Ավետարանը բերեցին, բոլորը գդակները հանած ոտքի կանգնեցան: Քահանան ձայն տվեց. — «Ալրմաղը բերե՛ք». ծերերից երկու մարդ բռնեցին ալյուրի մաղը հիվանդի գլխի վրա, և տեր Մարուքը Ավետարանը նրա վրա դնելով սկսեց շարական ասելով մեկ-մեկ բաց անել Ավետարանի վրայից փոշոտած, ծխում-մխում սևացած աղլուխները: Խղճալի տեր Մարուքը, որ չգիտեր մի այլ երգ, տասն անգամ կրկնեց զանազան եղանակներով նույն երկտող շարականը, բայց Ավետարանի վրա փաթաթած աղլուխները տակավին չէին վերջացած:
Վերջապես երևան եկավ մի հաստ կազմով գիրք, մագաղաթի վրա կարմիր, կապույտ և զանազան ներկերով գրված. նրա մաշկյա կողերը զարդարված էին հասարակ ակներով և մի պղնձյա խաչով, որ ամրացված էր նրա կողքի վրա: Բոլորը երկյուղածությամբ երկրպագություն տվին, երեսները խաչակնքեցին՝ տեսնելով աստուծո գիրքը, որ տեր Մարուքը բացելով սկսեց կարդալ «բժշկության» ավետարանները, որոնց կենսատու զորությունը «Ալրմաղի» ծակերից առատապես մաղվելով՝ թափվում էր հիվանդի վրա… Ավետարանը վերջացնելուց հետո, քահանան ավելի քաղաքավարություն գործ դնելով (շատ կարելի է, յուր նյութական օգուտը մտածելով)՝ հրամայեց, որ ջուր բերեն»…
Պերճ Պռոշյանի «Կռվածաղիկ» -ից՝ …«Մաղը ձեռն առավ, երեսին խաչ քաշեց, սուրբ Կիրակու անունը տալն ու մաղն աջ պտտվիլը մին էլավ»…
«Հայ ազգագրության մեջ շատ սովորություններ կան՝ կապված մաղահմայությանը, ինչպես «մաղաբախությունը»,- հիշեցնում է Ա. Աբրահամյանը՝ մեջբերելով Ե. Լալայանի գրվածքներից,- Մաղահմայության ժամանակ մատից կախել են մաղը և տվել կասկածյալ մարդկանց անուններ. ո՛ր անվան դեպքում մաղը պտտվել է, այդ մարդու հանցագործ լինելը հաստատվել է: Բորչալուի խոսվածքներում լայնորեն գործածվել է «մաղ պըտըտէլ» արտահայտությունը, որը «մաղ» բառով կազմված հարադիր բարդություն է։ «Մաղ պտտելը» գուշակության մի ձև է, որը Ե. Լալայանը հանգամանորեն նկարագրել է Բորչալու գավառի ազգագրությանը նվիրված աշխատության «Կախարդություն» բաժնում և այն լուսաբանել լուսանկարով»:
Ահավասիկ հիշյալ հատվածը, ուր քրիստոնեության տարածումից հետո՝ մինչ մեր օրերը հարատևած հին հավատալիքների դրսևորման օրինակներից է.
«Մաղ պտտել».- Այս կերպով գուշակում են, թէ մինի հիւանդութիւնը ո՞ր սուրբն է տուել: Թէև գործողութիւնը պարզ է, սակայն ամէն կին չի կարող կատարել, պէտք է, որ այդ անելու շնորհը մի որևէ սրբից ստացած լինի երազում: Այսպիսի կանայք կան գրեթէ բոլոր գիւղերում, և ամէնքին էլ յայտնի են: Հիւանդի տէրը մի քանի ձու, մի երկու մոմ առած գալիս է այդպիսի մի կնոջ մօտ և նկարագրելով իւր հիւանդի դրութիւնը, խնդրում գուշակել, թէ ո՛ր խաչից է: Մաղ պտտեցնողը վերցնում է մաղը, որի խեմի (շրջանակի) վրայ ցցած է լինում ձիու պայտի երկու ականջաւոր մի մեխ: Թէ՛ պտտեցնողը, և թէ՛ խնդրողը իրենց աջ ձեռքերի ցուցամատերն անցկացնելով մեխի ականջների տակ՝ պահում են մաղը կախուած դրութեամբ: Ապա պտտեցնողը ասում է. «Եթէ այսինչի հիւանդութիւնը խաչից է՝ մաղը աջ պտտուի, եթէ ոչ՝ ձախ»: Եթէ ձախ է պտտւում, ասում է, թէ հիւանդութիւնը խաչից չէ, թող դեղ անէ՝ կըլաւանայ, իսկ եթէ աջ է պտտւում՝ հաստատում է, որ խաչիցն է և յետոյ կամենալով գուշակել, թէ ո՛ր խաչիցն է, շարունակում է. թէ այսի՛նչ խաչիցն է՝ աջ պտտուի, թէ չէ՝ ձախ: Այս կերպ գտնելով նաև, թէ ո՛ր խաչիցն է՝ պատուէրներ է տալիս, թէ մոմով, մատաղով պէտք է գնալ այդ խաչի դուռը՝ նրա ցասումը շիջուցանելու, և նա կը բժշկէ հիւանդին» (Երվանդ Լալայան):
Դերենիկ Դեմիրճյանից մի հատված՝ նույն դրվագով. «Սավգյուլն ասում է. -Դե, մեռնիմ քեզի Մուղնվա զինավոր սուրբ Գևորգ, ճար ու իլլաջս քեզի մնաց, դու գիտես, դու Խաչիկիս ցավին մի փարատութենըմ տաս: Որ լավցավ` մատաղով, խունկ ու մոմով դուռդ գամ, Խաչիկիս էլ բոբիկ ոտքով դուռդ բերեմ, լուսաթաթախ գերեզմանդ համբուրեմ: Մաղն սկսեց պտտվել: — Ահա՛ն, տե՜ս, Սավգյու՛լ, Խաչիկիդ ցավը Մուղնվա զինավոր սուրբ Գևորգեն է: Լավ էրինջըմ կտանիս դուռը կըմտաղես՝ Խաչիկդ կըլավանա: — Հլպը՜թ որ, մեռնիմ սուրբ զորությանը»:
Մաղի հետ կապված բազմաթիվ ասացվածքներ (դարձվածքներ) կան, ինչպես և՝ զանազան պատմություններ՝ տարբեր ժողովուրդների հեքիաթներում: «Մաղի գլուխը մի բան գցել»՝ «հաջողեցնել» (Հոմանիշների բառարանից): «Մաղով ջուր կրել»՝ «ապարդյուն, անօգուտ գործ ձեռնարկել»:
Ե. Լալայանը Բորչալու գավառի ազգագրությանը նվիրված իր աշխատության մեջ բերում է «մաղ, մաղվել, շատարար, շատարարվել, խախալ, խախալվել» բառերով կազմված աղոթք՝ «չար աչքի» դեմ. «…Մաղով մաղուի, (Շտարարով շտարարի), Խըխալով խխալուի…» («խախալը» խոշոր ծակերով մաղն է, որը գործածվում է կալի աշխատանքներում):
«-Ծիլ մի՛ թողնի ժեռ քարի տակ, թող ամեն ծիլ աչք բանա, Իմաստունին միշտ ճամփա՛ տուր, թեկուզ մի ճորտ լինի նա: Միշտ ժպտում է ու ողջունում աստղը՝ աստղին լուսատու. Ազնիվ մարդը անկարո՛ղ է ատել ազնիվ մի մարդու: Ամեն մարդու շատ մի՛ լսիր, ամեն լեզվի թե լսես` Միևնույնն է, թե աղբյուրից դու ինձ մաղով ջուր բերես»: (Հ. Շիրազ)
Հին հռոմեական դիցաբանության մեջ Վեստա դիցուհու սպասարկող Վեստալուհու՝ Տուչի քրմուհու ատրիբուտն էր մաղը՝ որպես պարկեշտության խորհրդանիշ: Վեստալուհին պարտավոր էր տաճարի կրակն անշեջ պահեր և 30 տարի պահպաներ կուսությունը. ըստ ավանդության, իր հանդեպ մեղադրանքի կեղծիքը բացահայտելու և իր ազնվությունը, պարկեշտությունն ապացուցելու համար Տիբեր գետից նա մաղով ջուր է տարել՝ առանց մի կաթիլ թափելու…
Վեստալուհի Տուչին (18-րդ դարի գեղանկար) Հեղինակ՝ Joseph Benoit Suvee (1743-1807)
Հին Աշխարհում հայտնի էր Սոկրատեսի «Երեք մաղի» խորհուրդը՝ պահանջվում էր լսածն անցկացնել Ճշմարտության, Բարության, Անհրաժեշտության «մաղերով»՝ նրա օգտակարության գնահատման նպատակով: «Մի մարդ հարցնում է Սոկրատին. – Իսկ ուզո՞ւմ ես իմանալ, թե ինչ էր ասում քո մասին ընկերդ:
– Սպասիր,- կանգնեցնում է նրան Սոկրատը,- սկզբից երեք մաղի միջով մաղիր այն ամենը, ինչ պատրաստվում ես ինձ ասել:
– Երեք մա՞ղ: – Այո: Միշտ, երբ ուզում ես ինչ որ բան ասել, պետք է դա անցկացնել երեք մաղի միջով: Սկզբից՝ Ճշմարտության մաղի միջով: Օրինակ, դու վստա՞հ ես, որ այն, ինչ ինձ պետք է ասես՝ ճշմարտություն է: – Ոչ, ես ուղղակի լսել եմ:
– Նշանակում է դու չգիտես՝ ճշմարտությո՞ւն է դա, թե՞ սուտ: Այժմ մաղենք երկրորդ մաղով՝ Բարության մաղով: Դու այժմ ուզում ես իմ ընկերոջ մասին որևէ լավ, բարի բա՞ն ասել:
– Ոչ, լրիվ հակառակը: – Ուրեմն, – շարունակեց Սոկրատը,- դու ուզում ես նրա մասին ինչ-որ վատ բան ասել, ընդ որում վստահ էլ չես՝ ճի՞շտ է դա, թե՞ սխալ: Ժամանակը եկավ կիրառել երրորդ մաղը՝ Օգտակարության մաղը: Արդյո՞ք այդքան կարևոր է այն, ինչ ուզում ես ինձ ասել, որ ես իմանամ: – Ոչ, դրա կարիքը ամենայն հավանականությամբ չկա:
– Եվ այսպես,- եզրափակեց Սոկրատը,- նրանում, ինչ ուզում էիր ինձ ասել՝ չկա ո՛չ ճշմարտություն, ո՛չ բարություն և ո՛չ էլ օգտակարություն: Այդ դեպքում ինչո՞ւ ասել»…
Մաղին վերաբերող հանելուկներից՝
«Բերդ կերերա, Տակ ձյուն կուգա»: (Վան, Մոկս)
«Պուճուր աստոծ (վ. երկինք), Տակին ձին ա գալի»: (Լոռի, Թիֆլիս, Սյունիք)
«Պիծի աստղ՝ ծուն կյալիս»: (Արցախ)
«Ցած երդիկեն ձյուն կուգա»: (Բաբերդ)
Մի «Հրաշագործ մաղի» պատմություն էլ՝ հաջորդիվ…
Հ.գ. Մաղի մասին մի տեսանյութ՝ Սարդարապատի թանգարանից՝ ահավասիկ.
