«Չգիտեմ, ինչու՞, սի՜րտ իմ դյուրաբեկ, Այսօր փափագով ուզում ես լսել Հին ու մոռացված այնպիսի մի երգ, Որով իմ մա՛յրն է ինձ օրոր ասել»… (ՍԱՐՄԵՆ)
«Չգիտեմ, ինչու՞, սի՜րտ իմ դյուրաբեկ, Այսօր փափագով ուզում ես լսել Հին ու մոռացված այնպիսի մի երգ, Որով իմ մա՛յրն է ինձ օրոր ասել»… (ՍԱՐՄԵՆ)
Հնագույն ժամանակներից իմաստունները հիշեցնում են, որ կորուստները միայն նյութական չեն լինում: Ավելի վատ են արժեհամակարգի, մշակութային կորուստները՝ պարզ և մաքուր միտք, բարի ցանկություններ, առաքինի վարք… Եվ խրատում են մնալ միշտ խղճին և առողջ բանականությանն ունկնդիր՝ զննելով, քննելով սեփական անձն ու շրջապատի մարդկանց, երևույթները…
Հարստության և փառքի ձգտմանը հակադրելով անպաճույճ կյանքի և բարի վարքի նախընտրությունը, նրանք շեշտում էին վաղանցիկ կյանքի ունայնությունը:
Հռոմեացի իմաստասեր Էպիկտետի խրճիթը դուռ ու փականք չուներ. փայտե նստարանը, խսիրն ու կավե ճրագն էին նրա տան ողջ կահ-կարասին: Նա առաջնորդվում էր այն սկզբունքով, համաձայն որի՝ ուրիշներին զարմացնելու նպատակով տունը զարդարելու փոխարեն խելացի մարդը գեղեցկացնում, ազնվացնում է իր միտքն ու ներաշխարհը՝ զինվելով բարոյական բարձր գաղափարներով:
Նախնիների պատգամներին հավատարիմ՝ ինքնակատարելագործմամբ դեպի վեհն ու ազնիվը ձգտման հորդորով են դաստիարակվել Հայկազունները հազարամյակներ շարունակ:
Հայոց Նախահայրերի կերտած արժեհամակարգի արձագանքներն են ցայսօր պահպանված բազմաթիվ ազգային կենսախինդ տոների, ծեսերի հիմքում, որոնք յուրօրինակ հիմն են Կյանքի հարատևման, կենսատու Արևի և Հողի փառաբանման… Դարերի պարտադրած «մշուշը» հեռացնելիս նրանք լուսավորում են մեր միտքն ու գիտակցությունը՝ իրենց նախնական հմայքով:
Ազգային մտածողության, ազգային մշակույթի պահպանման կարևորությունը գիտակցելով՝ բազմաթիվ Հայ ուսումնասիրողներ իրենց ուշադրությունը սևեռեցին դարերով ավանդված ժառանգության պահպանման խնդրի վրա:
«Ցանկանալով վերջնական կորստից ազատել Հայ ազգագրութեան վերաբերեալ նիւթերը, ես երկիւղ կրեցի, թէ մի գուցէ աչքիցս խուսափեն շատ ծէսեր և սովորութիւններ, որոնք թէպէտ աննշան, աննկատելի են, սակայն ուսումնասիրութիւնների համար անհրաժեշտ են: Ուստի և որոշեցի ինձ առաջնորդ ընտրել Հերբերդ Սպենսերի առ այժմ անզուգական «Institutions cérémonielles» ուսումնասիրությունը, պատրաստեցի մանրամասն ծրագիր՝ հարցերով, և այս նպատակով ճանապարհորդեցի Աղէքսանդրապօլ, Կարս, Կաղզուան, Հին Նախիջևան, Երևան, Վաղարշապատ և հաւաքեցի բաւականաչափ նիւթ, որը լրացրի Վասպուրականում ճանապարհորդելիս և Անդրկովկասի գաւառներում արդէն հաւաքած նիւթերովս: Այս իմ անձնական հաւաքածուի վրայ աւելացրի Հայ ազգագրութեան և Հայ հին մատենագրութեան մէջ եղած ցրուած նիւթերը և կազմեցի ներկայ երկը»,- գրում է Երվանդ Լալայեանը՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» աշխատության առաջաբանում և շարունակում. «…Քանի որ ուսումնասիրութիւններ կատարելու համար երբէք ժամանակ չի պակասելու, մինչդեռ եթէ մի քառորդ դար էլ անտարբեր գտնուենք Հայկական նիւթերը հաւաքելու՝ շատ ու շատ նիւթեր բոլորովին անհետանալու են, ուստի իմ անմիջական նպատակը ո՛չ թէ ուսումնասիրութիւն տալն է, այլ եւրոպական ուսումնասիրութեան լուսով Հայկական նիւթերը որոնել, գտնել և կորստից ազատել»…
Երվանդ Լալայանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից որոշ դրվագներ՝ հաջորդիվ…
«ՀԻՆ ԵՐԳԵՐՆ ՈՒ ԶՐՈՒՅՑՆԵՐԸ ՀԵՇՏՈՒԹՅԱՄԲ ՉԵՆ ՄՈՌԱՑՎՈՒՄ»…
Յուրաքանչյուր ազգ իր ուրույն աշխարհայացքն ունի՝ ձևավորված դարերի ընթացքում, որը նպաստում է ազգային ինքնագիտակցության զարգացմանն ու ազգապահպանմանը: Այն արտացոլվում է մշակույթում, գրավոր և բանավոր բազմազան ստեղծագործություններում:
Նախնիներից ավանդված «Հայ ոգու անաղարտ հավիտենականության» պահպանման ջատագովները մշտապես շեշտում են ոգեղեն մշակույթի անհրաժեշտությունը՝ «Հայի ոգու տևականության» համար:
Հայ գրավոր դպրությանը նախորդել է վիպական բանահյուսությունը՝ բանավոր ավանդված առասպելների, վիպերգերի, զրույցների տեսքով, որոնք համեմված են խոսքի հմայական ներքործության զորության հանդեպ հավատով ստեղծված ծիսահմայական բաղադրիչներով՝ օրհնանք-մաղթանքներով, ծիսատոնական տարբեր բնույթի երգ ու խաղով…
Պատմական իրական դեպքերի ու անձանց շուրջ հորինված հնագույն վիպերգերում սերնդեսերունդ փոխանցվում էին Նախնիների պատմությունները՝ նրանց սխրագործությունները, հիշարժան իրադարձությունները, որոնք «ժողովրդի բերանում»՝ դարերի ազդեցությամբ, փոփոխությունների էին նաև ենթարկվում: Վաղնջական ժամանակներից եկող ազգային հիշողությունն ամփոփող պատումների, «բերանացի զրույցների» կցկտուր պատառիկներ վիպասաններից անցել են Մ. Խորենացուն, որն էլ հիշատակել է իր «Պատմության» էջերում՝ որպես «Վիպասանք», «Երգ վիպասանաց», «Առասպել», «Երգք առասպելաց»: «Վաղնջուց» անգիր փոխանցված պատմություններ՝ «անցյալում կատարված եղելություններ»՝ «որդի ի հօրէ առնելով յիշատակ»…
«Հին երգերն ու զրույցները հեշտությամբ չեն մոռացվում»,- իրավացիորեն հիշեցնում էր Մ. Աբեղյանը:
Եվ նախնական պատմություններից առասպելական շնչով բյուրեղանում է հսկաների մեջ քաջ և երևելի Հայկի կերպարը՝ որպես Հայ ազգի Նախնի՝ գեղեցիկ դյուցազնը՝ «գեղապատշաճ և անձնեայ, քաջագանգուր, խայտակն և հաստաբազուկ»՝ «ի մէջ սկայիցն քաջ և երևելի»՝ Վանա լճի շուրջը սփռված տեղանքում (Հարք, Հայկաշեն, Հայոց Ձոր…) կատարած իր քաջագործություններով:
Հայկի առասպելը, ըստ Մ. Խորենացու, ծագում է «գուսանականից»: Այն «Նախնիների պաշտամունքի» հետքն է կրում, որքան էլ մշակված ներկայացնի 5-րդ դարի պատմիչը՝ Խորենացին:
Իսկ «Նախնիների պաշտամունքը՝ նախնական հավատալիքով, սերտ հարաբերության մեջ էր դրվում որևէ աստղի հետ: Այդ պատճառով է և Հայկ անունը կապված է մի համաստեղքի հետ»,- գրում է Մ. Աբեղյանը (Երկեր, հ. Գ, «Հայ հին գրականության պատմություն» Գիրք առաջին, էջ 34, Երևան, 1968):
Հայոց արքաների, զորավարների օրինակելի կերպարների, նրանց առնական ուժի, գեղեցկության, իմաստնության փառաբանումն էր Վիպասանքում, գուսանաց երգերում, քանզի նրանք էին ազգի առաջնորդները, երկրի հզորության պաշտպանները, քաջության, արիության, առաքինության կատարյալ տիպարները և գովերգվում էին սերնդեսերունդ:
Քաջարի Նախնիների փառքի, հիշատակի հավերժացման կարևորության վկայություններից են թշնամու կողմից Հայոց արքաների դամբարաններից նրանց ոսկրերի հափշտակման պատմությունը, որ հիշատակել են Փավստոս Բուզանդն ու Մովսես Խորենացին:
Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհի Դարանաղեաց գավառի Անի բերդից «իջեցված անթիվ գանձերի» հետ Պարսից աշխարհ «գերության էին տանում» նաև Հայոց խիզախ այրերի՝ արքաների դամբարաններից կողոպտված ոսկորները՝ այդպիսով նրանց փառքը, հաջողությունն ու քաջությունն իրենց երկրում տարածելու նպատակով:
«Զի ասէին ըստ իւրեանց հեթանոսութեանն ըստ օրինացն, թէ վասն այսորիկ բարձեալ տանիմք զոսկերս թագաւորացն Հայոց աշխարհն մեր, զի փառք թագաւորացն և բախտքն և քաջութիւն աշխարհիս աստի գնացեալ ընդ ոսկերս թագաւորացն յաշխարհն մեր եկեսցեն» (Փ. Բուզանդ):
Համաձայն Խորենացու՝ պարսիկներն առևանգել էին «հեթանոս և քրիստոնյա թագավորների ոսկորները», նախարարները փորձել են ջոկել «քրիստոնյա թագավորների» ոսկրերը՝ Վաղարշապատում «հեթանոսներից» զատ թաղելու համար, սակայն անհնար է եղել և Աղցքում են թաղել, քանզի «խաչով էր ակոսվել Հայոց պատմությունը» (Արտաշես Մարտիրոսյանի խոսքերով):
«Սկսվեց դարձը, և դարձի ճանապարհին ոտքի տակ տրվեց մի ամբողջ քաղաքակրթություն: Գրիգոր Պարթևը դրդում է թագավորին քանդել, կործանել, ոչնչացնել ինչ հեթանոսական է, վերացնել մեջտեղից գայթակղությունը, որ այլևս ոտքի տակ խեթ ու խութ չմնա. «Առնոյր այնուհետև խորհուրդ հաւանութեան ընդ թագաւորին և ընդ իշխանսն, նախարարօքն և զօրօքն հանդերձ՝ վասն խաղաղութեան հասարակաց, քակել, կործանել, բառնալ զգայթակղութիւնսն ի միջոյ, ի բաց կորուսանել, զի մի ումեք լիցի խէթ և խութ այնուհետև ընդ ոտս անկանել և խափան առնել՝ ելանել յաղատութիւնն վերին» (Զ. 403):
Վասն խաղաղութեան հասարակաց: Այդ հոգածությամբ են ծնվել բոլոր ջարդերն ու բարթուղիմեոսյան գիշերները: Եվ թագավորը համաձայնում է կեսարացի առաքյալին: Նա հրամայում է, որ իր Նախնիների և իր պաշտած հին ու հարազատ աստվածներին չաստվածներ համարեն և անհիշատակ առնեն (Ա. Մարտիրոսյան, «Մաշտոց», էջ 14):
Քրիստոնեությունն իր օտար «սրբերի» պաշտամունքը բերեց:
Իսկ «Վիպասանքի» փոխարեն այլ ազգի «Ծննդոցն» էր, որը գալիս էր մոռացության մատնելու սեփական Նախնիներին և նրանց ժառանգած մշակույթն ու փառքը…
«Զգանձս աշխարհիս, զփառս երկրաւորս զամէնն ուրացի՛ր…»,- աշխարհիս գանձն ու երկրավոր փառքն ուրանալն էր հորդորում Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզը)՝ 13-րդ դարում: Մերժելով «գուսանաց երգերը», նա քրիստոնյայի համար անվայել էր համարում կնունքի կամ հարսանիքի ժամանակ «պար գալը կամ խաղալը՝ ինչպես մեհյաններում էր»:
«Տղային միտքն որպէս կակուղ մոմ է… Մի՛ թողուր, որ դառն և աղտաղտուկ ջուրն ի ներս խառնի. երգք գուսանաց, կամ խաւսք աղտեղի»: «Ի կնունքն և ի պսակն ոչ է արժան արբենալ, կամ գուսան կոչել կամ բոզ. զի դիւաց կոչաւղք են գուսանք: … Ոչ է պարտ քրիստոնէի՝ ի կնունք կամ ի հարսանիք, պար գալ կամ խաղալ իբրև զմեհեանս դիւաց»…
«Անհատը, մենակ թե հավաքաբար, գործում է այն չափով, որչափ ըմբռնում է: Կարելի է համարձակ ասել, որ ազգերի հասունության աստիճանը, նրանց տեսության հորիզոնները շատ անգամ նախորոշում և նախագծում են նրանց պատմության շրջանակը:
Քաջերի սահմանը զենքը չէ միայն, ինչպես ասված է, այլ և այն ոգեկա՛ն մղումը, որ տանում է դեպի զենք»…(Ն. Ադոնց):
«Ժայռի կողքին պղնձակուռ` Բերդի պատեր, Տաճարի դուռ, Ու սուրբ գրեր հնամենի…
Բերդը չկա, Տաճար չկա, Բայց ե՛րգը կա այս ամենի»:
Մարո Մարգարյանի բանաստեղծություններից մեկն է, որ ազգի անցյալի, սեփական Նախնիների ավանդած երգի մեղեդին է հիշեցնում…
«Առասպելների ծանրությունից տնքացող» Հայոց լեռներում սուրող քամիներն անցած ալեհեր հազարամյակների արձագանքն են հնչեցնում՝ ինչպես մի հին ճակգարանի՝ բոժոժի ղողանջ:
Եվ վերադարձնում են մեզ դեպի մեր նախնական ակունքները:
«Անցած-գնացածները դարձել են առասպելներ: Նրանց հիշատակներն օր ու գիշեր կանչում են ինձ: Ես շտապում եմ վերջացնել իմ այս գործը, որ ինձնից հետո եկած իմ տոհմակիցները ճանաչեն իրենց դյուցազն Նախնիների ոգին: Մարդ չպիտի՛ կորցնի իր արմատը: Լույսը չգոյից չի ծագում»…(Սերո Խանզադյան):
Հնագիտական պեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմաթիվ նյութերը վկայում են, որ Հին աշխարհում կյանքն իր վայելչագեղությամբ չէր զիջում հետագայում ստեղծվածին:
Հայքում, ինչպես և նրան հարևան, հեռու ու մոտ որոշ երկրներում, բարձրաշխարհիկ դասը, ու հատկապես կանայք՝ իրենց հագուստով, ասեղնագործ նրբահյուս կերպասներով ու շղարշներով, արդուզարդով, անուշահոտ, բուրումնավետ յուղերով, ժամանակակից կյանքին համահունչ վայելքներն ունեին: Հայոց արքաներն ու նրանց արքունիքը պատմական աղբյուրներում հիշվում են իրենց «պատվական գույնզգույն զգեստներով, արծաթի, ոսկի զարդարանքներով ու պատվական ակներով, որոնք նույնիսկ տգեղին սքանչելի տեսք էին տալիս, գեղեցիկին դարձնում դյուցազուն («որովք տգեղագոյնքն իբրև զգեղաւորս երևէին սքանչելիք, և գեղաւորքն․․․ առհասարակ դիւցազնացեալք)»:
5-րդ դարից Մ. Խորենացու գրչով մեզ հասած հնագույն Վիպասանքի, Գողթան երգերի պատառիկներում Հայոց արքաներին նվիրված վիպական երգերը որոշ պատկերներ են փոխանցում անցյալից. «Տեղ ոսկի տեղայր ի փեսայութեանն Արտաշիսի, Տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեան Սաթինկանն»…
Այսօր էլ հարսանեկան ծեսում պահպանվել են խորհրդանշական նման դրվագներ, երբ մասնակիցները հարսի ու փեսայի գլխին «ոսկի, մարգարիտ» են շաղ տալիս…
Հայոց արքաների հարուստ գանձատների, բազմագանձ տաճարների ավերման, մեհենական հարստության կողոպտման և «եկեղեցու պետքերին ծառայեցնելու» մասին վկայությունները բազմաթիվ են Հայաստանում քրիստոնեության տարածումը նկարագրող պատմիչների էջերում:
2-3 -րդ դարերում ապրած` ծագումով հույն, հռոմեական պատմիչ և քաղաքական գործիչ Դիոն Կասիուսի պատմության մեջ հիշատակվում են նաև Տիգրան Մեծի օրոք Ծոփքում գտնվող գանձատները:
Նուրբ ու գունագեղ զգեստներով կանայք նաև շնորհալի ու հմայիչ էին՝ սնգույրի կարմրի նուրբ երանգներով շպարված, վարդաջրով ցողված, տիրապետում էին Աստղիկ Դիցուհու, Անահիտ Դիցամոր պարգևած շնորհներին, կյանքը զարդարելու հրապույրներին…
Տարբեր թանգարաններում պահվող՝ անուշաբույր օծանելիքների սրվակներն ու բազմատեսակ անոթները, սանրերն ու հայելիները, գոհարեղեններով ընդելուզված մանյակներն ու ապարանջաններն ասվածի վկայություններից են:
Ուշագրավ են 2011 թվականի հուլիսից Սյունիքի մարզի Եղվարդ գյուղում պատահաբար բացված դամբարանադաշտի պեղումների արդյունքում հայտնաբերված հնագիտական նյութերը:
Հակոբ Սիմոնյանի ղեկարած արշավախմբի նորահայտ գտածոների թվում են ոսկե, արծաթե զարդեր (թևնոց, օձագլուխ ապարանջան, մանյակներ, ականջօղեր, մատանի…), արդուզարդի պարագաներ (բրոնզե կլոր հայելի և թիակ՝ անոթներից անուշաբույր յուղեր հանելու համար), նաև՝ բրոնզե զանգակ, օղակներ, մետաղադրամ…
Անզուգական արվեստով ու մեծ վարպետությամբ, զանազան նպատակներով գործածվում էին բևեկնի և այլ ծառերի խեժը, բնության մյուս պարգևները՝ ծաղիկներն ու բույսերը բուրավետ յուղերի, նաև խնկաբույր ծխարձակման համար՝ ի բարօրություն ամենքի….
«ՄԵԾԴ Ի ԴԻՒՑԱԶԱՆՑ», «ԳԵՂԱՊԱՏՇԱՃ ԵՎ ԱՆՁՆԵԱՅ», «ՍՔԱՆՉԵԼԻ ԴԻՒՑԱԶՆ»…
Մարդու վարքը՝ բարոյական հատկությունները և առաքինությունները կարևորվել են վաղնջական ժամանակներից ի վեր: «Կատարյալ, ազնվազարմ մարդու» գլխավոր առաքինությունների, բարոյական արժեքների մշակված համակարգն էր բարեպաշտ, խոհեմ սերունդների դաստիարակության, կրթության հիմքում:
Բնության օրենքներին համահունչ մշակված, Բնության հետ ներդաշնակ և կյանքի բնական ռիթմով էր թելադրված Հայկազունների կենցաղը՝ Տիեզերական կարգի, երևույթների, գործընթացների փոխկապակցվածության ըմբռնմամբ… Մտքի՝ իմացության, մտավոր գործունեության զարգացմանը, գիտելիքի ձեռքբերմանը զուգահեռ մարմնի կատարելագործումը, ճիշտ ապրելակերպը ևս կարևոր էր: Եվ զանազան առիթներով՝ տոների, տոնախմբությունների ընթացքում կազմակերպվում էին մարմնակրթական մրցույթներ, ֆիզիկական կարողությունների՝ ուժի, արիության, քաջության ցուցադրմամբ…
Պատմական հիշողությունը սերնդեսերունդ փոխանցած Հայոց հին առասպելների, Վիպասանքի՝ մեզ հասած կցկտուր պատառիկներում մեր խրոխտ Նախնիների պերճախոս գովեստն է՝ գունավառ ու ճոխ մակդիրներով լի՝ «այր քաջն», «արի արքա»…
Հայոց ազգային մտածողությունն է արտացոլվել Վիպասանքում, գուսանական երգերում, ավանդապատումներում: Դյուցազուն հերոսների, Նախնիների քաջագործությունները փառաբանելիս «երգիչները»՝ «վեպ ասողները, երգողները»՝ վիպասանները նկարագրում են նրանց բարոյական առաքինությունները, իմաստնությունը, խոհեմությունը, նաև՝ արտաքին հատկանիշները՝ կատարյալ, բարետես, հզոր, «սաստիկ ժիր», «եռանդուն», առույգ, հուժկու և հաղթական…
«Հակառակ քրիստոնեական ճգնավորական ոգուն, որով մարմինը ոչինչ էր համարվում, մեր առասպելների և Վիպասանքի մեջ, նույնիսկ հին քրիստոնյա Պատմագրի բերած բովանդակությամբ, տեսնում ենք, որ ամենից առաջ առանձին ուշադրություն է դարձրած դիցազների ֆիզիկական առաքինություններին, նրանց մարմնին և անգամ զարդարանքներին։ Հերոսներն ընդհանրապես օժտված են արտաքին գեղեցկությամբ և ուժով, հաջողակ և արագ շարժումներով։ Տիգրանն իր մարմնով մի «սքանչելի դիւցազն» է, «խարտեաշ և աղեբեկ ծայրիւ հերաց. երեսօք․ գունեան և մեղուակն, անձնեայ և թիկնաւէտ, առոգաբարձ և գեղեցկոտն, քաջահասակ, ամենևին բոլոր անդամովք համեմատ և ի գեղեցկութիւն աւարտեալ հասակի, առոյգ, ամենայնիւ ըստ իրեարս պատշաճեալ և ուժով ոչ զոք անելով իւր զոյգ»։ Մի խոսքով, նա «հասակաւ և բնութեամբ» կատարյալ դիցազն է, որ «նիզակաւ օրինակ իմն որպէս զջուր հերձեալ զերկաթի ամուր հանդերձն»։
…«Տիգրանին շրջապատողներն ևս գեղեցիկ են, և արք ու կանայք պճնված իրենց պատվական գույնզգույն զգեստներով, արծաթի, ոսկի զարդարանքներով ու պատվական ակներով, «որովք տգեղագոյնքն իբրև զգեղաւորս երևէին սքանչելիք, և գեղաւորքն․․․ առհասարակ դիւցազնացեալք»:
(Դա իսկապես պատմական Մեծն Տիգրանի իրեն և իր պալատականների նկարագիրն է, որի հիշողությունը մնացել է վեպի մեջ: «Արքունիքն՝ ունայն շքով և պերճութեամբ արկանէր ահ ժողովրդեան, որ տղայն էր: Թագաւորն մեծապատիւ մեծարեալ,- մինչև կոչիլ աստուած, ոչ երբէք երևէր ի հրապարակի, եթէ ոչ մեծաշուք սպասու, զգեցեալ պատմուճան նկարէն, գաւազան, ի սպիտակէ և ի կարմրոյ, և վերարկու ի ծիրանւոյ խորշխորշան. գլուխն պսակեալ բարձր աստեղազարդ խուրիւ» (Դիոն Կասիոս, ԼԶ.52): Փարթամացած իշխաններն ևս անշուշտ հետևում էին իրենց թագավորի օրինակին):
«Մարմնի այս արժեքը երևան է գալիս ավելի կամ պակաս չափով նաև ուրիշ հերոսների վրա։ Երվանդն է «սրտեայ և անդամովք յաղթ». նրա մայրն ևս «անձամբ հարստի և խոշորագեղ» է։ Սմբատն «այր քաջ» է, «ունէր հասակ անդամոց՝ համեմատ քաջութեանն․․. գեղեցկութեան ալեօք վայելչացեալ․․. ի վերայ շոյտ անձին և մարմնոյ՝ զգոյշ յամենայնի, և տուչութին յաջողուածոց ունէր ի մարտս առաւել քան զամենայն ոք»։
Եթե առասպելներին դիմենք, այստեղ էլ Հայկը ներկայանում է որպես մի հաղթանդամ մարմնով վիթխարի հսկա, բայց ոչ անհեդեդ, ինչպես ուրիշները, այլ՝ «գեղապատշաճ և անձնեայ, քաջագանգուր, խայտակն և հաստաբազուկ, կորովաձիգ և հաստաղեղն և արագաշարժ մեծ դիւցազն» («մեծդ ի դիւցազանց»): Նրա մարդիկն ևս «կորովիք էին յաղեղն և ի սուսեր»:
Արան գեղեցիկ է, այնպես որ այս մակդիրն անբաժան է նրա անունից, բայց միանգամայն քաջամարտիկ է նա: Անգեղյա Տուրքը սրտյա է, վիթխարի հասակով և ուժով, պողպատի նման պինդ մարմնով»…
…«Առնական ուժի և գեղեցկության նույն գաղափարն ենք գտնում նաև խարտյաշ պատանյակ Քաջն Վահագնի մեջ իր հրեղեն մազերով և արեգակնափայլ աչքերով: Հերոսները մարմնի գեղեցկության և ուժի հետ ունեն նաև ոգու ուժ ու գեղեցկություն: Նրանք արի ու քաջ են, հաղթող, իմաստուն, զգաստ ու պերճախոս, թագավորները՝ նաև արդարադատ ու շինարար:
Արիություն ու քաջություն, իմաստնություն ու զգաստություն և պերճախոսություն, թագավորի համար՝ նաև արդարադատություն,- ահա՛ առաքինության այնպիսի մի ըմբռնում, որ շատ մոտենում է հին հունական վիպական ըմբռնումին»:
…«Ագաթանգեղոսի մեջ Վահագն դիցի մակդիրն է՝ քաջն, «Քաջն Վահագն», որից քաջություն էին հայցում: Արությունն է ամենամեծ դիցի, դիցերի հայր և երկնքի ու երկրի ստեղծող Արամազդի հատկանիշը. «արի» մակդիրն էլ նրա անվան կից է՝ «Արին Արամազդ»: Նրա արությունն իր գործունեության նպատակ ունի հասարակաց բարօրությունը, երկրի շինությունը: Արի Արամազդն իր արությամբ «լիություն ու պարարտություն» է շնորհում աշխարհին: Այսպես և վեպի մեջ երգվել է, թե Տիգրանն իր արությամբ հարստացրել է երկիրը. «Արանց կացեալ գլուխ և արութիւն ցուցեալ՝ զազգս մեր բարձրացոյց»…
…«Արության ու քաջության հետ հավասար շեշտվում է և զգաստությունն ու խոհեմությունը»…
…«Սիրելի Անահիտ դիցուհին, ինչպես 5-րդ դարի քրիստոնյա մատենագրից իմանում ենք, համարվել է «Մայր ամենայն զգաստութեանց, Բարերար ամենայն մարդկային բնութեան», «որով կեայ և զկենդանութիւն կրէ երկիրս Հայոց», «որ է փառք ազգիս մերոյ և կեցուցիչ»:
Նրանից խնամակալություն են խնդրել աշխարհի համար»… (Մեջբերումները՝ Մ. Աբեղյան, Երկեր, հատոր Գ, Երևան, 1968 թ., էջ 78-81):
Անհիշելի ժամանակներից ի վեր կարևորվել են Բնության շրջափուլերը՝ երկրի նկատմամբ Արևի դիրքի փոփոխություններով պայմանավորված: Առանձնահատուկ նշանակություն ունեցող օրերը նշվել են հանդիսություններով, տոներով ու ծեսերով՝ Նախնիների գիտելիքներն ու ավանդույթները սերունդներին փոխանցելու նպատակով:
Ձմեռային շրջանում Կյանքը պահպանելու և գարնանը Բնության հերթական վերազարթոնքի հետ կյանքի շարունակականությունն ապահովելու խորհուրդն է Ձմեռային արևադարձի օրվա նշանավորումը:
Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի՝ Արևագալ-Միհրի ծնունդի տոնի բացատրությունից մի փոքրիկ հատված՝ ստորև:
«Միհր Բարեփառ Դիցի հիմնական պաշտամունքային վայրերը կոչվում էին Քարայր, որտեղ Միհրը ծնվում էր քարից՝ ժայռից: Նման Քարայրները, «քրիստոնյա» կոչվող Հայաստանում, ոչնչացվեցին կամ եկեղեցու վերածվեցին, իսկ հարևան իսլամական Իրանում դրանք պահպանվում են որպես «իրենց»՝ ազգային ժառանգություն:
Միհրի Քարայրում կանգնեցված կենտրոնական ժայռը քրիստոնյաները խաչքար դարձրեցին:
Ճանաչե՛նք և տե՛ր կանգնենք մեր ժառանգությանը»…
«Միհրական տոմարի համաձայն, Արաց ամսվա Գիշերավարի օրը (դեկտեմբերի 21), տարվա ամենաերկար գիշերն է, որին հաջորդում է Մեհեկան ամսվա Արեգ օրը (դեկտեմբերի 22)՝ Արեգ-Միհրի ծնունդը:
Սա Միհրական տաճարական տոմարի համաձայն Միհրի ծնունդի բացատրությունն է՝ հիմնված աստղագիտական ճշգրիտ հաշվարկների վրա:
Իսկ Հայկյան սրբազան-ավանդական տոմարի համաձայն, Միհր Բարեփառի ծնունդը տոնվում է Մեհեկան ամսվա Միհր օրը՝ դեկտեմբերի 23-ին:
Այս տարվա՝ 2023 -ի ձմեռային արևադարձը տեղի կունենա դեկտեմբերի 22-ին՝ առավոտյան ժամը 7.27-ին:
Միհրի ծնունդը կոչվում է «Արեւագալ» և համարվում է հիմնական տոներից: Այդ օրվանից ցերեկվա տևողությունը սկսում է ավելանալ, մինչև Արեգ ամսվա Արեգ օրը՝ մարտի 21-ին Ամանոր-Զատիկին ցերեկվա տևողությունը գերազանցում է գիշերվա տևողությանը:
Արեւագալը նաև համարվում է նորածինների տոնը, որի ժամանակ այդ տարվա ընթացքում ծնված երեխաներին օրհնում են, գլխներին չիր ու չամիչ լցնում և ուրախանությամբ անցկացնում տարվա ամենաերկար գիշերը՝ մինչև Արեւածագ, երբ Արեգ-Միհրը կծնվի:
Այդ օրվանից սկսած սերմերը Երկրի արգանդում կսկսեն ծիլ տալու գործընթացը, և Ամանոր-Զատիկին հողից գլուխ կբարձրացնեն նրանց ծիլերը:
Կանխավ շնորհավորում ենք բոլոր Հայկազուն Արեւորդիներին՝ Բարեփառ Միհրի ծնունդի տոնի առթիվ: Թող որ Միհրի կենարար Հուրը վառ մնա բոլորիդ սրտում և տոհմում»…
Տարոն Աշխարհը՝ Հայոց Դիցերին փառաբանող իր տաճարներով, հնագույն ժամանակներից ի վեր Հայ մարդու նվիրական կարևորագույն վայրերից էր և այդպիսին էլ մնաց նաև քրիստոնեության տարածումից հետո: 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին անգամ՝ ջարդերի, կոտորածների դժնդակ տարիներին, տարբեր շրջաններից դեպի Տարոն ձգվող ուխտագնացությունները չէին դադարում… Իրենց կյանքը վտանգելով Տարոնի սրբավայրերն եկող Հայորդիք Նախնիների ավանդույթներն էին շարունակում ու սերունդներին փոխանցում Ազգային ոգին:
«…Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետը ուխտաւորին մուրազին հասցնող, շնորհք պարգեւող այն երեք սրբավայրերից է, որ Հայ մարդը մի՛շտ է ցանկացել տեսնել, մի՛շտ է իր կեանքի մեծ ուխտագնացութեան նպատակը դարձրել: Կայ Հայ մարդու ուխտագնացութեան մէջ Հայրենիքի ջերմ սիրոյ տարրը, իր պապերի սրբազան նշխարները ամուր պահելու փափաքը: Ուխտուածներով հարուստ լինելով է, որ Հայը անդունդների եզրերին դրուած իր գոյութիւնը կարողացել է պահել: Ուխտագնացութեան ուղի՛ն է եղել նրա դառնութեան ժամի սփոփանքը: Եւ մի՞թէ ուխտուածներով չէ, որ գոյութիւն են պահում գաղափարները, — ա՛յն գաղափարները, առանց որոնց ո՛չ անհատը, ո՛չ ալ ազգը կարող է ապրել»,- գրել է Գյուտ աբեղա Տեր-Ղազարյանը՝ անդրադառնալով Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Հայ գաղթականներին օժանդակելու նպատակով ստեղծված «Էջմիածնի եղբայրական օգնության կոմիտեի» կողմից իրենց խմբին տրված հանձնարարությանը:
Թշնամու բարբարոս ձեռքով Հայոց պատմության ու մշակույթի հետքը կրող սրբազան վայրերի, հռչակավոր ուխտատեղիների ավերը՝ «անմռունչ կոթողների վրա թափած վրեժի թույնը», նրա աչքին նսեմացնում են նույնիսկ «չինգիզխան-լենկթեմուրյան ավերածությունները»:
Տարոնի վանքերում պահվող մշակութային գանձերը փրկելու և Էջմիածին տեղափոխելու նպատակով 1916 թվականի ապրիլին Տարոնի սրբավայրերում շրջելուց հետո իր խոհերը, տպավորությունները հրապարակվել են 1923 թվականի մարտին Բոստոնում լույս տեսած «Հայրենիք» ամսագրում (թիվ 5), «Pessimist» ծածկանվամբ: «Տարօնի սրբավայրերը» վերնագրված հիշյալ հոդվածից որոշ հատվածներ՝ ստորև:
«Էջմիածնի Եղբայրական Օգնութեան յանձնարարութեամբ մի խումբ ուղարկուեց Տարօն՝ յատկապէս Ս. Կարապետ հայրենի սրբավայրերի նշխար-բեկորները բերելու Մայր Աթոռ:
Ե՞րբ է տեսնուած, որ ուխտագնացութեան ուղին հեշտութեամբ կատարուի, ու մեր խումբն էլ անցաւ ամսաչափ ճանապարհ՝ ցրտի, անձրեւի, երկիւղի, սարսուռի անբաժան ընկերակցութեամբ մինչեւ Տարօն»:
«Աշխարհից կտրուած ու աշխարհին մօտիկ, աշխարհայինը մոռացած ու աշխարհայինը յաղթահարելու ելած այդ մենաստանները Հայ ժողովրդի այն ճրագներն են այս ու այն լերան լանջին, ծերպի վրայ, ձորի միջին վառուած, որոնք անվերջ խաւարի դէմ պայքարելու յուսոյ անհրաժեշտ աղբիւրներն են եղել: Այդ ճրագ-մենաստաններում է Հայ մարդը իր գրիչն առել՝ լաւը երկնել, վատին դիմադրել»:
«…Մօտեցէ՛ք լռութեան զարմանալի լեզուն ըմբոնելու կարողութեամբ այդ մենաստաններին, եւ կը լսէք, որ նրանց սառը քարերը ձեզ Հայի մասին շատ բան կը պատմեն եւ ամենից առաջ, թէ իրենք ունին պահած այն կայծը, որ խաւարի թագաւորութեան ժամանակ միշտ փայլել է, որ համատարած սառնամանիքի ժամին այդ տեղերում է պահպանուել ապագայի յոյսի տաքութիւնը:
Այդ որոնում-ոգորումներով ճամբայ ընկայ ուխտատեղիները տեսնելու, մեր մեծ ճգնաժամին հսկայ պապերից աւանդ մնացած մեծ յուշարձանների հետ խօսելու, նրանց պատգամ-խօսքը լսելու»:
«Ուխտաւո՛ր, գնա՛նք այժմ Տարօն: Գողտրիկ դաշտն է փռուած առաջներս, Մշոյ Հայաշատ, հացաշատ դաշտը: Եփրատ-Արածանին հոսում է դաշտի միջով, Մեղրագետն էլ գալիս — խառնւում է ու միասին առաջ են գնում: Դաշտի չորս կողմը բարձունքներ ու լեռնաշղթաներ են ձգուած. պահապան կանգնել Հայ մտքի երկրորդ մեծ օրրանին ու անթարթ աչքով իրենց վրայ կառուցուած սրբութիւններն են պահում-պահպանում: Այդ գագաթների վրայ են մեր Նախնիքը իրենց Դէտարան-դիտարան վանքերը հիմնել: Այդ բարձունքներից են դիտել հեռւում երեւացող թշնամուն ու պատսպարել փախստականին: Միւս կողմից այդտեղ՝ աշխարհից հեռու, աղմուկից ազատ երկնել են Հայ մտքի ու զգացմունքի գեղեցիկ արտադրութիւնները, դարբնել են Հայի զարգացման հիմքերը:
Ու, երբ մութն է պատել Հայի դաշտին, այդ լեռների փարոս ամրութիւնների մէջ են վառուել ապագայի լոյսերը: Համատարած խաւարում, լերանց գագաթներին թառած մենաստաններում են վառուել ձիթէ ճրագները ու պլպլացել Հայի արցունքները: Պատկերացրէ՛ք մի գողտրիկ դաշտ, չորս կողմը լեռներ, դաշտի միջով հոսող գետ, մութ ու խաւար. լեռների լանջերին իրարից հեռու երեւում են աղօտ ճրագներ. դրանք են Տարօնի սրբավայրերը՝ վանքերը: Գնա՛նք Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետ վանքը, Իննակնեան լերանց լանջերին տեղ գտած այդ մենաստանը: Ձորը մտանք ու ելնում ենք անտառի միջով. բարձրանում ենք վեր… մեր ետեւը թողինք ներքին փական (վանքի ներքին ագարակը)»:
…«Հանդիպեցանք վանքի վերին փակային (ագարակին): Պարսպապատ . մեծ փայտաշէն դուռ. աշտարակ. ու մէջը դատարկ, ամայի: Արդէն սովորել ենք ամայի գիւղ, տուն, վանք տեսնելուն, չենք ազդւում. անցնում ենք՝ զարմանալով, որ տաճիկը այդ քարերի վրայ էլ չի փորձել իր քանդիչ ուժը: Ահա հեռուից մի գմբէթ երեւաց: Ս. Կարապետն է: Մօտենում ենք վանքին, ու թմբերի թիւն է աւելանում:
Ակամայից յիշում ես, որ հեթանոս Հայի տաճարներում վառուած կրակի, զոհած կենդանիների թմբերն են այդ: Անցել է 1600 տարի եւ հեթանոս տարրը դեռ չի՛ ընկճուել, չի՛ անհետացել: Ս. Կարապետը Մարդու Որդին մկրտեց, բայց Հայ երկրում նրա մկրտութիւնը շատ թո՛յլ եղաւ: Զարմանալիօրէն վանքի շրջապատը իր թմբերով, փոքրիկ բարձրութիւններով, հողի շերտերով առաջին իսկ հայեացքից պարզ ցոյց է տալիս, որ այդ թմբերի տակ հեթանոսական տաճարների, սրբավայրերի շատ հետքեր կան, որ Փրկչի խաչը դեռ անզօ՛ր է եղել Արեւի պաշտամունքը թուլացնելու, դեռ չէ՛ վերջացել Ս. Գրիգորի ու Դիմետր, Գիսանէ, Արձան քրմերի մէջ տեղի ունեցած՝ քրիստոնէութեան ու հեթանոսութեան մեծ պայքարը:
Միայն երկրի վերին խաւն է քրիստոնէից ոտքի կոխան. տակի շերտը դեռ հեթանոս Հայի հետքերն են կրում: Ու Ս. Կարապետը միշտ կը մնայ ամու՛լ Հայ մտքի վերածնութեան, զարգացման համար. նա եղաւ մուրադատու Հայ գիւղացուն, բայց ո՛չ լուսատու Հայի մտքին. նա եղաւ զոհերի, նուէրների շտեմարան, բայց ո՛չ մտքի ու խոկումների ծնարան, դարբնարան:
Այդքա՜ն մեծ հռչակ ունեցող սրբավայրը մտանք սառն ու անտարբեր. նա մեզ ընդունեց ու ճամբու դրեց առանց տաք խօսքի: Մեծ է նրա շէնքը՝ հսկայական են նրա կալուածները, հողերը, անտառները. գերմանական մի երկու դքսութեան չափ տարածութիւն ունի նա: Մեծ կալուածատիրոջ վայել բազմապիսի շէնքերով շրջապատուած վանքը շէնքերի մէջ անհետանում, կորչում է կարծես: Դպրոցական շէնքը, ուխտաւորների, միաբանների, վանահօր սենեակները, երկյարկ շտեմարանը, անասնոց բակը, գոմը եւ ախոռները այնքա՜ն են խճողում վանքի շէնքի պատկերը, որ մարդ կարծում է, թէ մի հարուստ նախարարի մօտ է եկել հիւր եւ ոչ թէ մենաստան:
Դա ազնուականի՝ Հայ նախարարի՛ ապարանքի մի պատկեր է եւ ո՛չ Հայ ճգնաւորի, Հայ վանականի՛ անշուք խցերի մի սրբավայր: Վերյիշում ես անցեալը, համեմատում ես միւս վանքերի հետ ու տեսնում, որ Ս. Կարապետը կուլտուրական շատ քիչ բան է տուել մեր կեանքում. որ այդքան ապահով, այդքան մեծ ուխտատեղի, այդքան շատ կապուած ժողովրդի հետ սրբավայրը չի նպաստել մի սովորական վանքի չափ Հայ մտքի ճոխացմանը»:
«…Նիւթի պաշտամունքից յաւէտ ստրուկ, ստամոքսի գերի տաճիկը ինչո՞ւ պիտի անուշադիր թողնէր Ռուսահայաստանից անգամ արծաթ, ու ոսկի, դիպակ, թաւիշ նուէրներով հարստացած այս վանքը: Իսկ որ վերջին ժամանակները այդտեղ են ապաստան գտել նաեւ տաճիկ խարխլած պետութեան հակառակորդ Հայ երիտասարդները՝ առաւել եւս հոգեվարքին հասած տաճիկը պէտք է խուզարկէր, պրպտէր այդ հարուստ կալուածք-վանքը:
Եւ նա, որ քանդելու գործում դարերի վարժութիւնն է ձեռք բերել, հմուտ կատարել է իր գործը: Ընչաքաղցութեան տարփական տենչը ստիպել է նրան ամէն ինչ իր տեղից շարժել. որոնել, պրպտել ամէն տեղ: Չէ՞ որ յատկապէս տաճկահայը իր գոյքի ապահովութեան միակ միջոցը որոնում է տան թէ վանքի պատի մէջ, յատակում, որեւէ քարի տակ շինած դարանում: Եւ ոսկու փայլից կուրացած տաճկին անծանօթ չէ այդ դարանների գոյութիւնը:
Ահա՛ նա՝ Ս. Կարապետի առջեւ կանգնած՝ աչքերը չորս դին է դարձնում ամէն պատի մէջ, ամէն ծերպի տակ, յատակում, սիւնի մէջ, վանքի սեղանի ներքեւ, սեղանի քարերի մէջ դարաններ է որոնում՝ վանքի դանձերը գտնելու, վանքի զարդերը կողոպտելու: Եւ վառօդի, պայթուցիկի-ուժանակի միջոցով սկսում է մի աւերածութիւն, մի նոր վանդալականութիւն: Ճարճատիւնով, դղրդոցով ընկնում, փլւում են վանքի գմբէթները: Պարսպի դրսի կողմի քարերը: Վանքի առաջ եղած փոքր հրապարակի սիւները»…
«… Տաճկի որոնում-պրպտումից ազատուած արծաթեղէն-ոսկեղէնն ու սրբութիւնները առանք ու ցած իջանք: Ցած իջանք առանց մի խօսք-պատգամ լսելու այնտեղից:
Որ կողոպուտը, թալանը չէ միայն տաճկին շունչ տուողը, այլ էութեամբ կուլտուրային հակառակ լինելը, կուլտուրականը չհանդուրժելը, պարզ երեւաց, երբ լերան բարձունքի մի փոքրիկ հարթավայրում պատսպարուած Առաքելոց կամ Թարգմանչաց վանքը գնացինք ու տեսանք աւերը:
Ո՛չ միայն վանքի գմբէթներն են ուժանակով պայթեցուած, ո՛չ միայն ուխտաւորի սենեակներն են քարուքանդ արուած, այլ եւ վանքի արեւելեան կողմում յանուն թարգմանիչների՝ Խորենացու, Մամբրէի, Եղիշէի, Դաւիթ Անյաղթի կանգնեցրած հսկայական գեղեցիկ խաչարձաններն են տեղերից շարժւած, գետին գլորուած ու կոտրտուած, միջից կիսուած, բացի Անյաղթի խաչարձանից, որն անյաղթելի՛ է մնացել իբրեւ անյաղթ փիլիսոփայի Հայ փիլիսոփայական տիպար մտքի անընկճելի վկայ: Ուրախ եղայ, որ բարբարոսը գոնէ անկարող է գտնուել այդ հսկայ քարը տեղից շարժել. դա մի խորհրդանիշ էր, որ Հայ միտքը աւեր — աւարի, համատարած բնաջնջումի մէջ, այնու ամենայնիւ, կանգու՛ն է մնացել: Դաւիթ Անյաղթն էր միակ անսասան վկան մտքերի շտեմարան Տարօնի սոսկալի աւերածութեան մէջ: Լերան գագաթից լուռ, անթարթ ու յամառ նա դիտում էր անցուդարձը եւ կարծես ասում, թէ ոչ մի փոթորիկ Հայի միտքը խորտակել չի՛ կարող: Թող գա՛ն անգամ մեզ ատողները, թող գա՛ն կուլտուրայից բան հասկացող, բայց մեր նկատմամբ անտարբեր, առարկայօրէն քննադատողները եւ տեսնե՛ն Տարօնի դաշտի մեր թարդմանիչ հայրերի ժողովատեղի վանքը, տեսնե՛ն, թէ տաճիկը ի՞նչպէս է վրէժ լուծել քարից, պատից. տեսնե՛ն, թէ ի՜նչպէս բարբարոսը Հայ արուեստի կերտուածները դիտմամբ գետին է գլորել, կոտրտել. Զգում ես, որ միայն անզուսպ, վայրագ կիրքը, կատաղի մոլութեան հասնող ատելութիւնն է ընդունակ անշունչ իրերից էլ իր վրէժն առնել»:
«…Գնացինք Աշտիշատ — դաշտից մի քիչ հեռու՝ Աւրան մեծ գիւղի մօտ, համանուն Աշտիշատ գիւղի կողքին շինուած վանքը տեսնելու: Գնում ենք համեմատաբար հարթ, գեղեցիկ, կանաչ խոտ ճանապարհով. հեռուից տեսնում ենք ծառեր, որ այնքան հազուագիւտ են այդ թոռոմած երկրում: Բարձրացանք բլուրը, որ հեթանոսական վայրի հետքեր է պարունակում եւ որ կարծես արհեստականօրէն է շինուած: Տեսանք աւերակները միայն, որոնք շատ հնուց են մնացած, Լէնկթիմուրի ժամանակից, երբ հսկայ վանքի քարերը տարել Եփրատի վրայ կամուրջ են շինել: Միայն հսկայ սիւների բեկորներն են մնացել քարուքանդ:
Ակամայից մղկտում է սիրտդ, որ Հայ մարդու արիւն — քրտինքով շինուած հրաշալի կերտուածքը աւերակի է վերածուել: Ու մըտածում ես. ինչո՞ւ Հայ մարդուն դրել են սիզիֆեան աշխատանքի դերում. ինչո՞ւ նրան ստիպում են միշտ աշխատանքի աւերակները տեսնել, անդադար միայն կործանումների ականատես լինել:
Եւ զարմանալին այն է, որ տասնեակ տարիների աշխատանքները մի — երկու օրուայ ընթացքում իր իսկ աչքի առաջ կործանուած տեսնող Հայը դարձեալ ու դարձեալ սկսում է նորից շինել, նորից կերտել, որ դրանց կործանումն էլ տեսնի ու կրկին բահն ու բրիչն առնի իր ձեռքը: Աշտիշատը կործանուել է, բայց Հայը նրա տեղ Յօհաննու վանքը, Սալմսավանքը, Տաթեւը, Սանահինն է շինել՝ ու այսպէս անվերջ, անդադրում»…
Յուրաքանչյուր ազգի անցյալի պատմությունն ու մշակույթը՝ հավաքական հիշողությունը, կարևորագույն գործոն է սերունդների կրթության և դաստիարակության համար:
«Քաջ, իմաստուն և աշխարհակալ Նախնիների» կյանքն ու գործը դարեդար ոգևորել ու նորանոր հաղթանակների են մղել նրանց հետնորդներին…
Նախնիներից սերնդեսերունդ փոխանցված ուսմունքը, ձևավորված ավանդույթները, տոներն ու ծեսերն են ազգային մտածողության հիմքում, նրա՛նք են ձևավորում ազգի աշխարհընկալումն ու արժեհամակարգը… Պատմությունն ու իմաստությունն ամբարող բանավոր և գրավոր այդ ժառանգությու՛նն է կերտում անհատին ու ողջ ազգին, նրանց զինում կենսախնդությամբ, կյանքի դժվարությունները հաղթահարելու ունակությամբ…
Անհիշելի ժամանակներից եկող ավանդույթները, հնագույն ծեսերը դիմակայել են դարերի պարտադրած մոռացությանը և հարատևել Հայոց բանահյուսության, երաժշտության մեջ, պարերում ու խաղերում՝ ի հեճուկս կրած փոփոխությունների:
Դեռևս մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Հայկական Բարձրավանդակի զանազան կողմերից ու հարակից շրջաններից դեպի Տարոն Աշխարհ՝ Հայոց «Յոթ բագինների ավան», նվիրական գետի՝ Արածանիի ափին գտնվող նշանավոր դիցավաններ՝ Բագավան, Աշտիշատ էին մեկնում ուխտավորներն՝ իրենց հետ բերած Նոր Պտղաբերված բերքով՝ բազմօրյա զվարճալի տոնահանդեսների մասնակցելու:
Հեռավոր ժամանակներում, Բերքի, բերքահավաքի խրախճալից տոնախմբություններից հետո, Խաղողօրհնեքից ու Հացօրհնեքից հետո Մայր Հողի փառաբանումն էր՝ Սանդարամետի տոնը: Բնության արարիչ ուժն ու Կենսատու Լույսը, Մայր Հողի արգասավոր պտղաբերությունն ու իմաստուն Նախնիների փառաբանումն այսօր էլ շարունակում են Հայկազունների ժառանգները՝ Հայկյան Սրբազան ուսմունքին հավատարիմ:
Քուրմ Հարութ Առաքելյանի բացատրությամբ՝ «Սահմի ամսվա Սիմ օրը (սեպտեմբերի 14-ին), Հայկեան Սրբազան Տոմարի համաձայն, «Տօն Սանդարամետանք» է: Հայկեան Սրբազան Տոմարը, իր ութ գլխավոր տոների կողքին՝ ունի նաև թվով ինը Արարչական տոներ, որոնք «ԲԱԳԱՐ տոներ» են կոչվում: Բագար տոների շարքից է Սանդարամետի տոնը, որը Երկրի Արարումը խորհրդանշող տոնն է:
Տոնը կատարվում է մեծ հրավառությամբ, կրակի շուրջ շուրջպար են բռնում կանայք և աղջիկները. նրանք խորհրդանշում են Երկրի Արարման հովանավոր Սանդարամետ Դիցուհուն:
«Տօն Սանդարամետանք»-ը նաև կանանց մեծարման տոներից է, որտեղ ամենուր մեծարվում և գովերգվում է Կինը՝ մեր կյանքի աղբյուրն ու արմատը»…
Հիշյալ և մյուս տոների ու ծեսերի խորհուրդի մասին առավել մանրամասն՝ Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանի և Քուրմ Միհր Հայկազունու մեկնաբանություններով՝ հետագայում (նաև, ինչպես վերջին տարիներին, առանձին խմբերի համար կազմակերպված հատուկ դասընթացներով)…
Ազգի ինքնաճանաչումը սեփական Նախնիների կերտած արժեհամակարգի իմացությամբ է ձևավորվում: Իր Նախահայրերի՝ հազարամյակների ընթացքում կռած աշխարհայացքով է անհատը զինվում անհրաժեշտ իմաստությամբ, քաջությամբ ու առաքինությամբ՝ կյանքի դժվարություններով լի ուղիները հաղթահարելու համար:
Տիեզերական արարչական համակարգում մեր տեղն ու դերը գիտակցելու համար մեզ Իմաստություն է հարկավոր:
Վտանգալից իրավիճակներում կարևորվում է Խիզախությունը, ինքնատիրապետումն ու հավասարակշռված, առաքինի գործունեությունը:
Արդարադատությունն անհրաժեշտ է արտաքին ու ներքին խաղաղության ձեռքբերմամբ շրջապատող աշխարհում ներդաշնակ կեցությունն ապահովելու համար:
Հայկյան Սրբազան ուսմունքը մարդու մեջ բացահայտում է սեփական կարողությունները՝ տալով անհրաժեշտ բանալիները՝ իմաստությամբ, առաքինությամբ ու արժանապատվության բարձր զգացումով, վսեմ ոգու և մտքի կատարյալ զարգացմամբ ապահովելով երջանիկ համակեցությունն ու բարգավաճումն աշխարհում:
«Պատուախնդրութիւնը քաջութեան պտուղն է»… Հազարամյակների խորքից մեր Նախնիների ավանդած այս իմաստությունն են նաև մեզ հիշեցնում Հայկազուն Քրմերը՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանն ու Քուրմ Միհր Հայկազունին, կարևորելով պատվախնդիր, պատվասեր լինելը՝ փառք ու պատվին հետամուտ, պատվազգաց, սեփական պատվին նախանձախնդիր, նաև՝ ողջ ազգի՛ պատիվը միշտ եռանդով պաշտպանելու պատրաստ…
Իմաստուն, բարեպաշտ, ճարտար, խիզախ, ազնիվ, առաքինասեր, վեհ ու պատվախնդիր ոգով սերունդների դաստիարակությունն է Հայկազունների արժեհամակարգի հիմքում:
Եվ, անհրաժեշտության դեպքում, արժանապատվության բարձր զգացումով, անվերապահ քաջությամբ, վսեմախոհությամբ, իմաստնությամբ ու խորագիտությամբ աչքի ընկնող անհատներն ազգին առաջնորդում են՝ դժվարին իրավիճակները հաղթահարելու համար…
Ազգային մշակույթին, Նախնիների ստեղծած աշխարհայացքին հավատարիմ մնալն ու ազգային արմատներով զորանալու կարևորությունն են միշտ շեշտել տարբեր ժամանակաշրջաններում բազմաթիվ Հայ գործիչներ, որոնց մտքերից որոշ պատառիկներ կհրապարակենք հետագայում…
«ԲՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻՐ ԿԵՐՊԱՐԱՆՔԸ ՉՓՈԽԵՑ, ԱԶԳՆ ԻՐ ՀԱՆԴԵՍՆԵՐԸ ՉՓՈԽԵՑ»…
Ի հիշեցումն ոմանց, ովքեր, անտեսելով Հայոց հնագույն տոների ու ծեսերի խորհուրդը, քրիստոնեական շղարշով պարուրված ու խեղաթյուրված են ներկայացնում դրանք (տարօրինակ է, որ նույնիսկ մասնագիտական շրջանակներում է առկա այդ աղավաղումը)…
Հազարամյակներ շարունակ մարդկանց կյանքն ուղեկցվում է զանազան տոներով, որոնք նշանավորում են Բնության շրջափուլերով պայմանավորված կարևոր իրադարձությունները՝ ցրտաշունչ ձմռանը հաջորդող գարնանային Վերազարթոնքով պայմանավորված գյուղատնտեսական աշխատանքների սկիզբը, ցանքսը, բերքահավաքը, պտղաբերության գովքը, ինչպես նաև՝ Կյանքն ու Արարումը, Նախնիների փառաբանումը, ազգի պատմության հիշարժան դրվագները…
Ամառվա տաք օրերին, երբ «Բնությունն իր ծաղկափթիթ ծիծաղով կենդանացնում էր մարդկանց» (Ղ. Ալիշան), Հայոց Աշխարհում ողջ ժողովուրդը՝ Արքայի, Քրմերի, նախարարների, իշխանների, մոտ 120.000 աշխարհապահ զինվորների մասնակցությամբ, համազգային տոնախմբություններով ու խրախճալից հանդեսներով իր տոներն էր նշում՝ կտրիճների մրցախաղերով, քաջ Նախնիների հիշատակը ոգեկոչելով…
«…Ազգային աշխարհապահ զինուորքն՝ 120.000-ի չափ, ժողոված ըստ աշխարհաց եւ նախարարութեանց Հայոց, իրենց իշխանաց եւ Հայոց թագաւորին հետ, կատարելու Նաւասարդի տօները. տօնք աստուծոց պահապանաց, յիշատակք քաջաց Նախնեաց, մրցանք կտրճաց, խաղք եւ վայելք հասարակաց. զոր 3000 տարւոյ չափ կատարեցին՝ մեր ըստ աշխարհի երջանիկ նախնիքն, թնդացին, դոփեցին Բագրեւանդայ տափերու եւ բլուրներու վրայ, մինչեւ ծածկեցան անոնց տակ»,- գրում է Ղ. Ալիշանը և հավելում, որ քրիստոնեության տարածումից հետո էլ, երբ մեհյանների տեղում եկեղեցիներ բարձրացան, նրանց շուրջ նու՛յն Բնությունն էր՝ անփոփոխ, ուստի և՝ «ազգն իր հանդեսները չփոխեց»:
Եվ քանզի «Խորհրդակատար քրմապետաց տեղ հանդես եկող խաչապսակ քահանայապետներն» ու իրենց պարտադրած կրոնն ի զորու չէին «անհիշատակ թողնել» հնագույն մեծ հանդեսները, հին սովորույթները խափանելու փոխարեն դրանք փոխակերպեցին՝ հարմարեցնելով քրիստոնեության տոներին, նույնիսկ՝ որոշ տոների օրերը նույնը թողնելով, այդպիսով ամրացնելով իրենց դիրքերը:
«Իսկ երբ Հայկայ եւ Վահագնի օրերուն խորհրդակատար քրմապետաց տեղ՝ փոխանակեցին խաչապսակ քահանայապետք, մեհենաց վրայ եկեղեցիներ կանգնեցին, բայց անոնց չորս դին եւ դուրսը նոյնպէս մնաց. բնութիւնն իր կերպարանքը չփոխեց, ազգն իր հանդէսները չփոխեց. այլ տօները սրբեց, եւ փոխանակ դից` նուիրեց ճշմարտին Աստուծոյ եւ նահատակաց նորա:
Գրեթէ անկարելի էր, որ Ս. Գրիգոր զՀայս ի հեթանոսութենէն դարձընելով ի քրիստոնէութիւն, այն հին մեծահանդէս աշխարհաժողով զբօսանաց օրերը` անհանդէս անյիշատակ թողու. ուրեմն, թէ՛ ինքն եւ թէ՛ իր հետեւողքն՝ անոնց իւրաքանչիւրին տեղ՝ կերպով մը նման եւ յարմարագոյն սուրբ տօներ եւ եկեղեցւոյ յիշատակներ կանգնեցին: Ինչուան որ քրիստոնէութիւնն աղէկ մը ամրնալով, եւ ժամանակի երկարութեամբ հին սովորութիւնքն խափանելով, կրցան յետագայ առաջնորդ՝ այն եկեղեցական տօնից օրերն այլ պատշաճապէս փոփոխել, շատն այլ դարձեալ նոյն առաջին հեթանոսութեան տօնից օրաթուին թողուլ:
Նաւասարդի նախընթաց՝ տարւոյն վերջի հինգ օրերուն սկիզբը, (որք «Աւելեաց» կ՚ըսուին), նուիրեալ էր Վարդածղի Վարդամատն ԱՍՏՂԻԿ դիցուհւոյն, որոյ փոխան առաջին հայրապետն Հայոց կարգեց զՎԱՐԴԱՎԱՌ. որ է տօն Պայծառակերպութեան Քրիստոսի, զոր քան զամենայն ազգ՝ պայծառապէս տօնեն Հայք մինչեւ ցայսօր»…
Անդրադառնալով Հայոց ամենասիրելի ու ամենամեծ խնամակալ Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքին ու քրիստոնեության տարածումից հետո նրան նվիրված տոնի փոփոխությանը, Ղ. Ալիշանը մատնանշում է «Անահտական հանդեսները Աստվածամոր վերափոխման տոնով փոխարինելը»…
«…Տարեգլխէն երկու շաբաթ ետեւ, նաւասարդի 15 -ին, հին Հայագիրն մեծ աշխարհախումբ, տօն մ՚այլ կու նշանակէ, Հայաստանի ամենէ՛ն սիրելի եւ ամենէ՛ն մեծ խնամակալ պահապանին, որ էր դիցուհին ԱՆԱՀԻՏ, մեծապէս պատուեալ եւ պաշտեալ ի Հայոց, քան յայլ ազգաց, մինչեւ ոսկիէ արձաններ կանգներ էին անոր յԵրիզա աւան՝ ընդ մէջ Մեծ եւ Փոքր Հայոց, ուր շրջակայ ժողովուրդք այլ յուխտ գային, ուր եւ մեծազօրն Տրդատ ազատելով զհայրենիսն ի Սասանեանց բռնութենէն՝ համաշխարհական տոն եւ շնորհակալութիւն մատոյց, եւ իր հրովարտակաց եւ խօսից մէջ կ՚ըսէր.
«Մեծի Անահտայ Տիկնոջ, որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր եւ թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց, որ է Մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ եւ մեծին արին Արամազդայ… Մեծն Անահիտ որով կեայ եւ կենդանութիւն կրէ երկրիս Հայոց… Խնամակալութիւն յԱնահիտ տիկնոջէ» (հասցէ ձեզ Հայոց):
Այս տեղս էր մեծ եւ բուն մեհենեացն Հայոց թագաւորացն, ուր կու պատուէր Հայաստանի Տիկինն, նաեւ յօտար ազգաց, կարծուելով ի Լատինաց Տիանա, (որ եւ աջ կողմէն կարդալուվ Անաիտ կարդացուի). ի Յունաց` Արտեմիս, եւ Պարսից եւ մերձաւոր ազգաց մէջ այլ նոյն Անահիտ անուամբ ճանաչուէր: Բայց ամենէն աւելի Յունաց պարծանք Աթենաս դիցուհւոյ նման ճանաչուէր. ինչպէս Տրդատայ գովութիւնն յայտնէ, եւ Պղատոն փիլիսոփայն այլ յայս կարծիս էր. սակայն անոնց Արտեմեայ, Բարբելացւոց Միւլիտտեայ, Փիւնիկեցւոց Աստարտայ, Լուսնի, Աստղկան, Հերայի եւ այլոց դից այլ զուգական կու սեպուէր:
Միով բանիւ, ամենայն աստուածական հաճոյ յատկութիւն ճանաչէին Հայք յԱնահիտ Տիկինն, եւ անոր համար մեծապաշտօն պատուէին: Յայն պաշտօն կու հրաւիրէր Տրդատ եւ զԳրիգոր, որ քիչ ատենէն զինքը պիտի հրաւիրէր ի մեծագոյն եւ ի սրբազան պաշտօն, ինչպէս որ յետոյ անոր հաւանութեամբն՝ իջուցանելով զԱնահիտ ի տիկնութենէ Հայոց, տեղը բարձրացուց զմիայն արժանին ի պաշտօն յետ Աստուծոյ, զՍ. Կոյսն Աստուածածին, արդարեւ երկնից եւ երկրի տիկին, եւ մեծահանդէս տոն մը կարգեց ի նոյն 15 նաւասարդի (25 օգոստոս), զոր հին տօմարք Աւետման տօն կու գրեն, եւ այլք՝ առանց որոշ յիշատակի, միայն եկեղեցւոյ եւ Աստուածածնի տօն, որ յետ ժամանակաց փոփոխելով կամ խափանելով, մոռացութեամբ քաղաքական եւ Անահտական հանդիսից, նոյն Աստուածամօր վերափոխման տօնին հետ խառնուեցաւ, զոր Հայք տօնեն (ի կիւրակէին ի կէս օգոստոսի, իսկ այլք ի 15 օգոստոսի, որ է 5 նաւասարդի)»… (Մեջբերումները՝ Ղ. Ալիշան, «Յուշիկք Հայրենեաց Հայոց», Վենետիկ, 1869 թ.):
«ԱՅՆ ԲՈԼՈՐԻ ՄԱՍԻՆ, ՈՐԻ ԱՄԲՈՂՋԻ ԳՈՒՄԱՐԸ ՄԵՐ ՃԱԿՏԻՆ ԿԸ ԳՐԷ «ՀԱՅ» ԱՆՈՒՆԸ»…
Հայկյան Սրբազան տոմարի Հոռի ամսվա Վահագն օրը (օգոստոսի 14-ին) Հայոց Վարդավառի տոնն է (Հայկազուն Քրմերի հիշեցմամբ):
«…Քրիստոնէութիւնն եկաւ: Սակայն, հնար չեղաւ հեթանոսական դարերի հնութիւնն իր մէջքի վրայ բեռցած ազգային այդ սովորութիւններն արմատախիլ անել: Այդ սովորութիւնները մոռանալ՝ անցեա՛լը մոռանալ կը նշանակէր, այսինքն՝ «ազգային եսը»… Այդ եսը շա՛տ ուժով էր քրիստոնէութիւնից: Եւ քրիստոնէութիւնն ի՛նքն ապրելու համար մտաւ այդ տօների մէջ, նոր անուններ տուեց… Սակայն հինը շա՜տ կենսունակ էր, նա մնաց՝ իր անունն էլ՝ հետը»…
Հայ եկեղեցու հայտնի ներկայացուցիչներից մեկը՝ Հ. Արսէն Ծ. Վրդ. Ղլըտճեանը (հետագայում՝ արքեպիսկոպոս), 1928 թվականի «Հայրենիք» ամսագրում (թ. 1) տպագրված՝ «Հայ անցեալի մնացորդներէն (Ուղղումներ եւ դիտողութիւններ)» հոդվածում անդրադարձել է Հայ ազգին յուրահատուկ «պահպանողականությանը», որը դրսևորվում է հին ավանդույթների հանդեպ նրա բացառիկ սիրով, ազգային հնագույն տոներն ու ծեսերը շարունակելու կամքով, «ազգային ես»-ի հարատման ձգտմամբ…
Հիշյալ հոդվածից մի փոքրիկ հատված՝ ստորև…
…« 3. Շատ ազգերի պատմութեան եւ քաղաքակրթական ամբողջ կեանքն ուսումնասիրած ենք, շատ բան աչօք տեսած, սակայն մի շատ զարմանալի երեւոյթ, որ նկատած ենք Հայ ժողովրդի պատմութեան ու նրա ներկայ կեանքի մէջ, չենք տեսած համարե՛ա այլուր, բացառութեամբ, ասեմ, մի ժողովրդի, որին պիտի դառնամ շատ մօտիկ ապագայում, երբ պիտի խօսեմ մեր ցեղի բնոյթագծի մասին, յատկապէս այն բոլորի մասին, որի ամբողջի գումարը մեր ճակտին կը գրէ «Հայ» անունը («Հայրենիք» Ամսագիր, Մայիս, 1928 թ.):
Դա Հայ ժողովրդի պահպանողականութիւնն է:
Աւելի պահպանողական ժողովուրդ, քան Հայն է, ես չեմ ճանաչում, յատկապէս, իր առտնին նիստ ու կացի, իր տուն ու տեղի, իր գործիքների, իր ցեղային սովորութիւնների նկատմամբ:
Արդարեւ, հարիւր տարի է, որ ռուսական չորս անիւաւոր սայլը (ֆուրգօն) մտած է Երեւանեան դաշտը, սակայն, մեր Շիրակեցին, Աբարանցին, Բայազիտցին, Ախալքալաքցին եւ այլն, դեռ գործ են ածում տեղ — տեղ հայկական ծանրաշարժ, երկանիւ, զանգուածային սայլը, որը մինչեւ անցեալ դարի վերջերը դեռ համատարած էր: Հայը կառչած էր պապենական սայլին, թէեւ տեսնում էր, թէ իրենը որքա՜ն անյարմար է՝ համեմատած քառանիւ ռուսական սայլի հետ, սակայն, հինը պահում էր, իբր, ասես, սրբազան աւանդութիւն: Մտէ՛ք Շիրակ, Ախալքալաք, Աբարան, եւ դուք դեռ այսօր էլ կը տեսնէք, թէ Հայը որքա՛ն հարազատ է մնացել Քսենոֆոնի նկարագրած հայկական տան ձեւին ու կառուցուածքին:
Նայեցէ՛ք այդ գաւառներում Հայ գիւղացու գլխարկին (փափախ) , որ համարե՛ա մէկ ոչխարի մորթուց է շինուած ու Մասիս սարի պէս փառաւորապէս բազմում է նրա գլխին:
Ռուսական ձեւի գլխարկը, թեթեւ ու յարմար, չկրցաւ իր նուաճումներն անել լիովին, որովհետև հարիւրամեայ այդ գլխարկակռիւէն ետքը, դեռ այսօր էլ Հայկական լեռնագագաթներն յեցնող Հայ ազգային փափախը շատ աւանդապահ գիւղերում թառած է մեր գիւղականի գլխին մեծափառօրէն:
Հապա կրօնական շատ հնաւանդ սովորութիւննե՞րը, ուխտագնացութիւնները Վարդավառին, որ Հայ մեհենական մեծ պաշտամունքի տօնն էր, երբ վարդ ու ծաղիկներով կը զարդարէին Հայ ցեղի հեթանոսական սրբութիւնները՝ Անահիտ, Աստղիկ, Վահագն՝ Կուսութեա՛ն, Գեղեցկութեա՛ն եւ աստուածակերտ Քաջութեա՛ն մարմնացումները: Աստուածածնան՝ մեր Ամանօրի տօնին՝ մեր Բագաւան Շահապիվանում եւ Աշտիշատում, Հայաստանի բերքերի տօնն էր տօնւում համազգայնօրէն, ու որն այնքա՜ն «ազգային եսը» շոյող է եղել, այնքա՜ն փառօք ու գրաւիչ, որ Հայ արքաներից՝ լաւագոյն աւանդութիւնների հետ կապուած Արտաշէսը, մահուան իր անկողնի մէջ, յաւիտենականի եզերքում չի՛ յիշում թագ ու աշխարհային փառքեր, չի՛ յիշում տուն ու ընտանիք, այլ՝ Ազգային մեծ տօնը, որի իր միտն ընկնելը սրտառուչ մի «ո՛հ» է դուրս բերում ոչ միայն նրա շրթունքներից, այլ եւ նրա հոգու եւ համայն զգացմունքների խորքից:
Հայ թագաւո՛րը չէ, որ խօսում է նրա մէջ, այլ՝ Հայ մա՛րդը՝ հաւատարիմ իր ցեղի մեծ աւանդութիւններին, բոլոր դարերի համար սրբազան խօսքերը, թէ՝ «Ո՞ տայր ինձ զծուխ ծիրանի եւ զառաւօտն Նաւասարդի, Զվազելն եղանց եւ զվագելն եղջերուաց, Յայնժամ մեք փողով հարուաք եւ թմբկի հարկանէաք»:
Խաչի տօնը՝ Սեպտեմբերի առաջին կիսին (Սեպտեմբերի 10 — 16 ընկնող կիւրակի օրը), որ յիշատա՛կն էր Նախնիքների, եւ որ զոհով արժանաւոր հարկն էին տալիս ընտանիքի առ հարս յաւելեալ անդամների հոգւոյ հանգստեան համար, որպէսզի Նախնիքների աչքը քաղցր լինի ողջ մնացած յետնորդների ու հայրենի տուն — տեղին վրայ:
Քրիստոնէութիւնն եկաւ: Սակայն, հնար չեղաւ հեթանոսական դարերի հնութիւնն իր մէջքի վրայ բեռցած ազգային այդ սովորութիւններն արմատախիլ անել: Այդ սովորութիւնները մոռանալ՝ անցեա՛լը մոռանալ կը նշանակէր, այսինքն՝ «ազգային եսը»… Այդ եսը շա՛տ ուժով էր քրիստոնէութիւնից: Եւ քրիստոնէութիւնն ի՛նքն ապրելու համար մտաւ այդ տօների մէջ, նոր անուններ տուեց… Սակայն հինը շա՜տ կենսունակ էր, նա մնաց՝ իր անունն էլ՝ հետը:
Վարդավառն Անահիտ դիցուհու տօնն է, Հայ ազգի եւ մարդկութեան բարերարի տօնը: Անահտան մասին Ստրաբօնի (XI գիրք) տւած տեղեկութիւնները, որ իբր Հայաստանում նրա մեհեանում աղջկերանց կուսութեան զոհաբերումն էր կատարւում, չեն վերաբերում Հայերին: Եւ Հայերի ու Հայաստանի մասին ինչ որ նա գրում է, ի լրոյ է գրում. նա Հայաստանում չի՛ եղել, Հայաստան ոտք չի՛ դրել, իր աշխարհագրութեան մէջ Հայաստանին եւ Հայ ժողովրդին նուիրած յատուկ գլուխ չունի՛:
Այն գլխում, ուր Ստրաբօն խօսում է լիդիացւոց մասին, որն եւ գլխի վերտառութիւնն է, ի միջի այլոց խօսում է եւ Հայերի մասին, այսինքն՝ միջանկեալ: Բնագրի մէջ, ուր Հայոց մասին խօսքը կը վերջացնէ, կայ ընդհատումն, որը ցոյց է տալիս, թէ պակա՛ս կայ:
Ի՞նչ է այդ պակասը, չգիտէ ոչ ոք:
Ահա այդ առթիւ ընդհատումից յետոյ, կիսատը իբր թէ շարունակելով, Ստրաբօն խօսում է Անահտայ պաշտամունքի մասին: Դրան անմիջապէս յաջորդում է լիտիացոց մասին իր պատմածը, որ ընդհատել էր Հայոց մասին միջանկեալ մէջբերումի պատճառով: Ոչ ոք խօսք անգամ չի անում, թէ Անահտայ մասին յիշատակութիւնն յաջորդող գրուածքը Հայերին է վերաբերում, այլ ընդհակառակը, ասածն ու պատմածը այնքան պարզ են, որ նոքա լիտիացոց վերաբերուած լինելը որեւէ կասկածից դուրս են թողնում: Բնագրի քննութեամբ ոչ ոք պարապած չէ»…
