Category: Histoire

  • «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Գ)

    «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Գ)

    «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Գ)

    Հիշատակելով Հայոց պատմության որոշ դրվագներն ու Աբդուլ Համիդին բնորոշելով որպես հարյուրամյակների ընթացքում եղած սուլթաններից ամենանենգն ու դաժանը, նորվեգացի աշխարհահռչակ բևեռախույզ, գիտնական, դիվանագետ, Խաղաղության մրցանակի դափնեկիր Ֆրիտյոֆ Նանսենը վկայում է օսմանյան կայսրության կողմից 19-րդ դարի վերջերից պարբերաբար բոլոր շրջաններում Հայերի հանդեպ իրականացված անմարդկային բարբարոսությամբ կոտորածների, խոշտանգումներով տանջանքների մասին:

    «Այդ գազանություններն իրենց չափերով ու նողկալի դաժանությամբ գերազանցում են պատմության մեջ հայտնի բոլոր վայրագությունները…» (Ֆ. Նանսեն, «Հայաստանը և Մերձավոր արևելքը»):
    Հավելելով՝
    «Սակայն ամենուրեք, որտեղ դա հնարավոր էր, Հայերն արիաբար դիմադրում էին, երբեմն՝ որոշակի հաջողությամբ, ինչպես եղավ Վանում ու Կիլիկիայի լեռներում»:

    Ֆ. Նանսենն ու իր աշխատությունը

    Բիրտ ու վայրենի հարձակումներն ու կողոպուտը չդարարեցին հետագայում ևս…

    Անահիտ Աստոյանի՝ «Հայերի ունեզրկումը Թուրքիայում 1918-1923 թվականներին» ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք.

    «Ազգայնական շարժման շրջանում Թուրքիայի ողջ տարածքում շարունակվեց արևմտահայության բեկորների հալածանքի, ոչնչացման և նրանց ունեցվածքի կողոպուտի քաղաքականությունը: Երիտթուրքերի գործելակերպն ամբողջապես փոխանցվել էր ազգայնականներին: Հայերի տների խուզարկությունները, նրանց ունեցվածքի բռնագրավումը սովորական երևույթ էին:

    Կ. Պոլսին մերձակա Նոր-Գյուղ և Օրթագյուղ գյուղերից Հայերը, չվստահելով ցամաքային ճանապարհներին, ալյուր և ցորեն բերելու համար ճանապարհ էին ընկել ծովով:
    Թուրքերը թալանեցին նավերում եղած ողջ պարենը և Հայերին ենթարկեցին խոշտանգումների: Ավազակները գողացել էին նաև Նոր-Գյուղի Հայերի ձիերը, թալանել դաշտում աշխատող երիտասարդներին:
    Յալովայի ճանապարհին կողոպտվել էին մի խումբ Հայեր: Հաճախակի էին դարձել գյուղերի վրա ավազակային հարձակումները: Հայերը չէին համարձակվում դուրս գալ իրենց տներից:
    Այս ամենը կատարվում էր Կ.Պոլսի մերձակայքում:
    Եվ որքան հեռու մայրաքաղաքից, այնքան ավելի՛ երկյուղալի վիճակ էր Հայերի համար: Երիտթուրքերի գործելակերպն իշխում էր ամենուրեք. սպառնալիքը, ծեծը, հալածանքը, կողոպուտը, սպանությունները հաջորդում էին իրար:

    Մարզվանում 1919 թվականի առաջին ամիսներին տիրում է անօրինակ մի սարսափ, որը նման էր 1915 թվականի արհավիրքներին: Բոլոր թուրքերի բերանից հնչող խոսքը հետևյալն է. «Տարագրե՛լ, մորթե՛լ, քերթե՛լ, թալանե՛լ»:

    Պատճառը Մուստաֆա Քեմալի առաջնորդած ազգայնական շարժման հաջող ընթացքն էր, քանզի բոլոր նահանգներն ու գավառները միացել էին ազգայնականներին:
    Հայերին և հույներին մեկ թիզ հող չտալու համար նրանք պատրաստ էին նրանց արյան վերջին կաթիլը թափել: Լեռներում պտտվող ավազակախմբերը ղեկավարվում էին Մուստաֆա Քեմալի կողմից:
    Քաղաքից անգլիական 300 զինվորների մեկնումից հետո բոլորովին անապահով վիճակ էր ստեղծվել Հայերի համար:

    Մարզվանի Հայերը, սարսափի մատնված, գրեթե ողջ ունեցվածքը շուկա էին հանել և վաճառում էին՝ որպեսզի մեկնեն:
    Պատկերը հիշեցնում էր 1915 թվականի դեպքերը, միայն այն տարբերությամբ, որ այս անգամ ժողովուրդն ինքնաբերաբա՛ր անում է այն, ինչը որ տեղահանության ընթացքում կառավարությունը կատարել էր բռնի ուժով:
    Ամեն ոք շտապով վաճառում էր այն, ինչ ուներ և աշխատում օր առաջ հեռանալ: Հայերի տեղահանության և կոտորածների պատասխանատու երիտթուրքական ոճրագործները, ովքեր ձերբակալվել էին կառավարության կողմից, չորս ամիս բանտում մնալուց հետո ազատ արձակվեցին և համարձակ շրջում էին քաղաքի փողոցներով:

    Տեսարան Ամասիայից

    Կյանքի անապահովությունը, ավազակային հարձակումները, կողոպուտները, տիրող մղձավանջային վիճակը ստիպում էին Հայերին թողնել իրենց հայրենի տունը և գաղթել օտար ափեր»:

    …«Անկարայի Ազգային մեծ ժողովի երեսփոխան երիտթուրք Ճենան Ալի բեյը, Այնթափ գալով, տեղի թուրքերին հորդորել էր տնտեսական բոյկոտ հայտարարել Հայերին:
    Հայերի դեմ բոյկոտը տալիս էր իր արդյունքը, քանի որ Հայ մանրավաճառներն ու արհեստավորները, փակելով իրենց տները, ստիպված գաղթում էին Հալեպ: Այն շենքերը, որոնք պատերազմի տարիներին չնչին գներով թուրք կառավարության կողմից վաճառվել էին, իսկ հետագայում անգլիական զինվորական հրամանատարությունը վերադարձրել էր տերերին, այժմ կրկին վերագրավվել էին թուրքերի կողմից: Այնթապում արգելված էր Հայերի երթևեկը:
    Թեև մեկնողներին անցագիր էր տրվում, սակայն նրանց բացահայտ ասվում էր, որ արգելված է իրենց վերադարձը: Իսկ նախապես երկրից մեկնողներին կտրականապես արգելված էր երկիր վերադառնալ»:

    «Կ. Պոլսի թուրքական «Բոսֆոր» օրաթերթը տեղեկացնում էր, որ Մուստաֆա Քեմալի հրամանի համաձայն, Կերասոնի քրիստոնյաները տեղահանված են, իսկ նրանց գույքերը` բռնագրավված: Քեմալը հրամայել էր Դիարբեքիրի կուսակալին, որ կոտորի այդ շրջանի բոլոր քրիստոնյաներին: Կուսակալը հրամանը իրականացնելուց հետո կողոպտել էր նրանց ունեցվածքը և կրակի տվել տները:
    Երկրի ներքին գավառներում ընդհանուր սարսափ էր տիրում: Երևելի Հայերի տները տևականորեն խուզարկվում էին և կողոպտվում, այդ պատճառով շատ Հայեր Ամերիկա մեկնելու համար դուրս են գալիս իրենց բնակավայրերից: Իշխանությունները արգելքներ էին ստեղծում Հայերի տեղաշարժի համար: Բանտարկվում էին այն Հայերը, ովքեր թուրքի հագուստով փորձում էին փախչել Կ. Պոլիս:

    Թուրքական աղբյուրը վկայում է, որ Մուստաֆա Քեմալի ղեկավարած ազգայնական շարժումը ֆինանսավորվել է Հայերի ունեցվածքի կողոպուտով հարստացած թուրք կալվածատերերի, առևտրականների, արդյունաբերողների, զինվորականների և հասարակական գործիչների կողմից:

    Նրանք ֆինանսավորել են բանակից դուրս գործող ավազակախմբերին, որոնք ազգայնական շարժման հիմնական ուժն էին: Այդ ավազակային շարժման ղեկավարներն էին Թոփալ Օսմանը, Դելի Հալիթը, Ռեջեբ Իփսիզը, Դելի Մեսուդը և Յահյա Կապտանը»:

    …«Հայերի ունեցվածքի կողոպուտն ուղեկցվում էր թուրքերին և քրդերին դրանց բաշխումով: «Իգտամ» թուրքական թերթն իր 1922 թվականի փետրվարի 8-ի հրապարակման մեջ հայտնում էր, որ երկրի արևելյան նահանգների աշիրեթներով զբաղվող հանձնաժողովն իր վերջին նիստի ժամանակ որոշում է կայացրել Հայերի լքյալ գույքերը բաժանել քրդերին:
    Կ. Պոլսի «Վերջին լուր» օրաթերթի 1922 թվականի դեկտեմբերի 8-ի լրատվության համաձայն, իշխանությունները որոշում են ընդունել Արևմտյան Անատոլիայի լքյալ գույքերը կարիքավոր թուրք վերաբնակներին հանձնելու մասին: Այդ նպատակով ստեղծվել են հանձնախմբեր, որոնք պետք է զբաղվեն նրանց բնակեցման խնդիրներով»:

    …«1919-1922 թթ. քեմալականների հաղթանակը Թուրքիայում աշխարհացրիվ արեց 1915 թվականի Մեծ եղեռնից փրկված Հայ ժողովրդի բեկորներն իրենց բնակավայրերից:
    1915 թվականի եղեռնը վերապրած 818 հազար Հայեր վերադարձել էին իրենց նախկին բնակավայրերը: Այդ Հայերի մոտավորապես 700 հազարը 1922 թվականի վերջին քեմալականների հալածանքներից մազապուրծ` կողոպտված և ունեզրկված, վերջնականապես լքեց պապենական օջախները և արտագաղթեց Խորհրդային Հայաստան, Հյուսիսային Կովկաս, Պարսկաստան, Սիրիա, Լիբանան, Բալկաններ և Ամերիկա»:

    Գևորգ Վարդանյանի՝ «Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը» հոդվածից.

    «Քեմալականները լրջորեն նախապատրաստվում էին Անկարայի պաշտպանությանը, և քանի որ Սակարիա գետի ափին էին հավաքվում բոլոր կարևոր ուժերը, Օսման աղան ևս իր 3.500 հոգանոց չեթեով ուղղվեց այնտեղ: Այս խումբը պետք է անցներ Մարզվան Կավզայի ճանապարհով:
    1921 թ. հուլիսի 20-ին հասնելով Կավզա՝ նախօրոք կազմված ծրագրով ամբողջ քրիստոնյա բնակչությանը՝ առանց որևէ մեկին կենդանի թողնելու` մեծից մինչև նորածին, այր, թե կին, Հայ, թե Հույն ջարդեցին (Հայկունի Պ. Ա., Թօփալ Օսման և դէպքերը Մարզուանի մէջ Զինադադարէն յետոյ, Աթենք: Տպ. «Նոր օր», 1924, էջ 36):

    Թոփալ Օսմանի ուժերը Մարզվան են հասնում 1921 թ. հուլիսի 23-ին:
    Մարզվանում կատարված ջարդերին է անդրադառնում «Թայմս» օրաթերթը բավական ընդարձակ հոդվածով, որտեղ մասնավորապես նշվում է.
    «Մոտ 500 կին և երեխա է արտաքսվել գյուղերը՝ Մարզվանի մոտ՝ 15 մղոն հեռավորության վրա: Քաղաքի մեծահասակ բնակչության մեծ մասը սպանվել է: Անկանոն զորքերը մեծ ջանք են գործադրում հայտնաբերելու Հայերին, որոնք մահմեդականացվել են 1915-1916 թվականներին, բայց հետո վերադարձել իրենց քրիստոնեական հավատին, երբ բրիտանացիներն էին հսկում Մարզվանում» (The Turk at work, «The Times», 26th October, 1921, p. 11):

    Թոփալ Օսմանն իր հրոսակախմբով

    Այնուհետև պարզ է դառնում, որ քաղաք մտած անկանոն ուժերը մի քանի օր մնալով քաղաքում, ավելի քան 2.000 քրիստոնյա (Հայ և Հույն) բնակչությանը սպանդի են ենթարկում:
    Մարզվանում Օսման աղայի հրոսակախումբը հինգ ժամվա ընթացքում այրում է քրիստոնյաների տները` ծաղրելով. «Որտե՞ղ են ձեր անգլիացիները, ամերիկացիները և ձեր Քրիստոսը, որ օգնեն ձեզ» (Livre Noir: La Tragédie Du Pont 1914 — 1922 (Black Book: The Tragedy of Pontus 1914 — 1922), Athénes: Imprimerie Phoenix, 1922, p. 21):

    1914-1918 թվականների օրհասական տարիների աղետը վերապրելուց հետո, ճակատագրի բերումով Մարզվանում ժամանակավոր հանգրվանած մի Հայ՝ բնիկ Սեբաստացի Նշան Զորայանը՝ ծնված 1887 թվականին, իր՝ անավարտ մնացած հուշերում նկարագրում է դրվագներ՝ 1921 թվականի հուլիսի կոտորածներից, ականատեսի իր վկայություններով փաստելով իրականացված ոճիրը:
    Իր սերունդներին Նախնիների ապրած «դժնդակ օրերու» դասով խրատելու նպատակով շարադրած այս հուշերով նա յուրօրինակ մի «հուշարձան» է կերտել՝ որպես զգոնության պատգամ, ժառանգաբար փոխանցելով դժվարություններից երբեք չընկրկելու աննկուն կամքն ու ոգին…

    Հիշյալ հուշերից քաղված որոշ հատվածներ՝ հաջորդիվ…

  • «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Բ)

    «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Բ)

    «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Բ)

    19-րդ դարի վերջերից Հայ ազգի հանդեպ պարբերաբար իրականացվող ծրագրված կոտորածներն ու ցեղասպանությունը դրոշմվել է դեպքերին ականատես — ժամանակակիցների հոգում ու արտացոլվել նրանցից ոմանց հուշագրություններում:
    Ողբերգական իրադարձություններից անմիջապես հետո կամ տասնամյակներ անց գրված այդ վկայությունները համարժեք են պատմական հավաստի վկայագրերին, լրացնում են հասարակական ու դիվանագիտական գործիչների թողած արխիվային փաստաթղթերն ու ճշմարտությունը բացահայտում…
    Թեև ոճրագործ երիտթուրքական կառավարության ու նրանց հետնորդների կողմից ոչնչացվել են բազմաթիվ փաստաթղթեր, այնուամենայնիվ, մեծածավալ վավերագրերի պատմագիտական պատկառելի ուսումնասիրություններ են ստեղծվել:

    Ջարդերի ու եղեռնի տառապալից ուղիներն անցնելուց հետո հրաշքով վերապրածներից է Սեբաստացի Նշան Զորայանը: Հայրենիքից հեռու՝ Ֆրանսիայում, մահվանից առաջ գրած իր հուշերում նա մանրամասնորեն նկարագրել է 1921 թվականի ամռանը Մարզվանում Հայերի հանդեպ իրականացված կոտորածներն ու սահմռկեցուցիչ դեպքերը՝ լրացնելով այլ աղբյուրներից հայտնի պատմությունները հիշյալ դեպքերի վերաբերյալ:

    Առաջին անգամ այդ հուշագրությունից որոշ հատվածներ հանրայնացնելուց առաջ մեջբերենք Անահիտ Աստոյանի՝ «Հայերի ունեզրկումը Թուրքիայում 1918 — 1923 թվականներին» ուսումնասիրությունից փոքրիկ քաղվածքներ՝ հնարավորինս ամբողջականացնելու համար պատմության այդ ժամանակահատվածը…

    «Պատմական անհերքելի ճշմարտություն է, որ օսմանյան կայսրությունում հայկական կոտորածների և 1915 թվականի Մեծ եղեռնի կազմակերպման և իրականացման մեջ պետական քաղաքականության, կրոնական ատելության կողքին ամենամեծ ազդակներից մեկը Հայերի հարստությանը տիրանալու թուրքերի ցանկությունն էր:
    Այս առնչությամբ հիշատակության է արժանի թուրքական «Ալեմտար» թերթի խմբագիր Րեֆի Ջևադ բեյի կարծիքը, որ նա հայտնել է Լոզանի խորհրդաժողովի Հայ պատվիրակներին.
    «Իմ համոզումն այն է, որ թուրքերի՝ Հայերի դեմ թշնամության հիմքը ոչ քաղաքական է, ոչ էլ կրոնական, այլ պարզապես՝ տնտեսական: Թուրքիո այսօրվա և նախկին ղեկավարները թուրք ժողովրդին ներշնչել են քրիստոնյաների ունեցվածքին տիրանալու տենչը:
    1915 թվականին ես անցա ամբողջ Անատոլիայով և չտեսա թուրքական մեկ տուն, որտեղ չգտնվեին Հայերի կարասիներ, գորգեր կամ ուրիշ իրեղեն: Վաղը եթե առիթ գտնեն, թուրքերը նույնը պետք է անեն անպատճառ» (Մանուկ Գ. Ճիզմէճեան, «Խարբերդ եւ իր զաւակները», Ֆրէզնոյ, 1955, էջ 567):

    Հայ և օտար շատ պատմաբաններ և քաղաքագետներ հայասպանության առաջնային նպատակը համարում են Հայերի հարստությանը տիրանալու թուրքերի ձգտումը:
    Հայկական ցանկացած կոտորածի շարժառիթներին անդրադառնալիս՝ նրանք մեծ նշանակություն են տվել թուրքերի մոտ արմատացած՝ քրիստոնյաների ունեցվածքի թալանի անհագուրդ կրքին և կարևորել տնտեսական ոլորտում Հայերի նշանակալից ձեռքբերումները, որոնք, առաջ բերելով թուրքերի նախանձը, վերջիններիս դրդել են ոչնչացնել Հայերին՝ նրանց ունեցվածքը հափշտակելու ակնկալությամբ:
    Իրապես, մահմեդականների կողմից հպատակ քրիստոնյա ժողովուրդներին կողոպտելը միանգամայն բնորոշ էր օսմանյան հասարակությանն առհասարակ և նպաստել է կոտորածների սանձազերծմանը:
    Հայերի հարստությանը տիրանալու ձգտումը թուրքական լայն զանգվածների մոտ ուժեղացավ մանավանդ 1914 թվականի հոկտեմբերից հետո, երբ Օսմանյան կայսրությունը ներքաշվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի մեջ: Թուրք թշվառ բազմություններն իրենց առօրյա տագնապներից ազատվելու դյուրին միջոց էին տեսնում տեղահանված Հայերի լքած տներին, կարասիներին, սննդամթերքին և բազմատեսակ հարստություններին տիրանալու հնարավորության մեջ:
    Նրանցից առավել, Հայերի տեղահանությունից լայն չափով օգտվելու էին օսմանյան տնտեսության մեջ դեռևս անէական դերակատարություն ունեցող և նոր ձևավորվող փոքր, միջին և մեծ թուրք առևտրական բուրժուազիայի ներկայացուցիչները: Նրանք կարող էին ոչ միայն տիրանալ Հայերի թողած ունեցվածքի կարևոր մասին և բազմապատկել իրենց հարստությունը, այլև, մեջտեղից վերացնելով Հայ առևտրականներին, ովքեր իրենց ձեռքում էին պահում երկրի ողջ առևտրի ավելի քան երեք քառորդը, առանց հզոր մրցակցի տեր դառնալ առևտրի ասպարեզին և հետագայում արդեն` երկրի տնտեսությանը:

    Հայերի ունեզրկմամբ շահագրգիռ էին նաև երիտթուրքական իշխանությունները: Երիտթուրքերի պարագլուխներն իրենց գաղտնի ժողովներում մշակում էին Հայերի ունեցվածքի կողոպուտը կազմակերպելուն ուղղված միջոցառումներ:

    Պետության արտաքին ահռելի պարտքը սպառնում էր երկրի անկախությանը: Դրան գումարվել էին պատերազմական մեծագումար ծախսերը:

    Հայերի հարստությամբ պետական դատարկ գանձանակը լցնելու և թուրք պաշտոնյաների անձնական հարստությունը բազմապատկելու նպատակին 1912-1913 թվականների Բալկանյան պատերազմներից հետո գումարվեց նաև թուրք գաղթականների բնակության հարցը: Տեղահանված Հայերի լքած տները թուրք վտարանդիներին հանձնելը համարվում էր տվյալ հարցի լուծում:

    Մի ամբողջ ժողովուրդ կողոպտելու համար նախ և առաջ հարկ էր Հայերի ունեցվածքը դարձնել տիրազուրկ (Յուրի Բարսեղով, «Հայերի ցեղասպանության համար նյութական պատասխանատվությունը», Երևան, 1999, էջ 5):
    Այդ նպատակով երիտթուրքական իշխանությունները 1915 թվականի հունիսի 1-ին հրապարակեցին «Տեղահանության օրենքը», որը ընդունվել էր երիտթուրքական կառավարության կողմից 1915 թվականի մայիսի 30-ին (Ռուբեն Ա. Սաֆրաստյան, «Հայոց ցեղասպանության պետական ծրագիրը: Թուրքական երեք փաստաթղթերի համեմատական վերլուծություն», «Վէմ», 2009, 1(26), էջ 54-55):

    «Տեղահանության օրենքի» հրապարակումից հետո, 1915 թվականի հունիսի 10-ին հրապարարկվեց «Այլ վայրեր տեղափոխված Հայերին պատկանող անշարժ գույքերի և հողատարածքների կառավարման ձևի մասին» կանոնադրությունը:
    Այն ցուցումներ և հրահանգներ էր բովանդակում «պատերազմի և քաղաքական արտակարգ պայմանների հետևանքով տեղահանված Հայերի թողած շարժական և անշարժ գույքի» հետ վարվելու մասին:
    Իսկ 1915 թվականի սեպտեմբերի 26-ին իշխանությունները ընդունեցին «Լուծարման» կամ «Լքյալ գույքերի մասին» օրենքը, որն իր 11 հոդվածներով գալու էր իրավական հիմք ստեղծելու մինչ այդ տեղահանված Հայերի՝ հեռագրերով, հրահանգներով կազմակերպված գույքի կողոպուտի գործողությունները: Այսպես, Հայերի գույքերի կողոպուտից, վաճառքից և բաժանումից հետո միայն նախարարական հեռագրերով քաղաքներին և գյուղերին հրահանգվում էր կատարել Հայերի լքյալ գույքերի ցուցակագրումն ու կազմակերպել դրանց ապահովությունը:

    Տեղեկանալով «Լքյալ գույքերի մասին» օրենքի ընդունման մասին՝ «Deutsche Bank»-ի տնօրեն Արթուր ֆոն Գվինները հենգնանքով նշել է, որ օրենքի տասնմեկ հոդվածների բովանդակությունը հանգում է տեղահանված Հայերի ամբողջ ունեցվածքի բռնազավթմանը և կառավարության իրավունքի
    հաստատմանը՝ իր հայեցողությամբ տնօրինելու Հայերի հաշիվներում եղած գումարները:

    26 սեպտեմբերի 1915 թվականի օրենքի 8-րդ հոդվածի համաձայն և 1915 թվականի հոկտեմբերի 26-ին իշխանությունների կողմից ընդունված կանոնադրությամբ` նախատեսվում էր կազմել Լուծարման կամ Լքյալ գույքերի հանձնաժողովներ, այլ վայրեր տեղափոխված անձանց կողմից լքված գույքերը, նրանց պարտքերն ու պահանջներն օտարելու համար:

    Դոկտոր Յովհաննես Լեփսիուսը գտնում էր, որ տարագիրների ունեցվածքը հաշվառելու համար կառավարության կողմից կազմված հանձնաժողովներն ու հանձնախմբերը այլ նպատակ չունեին, քան Հայ ժողովրդի ունեզրկումը դատական ձևակերպության թափանցիկ քողի տակ ծածկելուց:

    «Լքյալ գույքերի մասին» օրենքի և կանոնադրության ամենակարևոր նպատակներից էր զսպել զանգվածային թալանը և լցնել պետական գանձանակը, և պետական պաշտոնյաների ու գործակալների միջոցով ցուցակագրել ու վերջնականապես յուրացնել Հայերին պատկանած բոլոր տները, հողերը, շենքերը, արտերը, դպրոցները, վարժարանները, եկեղեցիներն ու վանքերը:

    Հայերի լքյալ գույքերի կողոպուտի հարցը չսահմանափակվեց լոկ «Լքյալ գույքերի մասին» օրենքով և կանոնադրություններով: Դրանց հետևեցին կառավարության կողմից առաքված բազմաթիվ հեռագրեր, հրամաններ, շրջաբերականներ, կարգադրություններ, որոնց կատարումը սկիզբ էր առել դեռ պատերազմի նախօրյակին:
    Այդ ամենով՝ կենտրոնը տեղական իշխանություններին կարգադրել էր Հայերին թույլ չտալ գույքերի վաճառքը և իրավունք էր վերապահել տեղահանվողներին՝ իրենց հետ վերցնել միայն մեկ կամ մի քանի օրվա սննդամթերք:
    Հատկապես հսկողություն էր սահմանվել թանկարժեք իրերի և զարդեղենի վրա, որոնք տանելը խստորեն արգելված էր: Այդ բոլորը մաս էին կազմում Հայության ոչնչացման և նրա ունեցվածքի յուրացման ընդհանուր գործի:
    Հարուստ կողոպուտի հեռանկարը համախոհների մեծ բանակ և լայն զանգվածներ հավաքագրեց երիտթուրքական իշխանությունների շուրջ: Երիտթուրքերի վարչակազմը Հայերի լքյալ գույքերը հանձնեց Հայերից տեղահանված բնակավայրերի իշխանություններին, նախարարություններին շռայլորեն տրամադրեց շենքեր և հողատարածքներ, իսկ փոխարենը գտավ համախոհների հսկա բանակ և նրանցից ստացավ աջակցություն՝ Հայերի բնաջնջումն իրականացնելու համար:

    Հայկական կոտորածները ուղեկցվեցին Հայերի շարժուն և անշարժ գույքի կողոպուտով:
    Հայ ժողովրդի անհատական և հավաքական ունեցվածքի յուրացումը պետության կողմից ծրագրավորված լինելու մասին վկայություններ կան թե՛ վերապրողների, թե՛ Օսմանյան կայսրության տարածքում գործած օտար դիվանագետների զեկուցագրերում և թե՛ թուրքական աղբյուրներում, որոնք հաստատում են, որ Հայերի ունեզրկումը Հայ ժողովրդի բնաջնջման ծրագրում եղել է կարևոր գործոն:
    Ահա անհատական սեփականության կողոպուտի մասին պատմող պաշտոնական տեղեկագրի մեկ նմուշ, որը կազմվել է Սվազի, Էրզրումի, Թոքատի Լքյալ գույքերի հանձնաժողովի կողմից:
    1918 թվականի մայիսի 4-ին ստացված հրամանի համաձայն, հանձնաժողովի անդամները Սվազից տարագրված Էլմաս անունով մի Հայուհու պայուսակներում հայտնաբերել և արձանագրել են 271 կտոր ոսկյա դրամ, զարդեղեն և գոհարեղեն:
    Սա միայն մեկ Հայ ընտանիքի զարդեղենն էր:
    Հազարավոր Հայ ընտանիքներ կողոպտվեցին՝ նախքան անապատներում նահատակվելը (Հայկազն Գ. Ղազարեան, «Ցեղասպան թուրքը», Բեյրութ, 1968, էջ 238-239)»:

    «Կորցրած ամեն ինչ, փախստականները մերկ հասան Հունաստան, Բուլղարիա, Կոստանդնուպոլիս ու Սիրիա, մեծ թվով մարդիկ էլ փախան Ռուսահայաստան:
    Նրանց ողջ ունեցվածքը, ինչպես նաև շարժական գույքը, որ ստիպված էին թողնել ետևում, սեփականացվեցին թուրքերի ու նրանց իշխողների կողմից»,- հետագայում գրել է Ֆրիտյոֆ Նանսենը «Հայաստանը և Մերձավոր Արևելքը» հոդվածում…

    Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

    Լուսանկարը՝ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտից
  • «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ա)

    «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ա)

    «… ԾՈՎԱՑԱԾ ՈՒ ԱԼԻՔՎՈՂ ԱՅԴ ՀՈՒՇԵՐԸ»… (Մաս Ա)

    Հարյուր տարուց ի վեր բազմաթիվ փաստաթղթեր, ականատեսների վկայություններ ու հուշեր են հրապարակվել՝ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր վայրերում ու հարակից շրջաններում 19-րդ դարի վերջերից Հայերի հանդեպ իրականացվող կոտորածների ու ցեղասպանության վերաբերյալ:

    Բնաջնջումից հրաշքով փրկվածները, որոնք հասան Արևելյան Հայաստան կամ սփռվեցին տարբեր երկրներ՝ իրենց բնօրրանից հեռու, ապրեցին կրած սարսափների պատկերներով, հաճախ՝ ինքնամփոփ ու լուռ…
    Պատմական այդ հիշողությունն, այնուամենայնիվ, փոխանցվեց սերունդներին՝ կցկտուր հուշագրություններով ու պատմություններով…

    1915-ի ապրիլի 11-ին՝ նոր տոմարով՝ ապրիլի 24-ին, Հայ ազգի միտքն ու ոգին կռող մտավորականների ձերբակալմամբ, աքսորով ու դաժան սպանությամբ «ազդարարվեց» Հայոց հանդեպ ծրագրված ցեղասպանության աննախադեպ ոճիրը՝ շարունակելով նախորդ տասնամյակներին իրականացրած զանգվածային կոտորածները, որոնք պարբերաբար կրկնվեցին հետագայում նույնպես:

    «Յուշեր գրող սերունդէն, դժողքէն ճողոպրած սերունդէն քիչ մարդեր մնացին:
    Թող գրե՛ն, թող տպագրե՛լ տան իրենց ցաւը, աղաղակը, պատգամը…
    Ապագա պատմաբանը պիտի հաւաքէ այդ բոլորը, պիտի հաւաքէ ծովացած ու ալիքուող այդ յուշերը, սուզակի մը նման պիտի իջնէ խորը այդ ալեկոծ ծովին ու ճշմարտութեան մարգարիտները դուրս հանէ անոնցմէ, որպեսզի մարդը առաւե՛լ մարդանայ…»: Բժիշկ Թորոս Թորանեանի խոսքերն են, (Հալէպ, 1984 թ., ապրիլ), մեջբերումը՝ Կարինե Ավագյանի՝ «Թանգարանային առարկան դեռ ուղղորդում է» հոդվածից («Պատմություն և մշակույթ» Հայագիտական հանդես, Բ, Երևան, 2011 թ.):

    1915 թվականի ապրիլի 24-ին՝ «Կարմիր կիրակի»-ի օրը, նախապես կազմված ցուցակներով Կոստանդնուպոլսում ձերբակալված 220 Հայ մտավորականների թվում էր և Հայոց ցեղասպանության վերապրող, եկեղեցական, ազգային, հասարակական գործիչ Գրիգորիս Պալաքյանը՝ ծնված Թոքատում՝ 1879 թվականին:
    1921թ. ամռանը Բեռլինում նա մասնակցել է Սողոմոն Թեհլերյանի դատավարությանը՝ իբրև վկա, հստակեցնելով, որ Հայերի տեղահանության և ջարդերի գլխավոր կազմակերպիչը Թուրքիայի Ներքին գործերի նախկին նախարար Թալեաթն էր, որի տված հրամաններով իրագործվեց Հայոց ցեղասպանությունը:
    Անդրադառնալով ապրիլի 24-ին ձերբակալված Հայ մտավորականությանը, նա գրել է.
    «Ասոնք մահապարտ այն Հայերն էին, որոնք յեղափոխական թէ ազգային կեանքի մէջ գործօն դեր մը ունենալով՝ աչքի զարկած էին, և իբր թէ ի հարկին կըրնային ժողովուրդը մղել յեղափոխութեան կամ գոնէ դիմադրութեան»:

    Ձերբակալվածներին՝ Հայ բժիշկներին, կուսակցական, հասարակական գործիչներին, ուսուցիչներին, իրավաբաններին, օսմանյան պառլամենտի անդամներին, հոգևորականներին թուրք զինվորականների հսկողության ներքո Պոլսի կենտրոնական բանտից հաջորդ օրը նավով փոխադրեցին Սենճեան-Քյոյ երկաթուղային կայարան (Էնկյուրիի մոտ), որտեղ վերջիններիս բաժանեցին 2 խմբի:
    «Առաջին խմբի անդամներին (Ռուբեն Զարդարյան, Սմբատ Բյուրատ, Նազարեթ Տաղավարյան, Սիամանթո, Շավարշ Քրիսյան, Ենովք Շահեն և այլք)՝ մոտ 75 բանտարկյալ, տեղափոխեցին Այաշ, իսկ մուսներին՝ Չանղըրի:
    Գ. Պալաքյանը Կոմիտասի, Ռուբեն Սևակի, Դանիել Վարուժանի, Տիրան Քելեկյանի և այլոց հետ աքսորվեց Չանղըրի, ուր նրանց տեղակայեցին թուրքական զորանոցի շենքում:
    Իր հուշերում՝ ներկայացնելով Չանղըրիի Հայ աքսորականի կյանքը, Գ. Պալաքյանը գրում է. «Զրկուած էինք կեանքի ամենաանհրաժեշտ տարրական պիտոյքներէ, պառկած չոր տախտակների վրայ, գլուխ գլխի, ոտք ոտքի, սիրելիներու կարօտը մեր տանջուող սրտերու մէջ, վաղուան անորոշության սարսափը մեր հոգիներուն մէջ:
    Մինչ զօրանոցին մեծ դրան ու մեր արգելափակուած սրահին փոքր դրան առջև պահակ կը սպասէին հերթով սուինավոր զինւորներ չթոյլատրելով որ ամենաստիպողական պարագաներու մէջ իսկ գոնէ դուրս գալ մեր սրահէն» (մեջբերումը՝ «Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտաշխատող Գոհար Խանումյանի հոդվածից):

    Չանղըրիից Հայաստանի Պատմության թանգարան հասած մի համրիչ-մասունքի հատիկներին Հայ աքսորյալների անուններն են՝ առաջին հատիկին Կոմիտասի անունն է, 5-րդին՝ Ռուբեն Սևակի, 40-րդին՝ Դ. Վարուժանի, իսկ ամփոփիչ 99-րդ հատիկաշարին՝ Գ. Պալաքյանի…

    Հայաստանի Պատմության թանգարանում պահվող համրիչ-մասունքը

    «Ապրիլ 24, 1915-ին Պոլսոյ մէջ կը կատարուի մեծածաւալ ձերբակալումներ թրքական իշխանութեան կողմէ նախապէս պատրաստուած ցուցակով: Շուրջ 220 Հայ երեւելիներ, որոնց մէջ կ’ըլլան մտաւորականներ, առեւտրականներ, բժիշկներ, դեղագործներ, հոգեւորականներ, փաստաբաններ եւ քաղաքական գործիչներ, անակնկալօրէն կը ձերբակալուին եւ կը բանտարկուին Պոլսոյ մօտերը գտնուող Այաշ գիւղաքաղաքին մէջ: Այս բանտարկեալներէն 45-ը կը սպաննուին եւ մնացեալը կը փոխադրուին Չանղըրը քաղաքի աքսորավայրի բանտը: Հոն ալ կը սպաննուին փոխադրուած խումբէն որոշ թիւով Հայ երեւելիներ:
    Մնացեալ բանտարկեալներէն պոլսեցի առեւտրական եւ թաղապետ Վարդերես Աթանասեան, որ ետքը նահատակուած է Տէր Զօրի անապատի Մեսքենէ քաղաքին մօտերը, իր 99 հատիկներով համրիչին վրայ կը փորագրէ իր եւ մնացեալ բանտարկեալներէն 103-ին անունները: Համրիչի հատիկները իրար կապող մեծ հատիկին վրայ կը գրէ՝ «Չանղըրը, 1915, Ապրիլ 11, Յիշատակ»:

    Վարդերես Աթանասեանի ձերբակալութենէն մի քանի օրեր ետք թուրք կառապան մը կը յայտնուի անոր տունը եւ տիկնոջը՝ Սրբուհիին կ’ըսէ՝ «Ձեր ամուսինը ինծի ժամացոյց մը նուիրեց եւ խնդրեց, որ այս մասունք համրիչը յանձնեմ ձեզի»:

    Սրբուհին կը ստանձնէ ամուսնոյն համրիչը առանց անդրադառնալու համրիչին հատիկներուն վրայի փորագրութիւններուն:
    Այդ օրուընէ ետք Վարդերես Աթանասեան բնաւ տուն չի վերադառնար:

    Վարդերես Աթանասեանի դուստրը, Էժենի, Հայոց Ցեղասպանութենէն ազատելով կ’ապրի Փարիզ՝ իր հետ ունենալով հօրը համրիչը:
    1946-ին ան կը փոխադրուի Հայաստան ու կը հաստատուի Երեւան:
    1965-ին Էժենի Աթանասեան Հայոց Ցեղասպանութեան 50-րդ ամեակին առթիւ տեղի ունեցած ցոյցերէն ետք կը գիտակցի, որ իր հօր թողած համրիչ մասունքը արժէքաւոր էր ո՛չ միայն իրենց ընտանիքին, այլեւ՝ ողջ Հայ ազգի՛ համար:

    Ուրեմն, ան 1965-ին համրիչ — ուլունքաշարը կը նուիրէ Հայաստանի Պատմութեան թանգարանին: Համրիչը կը ցուցադրուի թանգարանի ցուցափեղկերէն մէկուն մէջ:
    Համրիչը ոչ մէկ մակագրութիւն չէ ունեցած եւ ոչ մէկ արձանագրութիւն Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակ ըլլալուն, միայն գրուած է՝ «19-20 -րդ դարերու զարդարուեստ»:

    Մինչեւ 1984 թվականը ոչ մէկը չէ պատկերացուցած, որ այս համրիչը Հայ աքսորեալի մը սովորական յիշատակ չէ, այլ՝ Հայ ժողովրդի պատմութեան խորհրդաւոր փաստաթուղթ վաւերագի՛ր մը:
    Նոյն իսկ թանգարանի պաշտօնէութենէն ոչ ոք կը հետաքրքրուի այս պատմական համրիչով, եւ ան կը մնայ անշուք ցուցաբեղկին մէջ:

    1984-ին թանգարանի աւագ գիտաշխատող, պատմաբան — հնագէտ Կարինէ Աւագեան, որ 27 տարիներէ ի վեր գործած է հոն, կը սկսի պատրաստել Սեւակի 60-ամեակի նուիրուած պատի թերթիկ մը: Պատրաստութեան ընթացքին իր ուշադրութիւնը կը գրաւէ ցուցաբեղկի 99 հատիկներով համրիչը:
    Մանրակրկիտ քննութենէ ետք ան կ’անդրադառնայ անոր պատմական կարեւորութեան:
    Կարինէ կը նկարէ համրիչը եւ կը տեղաւորէ նկարը պատի թերթին մէջ ու կը գրէ՝ «Վերագտնուած Մասունք»:
    Կարինէ մեծ հետաքրքրութեամբ բծախնդրութեամբ կ’ուսումնասիրէ համրիչին պատմականը:
    Ի յայտ կու գան հետեւեալ մանրամասնութիւնները՝ համրիչը կազմուած է 99 հատիկներէ:
    97 հատիկներէն իւրաքանչիւրին վրայ Վարդերես Աթանասեան փորագրած է Չանղըրը բանտ աքսորուած Հայու մը անունը:
    55-րդ հատիկին վրայ փորագրած է երկու անուններ, իսկ 86-րդ հատիկին վրայ՝ 4 անուններ:
    71-րդ հատիկին վրայ փորագրած է իր անունը եւ հատիկները իրարու կապող աւելի մեծ հատիկին վրայ՝ «Չանղըրը, 1915, Ապրիլ 11, Յիշատակ»:
    Վարդերես բանտին մէջ գտնուող աքսորեալներէն միայն 103-ին անունները փորագրած է համրիչի հատիկներուն վրայ»,- պատմում է Մոնրեալում բնակվող բժիշկ Կարպիս Հարպոյեանը:

    Անդրադառնալով Հայաստանի Պատմության թանգարանի հիշյալ ցուցանմուշի՝ ուլունքաշար համրիչի պատմությանը՝ որպես երիտթուրքերի կողմից ծրագրված Հայոց ցեղասպանության մասին ուրույն վկայագիր, Կարինե Ավագյանը գրում է.
    «Համրիչի նախամուտ առաջին անհամաչափ հատին 71-րդ հատի անվանակիր, Չանղըրըի աքսորական, Պոլսո Ֆէրիքէոյի մուխթար (թաղապետ) Վարդերեսը (Աթանասեան — Կ. Ա) փորագրել է.
    «Չանղրըի 1915 թ. Ապրիլ 11 Յիշատակ», ապա 99 համաչափ, գլանաձև հատերին արձանագրել Չանղըրըի իր աքսորակից ընկերների ազգանունները, երբեմն՝ անունները, ընդգրկելով 103-ին. թիվ 55 հատին հավելել է «Լևոն — 2», 86 -ին՝ «Օհնիկեանք — 4», այսպիսով հավաստելով երկու Լևոն անունով աքսորականի, Օհնիկեան ընտանիքից՝ չորս տարագրյալի մասին»:

    «Հայոց ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված վերապրողներին մենք հանդիպել ենք ինքնամփոփ ու լուռ՝ իրենց մտորումների մեջ խորասույզ:
    Այդ խորհրդավոր լռությունը ևս ունեցել է իր պատճառը, քանի որ տասնամյակներ շարունակ խորհրդային Հայաստանում տիրող քաղաքական արգելքները թույլ չեն տվել իրենց անցյալի մասին ազատ ու անկաշկանդ պատմել կամ վիպել: Հետևաբար այդ կարգի նյութերը մեծ դժվարությամբ ենք հայտնաբերել ու գրի առել:
    Քառասունհինգ տարիների ընթացքում մեր հետևողական պրպտումներով, ինչպես Հայաստանի տարբեր շրջաններում, նույնպես և Հունաստան, Ֆրանսիա, Ամերիկա, Թուրքիա կատարած մեր կարճատև ուղևորությունների ընթացքում մշտապես որոնել, հայտնաբերել ենք Հայոց ցեղասպանությունից հրաշքով մազապուրծ վերապրող ականատեսների ավագ, միջին և կրտսեր սերունդների ներկայացուցիչներին: Տեղի տալով մեր հորդորներին, նրանք հուզումով կրկին վերապրելով իրենց տխուր անցյալը, սկսել են պատմել իրենց հիշողության մեջ անթեղած սրտամորմոք հուշերը»,- գրել է Վերժինե Սվազլյանն իր՝ «Հայոց ցեղասպանության ականատես վերապրողների վկայությունները որպես պատմափաստագրական վավերագրեր» ուսումնասիրության մեջ:

    Հիշյալ հեղինակի տքնաջան աշխատանքի հանրագումարն է «Հայոց ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողների վկայություններ» գիրքը՝ 150 տեղավայրերից 700 միավոր վկայություններով, Հայրենիքի ու հարազատների կորստի, գաղթի ճամփաների դաժանության դրոշմով, որը 2011 թվականին հրատարակվեց Երևանում՝ հայերեն ու անգլերեն լեզուներով, իսկ 2013-ին՝ Ստամբուլում՝ թուրքերենով:

    Անջնջելի տեսարանների ճշմարիտ վերարտադրմամբ՝ իրադարձություններից մոտ 30 տարի անց իր հուշերն է շարադրել երկար դեգերումներից հետո իր ընտանիքով Ֆրանսիայում հաստատված Հայորդիներից մեկը, ում հայրենակիցները «Բոնբոնչի» էին անվանում…
    Ճակատագրի բերումով նա Մարզվանում էր 1921 թվականի կոտորածների ժամանակ ու մազապուրծ՝ օտար երկրում կյանքը շարունակեց՝ իր սերունդներին կտակելով Հայրենիքի հանդեպ սերն ու նվիրվածությունը…
    Պատմության համար չափազանց կարևոր՝ ականատեսի այդ վկայություններից որոշ պատառիկներ կհանրայնացնենք հաջորդիվ (հուշերն ընդամենը մի քանի տպագիր օրինակով են հրատարակվել՝ հեղինակի ժառանգների կողմից)…

  • «…ՈՐ ՔՆԱՐՈՎ, ՈՍԿԵ ԼԱՐՈՎ                 ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՆ ՓԱ՛ՌՔ ԲԵՐԻՆ»…

    «…ՈՐ ՔՆԱՐՈՎ, ՈՍԿԵ ԼԱՐՈՎ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՆ ՓԱ՛ՌՔ ԲԵՐԻՆ»…

    «…ՈՐ ՔՆԱՐՈՎ, ՈՍԿԵ ԼԱՐՈՎ
    ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՆ ՓԱ՛ՌՔ ԲԵՐԻՆ»…

    «Հոգին օգնում է մարմնին և որոշ պահերին՝ այն բարձրացնում:
    Այն միակ թռչունն է, որը նեցուկ է իր վանդակին»: (Վիկտոր Հյուգո)

    Ոգու ուժը խնամում-պահպանում է իր վանդակը՝ մարմինը, վերստին զորացնում ու Հաղթանակի մղում…
    «Ազգային Ոգի — ահա՛ գերագույն հերոսը, միա՛կը, մեր պատմության անիվը դարձնող, մեր հավաքական ճակատագիրը վարող Հերոսը:
    Էապէս միայն դա՛ է գործում պատմության մեջ և պատմության համար:
    Անհատ հերոսներն ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ միայն անձնավորողներն այդ Ոգու՛»: (Նժդեհ)

    Այդ Ոգին՝ Նախնյաց փառքերն են հիշեցվում «Գողթան մանկտիքին», նույնիսկ երբ Հայրենիքն ավերված է: Ու հատկապես ա՛յդ ժամանակ էլ անհրաժեշտ է հիշեցումը՝ Ազգի պատմության փառահեղ էջերը վերստին կերտողներին խրախուսելու և հզորացնելու համար…

    Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի Գողթան գինեվետ գավառում էր, որ դարեր շարունակ երգվում, պատմվում էին Հայոց «Վիպասանաց երգերը»՝ գովերգելով մեր ազգին փառք բերած արքաներին ու նրանց գործերը:

    Այստեղ էր նաև, որ, ինչպես պատմում են Կորյունն ու Խորենացին, իր քարոզչական գործունեության ծավալման նպատակով եկավ Մաշտոցն իր «հավատացյալներով»՝ «ընկերակիցներով» ու «ամենքին իրենց հայրենական ավանդույթները» մոռացնել տալով «Քրիստոսի հնազանդությանը շուռ տվավ»…

    «Կորյուն.
    «Երանելին այնուհետև իր հավատացյալներին առավ գնաց իջավ Գողթնի անկարգ ու անխնամ (թողած) տեղերը: Նրա առաջ դուրս եկավ նաև Գողթնի իշխանը, մի աստվածավախ ու աստվածասեր մարդ, որի անունը Շաբիթ էր… Իսկ երանելին իսկույն իր ավետարանական արվեստը բանեցնելով՝ իշխանի հավատարիմ օգնությամբ սկսեց (քարոզել) գավառում. ամենքին իրենց հայրենական ավանդույթներից ու սատանայական դիվապաշտ ծառայությունից գերեց շուռ տվավ Քրիստոսի հնազանդությանը:
    Եվ երբ նրանց մեջ սերմանեց կյանքի խոսքը, հայտնապես մեծամեծ հրաշքներ երևացին գավառի բնակիչներին, դևերը զանազան կերպարանքներով փախան, ընկան Մարերի կողմը»:

    Խորենացի.
    «Այդտեղ թաքնված հեթանոսական աղանդը, որ Տրդատի օրերից մինչև այդ ժամանակ ծածուկ էր մնում և Արշակունյաց թագավորության տկարանալու ժամանակը երևան եկավ, նա վերացրեց գավառի իշխանի օգնությամբ, որի անունն էր Շաբիթ»: (Մեջբերումը՝ Արտաշես Մարտիրոսյանի՝ «Գրերի գյուտի շարժառիթների հարցի շուրջը» ուսումնասիրությունից, «Բանբեր Մատենադարանի», Երևան, 1964 թ.):

    Քրիստոնեության տարածմամբ «մոռացնել տրված Հայրենական ավանդույթները», «Հայոց արքաների փառքն ու Հայկազունների ուսմունքը», «Վահագնի ծնունդի» երգն ու «Ո՜ տայր ինձ զծուխ ծխանին» հիշեցնելով են Բանաստեղծ-Վիպասանների որդիներին կրկին ոգեշնչում, խրախուսում ու մղում Ազգի պատմության փառավոր նոր էջերի կերտման…
    «Անթառամ պսակի» արժանանալու համար Նախնիների ժառանգությանը տիրանալով սեփական ազգային արժեհամակարգն է հարկավոր զարգացնել…

    Գողթա՛ն մանկտիք, ահա՛ ձեզ
    Շքեղ փառաց ասպարեզ,
    Օ՜ն փութացե՛ք, խու՛մբ կազմեցեք,
    Պսակ անթառամ մնա ձեզ:

    Դուք ամենից եք զրկված,
    Փառքե՛ր ունիք, բայց՝ կորած,
    Հայ եղբայրները ձեր ճնշված,
    Ու Հայրենիքն ավերված:

    Գիտե՞ք, ո՞յք են ձեր Նախնիք,
    Բանաստեղծի՛ց եք որդիք,
    Որ քնարով, ոսկե լարով,
    Հայրենիքին փա՛ռք բերին:

    https://youtu.be/OnvgdHjVTc4

    «Գողթան մանկտիքի» մի այլ կատարում՝ «Ակունք» համույթի մեկնաբանությամբ…

  • «ՔՈՒՐՍՈՒ ՉՈՐՍ ԿՈՂՄԸ ԲՈԼՈՐՎԱԾ»…

    «ՔՈՒՐՍՈՒ ՉՈՐՍ ԿՈՂՄԸ ԲՈԼՈՐՎԱԾ»…

    «ՔՈՒՐՍՈՒ ՉՈՐՍ ԿՈՂՄԸ ԲՈԼՈՐՎԱԾ»…

    «Ձմեռն էր։
    Հասակավոր մարդիկը հավաքվել էին օդեքը, այնտեղ էին զրույց անում, հեքիաթ ասում և իրանց առօրյա հոգսերի վրա խոսում, խորհրդածում։
    Գյուլնազ տատի թոռներն էլ, քուրսու չորս կողմովը բոլորված, իրանց տատին էին հեքիաթ ասել տալիս՝ ականջ դնում»,- Ղ. Աղայանն այս տողերով է սկսում իր «Օձամանուկ ու Արևհատ» հեքիաթը՝ նկարագրելով Հայ ընտանիքին, գյուղի կենցաղին այնքան հարազատ մի պատկեր…

    «…Պիտի ապրի՛ Վանն իր ձմեռներով, երբ այգեստաններն ու Վարագա սարը ծածկված են ձյունով, երբ երդիկներեն ու ծխնելույզներեն ծուխ-մուխ կբարձրանա դեպի երկինք, իսկ տաք քուրսու շուրջ նստած ընտանիքի մեծ ու փոքր անդամները չամիչ, նոխուդ կուտեն և «Դլե յաման» կերգեն… ա՞յս է քո Վանը»,- գրում է Վանի գաղթականների հետ Արևելյան Հայաստան հասած Գուրգեն Մահարին իր
    «Այրվող այգեստաններ»-ում:

    Հացատունը՝ թոնրատունն ու քուրսին՝ հանգած, բայց դեռ տաք թոնրի վրա դրվող կարճ ոտքերով սեղանը, որի վրա փռված մեծ վերմակով կամ կարպետով ծածկվում էին ու ցրտից պաշտպանվում, հազարամյակներ ի վեր Հայոց կենցաղի, ավանդույթների անքակտելի մասն են՝ արտացոլված բազմաթիվ գրողների ստեղծագործություններում…

    Քուրսի (Լուսանկարը՝ Խաչատուր Աբովյանի Տուն-թանգարանից)

    «Միջին դուռը տանում էր հացատունը,- կարդում ենք Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից մեկում, — Մի մեծ ծածկ էր այս, որ կենտրոնում հաց թխելու մեծ թոնիրն էր իջեցրած, դեպի գոմի պատը մի ուրիշ փոքր թոնիր կար, որ ամառ, ձմեռ վառվում էր կերակուր պատրաստելու և այլ ընտանեկան պիտույքների համար:
    Թոնիրն իջնելուց հետո, ուզում եմ ասել՝ վառել-վերջացնելուց հետո՝ բերանը մեծ խուփով ծածկվում է, ձմեռը քուրսին է դրվում, իսկ ամառը ազատ է թողնվում և թոնրի շուրջը ընտանիքի անդամներն են ուտում, խմում, նստում, ելնում, քնում, զարթնում:
    Չնայած, որ ավետարանի տերը մեծ ընտանիքով էր շրջապատված, որոնք բոլորեքյան մեծ տանն էին պարտակվում (բովանդակվում), բայց և այնպես այս հացատունն էր այն ճանապարհը, որ տանում էր դեպի նվիրական սրբությունը»…

    «…Տունը, թեև, նախնավանդ սովորության համաձայն, ամեն առավոտ անխափան քակորով վառվում է, քուրսին ևս յուր կարգին դրվում է, բայց տան առաստաղի մեջտեղը բացված լայն երդկածակի գոյությունն և նշանակությունն ո՞ւմ հայտնի չէ. երդի՛կն է Հայ գյուղացու հացատան, կամ գլխատան ծխնելույզը:
    Երդի՛կն է լույս ներս թափանցելու պատուհանը, նույն երդի՛կն է օդի տուն ու դուրս անելու միակ ճանապարհը, հո չի՞ կարելի այդպիսի կենսական անհրաժեշտ բացվածքը փակել: Որքան կուզես, թոնիրը, թեկուզ մինչև շրթները վառելիք լցրու և թեժացրու, քուրսուդ տակը թեկուզ հնոց, կամ գյուղացու ասածով` «բաղանիք շինիր», այնպես, որ ոտքերդ խաշվին ու խորովվին, դարձյալ թիկունքդ ու կուրծդ հնար չունիս ցրտից պատսպարելու, շնչառությանդ տաք ու ցուրտ գոլորշին պարսկական ղայլանի ծխից ավելի թանձր է տարածվում օդի մեջ»…

    Քուրսի

    «Մեր լայն թախտի վրա ցերեկները դրված էր լինում քուրսին, որի վրա գցված հին ջեջիմի տակ մենք կոխում էինք սառած ոտքներս ու մեզ թվում էր, թե աշխարհում դրանից ավելի մեծ երջանկություն չէր կարող լինել» (Խաժակ Գյուլնազարյան):

    «…Խրճիթի մեջտեղում դրված էր քուրսին, որի վրա փռված էր բավականին մեծ մի վերմակ, իրար դեմ ու դեմ նստած էին Պետրոսի ծեր հայրն ու պառավ մայրը. հայրը գլուխը քաշ արած մտքերի մեջ խորասուզված ծխում էր, իսկ մայրը ձեռքերը ծալած կուչ էր եկել քուրսու տակ ու մտածում էր. նրանք երկուսն էլ լուռ էին. ո՞վ գիտի ինչպիսի մտքեր էին անցնում նրանց գլխում: Պետրոսը մրսում էր. նա մոտեցավ քուրսուն, ոտքերը մեկնեց քուրսու տակ ու սկսեց տաքանալ»… (Գեղամ Սարյանի պատմվածքներից):

    «Նոր տարվա իրիկունն էր իջնում Վանի վրա: Եղանակը պարզկա էր ու ցուրտ:
    Ամեն ընտանիք, քաշված իրենց տները, ոմանք՝ սենյակների քուրսու շուրջը, ոմանք՝ տանտուններում՝ գոլ թոնրան շուրջը բոլորած, Ամանորի սեղանի բարիքներն էին վայելում» (Մկրտիչ Խերանյան, «Ձա՛յն տուր, ո՜վ ծովակ»):

    Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից՝
    «…Եղեգնյա խսիրի վրա չոր գետնին տարածում են թաղիքները, որոնք ամիսներով չեն շարժում կամ թափ տալիս: Այդ թաղիքներն են գեղջուկի համար բազմոցի փոխարինող կահավորությունները, որոնք ցորեկը հյուրերի և առհասարակ նստելու համար են պետք լինում, իսկ գիշերը մահճակալի պաշտոն են կատարում: Ամառ ժամանակը տան վերի կողմն են զարդարում թաղիքները, իսկ ձմեռը՝ քուրսու շուրջը:
    Քուրսու պատվավոր կողմը, որ համարվում է տան մուտքի հակառակ և ցրտից պաշտպանված կողմը, փռվում է գերդաստանի գլխավորների՝ հոր և մոր անկողինը, որոնք եթե անզավակ են, միասին են պառկում, իսկ եթե անչափահաս երեխաներ ունեն, մեջն են առնում փոքրիկներին և աջ ու ձախից պատսպարում յուրյանց անկողնի մեջ:
    Քուրսու երկու կողմում չափահաս զավակների կամ հոր եղբայրների անկողինն է փռվում, դարձյալ ամուսնու և զավակների ընկերությամբ, իսկ ստորին կողմումը, դեպի դուռը, հասակավոր ամուրի եղբայրների կամ երկու-երեք տարվան ամուսնացած որդու տեղաշորն է, յուրյանց օրորոցով հանդերձ, եթե, իհարկե, արդեն պտղավորված են:
    Բացառություն կազմում են միայն նշանված կամ հարսնացու աղջիկները (որոնք մի տեսակ տեղավորվում են մոր կողքին արտաքուստ) և նորապսակ տղան յուր նորահարսնով: Վերջիններս պառկում են առանձին սենյակում, եթե կա հարմարավորը, հոգ չէ, թե բնավ կրակ չի վառվում և խիստ ցուրտ է, մինչև իսկ եթե այդ սենյակը լինի տնեցոց մառանատունը, ուր զետեղված են ձմեռային պաշարներն ու մթերքները»:

    «…Բուն Բարեկենդանի կյուրակի երեկոյին, ինչպես ասացինք, աշտարակցիք վերջ դրին Ազզենց կալումն ամբողջ երկու շաբաթվան գժություններին, ամենքը միմյանց բարի գիշեր ասելով, ուրախ զատիկ ցանկանալով մտան յուրյանց յուրաքանչյուր հարկի տակն յուրյանց ընտանյաց հետ մեծ պասին դիմավորելու:
    Գյուղումը լռությունը տիրեց, վերջացավ այն կերուխումը, բոլորովին մի հասարակ երեկոյի նմանություն առավ օրը. կարծես թե այս գյուղի մեջ երկու շաբաթ շարունակ ոչինչ արտաքո կարգի բան չէր պատահել:
    Այս արտաքուստ էր. մտի՛ր ամեն մարդի տունը, և բոլորովին ուրիշ տեսարան կտեսնես:
    Տան նախանդամը կամ ծերունին շուրջ արած յուր բոլոր գերդաստանը, շարվել է քուրսու տակը՝ բեարանփակեք անելու:
    Այստեղ ահա նահապետական սուրբ ավանդությունը պարզ արտափայլում է, տան նահապետն յուր լիազոր իրավունքի մեջն է. ամենքը նրա աչքին են նայում, նրանից ակնածում են:
    Իսկ մեր պապը կամ ափուն, քաղցրությունն և սերն երեսին, չէ թե այս անցյալ երկու շաբաթվան նման աղաղակներով ու հարայ-հրոցներով է դիմավորում պասին, քավլիցի, նա համեստ և զվարճալի բարոյական առակներով, հիսուն օրվա հյուր եկող մեծ պասի վերա խոսելով, այս Բարեկենդանի ուրախությունները գժություն համարելով գովում է պասը:
    Մեր ծերունին սրտանց ուրախ է, նա ոչ մի օր յուր չորս կողմն այսպես հավաքված չի տեսել յուր ընտանիքին և մերձավորներին. այսօր նա միայն յուր փոքրիկ գերդաստանի հետ չէ սեղան նստել, նա բազմել է այն սեղանի գլխին, որի չորս կողմն յուր մերձավոր ազգականներն են շարված»…(Պերճ Պռոշյան, «Հացի խնդիր», 1879 թ.):

    Քուրսի (Լուսանկարը՝ Պերճ Պռոշյանի Տուն-թանգարանից)

    «…Ավդոն զարմացած մնաց, երբ քուրսու վրա փռված գտավ ընթրիքի սփռոցը և հազար ու մի տեսակ անուշ կերակրներ շարված: Երկու ձիթի ճրագ հանդիպակաց սյուներին ամրացրած տախտակե ճրագթաթերի (ճրագակալ) վրայից լուսավորում էին սեղանը:
    Քուրսուց վեր՝ տան անկյունում՝ մի նույնպիսի բարելից ընթրիք էր պատրաստված» (Պերճ Պռոշյան):

    «Մեր աղքատիկ համեստ խրճիթը մի սենյակ է միայն, կամ այսպես ասենք՝ հացատուն, որի մեջտեղը վեր թողած ունին մեծ հացի թունդիրը, իսկ մի կողմը, վերին անկյունի մոտիկ՝ կերակուր եփելու կամ քուրսու փոքր թունդիրն է:
    Պատերի տակին շարված են մի քանի մանր թանի ծափեր, կճուճ, բժութ, բղուղ, պուլիկներ, պանրի, կողակաձկան, կամ պասվա զոխ ու բոխի համար, մի քնջումն էլ երկու մեծ կարասներ էին կանգնացրած՝ որ աշտարակցու տան հատուկ սեպհականությունն է. ծալքատեղումն էլ դարսված էին մի քանի հին ու մին անկողիններ՝ երեսին մի հնամաշ կարպետ փռած, մի խոսքով էս տունն յուր բնակիչների և՛ ննջարանն, և՛ ամեն պիտույքներին ծառայող մառանն էր» (Պերճ Պռոշյան, «Կռվածաղիկ»):

    Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանից մի դրվագ

    Մինչև վերջին տասնամյակները Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր անկյուններում ընտանեկան զրույցները, հին ու նոր պատմությունները պատմվում էին հաճախ քուրսու շուրջ՝ ջերմ մթնոլորտում, խսիրի կամ կարպետի վրա, «ջեջիմով» ծածկված, փափուկ բարձերին թիկնած (քուրսին նաև բուժիչ էր ու հոդացավերի, այլ հիվանդությունների կանխարգելիչ)…

    «Քարատակ տուն: Ձմեռվա գիշերը կես է:
    Քուրսու վրա վառվում է այն փոքրիկ լամպը, որ կոչվում է տուզուրիկ ճրագ: Լամպը հազիվ է լուսավորում քուրսու շուրջը: Քուրսու մոտ թիկնած ննջում է Աթա ապերը: Նրա դիմաց նստած է Մինա զիզին:
    Քուրսու վրա, սինու մեջ ձավար է: Մինա զիզին մատներով մաքրում է ձավարի քարերը: Նինջը հաղթում է, մատները քնում են, — ինքը գլուխը կախում է սինու վրա, ապա ցնցվում է, նորից է քարերը մաքրում և նորից քունը տանում է: Քուրսու վրա մռռում է կատուն»…

    «…Պապս քուրսու մոտից չէր հեռանում: Նա սովորություն չուներ գյուղի հրապարակը գնալու:
    Քուրսու մոտ կնստեր, բրդե շալը ուսին կգցեր ու կմտմտար, երբեմն ինքն իրեն կժպտար, բարի և անչար մարդու ժպիտով:
    Մանավանդ ձմեռը հյուրն անպակաս էր: Ով էլ լիներ, ինչ գործով էլ գար, մի օրվա փոխարեն պապս նրան պահում էր երկու, երեք օր…
    …Նստում էին մինչև աքլորականչը, պատմում անցած օրերից, վերհիշում մեռած մարդկանց, վաղուց եղած դեպքեր ու վաղեմի պատմություններ:
    Մենք էլ էինք նստում այնքան, մինչև քունը հաղթեր, գլուխներս հենեինք քուրսու թախտին, մինչև տատը բոթեր մեզ, զարթեցներ ու վեր կենայինք, որպեսզի վերմակի տակ մի քիչ էլ լսեինք նրանց զրույցը: Պապս այնքան էր պատմել իր գլխով անցածը մեզ և հյուրերին, որ հենց խոսքի կծիկը ետ տար թե չէ, մենք պիտի իմանայինք, թե ո՞րն է պատմում»…

    «…Իր որդու մասին պապս մեզ հետ չէր խոսում և եթե ձմռան գիշերներին քուրսու մոտ նստած հյուրերից մեկն ու մեկը պատահմամբ կամ անզգույշ հարցով հիշեցնում էր նրան այդ մասին, պապս «է՜հ» էր անում, ուսերը թոթովում և, մի քիչ լուռ մնալուց հետո, շարունակում զրույցը: Պատահում էր, որ ձմռան գիշերին մեզնից մեկն ու մեկը հանկարծ զարթնում ու գլուխը հանում էր վերմակի տակից:
    Այդ գիշերներին շատ անգամ տեսնում էինք տատիս ու պապիս՝ քուրսու մոտ նստած: Երբեմն նրանք լուռ ննջում էին»…(Ակսել Բակունցի պատմվածքներից):

    Վախթանգ Անանյանից՝
    «Հետո բոլորեցինք քուրսու շուրջը, տասը-տասներկու հոգով, ու ոտքներս կախեցինք նրա տակ՝ իրար խառնվեցին. դե ե՛կ, այդքանի միջից ջոկիր քո ոտքերը… Դրա մասին էի մոլորված մտածում, երբ հաց դրին քուրսու վրա, թոնրի մեջ թխած գարու բոքոններ, որ այն ժամանակ մուրազի նման բան էին սովահար մարդկանց համար:
    Քուրսու ուղղությամբ առաստաղում մի անցք կար, որի միջից երևում էր երկնքի մի կտորը՝ մի քանի աստղերով: Առաստաղի գերանները ձյութի նման սև էին, իսկ պատերից կախված ձեթի ճրագը ճրթճրթալով ծուխ էր արձակում, որ սյունն ի վեր ձգվում էր դեպի երդիկը» («Անլեզու ընկերներ»):

    «…Մեզ տեսնելով, կանայք իսկույն վեր կացան և ակնածությամբ խոնարհեցին իրենց գլուխները: -Այ հազար բարո՜վ, իմ գլխու վրա՜, իմ աչքի վրա եք եկե՜լ, իմ տուն ձեզ փեշքե՜շ, իմ մալ ու մուլք ձեր ոտքի տա՜կ, — սրտալի ասաց ծերունին, արևելյան ձևով խոնարհվեց, ձեռքը դրեց կրծքին և հրավիրեց նստել քուրսու շուրջը: Հարսները մի անկյուն քաշվեցին ու սպասում Էին սկեսրոջ հրամաններին: Ի՞նչ կա աշխարհում ավելի հաճելի բան, քան քուրսու տակ կախվելը հունվարին, որսից գալուց հետո, երբ շեմքում բուքն Է ոռնում, և քամին ձյուն է փչում երդիկից ու դռան ճեղքերից:
    Տաքացանք, տրամադրություններս բացվեց և է՛լ ավելի զվարթացանք, երբ հարսներից մեկը սուփրեն փռեց քուրսու վրա ու մեջտեղ եկան ոչխարի ղավուրման, թթուն, հորած պանիրը, ղայմախը և մրսած մարդու միակ փրկությունը՝ թթի հայտնի օղին: — «Էծը էծի համար լավ է, քան մի սուրու ոչխարը», — ասաց ծերունին ամենալավ պատառներն ու ամենամեծ քամակները իմ ու ընկերոջս առաջ դնելով…» (Վախթանգ Անանյանի պատմվածքներից):

    Երևանի Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստի թանգարանում

    «…Գուցե և հոգնածությունն էր մշուշել իմ գիտակցությունը: Չեմ հիշում. միայն գիտեմ, որ առաջին անգամ Ձորագյուղ գալը դարձավ իմ կյանքի լավ գիշերներից մեկը:
    Ձիապանն ինձ տարավ իրենց տունը: Ինչպե՜ս անուշ մրափեցի թոնրի մոտ, քուրսու վրա:
    Բավական ուշ աչքս կիսաբաց արի և նայեցի երդիկին:
    Ձմռան գիշերից մի քիչ դեռ կար: Ես նորից փաթաթվեցի վերմակի մեջ, ոտքերս կախեցի տաք մոխրի վրա, և քնի ու երազի սահմանում օրորվեց գիշերվա անիրական աշխարհը» (Ակսել Բակունց, «Մթնաձոր»):

    «…Գյուղում մարդիկ կային, որ քուրսու տակ մտած, չէին նկատել դեռ, որ գարունը եկել է»:
    «…Ձմեռը որ քուրսու տակից դուրս չգանք, առուն ինքն իրեն չի փորվի, ու գարնանը ջուրը ճամփա չի գտնի դեպի մեզ գալու համար» (Անահիտ Սահինյան, «Ծարավ»):

    20-րդ դարի կեսերից, ջեռուցման նոր միջոցների (թիթեղյա կամ էլեկտրական վառարանների) տարածմամբ քուրսին մոռացության մատնվեց…

    «…Քուրսին մնաց:
    Նոր բնակարանում այդ քուրսին հին գյուղացու շորեր հագած դերասանի նման է: Կենտրոնական ջեռուցման խողովակները լուռ արհամարհանքով են նայում նրան, բայց ծերացած ծնողներիս համար նա Զարիկի հիշատակի նման հարազատ է:
    Շուշիկն էլ մեծ ավյունով պաշտպանում է քուրսին: Ես նախ` գլխի չեմ ընկնում, ապա հասկանում եմ, որ նա պարզապես ուզում է որքան կարելի է հաճելի դարձնել ծերունիների կյանքը»…(Խաժակ Գյուլնազարյան, «Մերոնք»):

    «Քուրսին ասացեալ ջերմարան սեղանիկ»-ը՝ Ճապոնիայում այսօր էլ լայն կիրառություն ունի:

    Ձմեռային այս օրերն աննկուն կամքով, հերոսաբար հաղթահարող փառապանծ Արցախ աշխարհին ու ողջ Հայաստանին հաղթական ու պայծառ ապագայի մաղթանքով…

  • «ՀԱԶԱՐ ՇԵՓՈ՛Ր ՀՆՉԵՆ ԹՈՂ ԱՅՍ ԱՌԱՎՈՏ»…

    «ՀԱԶԱՐ ՇԵՓՈ՛Ր ՀՆՉԵՆ ԹՈՂ ԱՅՍ ԱՌԱՎՈՏ»…

    «ՀԱԶԱՐ ՇԵՓՈ՛Ր ՀՆՉԵՆ ԹՈՂ ԱՅՍ ԱՌԱՎՈՏ»…

    «Հազար շեփո՛ր հնչեն թող
    Այս առավոտ,
    Հազար թմբու՛կ խփեն թող
    Այս առավոտ»՝
    նշանավորելու համար տարեդարձի օրն ազնվագույն Հայորդու՝ Գարեգին Տեր-Հարությունյանի՝ Նժդեհի (1886, հունվարի 1 — 1955, դեկտեմբերի 21), անզուգական գործունեությամբ ռազմական ու պետական գործչի ու իմաստուն խորհրդատուի, որի մտքերն ու հորդորներն այսօր հատկապես խիստ արդիական են:

    Նա կարևորել է սեփական ազգի պատմության իմացությունն ու անցյալից դասեր քաղելը, շեշտելով, որ ազգային ինքնաճանաչմամբ, «դժբախտությունների իրական պատճառները, ազգի իսկական վերքերը» ճանաչելով ու դեպքերի վերագնահատմամբ է հնարավոր փոփոխական իրավիճակներում ճիշտ ուղով ընթանալ:
    Համարելով, որ «ուժը միայն նյութական ազդակները չեն, այլև՝ մի ժողովրդի առաքինությունները», Նժդեհը հորդորում է (որոշ քաղվածքներ՝ Նժդեհի՝ «Էջեր իմ օրագրէն»-ից).

    «Ապրե՞լ ենք ուզում՝ լինենք ուժե՛ղ ազգովին:
    Լինենք ուժե՛ղ, ուժեղ՝ ազգովի՛ն. ահա՛ հրամայականը:
    Լինենք ուժե՛ղ այնքան, որ մեր անպարտելիութիւնը առ ոչինչ դարձնի մեզ ծանօթ այն բոլոր դժբախտ պայմանները, որոնք դժւարացնում են մեր ցեղի ինքնապաշտպանութեան գործը»:

    «…Կայ հոգեբանական գերադասութիւնը, կայ բարոյական ոյժը — աշխարհի պէս հին, բայց միշտ էլ՝ թարմ եւ հրաշագործ, որին տիրապետող ազգը քիչ անգամ է գլուխ ծռել իրենից նիւթապէս տասնապատիկ ուժեղ թշնամու առաջ:
    Բարոյական ո՛յժն է գօտեպնդում փոքր ժողովուրդներին ու բանակներին անհաւասար կռւում. նա՛ է դէպի յաջողութիւն ու յաղթանակ առաջնորդում թւապէս թոյլերին՝ մեծամեծ հակառակորդների դէմ: Նա եղե՛լ է եւ է՛ այսօր միակ ապաւէնը մեզ նման փոքրաթիվ ժողովուրդների:

    Եւ այսօր, մեր դրութեան մէջ, միայն նա՛ — բարոյական ո՛յժը, կարող է ապրեցնել մեզ: Ուրեմն, ճանաչե՛նք նա որպէս մի ընդհանուր Աստւածութիւն, լինե՛նք ուժեղ — արեւի տակ մեր տեղն ու գոյութեան իրաւունքը պահելու համար:

    «Հայրենասիրութի՛ւն — մարդկային առաքինութիւնների թագն ու պսակն է դա: Մարդկային բարոյական յատկութիւնները իր մէջ միացնող այդ գերագոյն առաքինութի՛ւնն է ազգերի գոյութեան անհրաժեշտ պայմանը եւ անսպառ աղբիւրը նրանց ոյժի եւ մեծութեան: Նա այնքան ջերմ է մի ժողովրդի մէջ, որքան փոքր է այդ ժողովուրդը եւ որքան ամբարիշտ են նրա հարեւանները…

    Այդ նւիրական զգացումը զարգանում է աստիճանաբար:
    Սկզբում՝ բնազդական, զարգանալով՝ նա դառնում է իմացական՝ ոգիանու՛մ է նա:
    Առաջին դէպքում անհատը թելադրւում է, մղւում մի բնազդային զգացումից, երկրորդ դէպքում՝ նա գիտակցօրէ՛ն կատարում է մի պարտականութիւն:

    Նա զարգանում է ժողովուրդների ինքնագիտակցութեան եւ արժանապատւութեան զգացումի հետ, ընկնում՝ նրանց նիւթակրօնութեան, շռայլութեան, սեղմ ասած՝ նրանց բարքերի ապականութեան հետ, մեծապէս արագացնելով նրանց անկումը:

    Հայրենիքներն ապրում են հայրենասիրութեամբ, ընկնում՝ նրանց պակասի պատճառով:

    Մեր ժողովուրդն առանց հայրենասիրութեան այն է, ինչ որ մի մարմին՝ առանց հոգու:
    Դա մայրն է — իր նման փրկարար — մի շարք առաքինութիւնների՝ գաղափարականութեան, անձնւիրութեան, արիութեան:
    Դա պատերազմողի բարոյական ամրութիւ՛նն է, կախարդական զրա՛հը, անվրէպ զէ՛նքը:

    Հայրենասիրութեամբ հարուստ ժողովուրդը դէպքերի խաղալիքը չէ՛, այլ՝ նրանց հրամայո՛ղը:

    Այդպիսին սովորական «նաւաբեկութիւնների» ժամանակ չի՛ զինաթափւում բարոյապէս: Վստահ իր բարոյական ոյժերին, նա շատ շու՛տ է ուղղում իր մէջքը՝ վերագրաւում իր նախկին դիրքերը, դրութիւնը:

    Հայրենասիրութեան հետ բարձրանում են ազգերը, ընկնում՝ նրա հետ:
    Փոքր ազգերը պարտադրօրէն աւելի՛ հայրենասէր պիտ լինեն, քան մեծերը, մենք՝ աւելի՛, քան՝ բոլորը:
    Հայրենապա՛շտ պիտի լինենք մենք»:

    «Ռազմավարի հանճարը բղխում է իր հոգու վեհութիւնից:

    Ասել ենք, թէ ժողովուրդները իրե՛նք են դարբինը իրենց ճակատագրի:
    Աւելի ճիշտ պիտ լինէր, եթէ ասէինք՝ «Մի ժողովրդի ճակատագրի դարբինը նրա մտաւորականութիւ՛նն է:
    Իսկական առաջնորդը շատ անգամ չի նշանակւում, նա երեւան է գալիս, երբ նրա կարիքն է զգացւում, նա յայտնւու՛մ է վտանգի ժամանակ:
    Նա առիւծների խումբը ղեկավարելու նշանակւած ոչխարը չէ, այլ՝ ոչխարների հօտը կառավարող առիւ՛ծը:
    Նրա համար զինւորը, մարդը այն չէ, որ տեսնում ենք, մարմի՛նը չէ մարդ նրա համար, այլ այն, որ կարող է լինե՛լ, այն, որ ընդունա՛կ է լինելու մարդը, այն, ինչ որ ի՛նքն է ուզում, որ լինի իր զինւորը, իր առաջնորդութեան յանձնւած մարդը:

    Նրա համար երեք բարձր ճշմարտութիւններ ունի ժողովրդական ինքնապաշտպանութիւնը — հոգեբանականը՝ պէտք է լինել արի՛,
    բարոյականը՝ պէտք լինել անձնազո՛հ,
    քաղաքականը՝ պէտք է լինել ինքնայա՛րգ:

    Ահա՛ թէ ինչու կատարեալ առաջնորդը նախ հոգեբանօրէն վերստեղծում է իր բանակը, տալով նրան իր հոգին:
    Դա ասել է միաժամանակ եւ դաստիարակ:
    Եւ հոգեբան է նա:
    Նա իր բանակի հոգիի մոգական բանալին ունի: Նա գիտի, որ հաւատ ներշնչել զինւորին, կը նշանակի տասնապատկել նրա ոյժերը:

    Քիչ անգամ է նա դիմում զինւորների բանականութեան, բայց միշտ էլ՝ սրտին: Նա սի՛րտ է դնում իր ամէն մի խօսքի մէջ, ահա’ թէ ինչու եթէ կտրէք նրա խօսքերը՝ նրանցից արիւն կը կաթի:
    Նա գիտի, որ կռւի ժամանակ զինւորը աւելի բարոյական մենակութիւնի՛ց է վախենում, քան՝ մահից, ահա’ թէ ինչու նա երեւում է ամէն տեղ, հասնում ամէնին, որպէսզի ոչ ոք — զինւոր թէ ղեկավար — իրեն մենակ չզգայ, որ անխաթար պահի զօրքերի ներքին բարոյական կապը, որ ամէն մէկին զգացնել տայ, թէ իր հետ է ամբողջ բանա՛կը, ա՛զգը, ցե՛ղը եւ ինքը՝ Յաջողութեան Աստւա՛ծը:
    Նա գիտի եւ հետեւեալը.

    • Զինւորի համար կռւի ժամանակ Դրօշակը, Ազգը, Հայրենի երկիրը եւ սրա սրբութիւնները խորհրդանշողը՝ դա իր Առաջնո՛րդն է. ահա’ թէ ինչո’ւ կատարեալ առաջնորդը միշտ էլ իր զօրքերի հետ է, նրանց կողքին եւ նրանցից առաջ»:

    «…Իր հողի վրայ կռւող, ինքնապաշտպանւող ժողովուրդի հետ են իր մեծ մեռելները — մի ոյժ, որի առաջ անզօր են բոլո՛ր տեսակի ոյժերը:

    Նրա հետ է իր երկրի Արեւը, որի առաջ թշնամին «ձիւնէ մեծութիւն է միայն»:
    Նրա սիրտը լցնում է իր դաշտերի շունչը, իր լեռների սէգութիւնը:
    Նրան օրհնում է Հայրենի երկինքը:
    «Յաղթութի՜ւն» — աղօթում են կանայք ու կոյսերը նրա համար:
    «Յաղթութի՜ւն» — երգում են մանուկները:
    «Յաղթութի՜ւն» — ղօղանջում են զանգերը:

    Բոլորը եւ ամէն ինչ կանչում է, ասում՝ «Քեզ հե՛տ ենք, յառա՜ջ»: Ամէն ինչ եւ բոլորը կանչում եւ հրամայում են նրան՝ «Յաղթի՜ր մեզ համար»:
    Եւ յաղթու՛մ է նա:

    Այսպէս, եւ գաղափարապա՛շտ է կատարեալ ղեկավարը»…

  • «ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԱՂԸ»

    «ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԱՂԸ»

    «ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԱՂԸ»

    «Ռանչպարների կանչը»…
    Քաղաքական իրավիճակի պարտադրանքով՝ ազգային ինքնապաշտպանության ու ազատության համար պայքարի ելած Հայ ֆիդայիների պատմության էջերից մի դրվագ՝ հայդուկային շարժման քաջարի դեմքերից մեկի՝ Գևորգ Չաուշի ու նրա զինակիցների մասնակցությամբ…
    Անդրադառնալով 16 տարեկանից Առաքելոց վանքի դպրոցում անցկացրած իր 2 տարիներին, Գևորգ Չաուշը պատմում է.

    Գևորգ Չաուշ

    «Մնացի այնտեղ (Առաքելոց վանքում- Ս. Պ.) երկու տարի, սակայն այնտեղ կիմանայի, կզգայի Հայություն կար, մանավանդ՝ Արաբոն ու Լևոնը կային։
    Երբեմն կհանդիպեի վանքը, իրենց համար ծառայություն կընեի և այնտեղէն գինովցա։ 1888 թ. մայիս ամսի 7-ին հրաժարվեցի վանքից, գնացի տուն, բայց շարունակ գործ ունեի զենքի հետ…
    Բոլոր գերդաստանով ինձ սիրում էին, որովհետև այբուբեն գիտեի, իսկ տերտերը (Գևորգի հորեղբայրը, Ս. Պ.) շատ կը բարկանար ու կը նախատեր զիս. կըսեր, թե զենքի հետը գործ չունի՛ս, փորձե Ավետարան, Մաշտոց և շարական կարդալ, բայց ես ոչ ոքի չէի լսեր, ոչ ոքի ալ չէի հնազանդվեր…
    Թողի հեռացա գյուղես, կրկին վերադարձա Առաքելոց վանք, որպեսզի ընկերանամ Արաբոյին և Լևոնին» (Ավո, «Գևորգ Չաուշ», Պեյրութ, 1972, էջ 23—24, մեջբերումը՝ Ս. Կ. Պողոսյանի՝ «Գևորգ Չաուշ» հոդվածից):

    Քանի որ Հայրենիքը ոչ միայն Հայրենի Հողն է, այլև այդ Հողի վրա ապրած Նախնիների ու նրանց սերունդների միությունը, և այդ պատմությունն է մեր իմաստուն խորհրդատուն՝ Հայ գրողներից ոմանք հավերժացրեցին անցյալի հիշատակները…

    Ազգի հարատևման, ազգային իրավունքների պաշտպանության, «Հայրենյաց փրկության» համար ոտքի ելած մի խումբ Հայորդիների կերպարն է կերտել նաև Խաչիկ Դաշտենցը:
    «Նրանք «քաջակազմ մարդիկ էին, տապից ու պաղից թրծված երեսներով։ Ոմանք ալեհեր էին, ինչպես Սպաղանաց Մակարը, որ մեծացել էր բազում կռիվների մեջ»։
    …«Այդ հայդուկներից ամեն մեկը վերքերի և հին ու նոր սպիների մի թանգարան է»,- գրում է Դաշտենցը:
    Նրանք կռվում էին, նաև՝ «հողմի շառաչի» պես խրոխտ պարում: Ու սիրված էին ժողովրդի կողմից…

    «Տարոնի ժողովուրդը սիրում էր համեստ արտաքինով այդ խորհրդավոր մարդուն, որ կարծես մեր անցյալի մշուշներից ելած մի ուրվական լիներ։

    Երբևիցե կռացած նայե՞լ եք մութ քարայրից ներս։ Կարողացե՞լ եք անմիջապես կռահել, թե նա ինչպիսի խորհրդավոր անցքեր ու ոլորաններ ունի։ Այդպես էր շեկ մազ ու մորուսով, նիհար, ոսկրոտ այդ մարդը։ Նրա զինական անունը Հրայր էր, ոմանք նրան «Դժոխք» էին ասում, բայց ժողովուրդը նրան կնքել էր՝ «Քարայր»։ Եվ այդ անունը որքա՜ն հարմար էր նրան։

    Իսկապես քարա՛յր էր նա, խորհրդավոր ու մութ։
    Հազիվ ծագած՝ իսկույն անհետանում էր։
    Ցերեկները նրա տեղը Հայ շինականի գոմի կամ մարագի մի մութ անկյունն էր՝ տրեխը հագին, արախչին գլխին, իր շուրջը ժողոված մարդկանց հրեղեն խոսքերով քարոզ կարդալիս, իսկ գիշերները ճամփորդում էր դերվիշի կերպարանքով՝ գավազանը ձեռքին և տիկը շալակին»։

    Խաչիկ Դաշտենցի՝ «Ռանչպարների կանչը» գրքից մի հատված՝ ահավասիկ.

    ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԱՂԸ

    «Պահակության հաջորդ շաբաթը Գևորգ Չաուշը ինձ պատվիրեց գնալ Դաշտի գյուղերը ալյուրի մաղ բերելու։ Շատ զարմացա այդ պատվերի համար։ Նրա խնդրածը այնքան հասարակ բան էր, որ ես նույնիսկ անհարմար գտա, որ Չաուշը ինձ պես երիտասարդին այդպիսի հանձնարարություն է տալիս։ Վիրավորվեցի իբրև տղամարդ։
    Ես դեռ քիչ բան գիտեի ֆիդայիների առօրյայի մասին։ Մտածում էի, թե միգուցե ալյուր ունեն պահած որևէ տեղ, պետք է շտապ հաց թխվի և մաղ է հարկավոր։ Լսել էի մանավանդ, որ կռիվներից առաջ ֆիդայիները մեծ քանակությամբ հաց են թխում և թաքցնում այն տեղամասի տարբեր մասերում, ուր պետք է տեղի ունենար գալիք ճակատամարտը։ Բայց ճանապարհին սոսկալի մտքեր պաշարեցին ինձ։ Արդյոք Չաուշը մի չար դիտավորություն չունե՞ր նորից առիթ ստեղծելու, որ ես հանդիպեմ կանանց և ենթարկվեմ աղետաբեր փորձությունների։ Մի՞թե նա չգիտի, որ մաղը սովորաբար կանայք են օգտագործում։ Ինչու՞ նա ինձ կապեց տղամարդուն ոչ վայել այդպիսի մի գործի հետ։
    Եթե նա ինձ հանձնարարեր բեռներով ալյուր տեզափոխել հայդուկների համար, ես սիրով հանձն կառնեի այդ ամբողջ պաշարը մեջքով փոխադրել իր ուզած տեղը, ուզած հեռավորությունից։ Իսկ մաղն ի՞նչ է, որ տղամարդը իրեն հպարտ զգա մաղ բերելու համար։ Այն էլ ինձ պես հայդուկը, որի պատանքը արդեն չափված–դրված է իր պայուսակի մեջ։ Բայց ինչ արած, կյանքում լինում են պահեր, որ մարդ ստիպված է գնալ նաև մաղի ետևից։
    Շատ մարդիկ անցան, բայց ոչ մեկը մաղ չէր ծախում։
    Սկսեցի վերհիշել, թե ո՛ր գյուղերում բարեկամներ կամ ազգականներ ունեմ։ Նրանցից որևէ մեկի մաղը կվերցնեմ և շտապ կտանեմ Գևորգ Չաուշին։ Հիշեցի, որ Տերգեվանք գյուղում մորաքույր ունեմ։ Հայտնի հաց թխող է։ Կմտնեմ մորաքրոջս տուն, նրա ալյուրի մաղը կվերցնեմ և կվերադառնամ Մառնիկի անտառը։ Եթե այդ էլ չեղավ, կգնամ Բերդակ և կփնտրեմ այն բերդակցու տան մաղը, որի սամիրով ճաշը կերել էի հողաչափի ժամանակ։

    Տերգեվանքը հայտնի ֆիդայի Մխո Շահենի գյուղն էր։ Իմ որոնած տունը գյուղի ծայրին էր, և դուռը՝ բաց։ Մշեցիք աշխատանքի գնալիս դռները չեն փակում։
    Ներս մտա։ Ուղիղ իմ դիմաց պատից կախված էր իմ մորաքույր Ռեհանի բավական խոշոր մաղը։ Տանը ոչ ոք չկար։ Մաղը պատից ցած առա և հանգիստ քայլերով ելա շեմքից, դուռը բաց թողնելով այնպես, ինչպես որ կար։
    Հպարտ քայլում եմ ճանապարհով, շտապելով Բերդակի մոտով հասնել Մառնիկի սարը և ներկայանալ Գևորգ Չաուշին։ Սակայն Բերդակին չհասած հրաձգության ձայն լսեցի։ Տեսնեմ՝ անթիվ–անհամար քրդեր և օսմանլու զորք Բերդակի մոտ կռվի են բռնվել մի քանի ֆիդայիների հետ։ Երկուսին ճանաչեցի՝ մեկը Գևորգ Չաուշն էր, իսկ մյուսը՝ Գալեն։
    Անհավասար կռիվ էր, և Գևորգն ու Գալեն շատ նեղն էին ընկած։
    Երբ ավելի մոտեցա, տեսա մի երկրորդ քարաժայռի ետև դիրք մտած կրակում են Մառնկա Պողեն, Ալվառինջու Սեյդոն և Մշեցի Տիգրանը։ Բամբկու Մելոն էլ այնտեղ էր։ Նա և Ջնդոն փոխնեփոխ կրակում էին մի հրացանով։
    Ընդամենը մի քանի ժամ չկար, որ բաժանվել էի և հանկարծ վերադարձիս ճանապարհին դեմ եմ առնում մի կատարյալ ճակատամարտի։ Ես անմիջապես խլեցի սպանված զինվորներից մեկի հրացանը և շտապեցի միանալ ֆիդայիներին՝ առանց իմ մաղից բաժանվելու։
    Հենց որ մոտեցա Գևորգ Չաուշին և Գալեին՝ որոտաց ուժգին համազարկ։ Ուշադրություն գրավելու համար, թե խորամանկությամբ, ես մաղը վեր բարձրացրի, որոտաց երկրորդ համազարկը։
    Մաղը տարա դեպի աջ և դեպի ձախ՝ համապատասխանորեն թեքելով իմ գլուխը։
    Մաղի ամեն մի շարժումին հետևում էր մի համազարկ։
    Ու հանկարծ թանձր մշուշ իջավ լեռան վրա։ Ես մաղը մի քանի անգամ մշուշի միջով աջ ու ձախ տարա և բարձրացրի վեր։
    Եվ ի՜նչ… թշնամին խուճապահար ետ դարձավ։
    Երկու հազարից ավելի թուրքեր և քրդեր աղաղակելով սկսեցին փախչել։ Ու բերնեբերան տարածվեց սուլթանի զորքի մեջ և ամբողջ Մշո դաշտում, թե Գևորգ Չաուշի կողքին երևացել է մի մարդ՝ ձեռքին վահանի նմանությամբ մի նորահնար զենք, որ անխոցելի է գնդակների դեմ։ Որ եթե այդ մարդը խաղում է այդ գործիքի հետ կամ մատներով դիպչում նրան, երկնքից կրակ է թափվում։ Որ ֆիդայիները սուլթանի զորքի դեմ պաշտպանվում են մաղի ձևով շինված մի կլոր զենքով։
    Պատմում էին, որ նույնիսկ աստվածն է պաշտպան կանգնում Հայ ֆիդայիներին՝ վերևից մշուշ իջեցնելով լեռներին, որի միջից միայն այդ մազանման գործիքն է երևում և Գևորգ Չաուշի գլուխը, կողքին՝ զենքը բռնած այդ հսկա մարդու կերպարանքը…
    Որ ոչ միայն Գևորգ Չաուշի, այլև նրա բոլոր հայդուկների պարանոցից զորավոր հմայիլ է կախված։
    Եվ երգեր հորինեցին Գևորգ Չաուշի վրա, նրան դարձնելով առասպելական հերոս, թե նա այնքա՜ն քաջ է, որ թշնամու գնդակները մաղով է ժողովում։

    Ու Տերգեվանքցի իմ խեղճ մորաքրոջ մաղի հետ կապված Բերդակի կռվի այդ զարմանալի պատմությունը գնաց հասավ սուլթան Համիդի ականջը, օսմանյան կայսրության բոլոր ծայրամասերը թնդացնելով Հայ ֆիդայիների անօրինակ խիզախության համբավով։

    Մառախուղը գնալով այնպես թանձրացավ մեր շուրջը, որ մենք ապահով կարող էինք հեռանալ Բերդակի սարից։ Իմ մաղը մի անգամ էլ հաղթական բարձրացավ օդի մեջ, փայլեց արևի տակ և անհետացավ մշուշում…
    Գնալու ժամանակ նկատեցինք, որ Գալեն ծանր վիրավորված էր թևից։ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն նրան Խութա սարերով տարան դեպի Սասնո կողմերը։

    Ալվառինջու Սեյդոն իմ հրաշագործ մաղը ձեռքին Բամբկու Մելոյի հետ բարձրացավ դեպի իր քերծը, իսկ ես և Գևորգ Չաուշը բռնեցինք Ֆարխինի ճամփան։

    Ֆարխինում Գևորգը ծանոթ լրաբերներ ուներ, որոնք տեղեկացրին իրեն, թե ռոմի թուրքերը շատ մտահոգված են Հայերի նորահնար զենքով և այդ կապակցությամբ նույն օրը Ֆարխինի մեջ օսման սպաների գաղտնի ժողով կա։
    Հայդուկապետը ծպտվեց թուրք սպայի հագուստով, ինձ էլ ասկյարի շոր հագցրեց և երեկոյան մտավ սպաների ժողովասրահը։
    Բոլորը ոտքի ելան, բարևեցին և խնդրեցին, որ ինքն էլ մասնակցի ժողովին։
    Հարցրին իրեն.
    — Որտեղի՞ց կուգաս։
    — Վանից կուգամ և Պոլիս կերթամ, — ասաց Գևորգը։
    — Երևի լսած կաք Բերդակի կռվի և Գևորգ Չաուշի նորահնար զենքի մասին։
    — Լսած կա՛մ:
    — Վանքի կռվից հետո դա ամենաահեղ զենքն է, որ հնարել են Հայերը՝ Գևորգ Չաուշի ղեկավարությամբ։
    — Այո՛, այդ առթիվ սուլթանը շատ մտահոգ է։
    — Եվ, երևի, այդ գործով էլ Պոլիս եք կանչված։
    — Այդ արդեն իմ և սուլթանի գիտենալիք գործն է, — կարճ կապեց Գևորգը։
    — Դե, նստի՛ր, նստի՛ր, քո ներկայությունը մեր ժողովին շատ կարևոր է և պատվավոր։
    — Սեղանի վրա միայն մե՛կ օրակարգ կա,- ասաց նախագահը,- Գևորգ Չաուշի գլուխը բերողին հազար կարմիր ոսկի կա. այդպես է խոստացել սութլան Համիդը։ Ձեզ ո՞վ պիտի բերե Գևորգ Չաուշի գլուխը, — հարցրեց ժողովի նախագահը սպաներին։
    Բոլոր սպաները ապշած իրար երես նայեցին։ Որևէ մեկը չհամաձայնեց։ Լռեցին ամենքն էլ։
    — Ո՞վ պիտի բերե, — նորից հնչեց նախագահի ձայնը։
    Քիչ հետո Գևորգը մատ բարձրացրեց.
    — Ե՛ս պիտի բերեմ Գևորգ Չաուշի գլուխը, պարոն նախագահ, — ասաց Գևորգ Չաուշը։
    — Դու՞ք… չեմ կարծում:
    — Չե՞ս կարծում… Ա՛ռ, սա Գևորգ Չաուշի՛ գլուխն է, — ասաց հայդուկապետը դեպի նախագահը երկարելով իր գլուխը, — այդ հազար ոսկին էլ տար դիր քո կնկա վարտիքի մեջ։
    Սարսափ տիրեց բոլոր սպաներին։

    Գևորգ Չաուշն ասաց իր խոսքն ու քայլեց, ես էլ ետևից դուրս եկա։
    Ֆարխինից վերադարձին իմացանք, որ Մառնկա Պողեն և Արտոնքա Ջնդոն վիրավոր Գալեին ճանապարհին իջեցրել էին Ղասմբեկի քյոշկը և ապավինել նրա կնոջը՝ Ջեմիլի խնամքին, որը հանձն էր առել բուժել վիրավոր Գալեի թևը»…

  • «ՔԱՐԱՎԱ՜Ն… ԴԱ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՇԱՐԺԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՆ Է»…

    «ՔԱՐԱՎԱ՜Ն… ԴԱ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՇԱՐԺԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՆ Է»…

    «ՔԱՐԱՎԱ՜Ն…
    ԴԱ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՇԱՐԺԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՆ Է»…

    Հնագույն շրջանից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհն իր աշխարհագրական դիրքով միջազգային առևտրական ուղիների հանգուցային կենտրոններից էր:

    Բազմաթիվ երկրների ու քաղաքների միջև ձգվող առևտրային ճանապարհներին կառուցված քարավանատների առատությունը վկայում է երբեմնի աշխույժ անցուդարձի մասին: Եվ տարբեր կողմեր գնացող ուղիներից անցնում էին նաև Երևանով (Թավրիզ — Ջուղա — Երևան — Էջմիածին — Կարս — Էրզրում)…

    Ուղտերի քարավան՝ Էջմիածնում (1912թ.)

    17-րդ դարի Հայ պատմիչ, մատենագիր Զաքարիա Քանաքեռցին (1627-1699), որը հայտնի է նաև Զաքարիա Սարկավագ անվամբ, վկայում է, որ այլևայլ քաղաքներից Երևան եկող վաճառականներն այստեղից գնում ու իրենց քաղաքն էին տանում զանազան ապրանքներ։
    Հիշատակելով Թավրիզից բազում քարավաններով եկող վաճառականներին, նա գրում է.
    «…Նոյնպէս եկին եւ ՛ի Թաւրիզոյ բազում կարաւան, եւ գնեցին բրինձ, բամբակ, իւղ, պանիր, ճրագու, ձէթ, կաշի, մորթ, եւ այլ զոր ինչ կամեցան՝ առին եւ ի գիշերի գնացին ճանապարհն վասն հովոյն»… (Զաքարիա Սարկավագ, Պատմագրութիւն, հ. 2, էջ 54)։

    Շուկա՝ Գորիսում, 1930 -ական թվականներ (Լուսանկարը՝ Հայաստանի Պատմության թանգարանի հավաքածուից)

    Ծագումով ֆրանսիացի՝ Ռուսաստան տեղափոխված և երկար տարիներ Անդրկովկասում ծառայած, «Հայկական մարզում» որպես վարչության խորհրդական, եկամուտների և պետական տուրքի վարչության պետ աշխատած ազգագրագետ Իվան Շոպենի (1798 — 1870) վկայությամբ՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակներում (19-րդ դարի առաջին քառորդի վերջերին) Երևանում պահպանվել էին 7 քարավանատներ, որոնք գոյություն ունեին 17-18-րդ դարերից։ Երթևեկող վաճառականներին սպասարկելու նպատակով իջևանատներին կից կառուցված էին ախոռներ, պահեստներ, գիշերելու համար սենյակներ ու մի շարք կրպակներ։

    Շերամի բոժոժ տեղափոխող ուղտերի քարավան, Գորիս, 1930 -ական թվականներ (Լուսանկարը՝ Հայաստանի Պատմության թանգարանի հավաքածուից)

    Դեռևս 13-րդ դարի հայտնի ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն, Երզնկայում հանգրվանելուց հետո, 1270-ական թվականներին հաղորդել է, որ այդ քաղաքում է մշակվում աշխարհի լավագույն բամբակյա գործվածքը՝ «բուքրամը»:
    Պետական վերահսկողության բացակայության պատճառով, հատկապես 17-19-րդ դարերում ճանապարհներն անվտանգ չէին, հաճախակի էին «ճանապարհային ելուզակների»՝ քոչվոր ցեղերի ավազակային հարձակումները (հատկապես ամռան ամիսներին իրենց հոտերով Երզնկայի դաշտ տեղափոխված՝ «քարվան կտրող» քրդերն էին կողոպտում):

    Քարավանի վրա հարձակումը պատկերող՝ միջնադարյան մի դրվագ

    Քարավանների ուղեկցությամբ՝ Րաֆֆու «Կայծեր»-ից քաղված դրվագներով մի փոքրիկ ճամփորդություն՝ ստորև (մտաբերելով Ստեփան Զորյանի նկարագրություններից.
    «Քարավանի հետ միասին նրա հետևից գնում էին բազմատեսակ իրերով ու հակերով բեռնված ձիեր, ջորիներ և ուղտեր` զարդարված գույնզգույն սանձերով, գույնզգույն թելերի փնջերով ու բոժոժներով, որոնց նվագուն, ծորուն հնչյունները միախառնվելով գետի շառաչին, լցնում էին միջոցը անլռելի ձայներով»:)

    «Քարավանների պատմությունը միշտ իմ վրա կախարդիչ տպավորություն էր թողել. նրանց մասին լսել էի շատ և շատ հետաքրքիր զրույցներ: Այժմ դուք կարող եք երևակայել իմ ուրախությունը, որ առաջին անգամ ես բախտ ունեի ճանապարհորդել մի մեծ քարավանի հետ: Նա պետք է դուրս գար երեկոյան պահուն. ցերեկվա տոթի պատճառով որոշել էին գնալ գիշերով:

    Վարպետ Փանոսը, նրա մայրը, կինը, երեխաները հավաքվել էին բակում մեզ ճանապարհ դնելու: Ծառաները, աղախինները և գործարանի աշակերտները, խումբով կանգնած, հեռվից նայում էին: Բոլորի դեմքի վրա երևում էր մի տեսակ տխրություն, կարծես Ասլանը այդ տան սիրելի անդամներից մեկը լիներ, որ գնում էր հեռու, շատ հեռու, և գուցե մյուս անգամ չէին տեսնի նրան: Նա ցած իջավ սանդուղքներից, մոտեցավ վարպետի մորը, կնոջը, սեղմեց նրանց ձեռքը, գրկեց նրա երեխաներին և, բոլորին մնաք բարով ասելով, դուրս եկանք: Փողոցում սպասում էին մեզ երկու ձիաներ` փաշայի ընծայած ձին Ասլանի համար և մի բավական լավ ձի ինձ համար, որ բերել էին քարավանից: Ասլանը համբուրվեցավ վարպետ Փանոսի հետ և կրկին անգամ սեղմեց նրա ձեռքը: Ես նկատեցի վարպետի աչքերում արտասուքի կաթիլներ: Նստեցինք ձիաները: Բակում հավաքված բազմությունը այժմ խմբված էր բակի դռանը:

    — Մնաք բարյա՜վ, բարեկամնե՛ր,- ասաց Ասլանը:

    — Բարի ճանապա՜րհ և հաջողությո՜ւն,- ասաց վարպետ Փանոսը:

    — Բարի ճանապա՜րհ,- կրկնեցին նրա մայրը, կինը և փոքրիկ երեխաները:

    Մենք մեծ շնորհակալությամբ թողեցինք այն տունը, որտեղ վայելել էինք այնքան հյուրասիրություն, այնքան հարգանք և այնքան անկեղծ բարեկամական սեր»:

    «…Քարավա՜ն, — դա Արևելքի շարժական կյանքն է. քարավան տեսնելով, կարելի է Արևելքի կենդանի, գործունյա և եռանդոտ մասը տեսած լինել:
    Նեղ ու անձուկ ճանապարհի երկարությամբ բռնել էր նա մի քանի փարսախ տարածություն: Մինը մյուսի ետևից շարված էին բեռնակիր գրաստները: Այդ երկար, կենդանի շղթան, որի ծայրը չէր երևում, դանդաղ կերպով շարժվում էր, առաջ էր ընթանում և, ճանապարհի խոտորնակի ուղղությամբ, օձի նման պտույտներ էր գործում, գալարվում էր և դարձյալ ուղիղ ընթացք էր ստանում, երբ ճանապարհը փոքր-ինչ հարթ էր և ուղղաձիգ:
    Բեռնակիր գրաստները բաղկացած էին ջորիներից: Նրանք ղաթար-ղաթար, այսինքն՝ խումբ-խումբ, դասավորված էին միմյանց ետևից: Յուրաքանչյուր խումբը բաղկացած էր տասն ջորիից, բոլորը՝ միագույն: Մի խումբը սպիտակներ էին, մյուսը՝ սևեր, երրորդը՝ մուգ մոխրագույն և այլն:
    Բոլորից առաջ գնում էր սպիտակների խումբը: Յուրաքանչյուր խումբ կազմում էր մի միություն: Մեկ ջորին կապած էր մյուսի համետի ետևից երասանակի շղթայով:
    Ամեն մի խումբի հետ գնում էին երկու ծառաներ, որ, եթե բեռները ծռվելու լինեն՝ ուղղեն, կամ եթե անասուններից մեկը սայթաքելու և ընկնելու լինի՝ կանգնեցնեն:

    Բոլոր ջորիների գլուխը, պարանոցը և գավակը զարդարած էին գույնզգույն հուլունքներով, գույնզգույն խխունջներով, գույնզգույն փնջիկներով և փոքրիկ, ընկուզաձև զանգակներով:

    Ամեն մի քարավանապետ մի առանձին պարծանքով է զարդարում իր գրաստները, մանավանդ, երբ քարավանը մոտենում է մի նոր քաղաքի, կամ դուրս է գալիս քաղաքից: Եվ այդ պճնասեր անասունները այն աստիճան սովորած են իրանց զարդարանքներին ու զանգակներին, որ եթե զանգակներ չունենան, լավ չեն գնա:
    Երբ հարյուրավոր անասուններ շարժվում են, շրջակա լեռները, բլուրները դղրդում են զանգակների խլացնող ձայնից: Նրանց քայլերի չափով հնչյունները պահպանում են մի առանձին ներդաշնակություն, որ խիստ կախարդիչ տպավորություն է գործում, մանավանդ գիշերային պահուն, երբ քարավանը գնում է ամայի ձորերի միջով: Բոլորի առջևը ընկած, միայնակ գնում էր «փիշանգը»՝ քարավանի առաջնորդը: Դա մի սպիտակ, ամեհի ջորի էր, հզոր կուրծքով և գեղեցիկ գլխով: Իր հետևողներից որոշվում էր նա իր ավելի՛ շքեղ զարդարանքներով, որ կազմված էին թանկագին իրեղեններից: Նա ջորիների արքան էր. նա ազատ էր բեռնից. նա միայն առաջնորդում էր:
    Նայելով այդ խելացի անասունի վրա, ես մտածում էի. ո՜րքան լավ կլիներ, եթե այդ երկրի առաջնորդները կամ նրա կառավարիչները այդպես բարեխիղճ կերպով կատարեին իրանց պաշտոնը, որպես այդ սպիտակ ջորին»…

    …«Քարավան-բաշին (քարավանի պետը) ազգով Հայ էր, հայտնի Թոխմախ-Արթինը, որը, բնիկ Արզրումցի լինելով, սովորություն ուներ ամեն խոսքի մեջ կրկնել այդ առածը՝ «Մինչև չպղտորվի, չի պարզվի»:
    Նա առանց պատճառի չէր ստացել իր «թոխմախ» մականունը, որ նշանակում է «երկաթյա մեծ կռան, որով դարբինները երկաթ են կռում ու կոփում»: Միջին հասակով մարդ էր Արթինը, ամրակազմ, որպես ծառի բուն: Նրա խոշոր դեմքի վրա մազերից ազատ մնացել էր միայն քիթը և ճակատի մի փոքրիկ մասը: Մինչև անգամ ականջները ծածկված էին խիտ ու կոշտ մազերով:
    Նա սովորություն ուներ ինքն իրան ծաղրել, ասելով, թե մայրը իրան գողացել է արջերի որջից: Բայց երբ խոսում էիր այդ կոշտ ու կոպիտ մարդու հետ, նրա դեմքի խոշոր գծերը մեղմանում էին և կարծես հետզհետե գեղեցկանում էր նա:
    Այն խիստ և կարծր կեղևի մեջ կար ազնիվ սիրտ, կային և ազնիվ զգացմունքներ: Նստած մի սև նժույգի վրա, հրացանը ուսին, ատրճանակները թամքի ղաշին կապած, թուրը գոտիից քարշ ընկած, նա կայծակի արագությամբ մի րոպե քարավանի առջևումն էր, մյուս րոպե՝ նրա ետևումը: Ճանապարհների և անցքերի բոլոր վտանգավոր տեղերը գիտեր նա: Երբ այսպիսի տեղերի էր հասնում, բաժանվում էր քարավանից, հեռանում էր, բարձրանում էր բլուրների վրա, դիտելու՝ արդյոք ճանապարհը ազա՞տ էր ավազակներից, թե՞ փակել էին անցքը:

    Թոխմախ-Արթինը մոտ հիսուն տարեկան կլիներ, բայց դեռ պահպանել էր իր երիտասարդական աշխույժն ու կայտառությունը: Քսան տարիից ավելի նա ջորեպան էր: Ամբողջ Փոքր Ասիան, Արաբիան, Միջագետքը մինչև Եգիպտոս նրա քարավանի ընդարձակ ասպարեզն էր:
    Շատ անգամ բեռներ էր վերառնում դեպի Կովկաս, Պարսկաստան և հասցնում էր մինչև Սպահան, Շիրազ և Բանդար-Բուշեր:
    Նրա հավատարմությունը օրինակելի էր:
    Վաճառականները ոսկիների տոպրակները առանց համբարելու էին հանձնում նրան: Ամեն մի քաղաքում, երբ գիտեին, որ Թոխմախ-Արթինի քարավանը մի կամ երկու ամսից հետո պետք է հայտնվի, վաճառականները, որքան էլ շտապելիս լինեին, դարձյալ սպասում էին, մինչև նա գա, որ իրանց բեռները կամ արծաթը նրան հանձնեն:
    Ամենքին հայտնի էր այն անցքը, որ մի անգամ Լորիստանի անապատներով անցնելիս դեպի Պարսից ծոցը, Բախտիարի (հին բակտրիացիք) կոչված ելուզակները մի քանի հարյուր հոգով հարձակվեցան նրա քարավանի վրա և ամեն ինչ կողոպտեցին:
    Ինքը՝ Արթինը, կռվի ժամանակ սաստիկ վերքեր ստացավ: Նրա ծառաներից շատերը սպանվեցան: Այդպիսի դեպքերում վաճառականները շատ ներողամիտ են լինում. եթե քարավանի մեջ փող ունեն, գիտեն, որ կողոպտված պետք է լինի, իսկ եթե մնացած ևս լինի, գիտեն, որ քարավան-բաշին իրավացի պատճառներ ունի ասելու, թե կողոպտել են:
    Մի համադանցի պարսիկ վաճառական հանձնել էր Արթինին հինգ հազար ոսկի` Բաղդադ տանելու, երբ պատահեց հիշյալ անցքը: Համադանցին իր ոսկիները բոլորովին կորած էր համարում: Բայց մի տարուց հետո հայտնվեցավ Արթինը և դրեց նրա առջև ոսկիների պարկը:

    — Այդ ի՞նչ է, Արթին,- հարցրեց վաճառականը:

    — Ձեր ոսկիները,- պատասխանեց Արթինը:

    — Մի՞թե նրանք մնացել են,- հարցրեց վաճառականը, չհավատալով իր աչքերին:

    Արթինը պատմեց, թե ելուզակների հարձակման ժամանակ նա այդ պարկը ձգեց մի փոսի մեջ, ծածկեց հողով ու քարերով: Ամիսներից հետո, երբ ինքը առողջացավ, վերքերը լավացան, գնաց, որոնեց և պարկը իր տեղումը գտավ, և եթե այդքան ժամանակ ուշացրեց վերադարձնել, պատճառը իր հիվանդությունն էր:

    — Շատ ապրե՜ս, Արթի՛ն, — ասաց պարսիկը: — Եթե դու քրիստոնյա չլինեիր, քո այդքան հավատարմության համար քո տեղը մյուս կյանքում Մուհամմեդի դրախտի ամենափառավոր բաժնումը կլիներ: Ե՛կ դու մահմեդակա՛ն դարձիր: Իմ աղջիկը և իմ հարստության կեսը քեզ կտամ:

    Արթինը այդ ժամանակ երիտասարդ էր, դեռ չէր ամուսնացած: Նա, իհարկե, ծիծաղում է մոլեռանդ մահմեդականի առաջարկության վրա, որը, մահմեդականների սովորությամբ, իրան պարտավորություն էր համարում, ամեն մի բարեխիղճ քրիստոնյա տեսնելիս, ասել նրան. «Ամեն ինչ քո մեջ լավ է, միայն մի բան պակաս է, որ մահմեդական չես»:

    Պարսիկը բաժանում է ոսկիների մի մասը և առաջարկում է Արթինին, բայց նա շնորհակալությամբ մերժում է, ասելով.

    — Ինչո՞ւ եք տալիս ինձ այդ ոսկիները. իմ պարտքն է ձեր ավանդը ամբողջությամբ կա՛մ տեղ հասցնել, կա՛մ ձեզ վերադարձնել: Եվ եթե ելուզակները չտարան, այդ ձեր բախտիցն էր»…

    Մ. Սարյան «Քարավան», 1926 թ. (Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի ֆոնդապահոց)

    Հ.գ. Խաչատուր Ավետիսյանի «ՔԱՐԱՎԱՆԸ»՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու հիշեցմամբ…

  • «ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻ ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆ Է»…

    «ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻ ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆ Է»…

    «ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻ ՎԱՐԴԱՊԵՏԱՐԱՆ Է»…

    «Պատմությունը մի վարդապետարան է, որի մեջ ապագա սերունդը կրթվում է՝ զգուշանալով իր Նախահարց (Նախահայրերի, Կ.Ա.) սխալներից և հետևելով նրանց լավ գործերի օրինակին»,- գրել է Րաֆֆին:

    Դեռևս ոչ վաղ անցյալում աշխարհի առևտրային ճանապարհներն էին կտրում-անցնում բազմաթիվ Հայերի քարավանները:
    Խաչատուր Դադայանի՝ «Հայկական քարավաններ»-ից մի հատված՝ ի հիշեցումն…

    «…Եթե մարդկությունն ստեղծել է հավերժական շարժիչ, ապա դա ուղտն է:
    Այդ սակավապետ, դիմացկուն ու տգեղ և հազարամյակների միջով իր գեշությունը բարձրագլուխ, հպարտորեն կրած կենդանին մարդկանց հանդիպեցրեց մարդկանց հետ:
    Լուռումունջ անցնելով ձյունածածկ լեռներով ու ձորերով, լերկ ժայռուքարափներով և անկենդան անապատներով՝ նա սկզբում տանում էր հողի բերքեր: Հետո մարդիկ իրենց արհեստների արդյունքը բարձեցին նրա սապատներին, երկրե-երկիր սկսեցին ապրանքներ փոխադրել, և գեշ հայվանը դարձավ անփոխարինելի փոխադրող ու փոխանակող: Ապա ուղտին միացան ջորին, ձին, էշը, և բոլորին անվանեցին գրաստ:
    Բայց մեծագույն, հռչակավոր գրաստ էինք և մենք՝ Հայերս: Մենք յուրատեսակ «միջազգային գրաստ» էինք, որը կտրում-անցնում էր աշխարհե-աշխարհ, մայրցամաքից-մայրցամաք: Ինչպե՞ս էինք դա անում, ի՞նչ էինք տանում-բերում:

    Նախ պետք է անդրադառնանք Նոր Ջուղային, որովհետև աշխարհե-աշխարհ, մայրցամաքից մայրցամաք կտրող-անցնող Հայը, առաջին հերթին, Նոր Ջուղայեցին էր:

    Ուղտը աչքի առաջ էր, պարսիկը բուծում էր, Նոր Ջուղայեցին՝ նրանից գնում, ընդ որում, ամեն յոթերորդ սապատավորը ձրի էր: Վեցի վրա բարձում էր թանկարժեք համեմունքներ և խիստ թանկարժեք հում մետաքս՝ օտար երկրներում վաճառելու, իսկ յոթերորդն ի՛ր համար էր: Դրա վրա բեռնում էր անկողին, կերակուր եփելու ամաններ, ուտելիք՝ բաստուրմա, սուջուխ, յուղ, ալյուր, գինի, օղի, մրգաչիր, ինչպես նաև ուռկան՝ պատահած գետերից ձուկ որսալու համար: Այսինքն, սննդի վրա գրեթե ոչինչ չէր ծախսում:

    Եվրոպական գյուղերում հաց, կարագ, կաթ, պանիր, ձու էր վերցնում ու դիմացը տալիս զաֆրան, պղպեղ, հնդընկույզ և այլ համեմունքներ: Իսկ Ասիայում ուտելիքը փոխանակում էր Վենետիկի, Նյուրնբերգի, Ֆրանսիայի մանր իրերով՝ հայելիով, մատանիով, ապարանջանով, արհեստական մարգարիտներով, դանակ-մկրատով, ասեղ-գնդասեղով, որոնք արևելցիների համար ավելի գնահատելի էին, քան փողը:
    Եթե հայտնվում էին մեծ քաղաքներում, ապա ուղտերին տեղավորում էին քարվանսարաներում ու խաներում, իսկ իրենք 5-6 հոգով մի սենյակ էին վարձում:

    Չէ, Նոր Ջուղայեցին ժլատ չէր, ամենևի՛ն, խնայասեր էր, բայց ոչ գծուծ. ամիսներ, տարիներ տևած ճամփորդությունից վերադարձին այնպիսի՜ ճոխ քեֆեր էր սարքում, որ ապշահար եվրոպացի ուղեգիրները դրանք արձանագրում էին իրենց մատյաններում:
    Այսքանը Նոր Ջուղայեցիների ճամփորդության եղանակի մասին:

    Հակոբ Քոսյանը 1899 թ. Վիեննայում հրատարակեց «Հայք ի Զմիւռնիա եւ ի շրջակայս» գիրքը:
    Դա, ըստ էության, ճամփորդական շարադրանք էր, հեղինակն այցելել էր փառահեղ Զմյուռնիա (Իզմիր) ու մանրամասն հետազոտել նավահանգստի ու շրջակա գյուղերի Հայության վիճակը:
    Ահա թե նա մասնավորապես ինչ է գրում.
    «Եւրոպայի եւ Ասիայի վաճառքներու եւ բերքերու փոփոխութեան նաւահանգիստն ըլլալու պատիւը կը կրէ Զմիւռնիա:
    Ասոր համար տասնեօթներորդ եւ տասնութերորդ դարերու մէջ, նոյն իսկ տասնուիններորդ դարուս սկիզբները երկայն շարք մը ուղտերու միշտ շարժման մէջ էր, Փոքր Ասիոյ ներքին կողմերէն կու գար՝ բեռնաւորուած մետաքս, համեմունք եւ պտուղ եւ կ’անցնէր Զմիւռնիոյ «Կարաւանների կամուրջ» (Pont des Caravanes) ըսուած նշանաւոր կամուրջէն, որ քաղաքին դուռը կը համարուէր, եւ կը դառնար նոյն ճամբով՝ բեռնաւորուած Լիոնի, Վենետիկի եւ Մարսիլիայի վաճառքներով:

    «Քարավանների կամուրջը» Զմյուռնիայում

    Նորեկ եւրոպացի ճանապարհորդ մը, որ բնաւ արեւելեան քաղաքաց վրայ գաղափար չունի, նաւէն դուրս ելած եւ ոտքը ցամաք կոխած վայրկենին՝ զարմանալի տեսարաններ բացուած կը տեսնէ առջեւն, այնպիսի տեսարաններ, որոնք ապշութեան մէջ կը ձգեն զինքը: Երկայն շարք մ’ուղտերու քարափանց վրայ, խառնիճաղանջ ամբոխին մէջէն դէպ ի վեր, ուրիշ շարք մը կու գայ վերէն, օրն ի բուն շարժման մէջ են տաք կլիմայի բեռնաբարձ այս անասունները, բոժոժներով եւ զանգակներով զարդարուած, ոմանք ծանրաբեռն բեռնաւորուած՝ հանդարտաքայլ յառաջ կը շարժին, ոմանք բեռներէն թեթեւցած քիչ մ’աւելի շուտով կը քալեն, որոնց առջեւէն կ’երթայ սովորաբար իշուկ մը, վրան ալ կքած ընդհանրապէս սեւամորթ ուղտապանը, որ հոգնութենէն կէս մը կը մրափէ:

    Առաջին անգամ այս ուղտերու շարքը տեսնողը կ’ապշի կը մնայ. քարափանց վրայ կը տեսնուին եւրոպացիներ, որոնք հետաքրքրութեամբ միտ կը դնեն այս անասնոց քայլերուն, երկայն վզերուն, զարդարանքներուն՝ բոժոժներուն, երբ մանաւանդ «ըմբիշ» (փէհլիվան) ըսուած ուղտը տեսնեն, որուն ոտքէն մինչեւ գլուխը զանգակիկներ կախուած, ճերմակ փրփուրը բերանը պատած, ահագին շառաչիւնով բարձրագլուխ կ’երթայ շարքին առջեւէն»:

    Փայլուն, գունագեղ նկարագրություն, որը փոխանցում է ժամանակի շունչը այն չքնաղ, բազմալեզու քաղաքի, ուր թուրքը 1915-ին թեպետ ցեղասպանություն չիրականացրեց, բայց հայաթափեց ու հունաթափեց 1922-ին:

    Մնում է մեկ հարցի պատասխանել՝ թանկարժեք ապրանքներով բեռնավորված քարավանները ենթարկվու՞մ էին ավազակային հարձակումների, թալանի:
    Այո՛, բայց խիստ հազվադեպ, որովհետև դա ողբերգական ավարտ կարող էր ունենալ հենց ավազակների համար:
    Բացատրենք 1974 թ. Բեյրութում լույս տեսած «Պատմագիրք Կիւրինի» գրքից հետևյալ քաղվածքով. «Գամիրքի հայերի գլխաւոր զբաղմունքներից մէկն էլ քարաւանային առեւտուրն էր: Բացի քաղաքային նստակեաց առեւտրից, գոյութիւն ունէր նաեւ փոխադրական տարանցիկ առեւտուր, որը իր վրայ կրում էր միջնորդական քարաւանային առեւտրի կնիքը:

    Եթէ մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբները փոխադրութեան գլխաւոր միջոցը հանդիսանում էր գրաստը՝ ուղտապաններ, ջորեպաններ (գաթրճի), իշապաններ (կուլուկճի), ապա յետագայում հանդէս էին եկել նաեւ կառապաններ:
    Կիւրինցիները ձիերով, ուղտերով ապրանք էին փոխադրում Հալէպից Կեսարիա, Կեսարիայից Տրապիզոն, ապա Պրուսա, Ատանա-Մերսին, Ատանայից՝ Հալէպ:
    1800 թուականներին ամբողջ Անատոլիայի համար առեւտրական ամենամեծ կեդրոնը հանդիսանում էր Հալէպ քաղաքը, որտեղից Կեսարիա ապրանք փոխադրելու վաճառականութեան գործը ձեռնարկել էր կիւրինցին: Եւ դա այնպիսի մի ժամանակ, երբ այդ նոյն շրջանի քաղաքացիները, թուրք եւ քուրդ զանազան ցեղերի ասպատակութիւններից վախենալով, չէին համարձակւում ճամբորդութիւն անել եւ առեւտրական յարաբերութիւններ ստեղծել ուրիշ վաճառաշահ քաղաքների հետ:
    Կիւրինցիների ապրանք փոխադրելը առաջին շրջանում ունէր հետեւեալ պատկերը. քարաւանը՝ 70-80 անձից բաղկացած մի խումբ, 80-100 բեռնաւորուած ջորիներով եւ ձիերով ճանապարհ էր ելնում Հալէպից: Երեսուն ընտրեալ եւ վարձուած զինակիցներ, որպէս պահակախումբ, տասը առջեւից, տասը մէջտեղից եւ տասն էլ ետեւից ուղեկցում էին քարաւանին, իսկ բազմաթիւ մեծ ու փոքր վաճառականներ կամ այլ ճամբորդներ, բոլորն էլ քարաւանային խմբում ունէին իրենց յատուկ պարտականութիւնները եւ այդ պարտականութիւնները անխախտ կատարում էին ողջ ճանապարհին:
    Մայիս-օգոստոս ամիսներին քարաւանները սովորաբար իջեւանում էին դուրսը՝ բացօդեայ, յարմար վայրերում, ուր բեռները որպէս պատնեշ շուրջանակի դասաւորում էին, որպէսզի կանխակալ յարձակման վտանգի հնարաւորութեան դէպքում կարողանան կազմ ու պատրաստ դիմադրել թշնամուն:
    Երթեւեկի ապահովութեան համար նրանք վարում էին, այսպէս ասած՝ սիրաշահելու քաղաքականութիւն: Հրոսապետներին, գիւղապետներին, ցեղապետներին, նոյնիսկ Զէյթունի Հայ մեծամեծներին պարգեւի անուան տակ կաշառք էին տալիս: Ընդհանրապէս իբրեւ նուէր տրւում էր մի շալվարցու, չուխա, պատրաստի աբա, շապիկի համար մետաքսէ կերպասներ, սուրճ, շաքար, նարկիլէի համար թենպեքի եւ այլն:

    Խոջա Նազար

    Քարաւանային առեւտուրը իւրայատուկ մի համագործակցութիւն էր, որն ունէր իր ղեկավարը՝ ճելեվտէրը կամ ճելէպտէր: Սա ընդհանրապէս լինում էր ամենահարուստ եւ փորձառու վաճառական եւ միաժամանակ կատարում էր ընդհանուր ծախսարարի պաշտօնը: Քարաւանն ունէր իր ընդհանուր գոյքը եւ ներքին կանոնները:
    Քարաւանի գոյքը կայանում էր հետեւեալում. վրան, ապրանքները անձրեւից պաշտպանելու համար ծածկոցներ (քաշեր), կերակրի պղնձեայ կաթսա, իւղաման, մածունի տոպրակ (բիազից), կովի կաշուից ջրաման՝ ղալանջ (24 լիդր ջրի համար) եւ այլ մանր իրեր, իսկ անդամներից իւրաքանչիւրն ունէր իր սեփական աբան կամ յափնջին՝ գիշերելու համար: Քարաւանի անդամներից իւրաքանչիւրը իր առեւտրական գործառնութիւնների ազատութիւնը պահելով հանդերձ, ճանապարհի ընթացքում կատարում էր իրեն բաժին ընկած պարտականութիւնը»:
    Այսինքն, քարավանը լավ կազմակերպված, խիստ կարգուկանոնով, զինված պահակախմբով բազմություն էր, որը գրեթե անհնար էր թալանել: Երբեմն քարավան կազմելու համար վաճառականները սպասում էին մինչև բավական թվով մարդիկ միանային: Իսկ, օրինակ, Չինաստանում քարավանները բաղկացած էին լինում 3-4 հազար մարդուց:

    Մենք բերեցինք ընդամենը երեք օրինակ, սակայն քարավանային բեռնափոխադրումներով Հայերն զբաղվում էին ամենուր, որտեղ համայնք կար:
    Ֆրանսիացի Հայագետ Ֆ. Մակլերը՝ խոսելով լեհահայ գաղթօջախի մասին, նշում է, որ քարավաններ կազմակերպելը Հայոց մենաշնորհն էր, և նույնիսկ Նյուրնբերգի գերմանացի վաճառականներն էին օգտվում Հայերի ծառայություններից: Ուշագրավ է, որ Հայ քարավանապետները տիրապետում էին եվրոպական և ասիական բազմաթիվ լեզուների, իսկ նրանցից մեկը խոսում էր… 98 լեզվով»…

  • «ՀՆԱՄՅԱ, ՀԻՆ ՄԻ ԵՐԱԶ,         ԵՐԿԻՐ ՄԻ՝ ԴԱՐԵՐԻ ՈՒՐՈՒ»…

    «ՀՆԱՄՅԱ, ՀԻՆ ՄԻ ԵՐԱԶ, ԵՐԿԻՐ ՄԻ՝ ԴԱՐԵՐԻ ՈՒՐՈՒ»…

    «ՀՆԱՄՅԱ, ՀԻՆ ՄԻ ԵՐԱԶ,
    ԵՐԿԻՐ ՄԻ՝ ԴԱՐԵՐԻ ՈՒՐՈՒ»…

    Մեր օրերում, երբ Հայ ազգն իր պատմության փոթորկալից դրվագներից մեկն է հաղթահարում, Չարենցի ոգեղեն շունչն է զգացվում…

    «Հնամյա, հին մի երազ,
    Երկիր մի դարերի ուրու»…

    Ու մեզ տեղափոխում իր ծննդավայրը…

    Կարս, Կարուց քաղաք՝ Հայոց Այրարատ Աշխարհի Վանանդ գավառում, Ախուրյանի աջակողմյան վտակ Կարս գետի ափին՝ բլուրներով շրջապատված բարեբեր դաշտում՝ 1850 մետր բարձրության վրա…
    Հայոց հնագույն այս բերդաքաղաքը, որը Հայ պատմիչները հիշատակում են «Բերդ Կարուց» անվամբ, 928 թվականին Հայաստանի մայրաքաղաքն էր՝ մինչ 961-ին մայրաքաղաքի Անի տեղափոխվելը:
    Իր անառիկ բերդով, պաշտպանական կառույցներով՝ 26 ամրակուռ աշտարակներով կրկնակի պարիսպներով, խանդակներով, գաղտնուղիներով, քարե կամուրջներով այս ամրոցը հազարամյակների ընթացքում պարբերաբար եղել է օտար ասպատակողների, թուրք-սելջուկների, մոնղոլների, Լենկթեմուրի հրոսակակախմբերի արշավանքների, ավերումների թատերաբեմ…

    Կարսը 1828 թվականին՝ ռուսական պաշարման ժամանակ
    Նկարիչ՝ Յան Սուխոդոլսկի (1797 — 1875)

    Հայ մշակույթի ու գիտության բազմաթիվ նվիրյալներ (Ե. Չարենց, նկարիչներ Հ. Զարդարյան, Խ. Եսայան, քիմիկոս Հ. Չալթիկյան, գրողներ՝ Ատրպետ (Սարգիս Մուբայաջյան), Աղավնի (Գրիգորյան), ճարտարապետ Փ. Մանուկյան, ռեժիսորներ Ա. Ալայան, Ժ. Ավետիսյան…) ծնած այս քաղաքից վերջին Հայերը հեռացան 1918-1920 թվականներին:

    Կարսից հեռացող Հայերը (1920թ.)

    …«Տարիներ են անցել Կարսի անկման օրից, տարիներ, և … այդ բերդի շուրջը տեղի ունեցած ողբերգության մասին հրապարակում կա ամեն ինչ, միայն ոչ ճշմարտություն։
    Մի նշանախե՛ց անգամ։
    Շատ բան գրվեց, ավելի շատ՝ խոսվեց, և դեռ գրում են, խոսում Կարսի անկման պատճառների մասին, բայց ո՛չ ճշմարտությունը երևան հանելու մտահոգությամբ։
    Կարծիք հայտնեց մտավորականը, սրճեփը, դիվանագիտական մարզանքներով զբաղվողը, նպարավաճառը, սափրիչը, չմնաց արհեստ և արվեստ, որի ներկայացուցիչը լեզու չթրջեր Կարսի պատերի տակ Հայ զենքի կրած անհաջողության պատճառների մասին, բայց ոչ ոք ձեռնահասություն և արիություն չունեցա՛վ մազաչափ անգամ մոտենալու ճշմարտության, ոչ ոք չուզե՛ց և չկարողացա՛վ տեսնել ճշմարտությունը։

    • Հայաստանի կառավարության անհեռատեսությանն ենք պարտք Կարսի անկման համար։
    • Պատերազմը դիվանագիտորեն կազմակերպված չէր,- ասացին և ասում են ոմանք, — Զինվորական նախարարի ապիկարության երեսից ընկավ Կարսը, որովհետև զորք չկար, որովհետև եղածը զորք չէր։
    • Կարսը թշնամուն հանձնեց բարձր հրամանատարության անճարակությունը` զորք կար, բայց կռվեցնող չկար։
      Սրանցով չի սպառվում մեղադրականը։ Շատ են նրա կետերը և բազմապիսի»,- գրում է Նժդեհը («Որդիների պայքարը հայրերի դեմ»):

    «Երկիր Նայիրի» կոթողային ստեղծագործությունն սկսելով իր ծննդավայրի ու նրա բնակիչների նկարագրությամբ, Եղիշե Չարենցը հիշում է Վ. Տերյանին՝

    «Այստեղ նայիրյանն է նազում»…

    «Նայիրյան այդ հնամյա քաղաքն ամեն ինչով նման էր նայիրյան բոլոր հին ու նոր քաղաքներին․- փոքր էր, ոչ բազմամարդ, խարխուլ ու փոշոտ. ժամանակակից լեզվով այդպիսի քաղաքներին ասում են — գավառական հետամնաց քաղաք։
    Ե՞րբ է շինված նայիրյան այդ հին քաղաքը — աստված ինքը գիտե․ բայց ասում են, որ այդ քաղաքը հիմնողները եղել են հին նայիրցիներ․ — գուցե՝ խալդեր լայնաթիկունք ու ջլաբազուկ, գուցե՝ գանգրահեր ուրարտացիներ։ Սակայն պատմական այդ հանգամանքը, կարծում ենք, այնքան էլ կարևոր չէ, որովհետև խալդական կամ ուրարտական այն հին քաղաքից հիմա երևի տեղն էլ չէ մնացել. նրանց այն կավե գետնափոր խրճիթների փոխարեն կանգնած են հիմա նայիրյան այդ փոքրիկ քաղաքում քարե միհարկանի, երկհարկանի և նույնիսկ երեքհարկանի շինություններ՝ տներ ու խանութներ»…

    Ու Չարենցյան ոգով հառնում է բերդի նկարագրությունը…

    «Սկսենք Բերդից։

    …Քաղաքի արևմտյան ծայրում, վերը, ժայռակուռ, դեղին բյուրի վրա — խիստ, խոժոռ, որպես արևելյան քարե մի բռնակալ — բազմել է Բերդը:
    Ժայռե իր գահի, աթոռի վրայից նայում է քաղաքին։ Քարե մի վիթխարի արկղ լինի կարծես՝ ծանր՝ ընկել է վերից ու կախված մնացել է բյուրի վրա. նստել է ծանր ու հաստատ։ Ընկել է նախ մի հսկայական քարե արկղ կարծես — և հետո, մեկը մյուսի ետևից տեղացել են վար ուրիշ մեծ ու փոքր, ծանր ու թեթև, զանազանաձև սնդուկներ՝ մեկը մեկի վրա, կողք-կողքի. հրաշք է, չես հասկանում, զարմանում ես միայն։

    Ասում են, որ այդ բերդը շինելիս նայիրցի վարպետները ձվի սպիտակուց են գործածել շաղախի փոխարեն — ահա՛, թե ինչու՛ է այդ բերդը անխորտակելի։
    Անառիկ է այդ բերդը — ամենքն այդ գիտեն, և դավաճանությունն է, նենգ, ստոր, նայիրյան դավաճանությունն է այդ բերդը հանձնել եկվոր սրիկաներին: Հիմարները միայն կարող են չզարմանալ այդ բերդի վրա — և այդպիսի հիմարներից է, թող թույլ տրվի ասեմ, պ. Մարուքեն։ Եվ թող ասի խնդրեմ պ. Դրաստամատյանը, այդ մեծամիտ «եվրոպացին», ինչո՞վ, ինչո՞վ պիտի պաշտպանվեր հնամյա այդ քաղաքն առաջին իսկ թշնամուց, եթե բերդը չլիներ։
    Այնտեղի՛ց, այո՛, բերդի անխորտակելի պատերի՛ վրայից պիտի ռումբեր տեղան, եթե պատերազմ լինի։ Այնտեղի՛ց, բերդի ժայռակերտ պատնեշների՛ վրայից իջնի պիտի մի օր, որպես երկաթե մի բռունցք, պիրկ, անպարտ կորովը նայիրյան ցեղի։ Որպես երկաթե մի բռունցք — իջնի՛ պիտի մի օր թշնամու գլխին։ Ահա՛ թե ի՛նչ է այդ բերդը — իհարկե, հասկացողի՛ համար:

    Եվ ահա՛ թե ինչու վարը՝ քաղաքում հանգիստ են տները՝ նիրհել են անհոգ ու անտարբեր: Իսկ խանութների առաջ նստել է նայիրցի խանութպանը և ծույլ, անփույթ հորանջելով՝ սպասում է գնորդի։ Եվ ի՜նչ նշանակություն ունի այն հիմար, միանգամայն պատահական և ժամանակավոր հանգամանքը, որ հիմա, 1913 թվին, բերդի ամենաբարձր աշտարակի վրա ծածանվում է ո՛չ նայիրյան, արծվազարդ մի դրոշ։
    Բերդը շինել են նայիրցիները, բայց դժբախտաբար, այդ նույն բերդն է հիմա եկվորներին պաշտպանում թե՛ մեզնից՝ բերդի և քաղաքի իսկական տերերից, և թե՛ ամեն մի թշնամուց։
    Օրը կգա — և նրանք կգնա՛ն։
    Եվ նորից, բերդի անառիկ ամրություններից, որպես երկաթյա ահեղ մի սպառնալիք — կելնե՛, կհառնե՛ ահասաստ, նայիրյան ոգին. կորովը, ուժը հազարամյա — Նայիրյան աշխարհի…
    Ու կվառվի՛ նորից անմար խնդությամբ, կժպտա՛ խնդագին երկիրը հազարամյա — երկիրը Նայիրի…

    Այսպես էին մտածում այդ բերդի մասին նայիրյան այդ քաղաքում ապրող իսկական նայիրցիները — և այս փաստի հանդեպ ի՜նչ կարող էր անել մի, թեկուզ և եվրոպացի, պ. Դրաստամատյան…
    Բերդից, քարե այդ վիթխարի սնդուկի երկու կողքերից սկսվելով՝ ծուռումուռ, հսկա սապատավոր ուղտերի նման, դեպի վար, դեպի քաղաքն են իջնում քաղաքի երբեմնի պարիսպների հիմիկվա մնացորդները։ Առաջ, շատ հնում, քարե ուղտերի անընդհատ ձգվող մի քարավան է եղել, ամրակուռ մի պարիսպ, որ բերդից իջնելով՝ անցնելիս է եղել գետը և ամբողջ քաղաքն իր մեջ առնելով՝ տարիներ շարունակ պաշտպանել է բնակիչներին չարից ու ոսոխից։ Բայց հիմա քարե այն հսկա ուղտերի սապատներն են միայն ծուռ, կոշ-կոճ բլուրների նման տեղ-տեղ մնացել։…

    (Հատվածները՝ Եղիշե Չարենցի «Երկիր Նայիրի» երկից)…