Category: Histoire

«ՎԱՀԱԳՆԸ ՔԱՋՈՒԹՅՈՒՆ ԷՐ ՊԱՀԱՆՋՈՒՄ, ԱՆԱՀԻՏԸ՝ ԱՐՀԵՍՏ, ԻՍԿ ԱՍՏՂԻԿԸ՝ ՍԵՐ ԵՎ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ»…

Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի, ինչպես և Հայկական Լեռնաշխարհի մյուս շրջանների այգեգործ, երկրագործ, շերամապահ, արհեստագործ ու անասնապահ Հայերն անհիշելի ժամանակներից եկող ավանդույթները, երգ ու երաժշտությունն են պահպանել դարեդար…

Սերնդեսերունդ փոխանցված ավանդույթների համաձայն՝ փանդիռների նվագակցությամբ երգված, թատերականացված հանդիսությունների, Հայոց հնագույն վիպերգերի ու առասպելների, նշանավոր «մարդկանց ու դիպվածոց» փառաբանման կարճ գովք- երգերի որոշ փշրանքներ մեզ է հասցրել Մ. Խորենացին:
Գողթն գավառի (Նախիջևանի տարածքում) գուսան-վիպասանների հիշատակման առիթով «Վահագնի ծնունդ»-ից մեջբերելով, նա գրում է.
«Մենք մեր ականջով լսեցինք՝ ինչպես այս ոմանք երգում էին փանդիռներով»… «Այս բանը ճշմարտապես պատմում են և Թվելյաց երգերը, որ, ինչպես լսում եմ, ախորժելով պահել են գինեվետ Գողթն գավառի մարդիկ»…

Հեռավոր ժամանակներից որոշ պատկերների նկարագրությունը կա Րաֆֆու երկերում: Ահավասիկ մի հատված՝ «Սամվել» վեպից՝ Նոր բերքի տարեմուտի տոնական տեսարաններով…

…«Այդ անտառների մթության մեջ, այդ սքանչելի բարձրավանդակների վրա, կանգնած էին Հայոց Հաշտից տաճարները: Այնտեղ Հայաստանը հաշտության զոհեր էր մատուցանում յուր աստվածներին: Կարծես, Սամվելը հենց այդ րոպեում տեսնում էր «Վիշապաքաղ» Վահագնի
տաճարը — քաջության աստծո տաճարը, որ լցված էր Հայոց թագավորների գանձերով: Նրա մոտ բարձրանում էր «Վահագնի սենյակը», որի մեջ կանգնած էր Հայոց անպարտելի դյուցազնի գեղեցկուհին՝ «Ոսկեձույլ» Աստղիկը: Տեսնում էր և «Ոսկեմայր-Ոսկեծին» Անահտի տաճարը, որի մայրական խնամակալության ներքո Հայաստանը մի ժամանակ վայելում էր փառք և կենդանություն:
Այդ երեք մեծագանձ տաճարների խումբը ներկայացնում էր Հայոց «Հաշտից տեղերը»:

Այնտեղ, Հայոց տարեմուտին, Նավասարդ ամսի սկզբում, կատարվում էր ընդհանրական աշխարհախումբ տոնակատարությունը: Հայտնվում էր Հայոց արքան, հայտնվում էր Հայոց մեծ քրմապետը, հայտնվում էին և Հայոց նախարարները:
Արքան յուր ձեռքով բաց էր անում զոհաբերության մեծ հանդեսը, հարյուր սպիտակ ցուլ՝ ոսկեզօծ եղջյուրներով, զոհ մատուցանելով յուր աստվածներին: Նրա օրինակին հետևում էին բոլոր մեծամեծները: Նոր տարին բերում էր յուր հետ և նոր կյանք:
Հայաստանը այդ տոնախմբության ժամանակ պետք է ցույց տար յուր աստվածներին յուր անցյալ տարվա հառաջադիմության պտուղները:

Վահագնը քաջություն էր պահանջում, Անահիտը՝ արհեստ, իսկ Աստղիկը՝ սեր և բանաստեղծություն:

Կատարվում էին հանճարի և քաջության մրցություններ: Բանաստեղծը յուր հորինած երգն էր երգում, երաժիշտը ածում էր յուր բամբիռի վրա, ըմբիշը յուր բազուկների ուժն էր ցույց տալիս, իսկ վարպետը՝ յուր գեղարվեստի արդյունքը: Լինում էին զինախաղեր, լինում էին մենամարտություններ, քաջը՝ քաջի հետ և մարդը՝ կատաղի ցուլի կամ գազանի հետ: Լինում էին արշավանքներ ձիաներով, կառքերով կամ ոտով՝ արագավազ եղջերուների հետ:
Հաղթողը ստանում էր այն վարդյա պսակներից մեկը, որոնցով զարդարված էր լինում Աստղկա վարդերով վառված տաճարը: Այդ պատճառով այդ տոնախմբությունը կոչվում էր Վարդավառի տոնախմբություն:
Նոր տարին բերում էր յուր հետ և նոր կյանք:
Հին տարին անցնում էր:
Պետք էր քավել հին մեղքերը և նորոգված մաքրությամբ մտնել նոր կյանքի մեջ: Կատարվում էր ընդհանրական մկրտությունը (օծումը, Կ.Ա.):

Մեծ քրմապետը առնում էր Արածանիի ալիքներից սուրբ ջուրը և ոսկյա ցնցուղով սրսկում էր բազմության վրա:
Նրա օրինակին հետևում էին բոլոր ուխտավորները, ամենքը միմյանց վրա ջուր էին սրսկում: Այդ միջոցին օդը լցվում էր միլիոնավոր սպիտակ աղավնիների բազմությամբ:
Յուրաքանչյուր ուխտավոր մի-մի աղավնի էր թռցնում: Եվ սիրո աստվածուհու (Աստղկա) նվիրական թռչունները, մաքուր, անբիծ, որպես սիրո անարատ ոգիներ, սավառնում էին, սլանում էին, ճախր էին առնում նրա սպիտակ մարմարիոնյա տաճարի շուրջը:

Զո՛հ, ջո՛ւր և աղավնի՛. որքա՜ն մեծ խորհուրդ կա ձեր մեջ:
— Հաշտության, քավության և սիրո սուրբ խորհուրդը:
Ամեն տարեմուտի սկզբում, Նավասարդ ամսում, Վարդավառի տոնախմբության ժամանակ, Հայաստանը այդ հաշտությունը կատարում էր յուր «Հաշտից տեղերում», Քարքեի բարձրությունների վրա, յուր աշխարհախումբ զոհաբերության արյունով:
Ամեն տարեմուտի սկզբում Հայաստանը կատարում էր այդ քավությունը, մկրտվելով Արածանիի սուրբ ջրով:
Ամեն տարեմուտի սկզբում Հայաստանը կատարում էր և սիրո այդ սուրբ խորհուրդը, Աստղկա տաճարին աղավնիներ ձոնելով:

Բայց այդ ավանդությունը շատ հին էր, և ավելի հին, քան թե ժամանակների սկիզբը»…

…«Կառքի մերձենալը ահեղ սոսկումով ազդեց լեռների վրա և դիցանվեր անտառի խաղաղությունը վրդովվեցավ: Հայոց տոհմային աստվածները զազրացան և կատաղած քուրմերը խումբերով դուրս վազեցին տաճարներից: Մի քանի ժամվա մեջ Արձան քրմապետի, նրա որդի Դեմետրեի և Մեսակես քրմապետի դրոշի տակ հավաքվեցան 6946 հոգի, որոնք բոլորը քուրմեր և մեհյանների պաշտոնյաներ էին: Սկսվեցավ արյունահեղ կռիվը — քրիստոնեության և հեթանոսության կռիվը:

Սրբազան անտառի խորքերից, որպես մի հսկայական մրջնանոցի միջից, դուրս խուժեց թաքնված
զորությունը և բռնեց լեռների բոլոր անցքերը ու բոլոր բարձր դիրքերը: Արձան քրմապետը զինված էր, զինված էր և նրա որդին: Հայր և որդի դա՜ռն և նախատական խոսքերով մենամարտության էին հրավիրում Հայոց իշխաններին, որ կռվում էին հայրենի աստվածների դեմ: Շուտով քուրմերն այնպիսի նեղ դրության մեջ դրեցին Հայոց իշխաններին, որ Մոգաց իշխանը ստիպված եղավ Լուսավորչին փախցնել Մամիկոնյանների Ողական ամրոցը, որ թշնամու ձեռքը չընկնի: Փախչելու միջոցին Լուսավորիչը յուր Կեսարիայից բերած սրբությունները թաքցրեց անտառի մեջ, մի անհայտ տեղում:

Կռիվը տևեց մի քանի օր և մի քանի շաբաթ, մինչև Հայոց իշխանները նոր զորություն ստացան:
Հաղթությունը մնաց քրիստոնեության կողմը: Արձան քրմապետը, նրա որդի Դեմետրեն և Մեսակես քրմապետը ընկան պատերազմի դաշտում, սուրը ձեռքում, հերոսի՛ պես: Ընկան քուրմերից և 1038 քաջեր:
Քարքե լեռան սքանչելի տաճարները կործանվեցան… Հայոց արհեստի և ճարտարության գեղեցիկ գործը ոչնչացավ…
Եվ մեծագանձ մեհյանների հարստությունը Հայոց նոր խաչակիրների ավարառության առարկա դարձավ:
Ոսկին, արծաթը, մարմարիոնը հեշտ էր կործանել, բայց այն զգացմու՛նքը, որ միացած էր ժողովրդի սրտի և հոգու հետ, այն հավա՛տը, որ նա ուներ դեպի յուր հայրենական աստվածները — դրանք դեռ մնում էին և մնացին շա՜տ դարեր այդ կործանումից հետո:
Սուրը և հուրը չկարողացան ոչնչացնել նրանց: Կրոնը փոխվեցավ, բայց ժողովրդի վաղեմի սովորությունները մնացին:

Դրանք այն տաճարներն էին, որտեղ Նավասարդի սկզբում կատարվում էր Վարդավառի աշխարհախումբ տոնախմբությունը: Այդ տոնախմբությունը հեթանոսական դարերում կատարվում էր տարվա մեջ յոթն անգամ, և ամեն անգամին թե՛ թագավորը, և թե՛ մեծ քրմապետը ներկա էին գտնվում:
Լուսավորիչը նույն տաճարների տեղում հիմնեց առաջին սրբության սեղանը և Հայաստանի առաջին Մայր եկեղեցին, որ, պահպանելով յուր հին անունը, կոչվում էր Աշտիշատի վանք:

Վարդավառի տոնախմբությունը փոխեց Հիսուս Քրիստոսի այլակերպության տոնախմբությունով: Բայց «Վարդավառի» նախնական սովորությունները մնացին:
Դարձյալ տարին յոթն անգամ հայտնվում էր այնտեղ Հայոց քրիստոնյա թագավորը յուր նախարարների և Հայոց մեծ քահանայապետի հետ և բաց էին անում Աշտիշատի վանքի աշխարհախումբ տոնախմբության հանդեսը: Դարձյալ զոհեր էին մատուցանում, աղավնիներ էին թռցնում և ջուր էին սրսկում միմյանց վրա: Դարձյալ կատարվում էին նույն խաղերը, նույն մրցությունները և նույն պարգևաբաշխությունները, որ լինում էին հեթանոսական դարերում: Դարձյալ նույն վարդերը, որ մի ժամանակ զարդարում էին Աստղկա տաճարը, հետո նույնպես զարդարում էին Աշտիշատի վանքի սուրբ սեղանը: Եվ այդ տոնը դարձյալ կատարվում էր Նավասարդ ամսի սկզբում և կոչվում էր Վարդավառի տոնախմբություն»…

«Նոր եմ հասկանում, ի՛մ միամորիկ,
Թե Բնությունը ինչո՞ւ աշխարհում
Քեզ է պարգևել Վահագնի՛ն Հուրհեր,
Որ ճառագայթեց Արևորդիներ»…

(Մետաքսե «Զրույց աշխարհի հետ»)

Հավելենք միայն, որ Հայոց Դիցերին Հայկազուն Արևորդիների նվիրաբերությունները հատիկների, ոստերի տեսքով էին (ջրով օծվում էին, ոչ թե մկրտվում):

Կենդանիներն, այսօրվա խոսքերով, տոնախմբությունների ընթացքում ժողովրդին «պետական միջոցներով հյուրասիրվող խորովածի» համար էին…😊

«ԽՈՐԱՆՆԵՐՈՒՄ՝ ՍՐԲԱԶԱՆ ԿՐԱԿԻ ՄՈԽԻՐ, ՈՐ ՀԱՆԳԵԼ ԷՐ, ԲԱՅՑ ՉԷ՛Ր ՏՐՎԵԼ ՔԱՄՈՒՆ»…

«Հայոց շատ եկեղեցիների տակ կարելի է տեսնել հեթանոսական տաճարների հիմքեր, իսկ խորաններում՝ սրբազան կրակի մոխիր, որ հանգել էր, բայց չէ՛ր տրվել քամուն» (Արտաշես Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» աշխատությունից):

«Զբագինս նոցա կործանեսջիք և զարձանս նոցա փշրեսջիք և զանտառս նոցա կոտորեսջիք և զդրոշեալս դից նոցա հրով այրեսջիք» (Ելք. ԼԴ, 13):
(Կկործանե՛ք նրանց բագինները, կփշրե՛ք նրանց արձանները, կկտրե՛ք նրանց անտառները և հրով կայրե՛ք նրանց դիցերի քանդակները):
Աստվածաշնչից այս մեջբերման հիշեցմամբ է սկսվում Հայ հին մատենագրության քաջ գիտակ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Արտաշես Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» ուսումնասիրությունը՝ նվիրված Հայ ազգի համար կարևոր մի դարաշրջանի՝ քրիստոնեության տարածման ժամանակահատվածի քննությանը:

Ագաթանգեղոսն՝ անդրադառնալով քրիստոնեության տարածման ժամանակ Դիցապաշտ Հայոց մեհյանների կործանմանը, բազմիցս նշում է նրանց ընդարձակ տիրույթների ու գանձերի մասին:
Օրինակներից մեկն է Արտաշատում Անահիտ Դիցամոր ու նրա մոտ գտնվող Տիր Դիցի մեհյանների ավերման նկարագրությունը՝ նրանց մթերյալ գանձերը գրավեցին, բաժանեցին աղքատներին, իսկ դաստակերտները՝ տաճարներին պատկանող քաղաքատիպ ավանները, նրանց սպասավոր քրմերով, հողերով և սահմաններով՝ նվիրվեցին եկեղեցուն։
Համանման վկայություններ պատմիչը հաղորդում է նաև Արամազդի, Անահիտի, Նանեի, Միհրի մեհյանների, ինչպես և Վահագնի, Աստղիկի և Անահիտի՝ Աշտիշատում գտնվող մեհյանների կործանման առիթով:

Տարոնի երկրում՝ Աշտիշատում, Քարքե լեռան լանջին բազմած՝ Վահագնի գլխավոր՝ Վահեվանեան մեհյանը հիշատակելիս նա բնութագրում է՝ «մեծագույն մեհյանը լի ոսկով ու արծաթով և մեծամեծ թագավորների ձոնած բազում նվերներով»։
Հիշենք, որ պաշտամունքային այս կառույցներում՝ ժամանակի տնտեսական ու մշակութային կենտրոններում՝ մեհյաններում (ու նրանց կից գանձատներում) պահվում էին նաև մեհենական նշանագրերն ու հարուստ գրականությունը, բարձրավեստ ու թանկարժեք ծիսական սպասքը, ազնիվ մետաղներից պատրաստված զանազան իրերն ու առարկաները:

«Ավերված տաճարների ամբողջ հարստությունը տրվեց եկեղեցուն. «Եւ զդաստակերտսն և զսպասաւորսն քրմօքն հանդերձ և նոցին գետնովքն և սահմանօքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան» (Ագաթանգեղայ Պատմութիւն Հայոց», Տփղիս, 1909թ., էջ 406),- կարդում ենք Արտաշես Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» աշխատության մեջ:
«Քրմօքն հանդերձ»,- բայց դա քիչ էր. «Սոյնպէս և թագաւորն յամենայն իշխանութեան իւրում առ հասարակ՝ գրեաց չորս-չորս հողս երդոյ յամենայն ագարակ տեղիս, իսկ յաւանսն եօթն եօթն հողս երդոյ՝ ի ծառայութիւն սպասաւորութեան քահանայութեանն, նուէր պտղոյ Տեառն մատուցանէր» (նույն տեղում, էջ 436):

Նույն ուսումնասիրության էջերում կարդում ենք.

«Անցյալի մասին երբեք անցյալի համար չի գրվում, քանի որ այն այլևս չկա, իսկ ապագայի համար՝ ոչ ոք թույլ չի տա իրեն այդպիսի շռայլություն:
Ագաթանգեղոսը և Հայոց 5-րդ դարի ամբողջ պատմագիտությունը 5-րդ դարի խնդիրներին են ծառայում: Պետությունը՝ ձգտելով հաստատել քրիստոնեությունը Հայաստանում, եկեղեցու նկատմամբ արտահայտում է մեծ պատրաստակամություն, եկեղեցին դա շփոթում է ծառայակամության հետ:
Ո՛չ, չի՛ շփոթում:
Այն թարգմանո՛ւմ է ծառայակամություն:
Եվ ահա, հզոր և խելացի արքան դառնում է կրոնախև և հլու մի հավատացյալ: Նա, որ կարողացավ Իրանի և Հռոմի համաձայնությամբ վերականգնել իր դինաստիական իրավունքները և ուղիներ գտավ երկրի դիմադրողականության համար ընդդեմ Իրանի և Հռոմի, մի օտար քարոզչի առջև խոստովանում է «զիւր զամբարշտութիւնն» և կոչում նրան «առաջնորդ կենաց մերոց»:
Դա թագավորի մի օրինակ է, որ ստեղծել է եկեղեցին, և որի մեջ արտահայտված է նրա վերաբերմունքը իշխանության նկատմամբ:
Բայց իրականում…
Այնքա՜ն խորն է հավատը այդ երկու մեծ գործիչների՝ Տրդատի և Գրիգորի բարեկամության մասին, որ դրա դեմ դուրս գալ՝ նշանակում է քարը շարժե՛լ սրբի գերեզմանից, որի վրա մարդիկ դարեր շարունակ մոմ են վառել, եթե նույնիսկ նրա տակ ո՛չ մի նշխար չկա:
Բայց քարը պե՛տք է շարժել:
Այդտե՛ղ է թերևս այն հարցի պատասխանը, թե ինչո՛ւ քրիստոնեության մուտքը իր հետ գիր չբերեց, եթե գիրը քայլում է հավատի հետքերով, և Գրիգորի քահանայապետությունից անցավ ավելի քան մեկ դար, մինչև նրա վերջին շառավիղը մտածեր հոգալ այդ մասին»:

«Եկեղեցին ձեռք բերեց վիթխարի կարողություն ու ուժ:
Խորանը միացավ գահին և դրանով խորհրդավորվեց իշխանությունը: Բայց նրանք կանգնեցին միաժամանակ իրար կողքի և իրար դեմ» (Արտաշես Մարտիրոսյան, «Մաշտոց», էջ 99):

…«Քրիստոնության հաստատման մեջ դեր խաղաց հելլենիզմը, բայց հելլենիզմը Հայաստանում ոչ թե ծնեց քրիստոնեություն, այլ ճանապա՛րհ բացեց նրան:
Այդ հանգամանքը կարևոր է:
Ինչ էլ որ լինի, քրիստոնեությունը եկամուտ էր և դեռ՝ խորթ:

Փոքր Ասիայից և Միջագետքից քարոզիչներ էին շրջում Հայաստանում:
Նրանցից մեկն էլ Գրիգորն էր, որ կարողացավ մոտենալ գահին: Նա կեսարացի էր և եկավ Հայաստան ու նստեց Թադևոս առաքյալի աթոռին:
Գրիգորը ձեռնադրվելով՝ Կեսարիայից մենակ չվերադարձավ: Նա իր հետ կրոնավորներ բերեց՝ եղբայրներ (Ագաթանգեղոս, նշվ. աշխ.., էջ 420-421)…

… Նա բերում է նաև Հովհաննես Մկրտչի և սուրբ Աթանագինեսի նշխարները և թաղում Իննակնյան կոչվող վայրում, որ հեթանոսական պաշտամունքի կենտրոն էր, և նրանց վրա կառուցում առաջին եկեղեցին՝ «նախ անտի սկիզբն արար շինելոյ զեկեղեցիս»:

Նույն՝ Իննակնյան վայրում Գրիգորը թողնում է կրոնավորելու Անտոնին և Կրոնիդեսին…

…Այդպես, Հայ եկեղեցին բարձրացավ ազգային սյուների վրա (դրանք Տրդատը իր ուսերով բերեց Մասիսից), որոնց տակ օտա՛ր աճյուններ կային, և օտա՛ր ձեռքով նրա դուռը բացվեց վաղորդյան աղոթքի համար:
Նորաստեղծ եկեղեցու կազմը միատարր չէր. «Ուստեք-ուստեք եկեալ են ժողովեալ»,- գրում է պատմիչը («Պատմութիւն Տարօնոյ զոր թարգմանեց Զենոբ Ասորի», Վենետիկ, 1832թ., էջ 13):

Նրանցից քչերի անունն է մեզ հայտնի, բայց հենց այդքանով էլ գծվում է մի ընդարձակ քարտեզ. Զենոբը, Եղիազարը և Դանիելը Ասորիքից էին, Դիմասիոսը՝ Ալեքսանդրիայից, Սուրտինոսը՝ Եփեսոսից, Անտոնը և Կրոնիդեսը՝ Կեսարիայից,Կեսարիայից էին և 40 հոգևորականներ՝ Եպիփանի առաջնորդությամբ, որին Գրիգորը կարգեց «դոցա և այլոց եղբարց վերակացու»:

Նրանց բոլորին միացնում էր դավանանքը:
Առաջին քրիստոնյաների համար դա՛ էր որոշող և ոչ՝ սոցիալական կամ ազգային պատկանելությունը» (հատվածներ Արտաշես Մարտիրոսյանի՝ «Մաշտոց» աշխատությունից, էջ 99 -101, Երևան, 1982թ.):

Քրիստոնեության տարածման «գործընթացին» է անդրադարձել Մոնրեալի Համալսարանի դասախոս, պատմաբան Պիետրո Բոգլիոնին իր՝ «Հեթանոսությունից՝ քրիստոնեություն: Վայրերի ու ժամանակների հիշողությունը» ուսումնասիրության մեջ, ուր ուշագրավ դրվագներ կան՝ համանման Հայաստանում իրականացված՝ տեղական, ազգային մշակույթի ավերման ու նրանց տեղում նոր կրոնին հարմարեցված՝ վերափոխված «սրբատեղեր» հիմնելու նկարագրություններով, ընդգծելով, որ «վերացվում էին նույնիսկ հին սրբավայրերի մերձակա սրբազան ծառերը, անտառները», ինչպես նաև՝ աղճատվում էին տեղական-ազգային տոներն ու ծեսերը՝ համապատասխանեցնելով նոր կրոնին:

Ահավասիկ որոշ հատվածներ՝ հիշյալ հոդվածից:

«Հեթանոսությունից քրիստոնեություն անցման կարևոր մանրամասներ են պահպանվել 6-րդ դարի երկու տեքստերում:
Առաջինում՝ Գրիգոր Տուրեցու (Grégoire de Tours) նկարագրությունն է՝ Օվերնի մի եպիսկոպոսի նախաձեռնության մասին: Անկարող լինելով խափանել Հելիուս (Hélius) լեռան վրա նշվող հեթանոսական տոնակատարությունը՝ նույն տեղում նա կառուցում է մի եկեղեցի՝ նվիրված քրիստոնեական մի սրբի՝ Հիլերին (Hilaire):
Երկրորդում՝ Գրիգոր Մեծը (Grégoire le Grand) Անգլիա ուղարկած իր միսիոներներին ցուցումներ է տալիս՝ հեթանոսական տաճարը քրիստոնեականի վերածելու համար:
Երկու տեքստերը բացահայտում են հովվական (քրիստոնեական, Կ.Ա.) մարտավարության ամբողջական համալիրը, որը կիրառվել է ընդդեմ հեթանոսության՝ քանդելու — ջնջելու և ներգրավմամբ փոխակերպման (ինտեգրման) հնարքների համադրմամբ»:

«Հնագույն տաճարների կործանումը վկայված է բազմաթիվ տեքստերում, ինչը և փաստում է հաճախ հնագիտությունը. խաթարված ծեսեր, քանդված տաճարներ, հատված (կտրված) սրբազան ծառեր, սրբազան աղբյուրների աղտոտում:
Քրիստոնեական առաքելության պատմությունը լեցուն է ավերման — կործանման արշավները խանդավառությամբ որպես հերոսական քաջության գործողություններ ներկայացնելու դրվագներով (որոնց հաճախ ժողովուրդը կատաղի ըմբոստությամբ դիմադրում էր ու իր բողոքն արտահայտում):

Որպես հատկանշական պատմություն՝ հիշվում է 4-րդ դարի վերջին՝ Սուլպիս Սեվերիոսի գրած՝ սուրբ Մարտինի մասին վկայությունները.
«…Մի այլ օր, մի գյուղում, նա քանդեց — կործանեց մի չափազանց հին տաճար ու սրբավայրին շատ մոտ գտնվող սոճին. տեղանքի քուրմն ու ողջ հեթանոս ամբոխն սկսեց նրան հակառակվել՝ դիմադրությամբ: Մի այլ գյուղում նա այրեց հնագույն և շատ հայտնի հեթանոսական մի սրբավայր:
…Մի այլ գյուղում՝ Լեվրու (Levroux) անվամբ, Մարտինը ցանկացավ նույնպես քանդել-կործանել մի տաճար, որը կեղծ կրոնը լցրել էր հարստությամբ, սակայն հեթանոսների ամբոխն այնպես էր դիմադրում — հակառակվում՝ ոչ առանց բռնության, որ այն հետ մղվեց:
Նույն վայրագությունն է փաստվում գյուղերում նաև նույնիսկ քրիստոնեության դարձից հետո՝ պատշոնական եկեղեցու կողմից անընդունելի համարվող ժողովրդական սինկրետիկ պաշտամունքի հանդեպ:
Ոչնչացումն ավելի կոմպլեքս կատեգորիա է»…

«ՀԱՅՐԵՆԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԶՈՐԱՑՆԵ՛Լ ԳԻՏԻ»…

Հազարամյակների խորքից սերնդեսերունդ փոխանցվող հոգևոր ու նյութական մշակույթի արժեհամակարգն է ձևավորում, կերտում Ազգային աշխարհայացքը:
Նախնիների աշխարհընկալմամբ, նրանց պատմությամբ՝ հայրենաճանաչությամբ է թրծվում, հարատևում Ազգային Ոգին, հոգևոր պատմական հիշողությունը…
Դարեդար սնուցում ու ոգեշնչում է Ցեղի Ոգին, ու այդ ակունքն է անսպառ վերակերտում, լուսավորում ու զորացնում Հայի հոգին, միտքն ու մարմինը:

«…Իբրեւ հասկացողութիւն՝ Հայրենիքն ընդգրկում է ո՛չ միայն անցեալն ու ներկան, այլեւ՝ գալիքը»,- գրում է Նժդեհը:
«Դա ժողովրդի պատմական առաքելութիւնն է՝ ըստ իր վախճանական նպատակի՝ զարգացող մի յաւերժութիւն է Հայրենիքը:
Դա եկող ու անցնող սերունդների անմահութիւնն է, որն, իբրեւ գաղափար եւ գործ, ժողովուրդը դրոշմում է նիւթի վրայ, խօսքի մէջ, եւ այն ապրեցնում իբրեւ անմեռ յուշ, իբրեւ պատմութիւն»:

…«Մարդկային գործերի մէջ Հայրենիքի պաշտպանութիւնն է ամենասրբազանը:
Հայրենիքի չափ նուիրական է եւ պատերազմը հայրենական:
Հաւաքական աւազակութիւն եւ սպանութիւն է այլ կարգի ամէն պատերազմ:
Եւ ճշմարիտ հերոսները նրա՛նք են միայն, որոնք մեծագործում են եւ առաքինանում իրենց վտանգուած Հայրենիքը պաշտպանելո՛ւ ժամանակ»:

…«Մի ժողովուրդ, որ եղել է եւ կարող է լինել ուժեղ, բայց իր մտաւորականութեան մի մասի հոգեւոր ծուլութեան բերումով շարունակում է մնալ տկար:
Եւ աշխարհը ասում է նրան — արիացի՛ր կամ՝ մեռի՛ր:
Ոչ մի չար աստւածութիւն յաւիտենական թուլութեան չի դատապարտել քեզ, Հա՛յ պարտւողական:
Դու տկար ես, որովհետեւ քեզ պակասում է գիտակցութիւնը ուժեղ լինելու կարելիութեան»:

…«Ո՛յժը չի պակասում քեզ, այլ՝ ուժեղ լինելու կա՛մքը:
Պակասում է Հայրենապաշտութիւնը, որ հզօրացնե՛լ գիտի:
Քեզ պակասում է բարձր նպատա՛կը եւ ոչ զայն իրագործելու միջոցները:
Գարշի՛ր, գարշի՛ր թուլութիւնից — եւ պիտ ուզենաս լինել, եւ պիտ լինե՛ս ուժեղ»:

…«Ի՞նչ, երիտասա՛րդ Հայութիւն, պիտ դառնա՞ս մեր դիւցազնախառն սերունդը, պիտ կարողանա՞ս կատարել ժամանակի պահանջը ու փրկել՝ ապագան վտանգւած մեր ժողովուրդը:
Ցանկութեան դեպքում՝ ԱՅՈ՛» (մեջբերումները՝ Նժդեհ, Հատընտիր, Երևան, 2006 թ.):

Ազգային արմատների՛ն, ազգային արժեհամակարգի՛ն վերադարձի անհրաժեշտությունն է բարձրաձայնվում հատկապես մեր օրերում:

Քուրմ Հարութ Առաքելյանի մեկնաբանությամբ ու Քուրմ Միհր Հայկազունու հիշեցմամբ՝ Ազգային ինքնագիտակցության կարևորության շուրջ՝ ահավասիկ…

«Ինչո՞ւ պիտի կրկին վերափոխվենք և դառնանք Հայկազուն, որ արժանանանք Հայ կոչվելու պատվին…

Թիթեռը փոփոխության և զարթոնքի խորհրդանիշն է, մի արարած, որն ի սկզբանէ որդ է և կարող է սողալ, բայց մի զարմանալի կերպարանափոխությամբ՝ անցնելով կոկոնի փուլը՝ այն փուլը, որտեղ ո՛չ որդ է և ո՛չ էլ՝ թիթեռ, սահմանափակ տարածության մեջ սողացողից վերափոխվում է մի էակի, որը թռչում է անսահմանության մեջ:
Իրականում, թիթեռը փոխակերպման խորհրդանիշն է, ա՛յն ինչից նա կարծում է, որ ինքն է (որդը) դեպի ա՛յն, ինչ իրականում կա (թիթեռը):

Հայկազունին կարելի է համեմատել նաև թիթեռի հետ. նա, ով ի սկզբանէ անտեղյակ էր իր իսկական էությանն ու արմատին, իրեն համոզել էին ճճվի նման սողալ միաչափ ու սահմանափակ տարածության մեջ: Բայց իր գոյության ու արմատների ճշմարտության հետ ծանոթանալով, երբ նա թողնում է իրեն պարտադրված սին համոզմունքներն ու հավատամքը, նա գնում է իր ներաշխարհ, ապրում է մի տեսակ կոկոնի փուլ, և երբ հիշում է, թե ո՛վ է ինքը, երբ գտնում է, թե ինքը Հայկ Նահապետի զարմն է, որի Նախնիներին ու իրեն պարտադրել են այլ հավատամք և համոզմունք, որը իր ազգային արմատների ու արժեքների հակասումն է, ազատվում է իր հին կոկոնից և թռչում է իր հոգու հնարավորությունների անսահման հորիզոններում:

Բազմաթիվ փորձեր ունեմ, երբ իրեն Հայ համարող, բայց այլոց հավատամքներին գերի անհատին ծանոթացնում ես Հայկական հավատամքը, բացատրում ես, թե ովքե՛ր են մեր Հայկական Դիցերը և ի՛նչ դեր ու նշանակություն ունեն Հայ անհատի կյանքում, պատմում ես Հայկ Նահապետի մասին ու ասում, թե ինչպե՛ս այլոք իր Նախնիներին ու այսօր էլ՝ իրեն կտրել են իր ազգի Նահապետից ու նրա հավատամքից ու պարտադրել են այլ ազգի հավատամքը՝ որպես իր սրբություն, ցույց տալով թե երբ Հային պարտադրեցին այլ ազգի հավատամքը, ինչպես իր Ազգը սկսեց գնալ դեպի անդունդը և թե ինչո՛ւ է կարևոր, որ յուրաքանչյուր ազգ պիտի ապրի ի՛ր Նախնիների հավատամքով, որովհետև դրանք ծնվել են ի՛ր ազգի աշխարհայացքից ու համարվում են տվյալ ազգի «շարժիչի վառելանյութը», սկսում է գիտակցել, որ դարեր շարունակ իր ազգը շարունակում է գահավիժել, որովհետև ա՛յլ «վառելանյութ» են պարտադրել իր ազգի «շարժիչին», որն ի զորու չէ՛ Ազգին վերելքներ պարգևել:
Այս գիտակցությանը հասած Հայը ցավալի կոկոնի փուլ է սկսում ապրել ու ընթացքում սողացող որդից վերածվում է թռչող թիթեռի:
Այդտեղ ծնվում է Հայկազունը, որն արդեն սողացող չէ՛ տեսակ — տեսակ կրոնների ու հավատալիքների դաշտում, այլ՝ թռչում է ինքնավստահ ու հպարտ իր Ազգային հավատամքի երկնքում:
Հետևաբար, Հայկազունին կարելի է Հայ անվանել, որովհետև նա՛ է, որ հավատարիմ է մնում Հայ ազգի արմատ հանդիսացող Հայկ Նահապետին, ապրում է Հայքին արժանի լինելու տեսլականով, ոչ թե այլոց պարտադրած «վերին երուսաղեմին» հասնելու համար:
Թող բոլոր ազգերը ապրեն իրենց Ազգային հավատամքով և Հայն էլ ապրի իր Հայկազուն Նախնիների Սրբազան հավատամքով և այդպես կրկին վերանվանվի ՀԱՅ»:

Ի լրումն Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հիշյալ մեկնաբանության, կրկին վերհիշենք Ազգանվեր Հայորդու՝ Նժդեհի խոսքերը, երբ ժողովրդին համեմատում է դիցաբանական Անթեի հետ, որն իր ուժն ամեն անգամ կրկին զորացնում էր իր Հայրենի Հողին հպվելիս ու պարտվեց միայն այն ժամանակ, երբ կտրվեց Հողից…

«Ընդունենք եւ այն, որ պատմութեան նշանակութիւնը ոչ միայն ճանաչողական է, այլեւ՝ դաստիարակչական, վերանորոգչական»:

…«Ժողովուրդ — դա Անտէյն է առասպելական: Պարտւում է նա՝ հէնց որ կտրուեց Հողից: Իսկ այդ վերջինը՝ Հայրենի Հողը, խորհրդանշում է կուլտուր-ազգային այն բոլո՛ր արժէքներն ու սրբութիւնները, որ ստեղծել է ինքը՝ ժողովուրդը» (մեջբերումը՝ Նժդեհ, Հատընտիր, էջ 345)…

«Հայրենիք ստեղծել՝ նշանակում է բեկոր առ բեկոր յայտնաբերել, իմաստաւորել, պատմականացնել իր երկիրը: Նշանակում է այնպէ՛ս հարազատել իր երկիրը, որ նրանում ոչի՛նչ չմնայ անյայտ, անխօս, մեռեալ: Նշանակում է վայր առ վայր նուաճե՛լ երկիրը՝ շունչ եւ իմաստ տալով նրանց:
Ի մի բան՝ Հայրենիք ստեղծել՝ նշանակում է հարազատե՛լ իր երկիրը եւ հարազատանա՛լ նրան: Այսպիսով ահա՛, նոյնանում են ժողովրդի Ոգին ու Հայրենիքը:
Սրանց դարաւոր փոխներգործութեան արգասիք է Հայրենիքը» (Նժդեհ, Հատընտիր, էջ 347, Երևան, 2006 թ.):

…«Ամէն անգամ, երբ Մասիսներին եմ նայում, ներքին հայեացքիս առջեւ բարձրանում են վեհափառ ճակատները մեր Նախահայրերի:
Եւ, կրկնում եմ հանգոյն գոթական ռազմիկի. «Ես կ՚ուզէի նրա՛նց հետ լինել» — իմ փառապսա՛կ Նախահայրերի հետ» (Նժդեհ, նշվ. աշխ., էջ 349)…

ՆԱԽՆՅԱՑ ՀԵՏՔԵՐՈՎ՝ ՄՈԳՔ՝ ՄՈԿԱՑ ԱՇԽԱՐՀ…

Հայկյան Սրբազան տոմարով՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հաղորդմամբ, Տրէ ամսվա Մարգար օրը (սեպտեմբերի 20-ին) Մոգաց հիշատակման օրն է, իսկ նույն ամսվա Մազդեզ օրը (սեպտեմբերի 22-ին)՝ Իմաստուն Նախնեաց տոնը, երկուսն էլ՝ Տիր Դիցի հովանավորությամբ:
Հին Աշխարհի գիտնականներն ու հրաշագործները՝ իրենց «մոգական զորություններով» հայտնի Մոգերը՝ «Աստեղատների պարին» ու Բնության գաղտնիքներին քաջածանոթ, ի հեճուկս քրիստոնեության տարածումից հետո ծավալված հալածանքների, հարատևեցին՝ իրենց շուրջ հյուսված խորհրդավոր պատմություններով դյութելով դարեդար:

«Այս մոգը, որը մի բառով շրջում — վերափոխում է բնությունը՝
Որպես իր ապարանք է ընտրել քարանձավն այս կիսամութ»…

1635 թվականին գրված՝ «Կատակերգական խաբկանքը» հիշյալ տողերով է սկսում ֆրանսիացի դրամատուրգ Պիեր Կորնեյլը:

Մոգերի հետքերն են մնացել Հայկական Լեռնաշխարհի զանազան տեղանուններում, որոնցից է և Մեծ Հայքի հինգերորդ նահանգը՝ Մոգքը՝ Մոկաց նախարարական տան ժառանգական սեփականությունը, որի կենտրոնը Մոկք Առանձնակն էր՝ Արքայից գավառը, հայտնի նաև «Արքունական երկիր» անվամբ:

Հնագույն շրջանից եկող հարուստ ավանդույթներով լի է Վանա լճի հարավային կողմում տարածվող Մոկաց աշխարհը՝ Մոկսը՝ Մոգքը՝ Արևմտյան Հայաստանում՝ Վանի նահանգում:
Լեռներով, ջրերով, սաղարթախիտ անտառներով ու փարթամ արոտավայրերով լի այս շրջանում Հայերը հազարամյակներ ի վեր զբաղվում էին պտղաբուծությամբ, անասնապահությամբ, մեղվաբուծությամբ, ջուլհակությամբ, ներկարարությամբ, գզրարությամբ…
Մոկսի գզրարների՝ բուրդ կամ բամբակ գզող արհեստավորների, լեռնային շրջանում ձյունի ու քարի վրա քայլելու համար սրածայր մեխերով՝ «բևեռներով» «քապ-քապ» կոշիկների ու այլ դրվագների մասին որոշ տողեր՝ Սարգիս Հարությունյանի՝ «Մոգեր, Մոկս, Մոկացիներ» ուսումնասիրությունից՝ ստորև (մեջբերումը՝ «Էջմիածին» ամսագիր, էջ 59, 2015 թ.):

«Ժողովրդագետ Գ. Սրվանձտյանցը, իր «Համով հոտով»-ում համառոտակի ուրվագծելով Վասպուրականի գավառների աշխարհագրական դիրքն ու տնտեսական զբաղմունքները, գրում է.

«Մոկսի բնակիչները կը սնուցանեն ընտիր ոչխար և չուռ այծ… Հոս ալ պատվական շալ և աբա կը գործեն և կը շինեն «քապ քապ» կոշիկները. նոր մազով կամ կանեփով հյուսված կոշիկ է, տակն ամբողջ բևեռներով, ձյունի և քարի վրա քալելու հարմար»:
Թաղիքե մեծ կարպետներից բացի Մոկսում քոլոզով զանազան տիպի գլխարկներ են պատրաստել, որոնք օգտագործվել են իբրեւ կարևոր մոդելներ՝ տարբեր տեսակի գլխարկներ կարելու համար:
Ըստ Հայ անվանի բանահավաք Ս. Հայկունու վկայության՝ ԺԹ. (19-րդ, Կ. Ա.) դարավերջերին և Ի. (20-րդ, Կ.Ա.) դարասկզբին Մոկսի Հայության մեջ լայն տարածում է ունեցել արտագնացությունը, երբ արհեստի բերումով Հայ գզրարները, աշնան սկզբներին խմբեր կազմած, դուրս են եկել հայրենի եզերքից և մեկնել այլ գավառներ ու երկրներ’ արտագնա աշխատանք կատարելու: Այդ մասին է վկայում նաև Հայ մեծանուն պատմաբան ու արևելագետ Հ. Օրբելին, ով Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Պետերբուրգի բաժանմունքի կողմից գործուղվել է Վանի վիլայեթ’ հետազոտելու արևմտահայ բարբառներից որևէ մեկը, ինչպես նաև տեղական քրդերի բարբառներից մեկը: 1911-1912 թթ. այդ նպատակով նա հայտնվում է Մոկսում: Այս առթիվ նա թողել է մի շարք կարևոր տեղեկություններ, որոնք, համախոս լինելով Հայ այլ բանահավաքների հաղորդած տվյալներին, պատմամշակութային տեսակետից խիստ կարևոր փաստեր են հաղորդում:

Ըստ Ս. Հայկունու խորին համոզման’ «Սասնա ծռեր» հերոսավեպի և ժողովրդական հեքիաթների լայնահուն տարածման համար վճռական դեր են կատարել Մոկաց գզրարները, որոնք աշնանը տարբեր խմբեր կազմած (յուրաքանչյուրում շուրջ 5-10-15 հոգի)’ դուրս են գալիս հայրենի Մոկսի և կից գավառների սահմաններից, մեկնում են պանդխտության տարբեր գավառներ ու երկրներ’ բուրդ ու բամբակ գզելու, շալ գործելու, քեչա գցելու, հունձ անելու համար: Այդ խմբի մեջ լինում էր առնվազն մեկ լավ «նաղլ անող», այսինքն’ հեքիաթասաց: Խումբը սիրով էր հյուրընկալվում տվյալ գյուղի գյուղապետի կողմից և արժանանում էր լավ ընդունելության ու հյուրասիրության:
Ս. Հայկունին գրում է, որ «Ցարդ ունեցած հետաքրքրութենես այն հեզրակացության հասած եմ», որ մեր դյուցազնավեպն ու հեքիաթները Մոկացի գզրարներն են տարածել, երկար տարիներ պանդխտելով այս կամ այն քաղաքում և զբաղվելով զանազան գործերով:

Ըստ Հ. Օրբելու հաղորդման՝ գզրարների խմբերը դուրս էին գալիս Մոկաց աշխարհից սովորաբար սեպտեմբերի վերջերին և վերադառնում էին հայրենիք ուշ գարնանը կամ երբեմն՝ ուշ աշնանը:
Մոկսի տարբեր գյուղերից, ինչպես վերևում ակնարկվեց, օտարության էին մեկնում տարբեր գզրարների խմբեր’ ոչ միայն բուրդ ու բամբակ գզելու, բրդագործությանն առնչվող տարբեր արհեստագործական (շալագործություն, թաղիքագործություն, կոշկագործություն), այլև գյուղատնտեսական զանազան աշխատանքներ (հունձք, վարուցանք և այլն) կատարելու նպատակով:
Օտարության մեջ իրենց առավել ապահով զգալու նպատակով, տեղական լեզուների ու բարբառների օգտագործմանը զուգահեռ, գզրարները միմյանց հետ գաղտնի խոսելու համար ունեին իրենց ծածկալեզուն…»:

Հայաստանի ու Հայերի մասին հազարամյակների խորքից մեզ հասած գրավոր զանազան աղբյուրների հարուստ էջերում ուշագրավ են տնտեսությանն ու այլ ոլորտներին վերաբերող դրվագները:
Քսենոփոնը Հայերին ներկայացնում է որպես երկրագործ, անասնապահությամբ զբաղվող ժողովուրդ, Հայաստանը՝ խոշոր ու մանր եղջերավոր անասուններով հարուստ մի երկիր, թվարկելով իր տեսածը Հայերի տներում՝ կով, այծ, ոչխար, ձի, թռչուններ, այնուհետև` ոչխարի, այծի և խոզի միս, խոզի ճարպ («Անաբասիս», գ. 4, էջ 93):

Ն.թ.ա. 370 թվականին Սոկրատեսի աշակերտ Քսենոփոնի՝ 8 գրքից բաղկացած երկում՝ «Կյուրոպեդիա»-ում հիշատակվում է, որ Հայաստան երկիրը «ամբողջությամբ բնակեցված է. այն լիքն է ոչխարներով, այծերով, արջառներով, ձիերով, հացահատիկով և ամեն տեսակ բարիքներով» («Կյուրոպեդիա», գ. 4, IV, էջ 156):

Հերոդոտոսի մոտ ևս՝ Հայերն անվանվում են «անասուններով հարուստ ժողովուրդ»:

Հույն մակագրող (արձանագրող՝ էպիգրամ) Կրինագորաս Միտիլենցին (մոտ ն.թ.ա. 70 թ. — ն. թ. 18 թ.) դեռևս 2.000 տարի առաջ, անդրադառնալով Հայաստանում Հռոմի Տիբերիոս կայսեր արշավանքին, հիշատակում է թաղեգլխարկ՝ թաղիքե գլխարկներով Հայերին, նաև Արաքսի հովտում՝ ագարական ցեղի ոչխարներին…

Հինավուրց մի արհեստի՝ կաճագործության՝ թաղիքագործության ակունքներն անհիշելի ժամանակներում են:
Հազարամյակներ շարունակ՝ թաղիքից՝ հաստ կամ բարակ կտորներով պատրաստվում են թաղիքէ՝ կաճե ոտնամաններ, գդակներ՝ քոլոզներ, հովիվների համար ծածկոց ու վերարկու, «թաղակ»՝ սաղավարտ, զանազան կիրառության բրդեղեն…

Մինչ օրս թրջած բուրդը կտավի վրա փռելով ու հարելով՝ «բազկի ուժով» լմելով թելերը միմյանց հետ շաղվում-թաղկում են՝ ստեղծելով տաք ու օգտակար հանդերձներ…

Կաճագործության՝ կաճակուռ՝ լավ՝ խիտ լմած, պինդ կաճից պատրաստված ու այծենակաճ՝ այծի բրդից կամ թաղեա հանդերձների, «կաճակուռ թաղերով»՝ թաղիքեա սաղավարտներով զինվորականների հիշատակումները կան պատմիչների երկերում:

Ջուրը սպունգի նման ներծծող «թաղ»-ի մասին՝ Հայկազեան բառարանից.

«Կաճ՝ որ և կայճ՝ թաղիք. հանդերձ կամ գլխարկ թաղեայ, խիտ գործուած բրդեղէն կամ մազեղէն բրդոտ: «Ոմն սկայ վառեալ… հարեալ նիզակաւ՝ ճախր առնոյր կաճիւ (կամ՜ կաճեայն), Խորենացի, Գ, 9»: Հանդերձ, կայճն, և այծենակաճն: Կաճ, նուրբ: Կաճուկ, խանձարուր»:

«Թաղ՝ մազոտ և խիտ գործած՝ ի բրդոյ, կաճ: Զգեստն ինքեաց յասուէից կազմեալ, զոր և զորութիւն թիկանց ուժոյ բազկաց ճնշեալ, և մածուցեալ ընդ միմեանս զնրբութիւն մազոյն՝ թաղ կոչեցին, որ զջուր ծծէ իբրև զսպունգ (Արծր. Գ., 2): Վառեալ և թաղեաւ կաճեայ (‘ի տեղի զրահի). Խոր. Գ., 9»:
«Թաղակ՝ սաղավարտ՝ թաղեայ (որպէս կարծի)» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):

«ԱՌԱՏԱԲԵՐ ԵՎ ԳԻՆԵԲԵՐ ԱՅԳԻՆԵՐ»…

Հազարամյակներ ի վեր Մայր Հողից բերք ու բարիք է ստանում Մարդը՝ փառաբանելով Կենսատու Բնությունը: Եվ այդ աշխատանքը ծես էր ու տոն, նրա արդյունքում ստեղծվածը՝ պարգև, առատության ու բարեկեցության գրավական…

Բերքի՝ ծիրանի, խաղողի, հասկի օրհնության ծեսն այսօր էլ շարունակում են Հայկազունները՝ Հայոց Նախահայրերի ավանդույթներին հավատարիմ՝ յուրաքանչյուր տարվա բարիքը վայելելուց առաջ…

Հնագույն շրջանից մեզ հասած զանազան արձանագրությունները, պատմիչների վկայությունները, հնագիտական նյութերը փաստում են, որ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում զարգացած գյուղատնտեսության շնորհիվ հարուստ բերքահավաք է եղել և տոների, ծեսերի, խրախճանքների անբաժան ուղեկիցն էր գինին:

Հողագործական աշխատանքն իր առօրյա եռուզեռով, ծիսական երգ ու պարով՝ Երկրի, բնակչության բարօրության ցուցիչն էր: Եվ, ընդհակառակը, Հողի, այգեգործական աշխատանքների բացակայությունն ամայի ու ավեր ժամանակների բնորոշիչն էր:
«Ո՛չ լսի ձայն ուրախութեան ի կութս այգեաց, եւ ո՛չ բարեբանութիւն՝ առ կոխօղս հնձանի»,- գրում էր Հայ պատմիչ, հոգևորական գործիչ Արիստակես Լաստիվերցին 11-րդ դարում՝ նկարագրելով «բնակիչներից թափուր» մնացած երկրի ավերակ ու ամայի վիճակը…

Հայոց տարբեր գավառների համար միջնադարում սահմանված հարկերի ցանկում հիշատակվում է, որ Նիգ գավառը ցորեն է տալիս որպես հարկ, Արագածոտնը՝ գինի, Վաղարշապատը՝ բամբակ (10-14-րդ դարերում Արագածոտնը գինու արտադրության կարևոր կենտրոններից էր):

Առատաբեր այգի հիմնելու, հնձան կառուցելու մասին արձանագրություններից բացի Կարմիր Բլուրում, Զվարթնոցում, Գառնիում, Քանաքեռում, Էջմիածնում, Եղվարդում, Դվինում և այլուր հայտնաբերված հնձանների ավերակները բավականին պատկերացում են տալիս նրանց կառուցվածքի մասին (ըստ բազմավաստակ հնագետ-պատմաբան Կարո Ղաֆադարյանի՝ հնձանատունը ծածկի ներքո էր, հնձանը՝ բացօթյա):

Երկու, երբեմն երեք բաժանմունքից բաղկացած այդ կառույցները՝ խաղողը ճզմելու առագաստը, պատի վրա դրված կավե խողովակը, որով խաղողից նոր քամված քաղցր հյութը՝ քաղցուն ծորում էր երկրորդ՝ փոքր-ինչ ցածրադիր բաժանմունքում տեղադրված ամանի մեջ, հատակում փորված մեծ հորերը՝ գուբերը, մառանները, ուր խմորման հիմնական գործընթացն էր տեղի ունենում, բազմաշարք դասավորված կարասները՝ շուրթերին՝ նրանց տարողության նշումներով… խաղողի մշակման, գինեգործության առանձնահատուկ դերն են վկայում:
Թեշեբաինի հնավայրի՝ Կարմիր Բլուրի 8 մառաններում միայն շուրջ 450 կարաս է հայտնաբերվել (մառանապետի, մատռվակի՝ գինեբաշխի (գինեմատույցի), գինեվաճառության ու գինեծախի (գինեվաճառի) մասին բազմաթիվ հիշատակություններ են պահպանվել զանազան ժամանակաշրջաններից):

Բժշկական նպատակներով գինու կիրառման վկայություններ կան զանազան բժշկարաններում (խաղողի՝ սպիտակ խաղողի տարբեր տեսակներից պատրաստված գինիներն էլ, բնականաբար, տարբեր էին իրենց հատկություններով՝ «միջակ, վատուժ, սուր, նոսր, անուշ…», ինչպես Ամիրդովլաթն է հիշեցնում, նաև՝ «միսթար, որ է պիղծ գինին, որ աւերէ, եւ շուտ հարբեցնէ զմարդն խիստ» («Օգուտ բժշկութեան», էջ 362, Երևան, 1943 թ.):

Ահավասիկ Վարդան Այգեկցուց (13-րդ դար) մի առակ՝ ի հիշեցումն գինու «լավ ու վատ» ուժի…

Մի թագավոր մի որդի ուներ: Նա հրամայեց նայիպներին, թե՝ «Ամեն օր ձեզնից մեկը թող տանի՛ իմ որդուն և պատվի՛»:
Եվ տանում էին:
Մի օր մի նայիպ պատվելու էր տարել թագավորի որդուն: Երեկոյան նրան տարավ թագավորի տունը և ինքը գնաց:
Թագավորի որդին խիստ գինով էր: Նա հարբած դուրս եկավ, ընկավ աղբանոցը և մեռավ:
Թագավորը հրամայեց, թե՝ «Իմ իշխանության ներքո ինչքան այգի կա՝ փակե՛ք և կարասները կոտրատե՛ք»:
Այդպես արին:
Մի այրի կին մի որդի ուներ: Նա պահեց իր հնձանն ու գինին: Ամեն առավոտ ու երեկո հացի վրա երկու թաս գինի էր տալիս որդուն:
Այրի կնոջ որդին մի գիշեր դուրս եկավ, սպանեց թագավորի առյուծին: Թագավորն առավոտյան հրամայեց՝ «Եթե իմ առյուծին սպանողը գա և ինձ պատմի՝ նրան չե՛մ պատժի»:
Եկան այրի կինը և նրա որդին:
Թագավորը նրան հարցրեց, թե՝ «Ինչպե՞ս սպանեցիր առյուծին»: Նա ասաց, թե՝ «Գիշերով դուրս եկա, հանդիպեցի առյուծին և սպանեցի»: Մայրն ասաց, թե նրան գիշերով է սնուցել և պատմեց, թե ինչպե՛ս է գինով սնուցել:
Թագավորը հրաման արձակեց, թե՝ «Այգի՛ տնկեք և գինին այնպե՛ս խմեք, որ առյու՛ծ սպանեք, ոչ թե աղբանոցում մեռնեք»:

Որպես «վերջաբան» էլ՝ մեր օրերի իրադարձություններին համահունչ, Պարույր Սևակի հանճարով երկնված մի քանի տող…

«Դու քո խաղողի նման ես եղել.
Կոտրատել են քեզ, հողի մեջ թաղել,
Բայց երբ անցել են ցրտերը ձմռան,
Հողի մեջ թաղված վազերիդ նման,
Դու նո՛ր մի ուժով նորից ընձյուղել,
Կորված ճյուղերդ ես վերստին ուղղել,
Եվ եթե կրկին կորվել ես՝ արդեն
Ողկույզների՛ տակ այն ադամանդե,
Որ ճաքճըքել են քո քաղցրությունից,
Մինչ դառնությունդ… դարձել է գինի»…

Պարույր Սևակ, Երևան, 1950 թ.

Խաղողօրհնեքի շնորհավորանքով…

(լուսանկարը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից՝ շնորհակալությամբ)…

«ՄԵԾԱՄՈՐՅԱՆ ՂՈՂԱՆՋՆԵՐ»
ԿԱՄ՝
«ՔՐՄԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆ ՄԵԾԱՄՈՐՈՒՄ»…

Հնագույն շրջանի պատմության ու մշակույթի համար համաշխարհային բացառիկ նշանակություն ունի Մեծամորի հնավայրը՝ Հայաստանի Հանրապետության Արմավիրի մարզում: Պաշտամունքային կոթողներով ու շինություններով հարուստ այս կարևոր կենտրոնում 1960-ական թվականներից ի վեր իրականացվող պեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմահազար գտածոներից զատ բացառիկ կարևորություն ունի միջնաբերդի հյուսիս-արևելյան հատվածում պեղված տաճարային համալիրը՝ եզակի՝ իր կառուցվածքով:

Յոթ սրբարան-զոհասեղաններն իրենց կից կավակերտ կառույցներով ու ժամանակի ծիսական սպասքով, շարժական կրակարանի բեկորներով, պահպանված մոխրով, սննդի, հացահատիկի մնացորդներով, ծիսական հացի նախշազարդման դաջվածքների համար կիրառվող դրոշմիչներով, հեղուկի պահպանման համար նախատեսված սափորներով՝ հազարամյակների հեռվից լույս են սփռում վաղնջական հավատալիքների վրա՝ հարստացնելով համամարդկային մշակույթի պատմությունը…

Ժայռափոր քառանկյունաձև շինություններում պեղումներով ի հայտ եկած յոթ սրբարան-զոհասեղաններից հինգը չափագրումից հետո պահպանման նպատակով կրկին ծածկվել են, իսկ կենտրոնական բարձրադիր երկու սրբարանները՝ յուրօրինակ թանգարանի են վերածվել՝ հարմարեցվելով ցուցադրության:

Մեծամորի պեղումների նվիրյալ հետազոտող՝ պատմական գիտությունների դոկտոր Էմմա Խանզադյանի (1922-2007)՝ «Քրմի դամբարան Մեծամորում» հոդվածից քաղված մի հատվածում նկարագրվում է ծիսական մի սպասք՝ բոժոժներով մի բուրվառ, որն իր նշանակությամբ կիրառվում է մինչ օրս (մի ապացույց ևս, որ քրիստոնեության տարածումից հետո հնագույն ծիսական արարողությունները, հանդերձն ու սպասքն են կիրառվել՝ ձևափոխվելով ու «քրիստոնեականացվելով»)…

Նշենք, որ «Բոժոժ»՝ թրթուրների հյուսած մետաքսաթելի փաթույթից բացի նաև փոքրիկ մետաղյա սնամեջ գունդն է կոչվում, որը շարժելիս նրա մեջ տեղադրված մետաղե կտորը դիպչում է գնդի պատերին ու հնչեցնում՝ ղողանջում:
Զանգակը, ինչպես ծնծղան, նրանց «մոգական ղողանջը»՝ հնագույն ժամանակներից ի վեր իրենց հարուցած թրթիռներով ծեսի անբաժան տարրերից էին, որոնք ցարդ կիրառվում են զանազան արարողությունների ընթացքում (որպես ծեսի սկիզբն ազդարարող կամ «չար ոգիներին վանող»)…
Թաղման (հուղարկավորման) հնագույն ծեսի համաձայն՝ որոշ հատուկ նշանակության իրեր դրվում էին դամբարանում…

«Քրմի դամբարանաբլուրը հայտնաբերվել է 1968 թվականին՝ Մեծամորի դամբարանադաշտի հարավային եզրում, երկրորդ ցամաքուրդային առվից մոտ 50 մետր արևմուտք: Հողային աշխատանքների ժամանակ ցեխի հետ խառը գետնի մակերես էին նետվել դամբարանի պատերի բազալտե խոշոր սալերը, բրոնզե բուրվառը, պատվանդան-բուրանոթը, խեցեղենը և այլն:

Ժամանակի ընթացքում վերացել էին դամբարանաբլուրի վերգետնյա հետքերը:
Այսպիսով, մենք հնարավորություն չունեցանք ամբողջական պատկերացում կազմելու դամբարանաբլուրի կառուցվածքի, չափերի և թաղման ծեսի մասին:
Մի բան պարզ է, որ դամբարանը կառուցված է եղել բազալտե սալերով:

Հայտնաբերված սակավաթիվ, սակայն բավականաչափ խոսուն նյութերը հուշում են, որ այն պատկանել է հասարակության մեջ դիրք գրավող անձնավորության, հատկապես՝ քրմական դասին պատկանող, գուցեև մի նշանավոր քրմի, որի հետ դամբարան են իջեցրել նրա պաշտոնին առնչվող, նրան անդրաշխարհ ուղեկցող իրեր, այդ թվում՝ բուրվառը, պաշտամունքային ուշագրավ բուրանոթ-պատվանդանը և, հավանաբար, արժեքավոր այլ իրեր, որոնք մեզ չեն հասել:
Ելնելով վերոհիշյալից՝ մենք դամբարանն անվանում ենք՝ «Քրմի»:

Բուրվառը գրեթե կիսագնդաձև է:
Նրա հարթ շուրթերին արտաքինից գամիկներով ամրացված չորս արծվագլուխ կանթերին միանում են սկավառակաձև ճարմանդից կախված շղթաներ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր վրա կրում է մեկական զանգակ՝ ներսում՝ քար:
Նման զանգակների զուգահեռներին կարելի է հանդիպել ուշ բրոնզի դարաշրջանի մշակույթի զարգացման գրեթե բոլոր փուլերում:

Տաճարում ծիսակատարության ժամանակ անուշահոտ խունկ կամ այլ բուրավետ նյութեր ծխելիս բուրվառը ճոճել են, որի ընթացքում ղողանջել են նրա շղթաներից կախված զանգակները. դա հնում արվում էր չարը քշելու, խափանելու համար:
Գրեթե նույն դերը՝ չարը, փորձությունը վանելու են ծառայել տաճարներում արարողությանը մասնակից, նույնպես մեծ վաղեմություն ունեցող քշոցները՝ «բոժոժածածկ ճոճանակները», ինչպես նրանց որակում է Հայկազյան բառարանը:

Մինչ այժմ էլ հեթանոսական կրոնից եկած այդ արարողությունը կատարվում է քրիստոնեական եկեղեցում:
Ծիսակատարության ժամանակ օգտագործվում են բուրվառը և քշոցը:
Ուշագրավն այն է, որ Անիի բոլորակ Ս. Գրիգոր-Գագկաշեն եկեղեցու պեղումների ժամանակ հայտնաբերված միջնադարյան բուրվառներից մեկի շղթայի վրա պահպանվել է նաև զանգակը:

Ուշադրությունից չի կարող վրիպել նաև այն հանգամանքը, որ բուրվառի ունկերն արծվագլուխ են: Դա, անշուշտ, պատահականություն չէ:
Հին Արևելքում արծիվը ճանաչվել է որպես Արևի խորհրդանիշ, առնչվել երկնքի, կրակի, լույսի հետ:
Մեծամորում հայտնաբերվածը բուրվառի հավանաբար ամենավաղ օրինակներից մեկն է:

Մոտավորապես նման մի բուրվառ, սակայն ավելի քան ոճավորված թռչնատիպ կանթերով, հայտնաբերվել է Լոռի բերդի թիվ 15 դամբարանում, ուշ բրոնզի դարաշրջանին բնորոշ բազմահարուստ նյութերի միջավայրում:

Արթիկի թիվ 410 կատակոմբում մի քանի հասարակ կավամանների հետ հայտնաբերվել է բրոնզի անոթ՝ օղակաձև ունկերով և դեպի ցած սրվող հատակով:
Հավանաբար այն նույնպես բուրվառի դեր է կատարել: Դամբարանը թվագրվում է մ.թ.ա 12-11-րդ դարերով:
Անշուշտ, ծիսական արարողություններին է ծառայել Մեծամորի Քրմի դամբարանում հայտնաբերված, ուշագրավ զարդապատկերներով կավակերտ պատվանդան-բուրանոթը»…