Category: Histoire

  • ՀԱՅՐԵՆԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ  ՀԶՈՐԱՑՆԵ՛Լ ԳԻՏԻ…

    ՀԱՅՐԵՆԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԶՈՐԱՑՆԵ՛Լ ԳԻՏԻ…

    «ՀԱՅՐԵՆԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԶՈՐԱՑՆԵ՛Լ ԳԻՏԻ»…

    Հազարամյակների խորքից սերնդեսերունդ փոխանցվող հոգևոր ու նյութական մշակույթի արժեհամակարգն է ձևավորում, կերտում Ազգային աշխարհայացքը:
    Նախնիների աշխարհընկալմամբ, նրանց պատմությամբ՝ հայրենաճանաչությամբ է թրծվում, հարատևում Ազգային Ոգին, հոգևոր պատմական հիշողությունը…
    Դարեդար սնուցում ու ոգեշնչում է Ցեղի Ոգին, ու այդ ակունքն է անսպառ վերակերտում, լուսավորում ու զորացնում Հայի հոգին, միտքն ու մարմինը:

    «…Իբրեւ հասկացողութիւն՝ Հայրենիքն ընդգրկում է ո՛չ միայն անցեալն ու ներկան, այլեւ՝ գալիքը»,- գրում է Նժդեհը:
    «Դա ժողովրդի պատմական առաքելութիւնն է՝ ըստ իր վախճանական նպատակի՝ զարգացող մի յաւերժութիւն է Հայրենիքը:
    Դա եկող ու անցնող սերունդների անմահութիւնն է, որն, իբրեւ գաղափար եւ գործ, ժողովուրդը դրոշմում է նիւթի վրայ, խօսքի մէջ, եւ այն ապրեցնում իբրեւ անմեռ յուշ, իբրեւ պատմութիւն»:

    …«Մարդկային գործերի մէջ Հայրենիքի պաշտպանութիւնն է ամենասրբազանը:
    Հայրենիքի չափ նուիրական է եւ պատերազմը հայրենական:
    Հաւաքական աւազակութիւն եւ սպանութիւն է այլ կարգի ամէն պատերազմ:
    Եւ ճշմարիտ հերոսները նրա՛նք են միայն, որոնք մեծագործում են եւ առաքինանում իրենց վտանգուած Հայրենիքը պաշտպանելո՛ւ ժամանակ»:

    …«Մի ժողովուրդ, որ եղել է եւ կարող է լինել ուժեղ, բայց իր մտաւորականութեան մի մասի հոգեւոր ծուլութեան բերումով շարունակում է մնալ տկար:
    Եւ աշխարհը ասում է նրան — արիացի՛ր կամ՝ մեռի՛ր:
    Ոչ մի չար աստւածութիւն յաւիտենական թուլութեան չի դատապարտել քեզ, Հա՛յ պարտւողական:
    Դու տկար ես, որովհետեւ քեզ պակասում է գիտակցութիւնը ուժեղ լինելու կարելիութեան»:

    …«Ո՛յժը չի պակասում քեզ, այլ՝ ուժեղ լինելու կա՛մքը:
    Պակասում է Հայրենապաշտութիւնը, որ հզօրացնե՛լ գիտի:
    Քեզ պակասում է բարձր նպատա՛կը եւ ոչ զայն իրագործելու միջոցները:
    Գարշի՛ր, գարշի՛ր թուլութիւնից — եւ պիտ ուզենաս լինել, եւ պիտ լինե՛ս ուժեղ»:

    …«Ի՞նչ, երիտասա՛րդ Հայութիւն, պիտ դառնա՞ս մեր դիւցազնախառն սերունդը, պիտ կարողանա՞ս կատարել ժամանակի պահանջը ու փրկել՝ ապագան վտանգւած մեր ժողովուրդը:
    Ցանկութեան դեպքում՝ ԱՅՈ՛» (մեջբերումները՝ Նժդեհ, Հատընտիր, Երևան, 2006 թ.):

    Ազգային արմատների՛ն, ազգային արժեհամակարգի՛ն վերադարձի անհրաժեշտությունն է բարձրաձայնվում հատկապես մեր օրերում:

    Քուրմ Հարութ Առաքելյանի մեկնաբանությամբ ու Քուրմ Միհր Հայկազունու հիշեցմամբ՝ Ազգային ինքնագիտակցության կարևորության շուրջ՝ ահավասիկ…

    «Ինչո՞ւ պիտի կրկին վերափոխվենք և դառնանք Հայկազուն, որ արժանանանք Հայ կոչվելու պատվին…

    Թիթեռը փոփոխության և զարթոնքի խորհրդանիշն է, մի արարած, որն ի սկզբանէ որդ է և կարող է սողալ, բայց մի զարմանալի կերպարանափոխությամբ՝ անցնելով կոկոնի փուլը՝ այն փուլը, որտեղ ո՛չ որդ է և ո՛չ էլ՝ թիթեռ, սահմանափակ տարածության մեջ սողացողից վերափոխվում է մի էակի, որը թռչում է անսահմանության մեջ:
    Իրականում, թիթեռը փոխակերպման խորհրդանիշն է, ա՛յն ինչից նա կարծում է, որ ինքն է (որդը) դեպի ա՛յն, ինչ իրականում կա (թիթեռը):

    Հայկազունին կարելի է համեմատել նաև թիթեռի հետ. նա, ով ի սկզբանէ անտեղյակ էր իր իսկական էությանն ու արմատին, իրեն համոզել էին ճճվի նման սողալ միաչափ ու սահմանափակ տարածության մեջ: Բայց իր գոյության ու արմատների ճշմարտության հետ ծանոթանալով, երբ նա թողնում է իրեն պարտադրված սին համոզմունքներն ու հավատամքը, նա գնում է իր ներաշխարհ, ապրում է մի տեսակ կոկոնի փուլ, և երբ հիշում է, թե ո՛վ է ինքը, երբ գտնում է, թե ինքը Հայկ Նահապետի զարմն է, որի Նախնիներին ու իրեն պարտադրել են այլ հավատամք և համոզմունք, որը իր ազգային արմատների ու արժեքների հակասումն է, ազատվում է իր հին կոկոնից և թռչում է իր հոգու հնարավորությունների անսահման հորիզոններում:

    Բազմաթիվ փորձեր ունեմ, երբ իրեն Հայ համարող, բայց այլոց հավատամքներին գերի անհատին ծանոթացնում ես Հայկական հավատամքը, բացատրում ես, թե ովքե՛ր են մեր Հայկական Դիցերը և ի՛նչ դեր ու նշանակություն ունեն Հայ անհատի կյանքում, պատմում ես Հայկ Նահապետի մասին ու ասում, թե ինչպե՛ս այլոք իր Նախնիներին ու այսօր էլ՝ իրեն կտրել են իր ազգի Նահապետից ու նրա հավատամքից ու պարտադրել են այլ ազգի հավատամքը՝ որպես իր սրբություն, ցույց տալով թե երբ Հային պարտադրեցին այլ ազգի հավատամքը, ինչպես իր Ազգը սկսեց գնալ դեպի անդունդը և թե ինչո՛ւ է կարևոր, որ յուրաքանչյուր ազգ պիտի ապրի ի՛ր Նախնիների հավատամքով, որովհետև դրանք ծնվել են ի՛ր ազգի աշխարհայացքից ու համարվում են տվյալ ազգի «շարժիչի վառելանյութը», սկսում է գիտակցել, որ դարեր շարունակ իր ազգը շարունակում է գահավիժել, որովհետև ա՛յլ «վառելանյութ» են պարտադրել իր ազգի «շարժիչին», որն ի զորու չէ՛ Ազգին վերելքներ պարգևել:
    Այս գիտակցությանը հասած Հայը ցավալի կոկոնի փուլ է սկսում ապրել ու ընթացքում սողացող որդից վերածվում է թռչող թիթեռի:
    Այդտեղ ծնվում է Հայկազունը, որն արդեն սողացող չէ՛ տեսակ — տեսակ կրոնների ու հավատալիքների դաշտում, այլ՝ թռչում է ինքնավստահ ու հպարտ իր Ազգային հավատամքի երկնքում:
    Հետևաբար, Հայկազունին կարելի է Հայ անվանել, որովհետև նա՛ է, որ հավատարիմ է մնում Հայ ազգի արմատ հանդիսացող Հայկ Նահապետին, ապրում է Հայքին արժանի լինելու տեսլականով, ոչ թե այլոց պարտադրած «վերին երուսաղեմին» հասնելու համար:
    Թող բոլոր ազգերը ապրեն իրենց Ազգային հավատամքով և Հայն էլ ապրի իր Հայկազուն Նախնիների Սրբազան հավատամքով և այդպես կրկին վերանվանվի ՀԱՅ»:

    Ի լրումն Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հիշյալ մեկնաբանության, կրկին վերհիշենք Ազգանվեր Հայորդու՝ Նժդեհի խոսքերը, երբ ժողովրդին համեմատում է դիցաբանական Անթեի հետ, որն իր ուժն ամեն անգամ կրկին զորացնում էր իր Հայրենի Հողին հպվելիս ու պարտվեց միայն այն ժամանակ, երբ կտրվեց Հողից…

    «Ընդունենք եւ այն, որ պատմութեան նշանակութիւնը ոչ միայն ճանաչողական է, այլեւ՝ դաստիարակչական, վերանորոգչական»:

    …«Ժողովուրդ — դա Անտէյն է առասպելական: Պարտւում է նա՝ հէնց որ կտրուեց Հողից: Իսկ այդ վերջինը՝ Հայրենի Հողը, խորհրդանշում է կուլտուր-ազգային այն բոլո՛ր արժէքներն ու սրբութիւնները, որ ստեղծել է ինքը՝ ժողովուրդը» (մեջբերումը՝ Նժդեհ, Հատընտիր, էջ 345)…

    «Հայրենիք ստեղծել՝ նշանակում է բեկոր առ բեկոր յայտնաբերել, իմաստաւորել, պատմականացնել իր երկիրը: Նշանակում է այնպէ՛ս հարազատել իր երկիրը, որ նրանում ոչի՛նչ չմնայ անյայտ, անխօս, մեռեալ: Նշանակում է վայր առ վայր նուաճե՛լ երկիրը՝ շունչ եւ իմաստ տալով նրանց:
    Ի մի բան՝ Հայրենիք ստեղծել՝ նշանակում է հարազատե՛լ իր երկիրը եւ հարազատանա՛լ նրան: Այսպիսով ահա՛, նոյնանում են ժողովրդի Ոգին ու Հայրենիքը:
    Սրանց դարաւոր փոխներգործութեան արգասիք է Հայրենիքը» (Նժդեհ, Հատընտիր, էջ 347, Երևան, 2006 թ.):

    …«Ամէն անգամ, երբ Մասիսներին եմ նայում, ներքին հայեացքիս առջեւ բարձրանում են վեհափառ ճակատները մեր Նախահայրերի:
    Եւ, կրկնում եմ հանգոյն գոթական ռազմիկի. «Ես կ՚ուզէի նրա՛նց հետ լինել» — իմ փառապսա՛կ Նախահայրերի հետ» (Նժդեհ, նշվ. աշխ., էջ 349)…

  • ՆԱԽՆՅԱՑ  ՀԵՏՔԵՐՈՎ՝  ՄՈԳՔ՝  ՄՈԿԱՑ  ԱՇԽԱՐՀ…

    ՆԱԽՆՅԱՑ ՀԵՏՔԵՐՈՎ՝ ՄՈԳՔ՝ ՄՈԿԱՑ ԱՇԽԱՐՀ…

    ՆԱԽՆՅԱՑ ՀԵՏՔԵՐՈՎ՝ ՄՈԳՔ՝ ՄՈԿԱՑ ԱՇԽԱՐՀ…

    Տեսարաններ Մոկքից

    Հայկյան Սրբազան տոմարով՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հաղորդմամբ, Տրէ ամսվա Մարգար օրը (սեպտեմբերի 20-ին) Մոգաց հիշատակման օրն է, իսկ նույն ամսվա Մազդեզ օրը (սեպտեմբերի 22-ին)՝ Իմաստուն Նախնեաց տոնը, երկուսն էլ՝ Տիր Դիցի հովանավորությամբ:
    Հին Աշխարհի գիտնականներն ու հրաշագործները՝ իրենց «մոգական զորություններով» հայտնի Մոգերը՝ «Աստեղատների պարին» ու Բնության գաղտնիքներին քաջածանոթ, ի հեճուկս քրիստոնեության տարածումից հետո ծավալված հալածանքների, հարատևեցին՝ իրենց շուրջ հյուսված խորհրդավոր պատմություններով դյութելով դարեդար:

    «Այս մոգը, որը մի բառով շրջում — վերափոխում է բնությունը՝
    Որպես իր ապարանք է ընտրել քարանձավն այս կիսամութ»…

    1635 թվականին գրված՝ «Կատակերգական խաբկանքը» հիշյալ տողերով է սկսում ֆրանսիացի դրամատուրգ Պիեր Կորնեյլը:

    Մոգերի հետքերն են մնացել Հայկական Լեռնաշխարհի զանազան տեղանուններում, որոնցից է և Մեծ Հայքի հինգերորդ նահանգը՝ Մոգքը՝ Մոկաց նախարարական տան ժառանգական սեփականությունը, որի կենտրոնը Մոկք Առանձնակն էր՝ Արքայից գավառը, հայտնի նաև «Արքունական երկիր» անվամբ:

    Հնագույն շրջանից եկող հարուստ ավանդույթներով լի է Վանա լճի հարավային կողմում տարածվող Մոկաց աշխարհը՝ Մոկսը՝ Մոգքը՝ Արևմտյան Հայաստանում՝ Վանի նահանգում:
    Լեռներով, ջրերով, սաղարթախիտ անտառներով ու փարթամ արոտավայրերով լի այս շրջանում Հայերը հազարամյակներ ի վեր զբաղվում էին պտղաբուծությամբ, անասնապահությամբ, մեղվաբուծությամբ, ջուլհակությամբ, ներկարարությամբ, գզրարությամբ…
    Մոկսի գզրարների՝ բուրդ կամ բամբակ գզող արհեստավորների, լեռնային շրջանում ձյունի ու քարի վրա քայլելու համար սրածայր մեխերով՝ «բևեռներով» «քապ-քապ» կոշիկների ու այլ դրվագների մասին որոշ տողեր՝ Սարգիս Հարությունյանի՝ «Մոգեր, Մոկս, Մոկացիներ» ուսումնասիրությունից՝ ստորև (մեջբերումը՝ «Էջմիածին» ամսագիր, էջ 59, 2015 թ.):

    «Ժողովրդագետ Գ. Սրվանձտյանցը, իր «Համով հոտով»-ում համառոտակի ուրվագծելով Վասպուրականի գավառների աշխարհագրական դիրքն ու տնտեսական զբաղմունքները, գրում է.

    «Մոկսի բնակիչները կը սնուցանեն ընտիր ոչխար և չուռ այծ… Հոս ալ պատվական շալ և աբա կը գործեն և կը շինեն «քապ քապ» կոշիկները. նոր մազով կամ կանեփով հյուսված կոշիկ է, տակն ամբողջ բևեռներով, ձյունի և քարի վրա քալելու հարմար»:
    Թաղիքե մեծ կարպետներից բացի Մոկսում քոլոզով զանազան տիպի գլխարկներ են պատրաստել, որոնք օգտագործվել են իբրեւ կարևոր մոդելներ՝ տարբեր տեսակի գլխարկներ կարելու համար:
    Ըստ Հայ անվանի բանահավաք Ս. Հայկունու վկայության՝ ԺԹ. (19-րդ, Կ. Ա.) դարավերջերին և Ի. (20-րդ, Կ.Ա.) դարասկզբին Մոկսի Հայության մեջ լայն տարածում է ունեցել արտագնացությունը, երբ արհեստի բերումով Հայ գզրարները, աշնան սկզբներին խմբեր կազմած, դուրս են եկել հայրենի եզերքից և մեկնել այլ գավառներ ու երկրներ’ արտագնա աշխատանք կատարելու: Այդ մասին է վկայում նաև Հայ մեծանուն պատմաբան ու արևելագետ Հ. Օրբելին, ով Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Պետերբուրգի բաժանմունքի կողմից գործուղվել է Վանի վիլայեթ’ հետազոտելու արևմտահայ բարբառներից որևէ մեկը, ինչպես նաև տեղական քրդերի բարբառներից մեկը: 1911-1912 թթ. այդ նպատակով նա հայտնվում է Մոկսում: Այս առթիվ նա թողել է մի շարք կարևոր տեղեկություններ, որոնք, համախոս լինելով Հայ այլ բանահավաքների հաղորդած տվյալներին, պատմամշակութային տեսակետից խիստ կարևոր փաստեր են հաղորդում:

    Մոկաց աշխարհից մի անկյուն

    Ըստ Ս. Հայկունու խորին համոզման’ «Սասնա ծռեր» հերոսավեպի և ժողովրդական հեքիաթների լայնահուն տարածման համար վճռական դեր են կատարել Մոկաց գզրարները, որոնք աշնանը տարբեր խմբեր կազմած (յուրաքանչյուրում շուրջ 5-10-15 հոգի)’ դուրս են գալիս հայրենի Մոկսի և կից գավառների սահմաններից, մեկնում են պանդխտության տարբեր գավառներ ու երկրներ’ բուրդ ու բամբակ գզելու, շալ գործելու, քեչա գցելու, հունձ անելու համար: Այդ խմբի մեջ լինում էր առնվազն մեկ լավ «նաղլ անող», այսինքն’ հեքիաթասաց: Խումբը սիրով էր հյուրընկալվում տվյալ գյուղի գյուղապետի կողմից և արժանանում էր լավ ընդունելության ու հյուրասիրության:
    Ս. Հայկունին գրում է, որ «Ցարդ ունեցած հետաքրքրութենես այն հեզրակացության հասած եմ», որ մեր դյուցազնավեպն ու հեքիաթները Մոկացի գզրարներն են տարածել, երկար տարիներ պանդխտելով այս կամ այն քաղաքում և զբաղվելով զանազան գործերով:

    Ըստ Հ. Օրբելու հաղորդման՝ գզրարների խմբերը դուրս էին գալիս Մոկաց աշխարհից սովորաբար սեպտեմբերի վերջերին և վերադառնում էին հայրենիք ուշ գարնանը կամ երբեմն՝ ուշ աշնանը:
    Մոկսի տարբեր գյուղերից, ինչպես վերևում ակնարկվեց, օտարության էին մեկնում տարբեր գզրարների խմբեր’ ոչ միայն բուրդ ու բամբակ գզելու, բրդագործությանն առնչվող տարբեր արհեստագործական (շալագործություն, թաղիքագործություն, կոշկագործություն), այլև գյուղատնտեսական զանազան աշխատանքներ (հունձք, վարուցանք և այլն) կատարելու նպատակով:
    Օտարության մեջ իրենց առավել ապահով զգալու նպատակով, տեղական լեզուների ու բարբառների օգտագործմանը զուգահեռ, գզրարները միմյանց հետ գաղտնի խոսելու համար ունեին իրենց ծածկալեզուն…»:

    Հայաստանի ու Հայերի մասին հազարամյակների խորքից մեզ հասած գրավոր զանազան աղբյուրների հարուստ էջերում ուշագրավ են տնտեսությանն ու այլ ոլորտներին վերաբերող դրվագները:
    Քսենոփոնը Հայերին ներկայացնում է որպես երկրագործ, անասնապահությամբ զբաղվող ժողովուրդ, Հայաստանը՝ խոշոր ու մանր եղջերավոր անասուններով հարուստ մի երկիր, թվարկելով իր տեսածը Հայերի տներում՝ կով, այծ, ոչխար, ձի, թռչուններ, այնուհետև` ոչխարի, այծի և խոզի միս, խոզի ճարպ («Անաբասիս», գ. 4, էջ 93):

    Ն.թ.ա. 370 թվականին Սոկրատեսի աշակերտ Քսենոփոնի՝ 8 գրքից բաղկացած երկում՝ «Կյուրոպեդիա»-ում հիշատակվում է, որ Հայաստան երկիրը «ամբողջությամբ բնակեցված է. այն լիքն է ոչխարներով, այծերով, արջառներով, ձիերով, հացահատիկով և ամեն տեսակ բարիքներով» («Կյուրոպեդիա», գ. 4, IV, էջ 156):

    Հերոդոտոսի մոտ ևս՝ Հայերն անվանվում են «անասուններով հարուստ ժողովուրդ»:

    Հույն մակագրող (արձանագրող՝ էպիգրամ) Կրինագորաս Միտիլենցին (մոտ ն.թ.ա. 70 թ. — ն. թ. 18 թ.) դեռևս 2.000 տարի առաջ, անդրադառնալով Հայաստանում Հռոմի Տիբերիոս կայսեր արշավանքին, հիշատակում է թաղեգլխարկ՝ թաղիքե գլխարկներով Հայերին, նաև Արաքսի հովտում՝ ագարական ցեղի ոչխարներին…

    Հինավուրց մի արհեստի՝ կաճագործության՝ թաղիքագործության ակունքներն անհիշելի ժամանակներում են:
    Հազարամյակներ շարունակ՝ թաղիքից՝ հաստ կամ բարակ կտորներով պատրաստվում են թաղիքէ՝ կաճե ոտնամաններ, գդակներ՝ քոլոզներ, հովիվների համար ծածկոց ու վերարկու, «թաղակ»՝ սաղավարտ, զանազան կիրառության բրդեղեն…

    Բրդից՝ թաղիք

    Մինչ օրս թրջած բուրդը կտավի վրա փռելով ու հարելով՝ «բազկի ուժով» լմելով թելերը միմյանց հետ շաղվում-թաղկում են՝ ստեղծելով տաք ու օգտակար հանդերձներ…

    Կաճագործության՝ կաճակուռ՝ լավ՝ խիտ լմած, պինդ կաճից պատրաստված ու այծենակաճ՝ այծի բրդից կամ թաղեա հանդերձների, «կաճակուռ թաղերով»՝ թաղիքեա սաղավարտներով զինվորականների հիշատակումները կան պատմիչների երկերում:

    Ջուրը սպունգի նման ներծծող «թաղ»-ի մասին՝ Հայկազեան բառարանից.

    «Կաճ՝ որ և կայճ՝ թաղիք. հանդերձ կամ գլխարկ թաղեայ, խիտ գործուած բրդեղէն կամ մազեղէն բրդոտ: «Ոմն սկայ վառեալ… հարեալ նիզակաւ՝ ճախր առնոյր կաճիւ (կամ՜ կաճեայն), Խորենացի, Գ, 9»: Հանդերձ, կայճն, և այծենակաճն: Կաճ, նուրբ: Կաճուկ, խանձարուր»:

    «Թաղ՝ մազոտ և խիտ գործած՝ ի բրդոյ, կաճ: Զգեստն ինքեաց յասուէից կազմեալ, զոր և զորութիւն թիկանց ուժոյ բազկաց ճնշեալ, և մածուցեալ ընդ միմեանս զնրբութիւն մազոյն՝ թաղ կոչեցին, որ զջուր ծծէ իբրև զսպունգ (Արծր. Գ., 2): Վառեալ և թաղեաւ կաճեայ (‘ի տեղի զրահի). Խոր. Գ., 9»:
    «Թաղակ՝ սաղավարտ՝ թաղեայ (որպէս կարծի)» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):

  • «ԵՂԲԱ՛ՐՔ ՀԱՅԵՐ,  ԱՌԵ՛Ք ԽՈՓԸ,  ՏՎԵ՛Ք ԴԱՐԲՆԻՆ՝ ԿՌԵԼՈՒ»…

    «ԵՂԲԱ՛ՐՔ ՀԱՅԵՐ, ԱՌԵ՛Ք ԽՈՓԸ, ՏՎԵ՛Ք ԴԱՐԲՆԻՆ՝ ԿՌԵԼՈՒ»…

    «ԵՂԲԱ՛ՐՔ ՀԱՅԵՐ, ԱՌԵ՛Ք ԽՈՓԸ, ՏՎԵ՛Ք ԴԱՐԲՆԻՆ՝ ԿՌԵԼՈՒ»…

    Մետաղահանքերով հարուստ Հայկական Լեռնաշխարհը մետաղագործության օրրաններից էր ու զարգացած կենտրոններից՝ վաղնջական ժամանակներից ի վեր…
    Հետևաբար, այստեղ արհեստների բազմաթիվ ճյուղեր ևս, ինչպես, օրինակ՝ դարբնությունը, զինագործությունը, պայտարարությունը, ոսկերչությունը… բավականին բարձր մակարդակի էին հասել հնագույն շրջանում:
    Ասվածի վառ ապացույցներից են դամբարանային պեղումներից հայտնաբերված՝ բրոնզի ու վաղ երկաթի դարաշրջաններին վերագրվող զանազան գտածոները, այդ թվում՝ մարտական, տնտեսական, ծիսական կիրառության տարբեր տեսակի զենքերն ու գործիքները…

    Բրոնզե նիզակ՝ հայտնաբերված Արթիկից (ն.թ.ա 13-12-րդ դդ.)
    Պահպանվում է Հայաստանի Պատմության թանգարանում

    Հուրի՝ կրակի հետ առնչվող մետաղամշակությունը, մյուս գիտությունների նման, «մոգական» էր՝ Մոգերի՝ ժամանակի «գիտնականների» տիրույթից:
    Ուստի՝ ծիսական մեծ խորհուրդ ուներ նաև. Դարբնության հովանավոր ու պաշտպան Դիցը Հայոց մեջ Բարեփառ Միհրն էր (թեմային փոքր-ինչ ավելի մանրամասն անդրադարձել ենք առանձին գրառումներում):

    Դարբնությունը՝ նրա մի ճյուղը դարձած զինագործությունը՝ երկաթի մշակմամբ զենք ու զրահ, պաշտպանական հանդերձանք, սպառազինություն կռել-կոփելու արհեստը, հարուստ պատմություն ունի Հայկական Լեռնաշխարհում (հնուց եկող ավանդույթները շարունակելով՝ միջնադարյան զինագործության խոշոր կենտրոններից էին Դվինն ու Անին):

    Արհեստը՝ այդ «ոսկի բիլազուկը»՝ ապրուստի ու բարեկեցության միջոց էր:

    Համքարություններն իրենց ներքին հստակ կանոններն ու սովորույթներն ունեին որոնք, դարեդար փոխանցվելով՝ յուրօրինակ «օրենքի ուժ» էին ստացել…
    Արհեստավորների ավանդույթների համաձայն՝ ժառանգն էր հոր արհեստի շարունակողը…

    Վարպետներն իրենց գիտելիքն ու հմտությունները՝ արհեստի «գաղտնիքները» փոխանցում էին նախ՝ իրենց որդիներին, թոռներին, ազգականներին, այնուհետև միայն՝ այլ աշակերտների:
    Նոր անդամի մուտքը համքարություն հատուկ «ծեսով» էր կատարվում՝ «սեփական որդու նման» վերաբերվելու երդմամբ՝ բանավոր պայմանավորվածությամբ»:

    …«Համքարությունների համար կարևոր էր նաև նրանց մեջ մտնողների ազգությունը, դավանանքը, ինչպես և համքարության անդամների հավատը իրենց սուրբ հովանավորի նկատմամբ (քրիստոնեության տարածումից հետո՝ նոր կրոնին հարմարեցված, Կ.Ա.):
    Նույնիսկ ուշ շրջանում, Ալեքսանդրապոլում արհեստավորները պահպանել են հովանավոր սուրբ Նախահայրերի («փիր») հավատքը:
    Նրանց համքարական դրոշների վրա պատկերված էին սրբերի, սրբություն համարվող աշխատանքային գործիքների պատկերներ: Բացի զանազան տոներին մասնակցելուց, այդ դրոշներով ալեքսանդրապոլցիները դիմավորում էին նաև անվանի մարդկանց:
    Սուրբ Նախահայրերն այստեղ էլ եղել են գրեթե նույնը, ինչ որ ընդհանրապես Հայաստանի մյուս վայրերի արհեստավորներինը:
    Այսպես, քարտաշ որմնադրիներինը՝ Աբելը (Հոբել-թոփելը), հյուսններինը՝ Հայր Հովսեփը, դարբիններինը՝ Դավիթ Մարգարեն և այլն, որոնց վերաբերյալ կան զանազան ավանդույթներ» (Կ. Սեղբոսյան, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», հ. 6, էջ 190):

    19-րդ դարի դարբնոց
    (Լուսանկարը՝ Աղասի Թադևոսյանի՝ «Գյումրի քաղաքի դարբնոցային մշակութային ժառանգությունը» ուսումնասիրությունից, Երևան, 2021)

    Համքարություններում փոխօգնության, դժվար իրավիճակներում հայտնվածներին աշխատանքով, դրամով կամ այլ միջոցներով «ձեռք մեկնելու» ավանդույթի բազմաթիվ վկայություններ կան ազգագրական նյութերում:

    «Համքարությունների աշխատանքային կենցաղում փոխօգնության ձևերից մեկն է եղել համքարության ներսում միմյանց «ձեռք բռնելը»:

    Վարպետ Ա. Չպլախյանը պատմում է, թե ինչպես սովի տարիներին, երբ բոլորովին հանգել էր իր հոր՝ Չպլախյան Վարդանի դարբնոցի ծուխը, հումքի և վառելիքի ոչ մի հույս չի եղել, հանկարծ մոլորված ընտանիքի տան դռան առջև կանգնում է երկու ֆուրգոն՝ բեռնված երկաթով ու փայտածխով:
    Նրանք «ծխեցնում են» գործը, փրկվում սովամահությունից, երկար ժամանակ չիմանալով բարեգործ վարպետի անունը» (Կ. Սեղբոսյան, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», հ. 6, էջ 191):

    Աշակերտի «դաստիարակության»՝ փորձնական շրջանում, ուշադրություն էր դարձվում հատկապես նրա ուշիմությանն ու տոկունությանը:
    Զանազան «կատակ — հանձնարարություններով ուղեկցվող փորձություններից» ուշագրավ դրվագներ են հիշվում ազգագրագետ Կ. Վ. Սեղբոսյանի՝ «Արհեստավորական ավանդույթները և դրանց արտահայտությունները Լենինականցիների կենցաղում» ուսումնասիրության մեջ («Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», հ. 6, էջ 195):
    Ահավասիկ մի հատված, ուր նկարագրվում է, թե ինչպես է «ընթանում» հմտության, դիտողականության, արհեստավորին անհրաժեշտ այլ հատկությունների ուսուցման սկիզբը:

    «Պատմում են, որ դարբին վարպետներից մեկը աշակերտից ջուր է ուզում:
    Սա ջրամանը վարպետին հանձնելիս բաժակը բռնած է լինում բռնակից (հարմարության համար՝ աշակերտը պետք է վարպետին ջրի գավաթը տա՝ վարպետի համար ազատ թողնելով բռնակը, Կ.Ա.)…
    Վարպետը վերցնում է բաժակը և դրան ամրացնում է երկրորդ բռնակը:
    Հաջորդ անգամ ջուր ուզելիս աշկերտը բաժակը տալիս է երկու բռնակից բռնած:
    Վարպետը կպցնում է նաև երրորդ բռնակը, և երբ այս անգամ էլ աշկերտը գլխի չի ընկնում, թե բանն ինչ է, նրան խիստ ծաղրում են, որը դառը դաս է լինում աշկերտի համար:

    Մեկ ուրիշ աշկերտի (որը երկարահասակ է եղել) ուշիմությունը փորձելու համար վարպետը լրջորեն խնդրում է կանգնել քուրայի վրա ու կքել կրակին:
    Սա կքում է կրակին և կատակը գլխի է ընկնում միայն այն ժամանակ, երբ փուքսով ուժեղացնում են կրակը:
    Նա դուրս է թռչում կրպակից և այլևս չի համարձակվում երևալ այնտեղ՝ վախենալով ծաղրանքից, թե՝ «Էդ բոյիդ խելք էլ հավաքե, նոր արի ըստեղ»…
    Ուշագրավ է, որ ուշիմության նմանօրինակ ստուգումների սովորություն է եղել նաև սկեսուրների կողմից՝ նորահարսերի նկատմամբ»…

    Կային և այլ ավանդույթներ…
    … «Սովորույթ է եղել վարպետի կողմից ենթավարպետին կրպակ և գործիքներ տրամադրելը:
    Մտել են նոր կրպակը (խանութ), կերուխում արել, մոմ վառել օջախին և բարի վայելում ու գործերի հաջողություն մաղթել նորընծա ենթավարպետին:
    Օգնություն ստացած այսպիսի ինքնուրույն ենթավարպետին Ալեքսանդրապոլում անվանում էին «Չրաղ» («Ճրագ»), այսինքն՝ որևէ վարպետի վառած Ճրագ, Լույս՝ որպես իր արհեստի շարունակող: Մեծ պատիվ էր այդպիսի շատ Ճրագներ ունենալը: Գովասանքով են խոսել նման վարպետի մասին»…

    Հայ դարբինների ընտանեկան դրոշմներից
    Լուսանկարը՝ Ա. Թադևոսյանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից

    Համքարության հանդիսավոր ժողովում (կապույտ երկնքի գմբեթի տակ, կանաչ խոտի՝ գորգի վրա) ուսուցիչ-վարպետի ներկայությամբ նոր վարպետի ձեռնադրման հինավուրց արարողությունը Կարինից ու այլ շրջաններից գաղթածները պահպանել են հետագայում նույնպես: (Կ. Վ. Սեղբոսյան «Արհեստավորական ավանդույթները և դրանց արտահայտությունները Լենինականցիների կենցաղում», Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն, հ. 6):

    Զնդանը կոճղի վրա, Մնոյանների դարբնոց (Լուսանկարը՝ Ա. Թադևոսյանի նշված աշխատությունից)

    …«Բա՛վ է, գութա՛ն, մեր տանջանքը, համբերությունն վե՛րջ ունի,
    Դուն տեսա՞ր, որ մեր դուշմանը ամոթ, խելք ու գութ չունի՛։
    Արի՛ փըշրեմ ես քու խոփը, տա՛նք դարբինին՝ կռելու,
    Կըռե՛նք-կոփե՛նք սուր ու սուսեր՝ դուշմանի դեմ կռվելու՛։

    Եղբա՛րք Հայեր, առե՛ք խոփը, տվե՛ք դարբինին՝ կըռելու.
    Կըռե՛լ-կոփե՛լ սուր ու սուսեր՝ Հայաստանը փըրկելու՛»։

    Հատված՝ Ռ. Պատկանյանի (1830-1892)՝ «Վանեցի գեղջուկի տաղը» բանաստեղծությունից…

  • «ՈՐՊԵՍ ԼՈՒՅՍԻ ԶԱՎԱԿՆԵՐ»…

    «ՈՐՊԵՍ ԼՈՒՅՍԻ ԶԱՎԱԿՆԵՐ»…

    «ՈՐՊԵՍ ԼՈՒՅՍԻ ԶԱՎԱԿՆԵՐ»…

    Հայ ժողովրդի պատմության ահռելի հետևանքներով լի էջերից է 17-րդ դարի սկզբին շահ Աբասի իրականացրած մեծ բռնագաղթը, որը փոթորկի նման ամայացրեց Հայաստանի մի զգալի հատվածը:

    Անդրադառնալով ժամանակի իրադարձությունների հորձանուտում հայտնված Հայաստանի վիճակին՝ Հայ պատմագիր Առաքել Դավրիժեցին (մոտ 1590-ականներ, Թավրիզ, Իրան — 1670, Վաղարշապատ) վկայում է, որ Հայաստանի տարբեր գավառներից (իր խոսքերով՝ «ոչ թե մեկ կամ երկու գավառից, այլ՝ բազում»)՝ «ավարով ու գերությամբ բերեցին Երևան, որտեղից էլ քշեցին» Պարսկաստանի խորքերը՝ շուրջ 300.000 բնակիչ:
    «Վասն զի ի քշելն զերկիրս ոչ թէ զմի կամ զերկու գաւառս վարեաց ի Պարսկաստան, այլ՝ զբազումս: Եւ սկսեալ և սահմանացն Նախչուանու և անցեալ ընդ Եղեգաձոր, առ եզերբ Գեղամայ և Լոռւոյ և զՀամզաչիման գաւառն, զԱպարան, զՇարապխանէն, զՇիրակուան, զԶարիշատ և մասն ինչ ի գեղօրէիցն Կարսայ և զՁորն Կաղզվանու բնաւին և բովանդակ զերկիրն Ալաշկերտու և զգեղօրայսն Մակուայ և զերկիրն Աղբակու և զՍալմաստու և զԽոյայ և զՈրմի և որ ինչ պանդուխտք և ղարիպականք մնացեալք էին ի քաղաքն և ի գեղօրայսն Թավրիզու, զդաշտն Արարատու բովանդակ և զԵրևան քաղաք, զերկիրն Ղրխբուլաղայ, զԾաղկունուց ձոր, զԳառնու ձորն, զՈւրծայ ձորն, և յառաջ քան զայն զգաւառն Կարնոյ և զԲասենու և զԽնուսայ և Մանազկերտու և զԱրծկեոյ և զԱրճշոյ և զԲերկրու և զՎանայ աւարով և գերութեամբ բերեալ էին յԵրևան, և ընդ սոսա քշեցին և տարան»:

    Առաքել Դավրիժեցու «Գիրք պատմութեանց»-ի՝ 1669 թ. հրատարակության շապիկը

    Նկարագրելով Հայ ազգին պարտադրված «նեղությունները»՝ Դավրիժեցին իր «Պատմության» մեջ («Գիրք պատմութեանց», «Պատմագիրք») հաղորդում է, որ Սպահանում հաստատված Հայերը՝ բացի Ջուղայեցիներից ու Երևանցիներից, չքավոր դարձան, քանզի ամեն ինչն այնտեղ թանկ էր և գոյատևելու համար ստիպված էին վաճառել իրենց ունեցածը՝ սնվելու նպատակով:
    «Եւ ազգն Հայոց՝ որք եկին ի Սպահան, զատ ի Ջուղայեցւոց եւ յԵրեւանցւոց ամենեքեան
    չքաւորեցան, վասն զի որպէս յայտ է ամենեցուն, զի ի Սպահան քաղաքն ամենայն ինչ՝ թէ ուտելի եւ թէ զգենլի եւ թէ այլ ինչ, ամենայն ծանրավաճառ եւ թանկագին է, եւ յայսմ պատճառէ այս եկեալ
    ժողովուրդքս չքաւորեցան՝ զի զոր ինչ ունէին վաճառեցին եւ կերան»:

    17-րդ դարում, ի հեճուկս անցած արհավիրքների, մեծ կամքի ու աշխատասիրության շնորհիվ զանազան ճանապարհներով՝ Ռուսաստանից մինչև Հնդկաստան ու բազմաթիվ այլ երկրներում (Բիրմա, Սիամ, Նեպալ, Տիբեթ, Ինդոնեզիա, Ֆիլիպիններ, Մալայան կղզիներ…), շեշտակի աճեց Հայ վաճառականների դերն ու կշիռը: Եվ, որպես հետևանք, առևտրի տարանցիկ ուղիների կարևոր հանգրվաններում Հայկական գաղթօջախներ հիմնվեցին՝ սփռված ամենուր, ազգային կյանքի պահպանմանն ու բարգավաճմանը նպաստող գործունեությամբ…

    Խոջա Ավետիք Վելիջանյանի մանեկենը Նոր Ջուղայի թանգարանից (ստեղծվել է 1970-ականներին, պահպանվում է Հայաստանի Պատմության թանգարանում, նվիրատու՝ Ավո Հովհաննիսյան)

    Գերմանացի իմաստասեր Իմանուել Կանտը՝ իր՝ «Մարդաբանության գործ­նա­կան տե­սան­կյու­նից» աշխատության մեջ (1798 թ.), մի շարք ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ազգային նկարագիրը տալով, Հայերին բնութագրում է այսպես.
    «…Հայերի մոտ տիրապետում է մի յուրահատուկ վաճառականական ոգի: Նրանք զբաղվում են ապրանքափոխանակությամբ՝ հետիոտն ճանապարհորդելով Չինաստանի սահմաններից մինչև Գվինեական ափի Կորսո հրվանդանը: Դա վկայում է այդ խելամիտ ու աշխատասեր ժողովրդի առանձնահատուկ ծագման մասին, որը հյուսիս-արևելքից հարավ-արևմուտք կտրում-անցնում է գրեթե ողջ Հին աշխարհը և սիրալիր ընդունելության արժանանում այն բոլոր ժողովուրդների կողմից, որոնց այցելում է»:

    «Մեծահռչակ Հնդկաց երկրի» «հույժ պատվելի, թագավորների համար ցանկալի» Հայ վաճառականներից մեկի՝ Խոջա Հովսեփի տապանաքարին 1704 թվականին գրված՝ իր հիշատակը հավերժացնող տողերն ամփոփում են անդուլ աշխատանքով, առանց հանգստի «գանձի վրա գանձ բարդելով» ու իր դիզած հարստությունից չօգտվելով այս աշխարհից հեռացած վաճառականի ճակատագիրը:

    «Տապան խոջայ Յուսէփի
    Որդի աւագ շինէնց Մարգարի,
    Վաճառական յոյժ գովելի,
    Մեծահռչակ Հնդկաց երկրի,
    Պատուով պայծառ յամէն տեղի,
    Ի մեջ ծովու և ցամաքի,
    Նաւավար էր ուրոյն նաւի,
    Համագործ էր նաւապետի,
    Թագաւորաց էր ցանկալի
    Մեծամեծաց յոյժ պատուելի,
    Անձանձիր և աշխատալի,
    Երախտաւոր բազում մարդի.
    Սա աշխատեաց յիսուն գանձի,
    Բարդեաց գանձս ի վերայ գանձի,
    Զամենն եթող ի յաշխարհի,
    Ինքն հանգեաւ ի յայս տեղի,
    Սա ոչ հանգեաւ և ոչ օր մի
    Եւ ոչ խնդաց իւրոյ գանձի,
    Գնաց առ յոյսն քրիստոնէի,
    Առ հանգիստն մեր Քրիստոսի»:

    Դարեր անց՝ Նոր Ջուղայում՝ 1904 թվականի մայիսին «Նոր Ջուղայի լրաբեր» ամսաթերթն ահազանգում էր դարերի հալածանքներից «ընդարմացած»՝ զգայունությունն ու զգոնությունը կորցրած Հայ ազգի անընդունելի հոգեվիճակը, դժգոհելով, որ՝ «շատերը դեռ կրկին ծալած ձեռքերով, ստրկացած ոգւով, անպատուած ազգային կեանքով՝ մանանայ են խնդրում երկնքից»:

    Այսօր էլ արդիական հնչող՝ «Չսփոփուե՛նք անցեալով» վերնագրված այդ հոդվածը՝ ստորև…

    «Նոր էին գաղթել Ջուղայեցիները Հայաստանից. ողբում էին իրենց կորցրած Հայրենիքը:
    Քշուել էին հեռու, բայց ապրում էին թշուառացած Հայրենիքում, որտեղ չկար մխիթարական մի երևոյթ, չկար լուսոյ և ազատութեան մի նշոյլ, միայն արցունք և արիւն էր հոսում: Հայ ժողովուրդը՝ ստրկացած իր Հայրենիքում, կրում էր օտարի լուծը՝ «Աստուածային պատիժ» համարելով…
    Բայց կրկին քաղցր էր Ջուղայեցու համար իր դժբախտացած Հայրենիքը, որտեղ ամենայն քայլափոխում պատմական նուիրական յիշատակներ, սրտին մօտ սրբութիւններ, ողբացող աւերակներ էին ցրուած, որոնք, կարծես, Հայ ժողովրդի սրտի հետ խոսում էին, լալիս և երբեմն՝ ոյժ տալիս…
    Այո՛, անգիտակցական, բայց մի բնական սէր էր:

    Հալածանքի ալիքները ձգեցին Ջուցայեցուն Հնդկաստան և աւելի հեռու. Հայրենիքի սէրը չմարեց:
    Հայաստանի անկախութեան գաղափարն այնտեղ աւելի՛ զբաղեցրեց Ջուղայեցուն և արդէն՝ գիտակցաբա՛ր…

    Միայն, դժբախտաբար, կարճ էր տևողութիւնը. հազվագիւտ դաշն կապուեց — հարստութիւնը միացաւ Հայաստանի ազատութեան զորեղ տենչի հետ:
    Բայց Հայրենիքում ժողովուրդն անպատրաստ, թաղուած տգիտութեան մէջ, ձեռքերը ծալած՝ կարծես երկնքից մանանայ էր խնդրում:

    Անցան տարիներ, սերունդներ միմեանց յաջորդեցին…
    Ջուղայեցիներից, Հնդկահայերից շատերը վարակուեցին օտարասիրութեամբ, մոռացան իրենց պատուաւոր ազգային դերը, թաղուեցին անտարբերութեան մէջ, դարձրին Հայրենիքից իրենց երեսները:
    Իսկ Մայր Հայրենիքը, Հայ ազգի ստուար մասը՝ կրկին չարչարւում կեանքի, գոյքի և պատուի կատարեալ անապահովութեան մէջ, քաշ տալով իր ոչ պատուաբեր գոյութիւնը, օգնութիւն խնդրում, պահանջում իւր տարագրեալ որդիներից…

    Նորից հոսում են արցունքի և արեան գետեր, ոռոգւում է Մայր Հայրենիքը հազարաւոր անմեղ զոհերի արդար արիւնով, ոռոգւում է և ազատագրական գաղափարը:
    Վրէժխնդրութեան և ողբի աղաղակները միախառնուած են:

    Եւ ահա՛, անթափանց խաւարը փարատւում է, արշալոյսի ամօթխած շողերը լուսոյ ժպիտով ողջունում են Հայրենիքի խիզախ լեռները…
    Բայց, դժբախտաբար, շատերս դեռ կրկին ծալած ձեռքերով, ստրկացած ոգւով, անպատուած ազգային կեանքով՝ մանանայ ենք խնդրում երկնքից:

    Մինչեւ ե՞րբ պիտի սպանենք վեհ գաղափարը մեր անտարբերութեամբ…
    Սթափուե՛նք, դիմաւորե՛նք, մո՛տ է գարունը»…

    Նույն թվականի փետրվարին հիշյալ ամսաթերթը՝ մեր Նախնիների Ոգով՝ հիշեցնում էր ու հորդորում Պարսկաստանում վերաբնակեցված Հայորդիների սերունդներին՝ «Մենք պետք է առաջ գնանք որպէս Լույսի՛ զաւակներ»…

    «…Լո՛յսն է, որին ամեն ազգեր ու լեզուներ դիմել են, երբ որ ցանկացել են ունենալ մի որևէ փառաւոր և գերազանց բանի խորհրդանշան: Եւ, արդարեւ, եթէ որոնելու լինենք ամբողջ անկենդան բնութեան մէջ մաքուր և անբիծ խորհրդանշան՝ ի՞նչ կարող ենք գտնել մի այսպիսի խորհրդանշան՝ բացի Լոյսից, որը Տիեզերքի անհունութեան միջով սլանալիս աւելի արագ է, քան՝ մարդուս միտքը, և անընդունակ վնասի ու արատաւորութեան, ուր որ թափանցում է՝ սփռում է գեղեցկութիւն և ուրախութիւն: Որպեսզի մի որևէ կերպով կարողանանք ժամանակին այս պայծառ երանութեան լիութիւնը վայելել, պէտք է կրթե՛նք և յարմարեցնե՛նք մեզ դրա համար:

    Մենք պետք է առաջ գնանք որպէս Լույսի՛ զաւակներ:

    Մեր մտքերն ու զգացմունքները պէտք է կապակցուէն Լոյսի՛ հետ և նորա յատկութիւններն ունենան իրենց մէջ, և մեր գործերը պիտի համապատասխանեն նրան, նրա բոլոր զօրութիւններին և էութիւններին»…

    …«Լոյսի որդիք ժրաջան, կարգապահ և անխոնջ են իրենց պարտականութեան կատարման մէջ:
    Այս դէպքում ևս նոքա դաս են առնում Արեգակից, որն ընթանում է այն շաւղով, որ Աստուած նշանակել է նրա համար և թափում է ցերեկւայ Լույսն իւր ներքեւ գտնուող ամեն բանի վրայ՝ իւր մշտնջենաւոր անսպառ աղբիւրներից և առիթ է տալիս եղանակների փոփոխութեան, որով ամառն ու ձմեռը կատարում են իրենց տարևոր — շրջանները:
    Դանդաղկոտ չէ՛ եղել իւր գործի մէջ և բնաւ չէ՛ մեղմանում, թուլանում կամ կանգ առնում և ոչ էլ կառնի՝ մինչեւ որ նրան ստեղծող ձեռքը չկասեցնի նրա ընթացքը:
    Լոյսի զաւակները նմանապէս մաքուր են, որովհետև Լոյսն ամենամաքու՛րն է տեսանելի բաներից. այնքա՜ն մաքուր, որ ո՛չ մի բան չէ կարող արատաւորել նրան և որևիցէ աղտոտուած բան, որ Լոյսին է ենթարկւում, Լոյսը մաքրու՛մ է…

    Հայկական հարսանիք (Պարսկաստանում)

    …Զուարթութիւնն ևս մի յատկանիշն է նրանց, որոնք իսկապէ՛ս Լոյսի զաւակներ են:
    Մի՞թէ Լոյսը միանգամայն ամէնազուարթ բանը չէ ամբողջ կենդանի և անկենդան բնութեան մէջ, մի՞թէ թախծագին հոգսեր փարատողը և անհանգիստ տառապանքների հանգստացնողը նա չէ «որպէս փեսայ, չէ՞որ Արեգակը դուրս է գալիս իւր առագաստից և ցնծում որպէս մի հսկայ իւր ճանապարհն ընթանալիս»:

    Չէ՞որ ամբողջ Բնութիւնը պայծառանում է՝ հէնց որ նայում է նրա վրայ և ողջունում է նրան ժպիտով:
    Չէ՞որ բոլոր թռչունները դիմաւորում են նրան իրենց ամենաուրախ ճռուողիւններով:
    Չէ՞որ նոյնիսկ տխուր և արցունքոտ ամպերը շքեղազարդում են իրենց՝ ծիածանի հրավառ գոյների մէջ՝ երբ Արևը զիջում է փայլել նրանց վերայ:
    Եվ մի՞թէ Մարդս այս բոլորը տեսնելիս չպէտք է ուրախանայ յափշտակութեամբ Արդարութեան Արեգակի ներքոյ:
    Մի՞թէ նա չպէտք է ողջունի նրա ծագումը փառաբանական երգերով և գովաբանական սաղմոսներով, մի՞թէ նա չպէտք է զուարթանայ իւր ամենախորին տրտմութեան մէջ, երբ այդ Արեգակի ճառագայթներն ընկնում են իւր վրայ»…
    (Մեջբերումը՝ «Նոր Ջուղայի լրաբեր», փետրվար, 1904 թ.)

    «Նոր Ջուղայի Հայերի երաժշտական գանձարան»՝ թանգարան Նոր Ջուղայում՝ բացված 2021 թվականի մարտի 22-ին
    Տեսարաններ Նոր Ջուղայի՝ Հայ երաժշտության թանգարանից
  • «ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ ՀԱՅԵՐԻ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ  17 -ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»…

    «ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ ՀԱՅԵՐԻ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ 17 -ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»…

    «ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ ՀԱՅԵՐԻ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ 17 -ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»…

    Նախիջևանում՝ Արաքս գետի ափին գտնվող Ջուղա գյուղաքաղաքը, որ բարգավաճում էր 15-րդ դարից ի վեր՝ իր ու հարակից տարածքների՝ համաշխարհային առևտրային ճանապարհների խաչմերուկում գտնվելու շնորհիվ, 1605-ին ամայացվեց ու, ինչպես Հայաստանի այլ շրջաններից, տեղի բնակչությունը ևս բռնագաղթվեց դեպի Պարսկաստան:

    Հարյուր հազարավոր բռնագաղթվածների գերակշիռ մեծամասնությունը մահացավ գաղթի ճանապարհին, այնուհետև՝ ձմռան ցրտից, հիվանդություններից, սովից…

    Պատմությունը հետագայում կհիշատակի Նոր Ջուղայի մեծահարուստ վաճառականներին՝ «Խոջաներին»՝ իրենց բարեգործություններով, կառուցած քարավանատներով, «դիվանագիտական գործունեությամբ»…
    Ժամանակակիցների պատմություններում, ժամանակագրություններում եղած բազմաթիվ մանրամասներն ու արժեքավոր հիշատակությունները զանազան տեղեկություններ ունեն հայտնի «Ջուղայեցիների» մասին, որոնց հակիրճ անդրադարձել ենք տարբեր առիթներով:

    19-րդ դարից սկսած՝ Հայաշատ տարբեր քաղաքների տպագիր մամուլի էջերում, զանազան հանդեսներում, ամսագրերում լույս էին տեսնում քաղաքական իրավիճակը լուսաբանող, նաև՝ Հայ ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցության բարձրացմանն ու համախմբմանը նպաստող հոդվածներ:

    Ներկայացնենք Փարիզում՝ Արշակ Չոպանյանի խմբագրությամբ 1898-1911 թթ. և 1929-1949 թվականներին (ընդմիջումներով) հրատարակված «Անահիտ» գրական-գեղարվեստական հանդեսի՝ 1908 թվականի մի հոդվածից քաղված հատվածներ՝ Նոր Ջուղայի Հայ վաճառականների մասին, ուր նաև ակնարկվում է Նախիջևանից գաղթած Հայերի հիմնած՝ Երևանի Չարբախ թաղամասից ավելի վաղ կառուցված Չարբաղը՝ Սպահանից դեպի Նոր Ջուղա ձգվող՝ գրեթե 6 կիլոմետր երկարությամբ ծառազարդ պողոտան («Չար բաղ» կամ՝ «Չահար բաղ»՝ թարգմանաբար՝ «Չորս այգի»՝ պարսկերենով):

    Այս հոդվածը՝ «Անահիտ»-ում տպագրվելուց առաջ, ֆրանսերենով որպես բանախոսություն հրատարակվել է Նանսիի աշխարհագրական «Société de Géographie de l’Est» ընկերության հանդեսի էջերում:

    «Անահիտ» հանդեսի շապիկը

    «Նոր Ջուղայեցի Հայերուն առեւտուրը ԺԷ դարուն («Անահիտ», 1908 թ., էջ 31-36, հեղինակ՝ Դոկտ. Յովհ. Արթինեան)

    Ամենահին ժամանակներէ հետէ, Հայերն ունեցած են առեւտրական ընդարձակ յարաբերութիւններ. Ասորեստանցիներն ու Փիւնիկեցիներն անոնցմէ ապրանք կ’ընդունէին, ձի եւ ջորի կը յաթայթէր Հայաստան Տիւրոսի, իր գետերով՝ յարաբերութեան մէջ էր Կասպից ծովուն, Պարսից ծոցին եւ Եւքսինեան Պոնտոսին հետ:
    Բակտրիայէն Հայ վաճառականները կ’ երթային Հնդկաստան, Սոգդիանայի ճամբով մինչեւ Ճենաց երկիրը:
    Հայկազանց եւ Արշակունեաց ժամանակ, Հայաստանի վաճառաշահ քաղաքներն էին Վան, Արմաւիր, Արարատայ մայրաքաղաքը, որու մասին կը խօսի Պտղոմէոս. Արտաշատ, որ գրաւելով՝ Գերմանիկոս կոչուեցաւ Հայկական, Դուին, ուր կը կեցու էին Վրաց եւ Պարսից ապրանքը, Արծնի աւանը, որու վաճառականները նշանաւոր էին:
    Յետոյ, Միջին դարուն, Հայկական Կիլիկիան կարեւոր առեւտրական յարաբերութիւններ ունեցաւ Վենետիկի հանրապետութեան հետ:
    Սակայն պէտք է հասնիլ մինչեւ ԺԷ (17-րդ, Կ. Ա.) դարու սկիզբը՝ հանդիսատես ըլլալու համար Հայոց առեւտրական մեծ շարժման, երբ Շահ Աբբաս Հայ «հանցագործներէն» վաճառականներ շինեց. եւ այդ վաճառականներն եղան աշխարհի ամենէն նշանաւոր առեւտուրի մարդիկը:
    Շահ Աբբաս Ա նուաճեց Մեծ Հայքը, Արարատայ գաւառը, Երեւան, Նախիջեւան (1585), սակայն ստիպուած էր շարունակ կռուիլ Թուրքերուն հետ այդ երկիրներուն համար: Իմանալով, որ Սուլթան Սելիմ իրեն դէմ մեծ բանակ մը կ’ ուղարկէր, որոշեց բոլորովին աւերել երկիրը, որպէս զի թուրքերը չկարենան երկար ատեն մնալ իր սահմանագլուխներուն վրայ եւ շարունակել կռիւը: Նախիջեւանի, Երեւանի, Ջուղայի, Կարսի շրջանակներուն եւ Կարինի բնակիչներն առաւ ու այր, կին, տղայ, ծեր ամենքը տարաւ Պարսկաստան, իր ետեւ այրելով բոլոր գիւղերը եւ բան մը չձգելով Թուրքերուն:
    Շահ Աբբաս բնակեցուց Հայերը Պարսկաստանի զանազան մասերուն մէջ:
    27.000 ընտանիք հաստատուեցան Ղիլանի գաւառին մէջ, ուր շերամ կը մշակուի:
    Այս 27.000 ընտանիքէն հազիւ 3.000 կը մնար 1650-ին, այնքան Ղիլանի կլիման մահաբեր է (պարսկական առակը կ’ ըսէ. «Գողցա՞ւ, մա՞րդ ըսպաննեց, որ Ղիլան կ’ուղարկեն զինքը»):

    Շահ Աբբաս Ջուղայեցիները տարաւ Սպահանի մօտ դէպ ի հարաւ Ջենդերուն գետակին միւս կողմը. Հայք իրենց այս նոր բնակավայրը կոչեցին Նոր Ջուղայ՝ ի յիշատակ իրենց ծննդավայրին: Յետոյ Թաւրիզէն, Երեւանէն ուրիշ Հայեր ալ եկան, այնպէս որ, շատ չանցաւ՝ Նոր Ջուղայ ունեցաւ 3.000 բնակիչ:
    Երեւանցիները բնակեցան Սպահանի մէջ, ամրոցին մօտ, ուր շատ մշակելի հողեր կային:
    Ուրիշներ, այլեւայլ քաղաքներէ, հաստատուեցան քաղաքէն դուրս՝ Սերաբենա կոչուած մեծ արուարձանի մը մէջ:

    Պարսկաստան, թէեւ Ֆրանսիայէն չորս անգամ աւելի մեծ է, սակայն ունի տասը — տասներկու միլիոն բնակիչ միայն. իր կեդրոնական մասին մէջ ծածկուած է մեծ մասով անապատին աւազովներովն ու աղի լիճերով»…

    …«Պարսից ցեղը մեծ վաճառականութեան ընդունակ չէր, այս քանի մը անյաջող փորձերը բաւական էին ապացուցանելու. անոնք ամէն բան կը մոռնային Արեւմուտքի մէջ եւ կը մսխէին Շահին ինչքը. առեւտուրի համար ուրիշ յատկութիւններ հարկաւոր էին:
    Շահ Աբբաս աչքը դարձուց Ջուղայեցի Հայոց վրայ. զանոնք իրենց երկրէն խլած, զրկած էր այն հողերէն, զորս իրենց նախահարք դարերով մշակած էին, եւ անոնք, օտար հողին վրայ, սկսած էին նորէն աշխատիլ, տքնիլ, նոր օճախ մը կազմել իրենց խելքով, խնայողութեամբ եւ սակաւապէտութեամբ: Ասկէ զատ, Հայերը քրիստոնեայ էին եւ լաւագոյն եւս կրնային յաջողիլ Եւրոպացի քրիստոնեայ ժողովուրդներուն մէջ:

    Շահ Աբբաս Ջուղայի եւ Սերաբենայի (ըՍպահանէ դուրս արուարձան մը, ուր բնակեցուած էր նոյնպէս Հայեր), Հայերու մէջէն զատեց եւ տուաւ անոնց դրամ ու մետաքսի հակեր: Մետաքսը անոնց յանձնեց որոշ գնով մը, զոր պէտք էր, որ վճարէին դարձին՝ իրենց համար պահելով մնացեալ շահը:
    Այս Հայերը հողագործ կամ արհեստաւոր էին ամենքն ի սկզբան, բայց, շնորհիվ իրենց նախաձեռնարկ եւ դիտող ոգւոյն, «Քիչ ժամանակի մէջ եղան, կըսէ Տավեռնիէ, այնքան վարժ, որ չկայ առեւտուր մը, որ չընեն»:
    Շատ չանցած՝ ճիւղեր հաստատեցին Եւրոպայի բոլոր մեծ կեդրոններուն մէջ, ի մասնաւորի, Լիվորնոյ եւ Վենետիկ, ուր ունեցան իսկ գաղթականութիւն եւ եկեղեցի:

    Կ’երթային Պարիս (Փարիզ, Կ.Ա,), ուր կգնէին պերճանքի առարկաներ, Ամստերդամ եւ Անգղիա. Լոնտրա կը տանէին ոչ միայն արեւելեան ապրանք, այլ նոյնպէս վենետիկեան հայելիներ. 1647-ին Բաբա Խաչատուր Վենետիկէն Լոնտրա կը տանէր 3 սնտուկ հայելի, 7 սնտուկ ապակի եւ 14 սնտուկ կեղծ մարգարիտ:
    Պարսկաստան վերադարձին, դրամէ զատ, իրենց հետ կը բերեէին ամէն տեսակ ապրանք, որ կրնային օգտակար ըլլալ արեւելեան երկիրներու մէջ, Պարսկական, Հնդկաստան… ուր կ’երթային եւ մինչեւ ի Տոնկին, Ճաւա, Փիլիպեան կղզիները. ինչպէս Վենետիկի եւ Նիւրեմբերգի ապակեղէններ եւ ուրիշ ապրանք, կեղծ մարգարիտ, հայելի, ակնոց, համրիչ, բուստ, սաթ, ժամացոյց, մեծաքանակ հոլանտական եւ անգղիական ասուիներ, ոսկեթել եւ արծաթաթել դիպակներ»:

    «ԺԷ (17-րդ, Կ.Ա.) դարու ճանապարհորդները՝ Տուրնըֆոր, Տավերնիէ, հետաքրքրական տեղեկութիւններ կուտան Ջուղայեցի Հայերու ճանապարհորդելու եղանակին վրայ:
    Իրենց հեռաւոր ճանապարհորդութեան մեկնած ատեննին, հետերնին կ’առնէին անկողին, կերակուր եփելու ամաններ, ուտելիք, պաքսիմատ, ապուխտ, իւղ, ալիւր, գինի, օղի, չոր միրգ: Եւ իրենց պաշարները այնչափ լաւ գիտէին խնայել, որ վերադարձին կ’աւելնար յաճախ եւ ետ կը բերէին. մանաւանդ, որ իրենց գոյքին փոխադրութիւնը ձրի էր, որովհետեւ, եթէ վեց ուղտ վարձէին իրենց ապրանքին համար՝ եօթներորդ մը ձրի կը ստանային:

    Իրենց հետ կ’առնէին ուռկան եւ եթէ կարաւանը հանգրուան ընէր գետակի մը ափը, կը սկսէին ձուկ որսալ:
    Տուրնըֆոր կը պատմէ, որ յաճախ անոնց հէտ պատուական ձուկ կերած է»…

    …«Նոր Ջուղայ կէս ժամով հեռու էր Սպահանէն, մէջտեղը կար Զենդերուի գետակը, որու վրայ ձգուած էր Ալլահվէրտի Հայուն շինել տուած հոյակապ կամուրջը՝ 34 կամարներով (հիշյալ կամուրջը հայտնի է որպես «33 կամարներով կամուրջ», Ալլահվերդի խանի ազգությունն էլ այլ աղբյուրներում հիշվում է որպես վրացի, թեև, այդ ժամանակաշրջանում ֆրանսիացի ճանապարհորդ ու բուսաբան Տուրնըֆորը նշում էր, որ Թիֆլիսի մոտ 20.000 բնակչության թվում 14.000 -ը Հայ են, Կ.Ա.):


    Չարբաղի պողոտան կը միացունէր Սպահանը Ջուղային, ճամբուն երկու կողմը տնկուած էին դարաւոր սօսիներ, որոնց ոտքը վճիտ ջրի առուակներ կը հոսէին, աստ — անդ կազմելով անհունաւոր մանր առուակներ, կարկաչահոս ջրվէժներ ու շատրուաններ: Զենդերուի միւս կողմը Չարբաղի ծառուղին կը յանգէր Հեզարջերիդ (Հազար արտավար) արքայական պարտէզները, որմէ կողմնակի ճանապարհ մը կը տանէր Ջուղայ»:

    …«Երբ Հայերը յաջողեցան առեւտուրի մէջ, սկսան Ջուղայի մէջ շինել փառաւոր տուներ եւ ապարանք՝ ինչպէս տեսած էին Եւրոպայի մեծ քաղաքներուն մէջ: Ու ասիական այս հեռաւոր գիւղին մէջ մարդ զարմանքով կը լսէր աշխարհի գրեթէ բոլոր լեզուները. այս նախկին մշակներու կիները կը հագնէին Անգղիոյ եւ Հոլանտայի ամենէն ճոխ կերպասները, ոսկեթել եւ արծաթաթել դիպակներ, ու փողոցներուն մէջ տարօրինակ տեսարան մըն էր տեսնել մանուկները՝ հագնուած այլազան երկիրներու գոյնզգոյն տարազներով:
    Մեծին Շահ Աբասի եւ իր որդւոյն Շահ Սեֆի Ա-ի օրով Հայերը մեծամեծ հարստութեանց տիրացան:
    Խօճա Պետրոս, իր մահուանը 40.000 թուման (360.000 ֆր.) կանխիկ դրամ ձգեց ժառանգութիւն, ի բաց առեալ իր տուները, արտերը, այգիները, գոհարեղէնները, ոսկիէ եւ արծաթէ սպասները, կարասիները:

    Պարսից Շահը յաճախ կուգար Հայերու տունը. Ծննդեան տօնին օրը անպատճառ Շահը կ’ընթրէր Ջուղայի Հայ իշխանին՝ Կալենտէրին (Քալանթարի, Կ.Ա.) տունը. այդպիսի ընթրիքներուն կերակուրները Շահին կը մատուցուէին ոսկեղէն պնակներու մէջ եւ ճաշէն յետոյ անոր հինգ-վեց հազար ֆր. արժէքով ընծայ մը կ’ընէին»…

  • «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ  ՎԻՃԱԿԸ  17-ՐԴ  ԴԱՐՈՒՄ»

    «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԻՃԱԿԸ 17-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»

    «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԻՃԱԿԸ 17-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»

    Պատկերներ Նախիջևանից

    Փարիզում հրատարակված հնախոսական, պատմական, լեզվաբանական ու քննական «Բանասէր» հանդեսի 1899 թվականի Ա հատորի Գ համարում 19-րդ դարի ֆրանսիացի արևելագետ Մարի — Ֆելիսիտե Բրոսեի (Marie-Félicité Brosset, 1802-1880) անդրադարձն է՝ 17-րդ դարի Հայաստանի իրավիճակին (Շահ Աբասի իրականացրած բռնագաղթին)՝ «Հայաստանի վիճակը ԺԷ դարուն մէջ», որտեղից ներկայացնում ենք որոշ քաղվածքներ…

    Մարի Ֆելիսիտե Բրոսե

    «Հայաստանի վիճակը ԺԷ դարուն մէջ»

    …«Օսմանցիներու ապրուստի բոլոր միջոցներն ու ներքին նահանգներուն մէջ գտնուած ամէն տեսակ ապաւէնը տանելէ վերջը, Շահաբբաս ուզեց նոյն իսկ որ արդէն իր իշխանութեան տակն անցած բնակիչներն ալ Պարսկաստան տարուին, թէեւ 1605-ի ձմեռը մօտեցաւ. եւ այս անողոք հրամանը գործադրուեցաւ՝ ինչպէս կը կարծուի՝ ամենամեծ խստութեամբ, Պարսից թագաւորին կողմանէ այս վիճակներուն ընդհանուր կուսակալ Էմիրգունե’ի կամ Էմիրգունա’ի տնօրինութեան տակ:

    Բայց Հայերէն շատերը իրենց հալածողներէն ազատուելու համար անմատչելի տեղեր կ’ապաւինէին:

    Տեսարաններ Հավուց Թառից

    Հաւուց Թառի վանահայրն Մանուէլ եպիսկոպոս ու Գեղարդայ վանուց վանահայրն՝ որչափ պաշար որ կրցան հաւաքել՝ ժողովրդի բազմութեան մը հետ միասին ապաստանեցան գաւառին ամենաբարձր լեռներուն մէջտեղը գտնուած մեծ այրի մը մէջ:
    Էմիրգունա իր զորքերովն հասաւ անոնց ետեւէն. բայց Հայք կը մերժէին անձնատուր ըլլալ անոնց, եւ քարեր կը նետէին Պարսից վրայ:

    Քարայրներ՝ Գեղարդի՝ Այրիվանքի շուրջ

    Սակայն զինուոր մը յաջողեցաւ լերան գագաթն ելնել, եւ՝ հասնելով այրին բերանն՝ սկսաւ կանչել Մանուէլ եպիսկոպոսը, զոր կը ճանչնար անձնապէս: Մանուէլ այնքան ապշեցաւ, որ չի կրցաւ պատասխանել, եւ զինուորն անոր գլուխը կտրեց, տարաւ իր հրամանատարին:

    Անգամ մը ճամբան հարթուելէն վերջը՝ պարսիկ զինուորներն եկան մեծ բազմութեամբ եւ ջարդեցին-կոտորեցին այս անպաշտպան ժողովուրդը:
    Քորադարաի ու Եախրշխանի այրերն ալ լաւ չկրցան պաշտպանել իրենց մէջ ապաւինածներն:
    Հոն, Թիմուրի պատերազմներուն ժամանակն եղածին նման, զինուորները ժայռերուն կատարն հասած՝ հրացանով կը սպաննէին այդ խեղճերը, եւ, երկար պարաններու միջոցաւ վար իջնելով, ի հուր եւ ի սուր կը մատնէին զանոնք, այս հիւրընկալ լեռներու խորքերուն մէջ:

    Օսմանցիները Կարս հասնելուն պէս, Շահաբբաս հրամայեց իր զօրավարներուն եւ Հայոց երեւելիներուն՝ փութացնել գաղթականներու անցքն Երասխ գետէն: Այս նպատակաւ հաւաքեցին քանի մը փոքր նաւեր, նաւակներ ու լաստեր: Որովհետեւ ժողովուրդը պարսից բաղձանքին համեմատ չէր շարժիր եւ շտապիր երբեք, եւ նոյն իսկ շատերը կը դիմադրէին, պաշտօնեայք անոնցմէ ոմանց ականջներն ու քիթը կտրեցին, մնացածները վախցընելու համար, եւ անոնցմէ երկուքն ալ — որոնց մէկն էր հոգելոյս Առաքել հայրապետին եղբայրն Յովհանջան — սպաննեցին:
    Անոնց ցցի վրայ հանուած դիակներուն արհաւիրքն՝ ստիպեց խեղճ Հայերն համակերպիլ, եւ գետին անցքը (Արաքսի անցումը, Կ. Ա.) կատարուեցաւ ամենամեծ անկարգութեամբ, ինչպէս կը պատմեն զայն Հայ մատենագիրք:

    Իւրաքանչիւր ընթերցողի երեւակայութիւնն իրեն պիտի ներկայացընէ դիւրաւ այս տեսակ պատկերներ. եւ արդէն ճիշդ է, որ մեր գլխաւոր հեղինակը՝ Ֆրա Աւգոստինոս՝ այդ փառքն ունի (Ֆրա Օգոստինոսի մասին՝ մի քանի տող՝ ստորև, Կ. Ա.): Ի լրումն դժբաղդութեան՝ Շահաբբաս ներկայ էր անձամբ. բարկացայտ խոսքերով եռանդը կը դրդեր իր սպաներուն, որոնք իրենց չարաչար վարմունքովն ու բրտութեամբը հակահարուածը կուտային գերիներուն. եւ կը ստիպէին զանոնք անձերնին վտանգի ենթարկել գետին վրայ, ոչ մէկ տեսակ զգուշութեան հոգ տանելով եւ յայտնապէս վտանգելով անոնց կեանքը:

    Արաքս

    Գետին անցքը կատարելուն պէս՝ գաղթականներն առաջնորդուեցան Պարսկաստանի ներսերն, ամենասոսկալի ճամբաներով, լեռներու եւ ժայռերու վրայով, ուր ձմեռն անցունել տուին, որմէ ետքը՝ գարնան՝ ազգին գլխաւորները քաղաքները տարուեցան, ուր այսուհետեւ բաւական անուշութեամբ վարուեցան հետերնին:
    Ջուղայի Հայերն, ի մէջ այլոց, ընդունեցան իբրեւ բնակավայր Սպահանի թաղերէն մէկը, միւս կողմը Զէնդէ-րուդ գետին, որ կը թրջէ քաղաքը: Գալով հասարակ ժողովրդին, ցոյց տրուեցաւ անոնց շրջակայ աւանները՝ Լնջանի, Երնջակի, Գանդիմանի, Ջլակորի, Փառիաի եւ Փուլվարիաի վիճակներուն մէջ, եւ ազգը բնակեցաւ՝ հպատակ իշխանութեան մելիքներու, որոնք բնիկ երկրացիներէն ընտրուած տեսակ մը ինքնօրէն պաշտոնեաներ էին:
    Այն լաւ վարմունքը, զոր տեսան պարսից թագավորին կողմէ, հաստատեցին ընդմիշտ այն վիճակներուն մէջ այս հարուստ եւ քաջարուեստ ժողովրդին մեծագոյն մասը:

    Այս առաջին գաղթականութեան, որ տասներեք հազար ընտանիքէ բաղկացած էր, շուտով յաջորդեց երկրորդ մըն ալ, որ կը բարձրանար տասը հազարի, Դավրեժի (Թավրիզի, Կ.Ա.), Արդաւիլի, Երեւանի եւ Գանձակի շրջականերէն, որոնք հաստատուեցան վատառողջ երկիր մը՝ Գաւրաբադ, որուն կլիման ջնջեց — վերցուց՝ ինչ որ խնայած էր սուրը»…

    Արևելքի ու Արևմուտքի միջև տարանցիկ ճանապարհների խաչմերուկում՝ Նախիջևանի Հայ վաճառականները, նաև՝ որոշ Հայ կաթոլիկ «դոմինիկեաններ», մասնակցություն ունեցան ժամանակի քաղաքական հարաբերություններում: Նրանցից շատերը դիվանագիտական ծառայութիւններ էին մատուցում Պարսկաստանի շահերին, ռուսական ցարերին ու եվրոպական թագավորներին (հատկապէս հակաթուրքական կոալիցիայի ստեղծման գործում):

    Նրանցից մեկն է Ֆրա Աւգոստինոս քահանան՝ իր խոսքերով՝ «ի Աշխարէն Մեծ Հայաստանոյ, ի գաւառէն Երինջակոյ, ի գիուղէն Ապարաներոյ եւ ազգաւ Հայ», Նախիջևանի Հայ կաթողիկե (դոմինիկյանների) փոքրաթիվ համայնքից (վերջինս գոյատևեց մի քանի դար):

    Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան կողմից հրատարակված՝ «Հանդէս ամսօրեայ» ամսագրի 1921 թվականի թիվ 11-12-ում զետեղված մի հոդված տեղեկացնում է, որ «Ֆրա Աւգոստինոս Աւետիք» անվամբ մի այլ Հայ է ապրել Վենետիկում «ԺԴ դարու (14-րդ դարի, Կ. Ա.), երկրորդ կեսին» և չպետք է նույնացնել Երնջակի Ապարաներ գյուղից՝ 17-րդ դարի՝ «ԺԷ դարու առաջին քառորդին ի Վենետիկ» ապրած» անձնավորության հետ:

    Փարիզում՝ Կարապետ Բասմաջեանի (1864 — 1942) տնօրինությամբ հրատարակվող «Բանասէր» հանդէսի Առաջին հատորի Գ գրքից (1899 թ.) մի հատված՝ ստորև (հեղինակ՝ Կարապետ Բասմաջյան), ուր վերոհիշյալ կրոնավորի «Վարք»-ն է՝ Պարսից շահի և ֆրանսիայի Լուի 14-րդ թագավորի միջև Հայերի «դեսպանության» դրվագով…

    Աւգոստինոս Բաջենց Հայալատին եպիսկոպոսին
    Յաւելուած՝ Անտոն Քահանայ Ապրակունեցի
    (Անտիպ ձեռագիրք) (էջ 218)

    Պարիսի (Փարիզի, Կ.Ա.) Ազգային Մատենադարանին հայերէն ձեռագիրներէն թիւ 3, Supplément Arménien, զոր մենք Թիւ 10 համարով նկարագրած ենք «Բանասէր»-ի ներկայ պրակին մէջ, կը պարունակէ, ի միջի այլոց, շատ կարեւոր եւ հետաքրքրական տեղեկութիւններ Շահաբբասի արշաւանքին վրայ, Հայր (կամ՝ ինչպէս գրիչն ինքզինքը կը կոչէ՝ Ֆրայ = Եղբայր) Աւգոստինոս Բաջենցի կատարած ուղեւորութեան վրայ եւ Հ. Անտոն Ապրակունեցւոն դեսպանութեան վրայ, զոր ստանձնած էր վերջինս Պարսից Շահէն՝ Ֆրանսայի Լուի ԺԴ (Լուի 14-րդ, Կ.Ա.) թագաւորին համար: Այս ձեռագրերն, որքան գիտենք, տակաւին անտիպ կը մնան, եւ միայն ֆրանսերէն թարգմանութեամբ մը հրատարակած է Բրոսէ, Պարիսի Ասիական ընկերութեան Օրագրին 1837 մարտի և մայիսի պրակներուն մէջ (Journal Asiatique, 1837 Mars, pp. 209-245 et Mai, pp, 401-421):

    … Նկատելի է, թէ հակառակ Հ. Ագոստինոսի լռութեան, Հ. Անտոն կը պատմէ, թէ Աւգոստինոս արքեպիսկոպոսութեան աստիճանին բարձրացած է եւ կարգուած վանահար Նախիջեւանի վանքի (1627-1653):
    Փափագողք աւելի տեղեկութիւններ կրնան գտնել Բաջենցի մասին Գեր. Հ. Ղեւոնդ Վ. Ալիշանի «Սիսական» պատուական գրոց մէջ, էջ 394-395): Իսկ ինքն՝ Հ. Անտոն՝ Ֆրանսայի թագաւորէն 1.000 ֆրանկ ստացած է իր ճանապարհի ծախուց համար, Արտաքին Գործոց նախարար Arnaud de Pomponne -ի ձեռքով, եւ պալատական կառքով առաջնորդուած է յարքունիս, ինչպէս կը նկարագրէ Scriptores ord. Pread. գրութիւնն, էջ 653»:

    Կարապետ Բասմաջյան
  • «ԱՌԱՏԱԲԵՐ ԵՎ ԳԻՆԵԲԵՐ ԱՅԳԻՆԵՐ»…

    «ԱՌԱՏԱԲԵՐ ԵՎ ԳԻՆԵԲԵՐ ԱՅԳԻՆԵՐ»…

    «ԱՌԱՏԱԲԵՐ ԵՎ ԳԻՆԵԲԵՐ ԱՅԳԻՆԵՐ»…

    Հազարամյակներ ի վեր Մայր Հողից բերք ու բարիք է ստանում Մարդը՝ փառաբանելով Կենսատու Բնությունը: Եվ այդ աշխատանքը ծես էր ու տոն, նրա արդյունքում ստեղծվածը՝ պարգև, առատության ու բարեկեցության գրավական…

    Բերքի՝ ծիրանի, խաղողի, հասկի օրհնության ծեսն այսօր էլ շարունակում են Հայկազունները՝ Հայոց Նախահայրերի ավանդույթներին հավատարիմ՝ յուրաքանչյուր տարվա բարիքը վայելելուց առաջ…

    Հնագույն շրջանից մեզ հասած զանազան արձանագրությունները, պատմիչների վկայությունները, հնագիտական նյութերը փաստում են, որ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում զարգացած գյուղատնտեսության շնորհիվ հարուստ բերքահավաք է եղել և տոների, ծեսերի, խրախճանքների անբաժան ուղեկիցն էր գինին:

    Վան, Աղթամարի բարձրաքանդակներից

    Հողագործական աշխատանքն իր առօրյա եռուզեռով, ծիսական երգ ու պարով՝ Երկրի, բնակչության բարօրության ցուցիչն էր: Եվ, ընդհակառակը, Հողի, այգեգործական աշխատանքների բացակայությունն ամայի ու ավեր ժամանակների բնորոշիչն էր:
    «Ո՛չ լսի ձայն ուրախութեան ի կութս այգեաց, եւ ո՛չ բարեբանութիւն՝ առ կոխօղս հնձանի»,- գրում էր Հայ պատմիչ, հոգևորական գործիչ Արիստակես Լաստիվերցին 11-րդ դարում՝ նկարագրելով «բնակիչներից թափուր» մնացած երկրի ավերակ ու ամայի վիճակը…

    Հայոց տարբեր գավառների համար միջնադարում սահմանված հարկերի ցանկում հիշատակվում է, որ Նիգ գավառը ցորեն է տալիս որպես հարկ, Արագածոտնը՝ գինի, Վաղարշապատը՝ բամբակ (10-14-րդ դարերում Արագածոտնը գինու արտադրության կարևոր կենտրոններից էր):

    Բարձրաքանդակի մի հատված՝ Զվարթնոցից

    Առատաբեր այգի հիմնելու, հնձան կառուցելու մասին արձանագրություններից բացի Կարմիր Բլուրում, Զվարթնոցում, Գառնիում, Քանաքեռում, Էջմիածնում, Եղվարդում, Դվինում և այլուր հայտնաբերված հնձանների ավերակները բավականին պատկերացում են տալիս նրանց կառուցվածքի մասին (ըստ բազմավաստակ հնագետ-պատմաբան Կարո Ղաֆադարյանի՝ հնձանատունը ծածկի ներքո էր, հնձանը՝ բացօթյա):

    Երկու, երբեմն երեք բաժանմունքից բաղկացած այդ կառույցները՝ խաղողը ճզմելու առագաստը, պատի վրա դրված կավե խողովակը, որով խաղողից նոր քամված քաղցր հյութը՝ քաղցուն ծորում էր երկրորդ՝ փոքր-ինչ ցածրադիր բաժանմունքում տեղադրված ամանի մեջ, հատակում փորված մեծ հորերը՝ գուբերը, մառանները, ուր խմորման հիմնական գործընթացն էր տեղի ունենում, բազմաշարք դասավորված կարասները՝ շուրթերին՝ նրանց տարողության նշումներով… խաղողի մշակման, գինեգործության առանձնահատուկ դերն են վկայում:
    Թեշեբաինի հնավայրի՝ Կարմիր Բլուրի 8 մառաններում միայն շուրջ 450 կարաս է հայտնաբերվել (մառանապետի, մատռվակի՝ գինեբաշխի (գինեմատույցի), գինեվաճառության ու գինեծախի (գինեվաճառի) մասին բազմաթիվ հիշատակություններ են պահպանվել զանազան ժամանակաշրջաններից):

    Թեշեբաինի (Կարմիր Բլուր)

    Բժշկական նպատակներով գինու կիրառման վկայություններ կան զանազան բժշկարաններում (խաղողի՝ սպիտակ խաղողի տարբեր տեսակներից պատրաստված գինիներն էլ, բնականաբար, տարբեր էին իրենց հատկություններով՝ «միջակ, վատուժ, սուր, նոսր, անուշ…», ինչպես Ամիրդովլաթն է հիշեցնում, նաև՝ «միսթար, որ է պիղծ գինին, որ աւերէ, եւ շուտ հարբեցնէ զմարդն խիստ» («Օգուտ բժշկութեան», էջ 362, Երևան, 1943 թ.):

    Ահավասիկ Վարդան Այգեկցուց (13-րդ դար) մի առակ՝ ի հիշեցումն գինու «լավ ու վատ» ուժի…

    Մի թագավոր մի որդի ուներ: Նա հրամայեց նայիպներին, թե՝ «Ամեն օր ձեզնից մեկը թող տանի՛ իմ որդուն և պատվի՛»:
    Եվ տանում էին:
    Մի օր մի նայիպ պատվելու էր տարել թագավորի որդուն: Երեկոյան նրան տարավ թագավորի տունը և ինքը գնաց:
    Թագավորի որդին խիստ գինով էր: Նա հարբած դուրս եկավ, ընկավ աղբանոցը և մեռավ:
    Թագավորը հրամայեց, թե՝ «Իմ իշխանության ներքո ինչքան այգի կա՝ փակե՛ք և կարասները կոտրատե՛ք»:
    Այդպես արին:
    Մի այրի կին մի որդի ուներ: Նա պահեց իր հնձանն ու գինին: Ամեն առավոտ ու երեկո հացի վրա երկու թաս գինի էր տալիս որդուն:
    Այրի կնոջ որդին մի գիշեր դուրս եկավ, սպանեց թագավորի առյուծին: Թագավորն առավոտյան հրամայեց՝ «Եթե իմ առյուծին սպանողը գա և ինձ պատմի՝ նրան չե՛մ պատժի»:
    Եկան այրի կինը և նրա որդին:
    Թագավորը նրան հարցրեց, թե՝ «Ինչպե՞ս սպանեցիր առյուծին»: Նա ասաց, թե՝ «Գիշերով դուրս եկա, հանդիպեցի առյուծին և սպանեցի»: Մայրն ասաց, թե նրան գիշերով է սնուցել և պատմեց, թե ինչպե՛ս է գինով սնուցել:
    Թագավորը հրաման արձակեց, թե՝ «Այգի՛ տնկեք և գինին այնպե՛ս խմեք, որ առյու՛ծ սպանեք, ոչ թե աղբանոցում մեռնեք»:

    Որպես «վերջաբան» էլ՝ մեր օրերի իրադարձություններին համահունչ, Պարույր Սևակի հանճարով երկնված մի քանի տող…

    «Դու քո խաղողի նման ես եղել.
    Կոտրատել են քեզ, հողի մեջ թաղել,
    Բայց երբ անցել են ցրտերը ձմռան,
    Հողի մեջ թաղված վազերիդ նման,
    Դու նո՛ր մի ուժով նորից ընձյուղել,
    Կորված ճյուղերդ ես վերստին ուղղել,
    Եվ եթե կրկին կորվել ես՝ արդեն
    Ողկույզների՛ տակ այն ադամանդե,
    Որ ճաքճըքել են քո քաղցրությունից,
    Մինչ դառնությունդ… դարձել է գինի»…

    Պարույր Սևակ, Երևան, 1950 թ.

    Խաղողօրհնեքի շնորհավորանքով…

    (լուսանկարը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից՝ շնորհակալությամբ)…

  • «ՄԵԾԱՄՈՐՅԱՆ ՂՈՂԱՆՋՆԵՐ»                   ԿԱՄ՝                                  «ՔՐՄԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆ ՄԵԾԱՄՈՐՈՒՄ»…

    «ՄԵԾԱՄՈՐՅԱՆ ՂՈՂԱՆՋՆԵՐ» ԿԱՄ՝ «ՔՐՄԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆ ՄԵԾԱՄՈՐՈՒՄ»…

    «ՄԵԾԱՄՈՐՅԱՆ ՂՈՂԱՆՋՆԵՐ»
    ԿԱՄ՝
    «ՔՐՄԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆ ՄԵԾԱՄՈՐՈՒՄ»…

    Մեծամորի հնավայրից հայտնաբերված՝ բոժոժներով բուրվառը

    Հնագույն շրջանի պատմության ու մշակույթի համար համաշխարհային բացառիկ նշանակություն ունի Մեծամորի հնավայրը՝ Հայաստանի Հանրապետության Արմավիրի մարզում: Պաշտամունքային կոթողներով ու շինություններով հարուստ այս կարևոր կենտրոնում 1960-ական թվականներից ի վեր իրականացվող պեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմահազար գտածոներից զատ բացառիկ կարևորություն ունի միջնաբերդի հյուսիս-արևելյան հատվածում պեղված տաճարային համալիրը՝ եզակի՝ իր կառուցվածքով:

    Յոթ սրբարան-զոհասեղաններն իրենց կից կավակերտ կառույցներով ու ժամանակի ծիսական սպասքով, շարժական կրակարանի բեկորներով, պահպանված մոխրով, սննդի, հացահատիկի մնացորդներով, ծիսական հացի նախշազարդման դաջվածքների համար կիրառվող դրոշմիչներով, հեղուկի պահպանման համար նախատեսված սափորներով՝ հազարամյակների հեռվից լույս են սփռում վաղնջական հավատալիքների վրա՝ հարստացնելով համամարդկային մշակույթի պատմությունը…

    Պատկերներ Մեծամորի հնավայրից

    Ժայռափոր քառանկյունաձև շինություններում պեղումներով ի հայտ եկած յոթ սրբարան-զոհասեղաններից հինգը չափագրումից հետո պահպանման նպատակով կրկին ծածկվել են, իսկ կենտրոնական բարձրադիր երկու սրբարանները՝ յուրօրինակ թանգարանի են վերածվել՝ հարմարեցվելով ցուցադրության:

    Մեծամորի պեղումների նվիրյալ հետազոտող՝ պատմական գիտությունների դոկտոր Էմմա Խանզադյանի (1922-2007)՝ «Քրմի դամբարան Մեծամորում» հոդվածից քաղված մի հատվածում նկարագրվում է ծիսական մի սպասք՝ բոժոժներով մի բուրվառ, որն իր նշանակությամբ կիրառվում է մինչ օրս (մի ապացույց ևս, որ քրիստոնեության տարածումից հետո հնագույն ծիսական արարողությունները, հանդերձն ու սպասքն են կիրառվել՝ ձևափոխվելով ու «քրիստոնեականացվելով»)…

    Նշենք, որ «Բոժոժ»՝ թրթուրների հյուսած մետաքսաթելի փաթույթից բացի նաև փոքրիկ մետաղյա սնամեջ գունդն է կոչվում, որը շարժելիս նրա մեջ տեղադրված մետաղե կտորը դիպչում է գնդի պատերին ու հնչեցնում՝ ղողանջում:
    Զանգակը, ինչպես ծնծղան, նրանց «մոգական ղողանջը»՝ հնագույն ժամանակներից ի վեր իրենց հարուցած թրթիռներով ծեսի անբաժան տարրերից էին, որոնք ցարդ կիրառվում են զանազան արարողությունների ընթացքում (որպես ծեսի սկիզբն ազդարարող կամ «չար ոգիներին վանող»)…
    Թաղման (հուղարկավորման) հնագույն ծեսի համաձայն՝ որոշ հատուկ նշանակության իրեր դրվում էին դամբարանում…

    Մեծամորից հայտնաբերված բուրվառի լուսանկարը՝ Էմմա Խանզադյանի ուսումնասիրությունից

    «Քրմի դամբարանաբլուրը հայտնաբերվել է 1968 թվականին՝ Մեծամորի դամբարանադաշտի հարավային եզրում, երկրորդ ցամաքուրդային առվից մոտ 50 մետր արևմուտք: Հողային աշխատանքների ժամանակ ցեխի հետ խառը գետնի մակերես էին նետվել դամբարանի պատերի բազալտե խոշոր սալերը, բրոնզե բուրվառը, պատվանդան-բուրանոթը, խեցեղենը և այլն:

    Ժամանակի ընթացքում վերացել էին դամբարանաբլուրի վերգետնյա հետքերը:
    Այսպիսով, մենք հնարավորություն չունեցանք ամբողջական պատկերացում կազմելու դամբարանաբլուրի կառուցվածքի, չափերի և թաղման ծեսի մասին:
    Մի բան պարզ է, որ դամբարանը կառուցված է եղել բազալտե սալերով:

    Մեծամոր

    Հայտնաբերված սակավաթիվ, սակայն բավականաչափ խոսուն նյութերը հուշում են, որ այն պատկանել է հասարակության մեջ դիրք գրավող անձնավորության, հատկապես՝ քրմական դասին պատկանող, գուցեև մի նշանավոր քրմի, որի հետ դամբարան են իջեցրել նրա պաշտոնին առնչվող, նրան անդրաշխարհ ուղեկցող իրեր, այդ թվում՝ բուրվառը, պաշտամունքային ուշագրավ բուրանոթ-պատվանդանը և, հավանաբար, արժեքավոր այլ իրեր, որոնք մեզ չեն հասել:
    Ելնելով վերոհիշյալից՝ մենք դամբարանն անվանում ենք՝ «Քրմի»:

    Բուրվառը գրեթե կիսագնդաձև է:
    Նրա հարթ շուրթերին արտաքինից գամիկներով ամրացված չորս արծվագլուխ կանթերին միանում են սկավառակաձև ճարմանդից կախված շղթաներ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր վրա կրում է մեկական զանգակ՝ ներսում՝ քար:
    Նման զանգակների զուգահեռներին կարելի է հանդիպել ուշ բրոնզի դարաշրջանի մշակույթի զարգացման գրեթե բոլոր փուլերում:

    Տաճարում ծիսակատարության ժամանակ անուշահոտ խունկ կամ այլ բուրավետ նյութեր ծխելիս բուրվառը ճոճել են, որի ընթացքում ղողանջել են նրա շղթաներից կախված զանգակները. դա հնում արվում էր չարը քշելու, խափանելու համար:
    Գրեթե նույն դերը՝ չարը, փորձությունը վանելու են ծառայել տաճարներում արարողությանը մասնակից, նույնպես մեծ վաղեմություն ունեցող քշոցները՝ «բոժոժածածկ ճոճանակները», ինչպես նրանց որակում է Հայկազյան բառարանը:

    Մինչ այժմ էլ հեթանոսական կրոնից եկած այդ արարողությունը կատարվում է քրիստոնեական եկեղեցում:
    Ծիսակատարության ժամանակ օգտագործվում են բուրվառը և քշոցը:
    Ուշագրավն այն է, որ Անիի բոլորակ Ս. Գրիգոր-Գագկաշեն եկեղեցու պեղումների ժամանակ հայտնաբերված միջնադարյան բուրվառներից մեկի շղթայի վրա պահպանվել է նաև զանգակը:

    Ուշադրությունից չի կարող վրիպել նաև այն հանգամանքը, որ բուրվառի ունկերն արծվագլուխ են: Դա, անշուշտ, պատահականություն չէ:
    Հին Արևելքում արծիվը ճանաչվել է որպես Արևի խորհրդանիշ, առնչվել երկնքի, կրակի, լույսի հետ:
    Մեծամորում հայտնաբերվածը բուրվառի հավանաբար ամենավաղ օրինակներից մեկն է:

    Մոտավորապես նման մի բուրվառ, սակայն ավելի քան ոճավորված թռչնատիպ կանթերով, հայտնաբերվել է Լոռի բերդի թիվ 15 դամբարանում, ուշ բրոնզի դարաշրջանին բնորոշ բազմահարուստ նյութերի միջավայրում:

    Գտածո՝ Լոռի բերդից

    Արթիկի թիվ 410 կատակոմբում մի քանի հասարակ կավամանների հետ հայտնաբերվել է բրոնզի անոթ՝ օղակաձև ունկերով և դեպի ցած սրվող հատակով:
    Հավանաբար այն նույնպես բուրվառի դեր է կատարել: Դամբարանը թվագրվում է մ.թ.ա 12-11-րդ դարերով:
    Անշուշտ, ծիսական արարողություններին է ծառայել Մեծամորի Քրմի դամբարանում հայտնաբերված, ուշագրավ զարդապատկերներով կավակերտ պատվանդան-բուրանոթը»…

  • «…ԵՐԿՐԻ ՏԱԿ ԾԱԾԿՎԱԾ ԳԱՆՁԵՐԸ՝ ՈՍԿԻՆ ՈՒ ՊՂԻՆՁԸ, ԵՐԿԱԹՆ ՈՒ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՐԵՐԸ»…

    «…ԵՐԿՐԻ ՏԱԿ ԾԱԾԿՎԱԾ ԳԱՆՁԵՐԸ՝ ՈՍԿԻՆ ՈՒ ՊՂԻՆՁԸ, ԵՐԿԱԹՆ ՈՒ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՐԵՐԸ»…

    «…ԵՐԿՐԻ ՏԱԿ ԾԱԾԿՎԱԾ ԳԱՆՁԵՐԸ՝ ՈՍԿԻՆ ՈՒ ՊՂԻՆՁԸ, ԵՐԿԱԹՆ ՈՒ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՐԵՐԸ»…

    Գտածոներ Մեծամորից

    Վաղնջական ժամանակներից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհն իր հարուստ ընդերքով՝ օգտակար բնական հանածոների գրեթե բոլոր տեսակներով (պղինձ, անագ, ոսկի, արծաթ, երկաթ, կապար, ցինկ, ծարիր, սնդիկ, որձաքար, աղ…), կարևորագույն դեր է ունեցել համաշխարհային մետաղագործության արտադրության բնագավառում՝ նպաստելով հնագույն քաղաքակրթությունների զարգացմանը:

    Հայ և օտարազգի բազմաթիվ մասնագետների ուսումնասիրություններում շեշտվում է Հայաստանի դերը՝ որպես հազարամյակների ընթացքում հանքարդյունաբերական կարևորագույն կենտրոն: Ասվածի հավաստումները կան դեռևս Հին Աշխարհից՝ ասորեստանյան արձանագրություններում, հույն հեղինակների (Հոմերոսի, Հեսիոդոսի և այլոց) վկայություններում…

    Իրենց ռազմական արշավանքների տարեգրություններում Ասորեստանի տիրակալները թողել են իրենց հափշտակած «անհամար քանակի» ավարի թվարկումը:
    Ասուրբանիպալ Բ թագավորը (ն.թ.ա 9-րդ դար) Տիգրանակերտի շրջանից հափշտակել է «2 տաղանդ արծաթ, 2 տաղանդ ոսկի, 100 տաղանդ կապար, 200 տաղանդ բրոնզ, 300 տաղանդ երկաթ, 1.000 բրոնզե անոթ, 2.000 բրոնզե գավաթ, փղոսկրից ու ոսկուց պատրաստված բազկաթոռներ (գահեր)»…
    Թգլաթպալասար Գ-ն միայն Փոքր Հայքին համապատասխանող տարածքից ն.թ.ա 8-րդ դարում կողոպտել է 300 կիլոգրամ ոսկի և 3 տոննա արծաթ…

    Հին Արևելքի ոսկու հանքավայրերին վերաբերող հնագիտական ու երկրաբանական ուսումնասիրությունները փաստում են, որ Հայկական Լեռնաշխարհից՝ Ճորոխի հովտից՝ Սպերից, Խարբերդի երկրագործական հարուստ կենտրոնից՝ «Ոսկեբեր» դաշտից (ուր Եփրատի վտակի՝ Արածանիի ջրերում մինչև վերջին տարիներին ցրոնային ոսկի էր հանդիպում), Սասունի լեռներից, Ծոփքից ու հարակից շրջաններից զանազան երկրներ են տարվել ոսկու մեծ պաշարներ (Խարբերդի նահանգում հռչակված էին նաև Կապան-Մադենի արծաթահանքերը)…

    Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջանների հնավայրերից, դամբարանային համալիրներից (Լոռի բերդ, Վանաձոր, Թռեղք, Քարաշամբ, Մեծամոր…) հայտնաբերված բազմաքանակ ոսկյա բացառիկ նմուշները Հայոց աշխարհում հազարամյակների ընթացքում գոյատևած ոսկու բարձրակարգ մշակույթի պերճախոս վկայություններն են (չմոռանանք, որ հետագայում Պլինիոս Ավագը որպես առաջին՝ ամբողջությամբ ոսկեկուռ՝ ոսկեձույլ քանդակ Երիզայի տաճարի Անահիտ Դիցամոր արձանն է հիշատակում):

    Ղազար Փարպեցին, նկարագրելով «երևելի գավառն Այրարարտյան» ու «ամեն ինչ բուսցնող», «ամեն ինչ տվող» Արարատյան դաշտի հարստությունները, հավելում է.
    …«Նրանք… ցույց են տալիս երկրի տակ ծածկված գանձերը, որպեսզի նրանք հավաքեն ի շահ իրենց, ի վայելումն այս աշխարհի թագավորական մեծությունների և ի հաստատություն հարկահանների:
    Եվ այդ գանձերն են ոսկին ու պղինձը, երկաթն ու պատվական քարերը, որոնք, ընկնելով արհեստավորների ձեռքը, թագավորներին զուգում են գեղեցկատեսիլ զարդերով ու բանվածքներով, ինչպիսին են խույրերի, թագերի ու հանդերձների վրա ընդելուզված ոսկեհուռ պաճուճանքները»…

    Մետաղագործության հնագույն օրրանների հարցին վերաբերող բազմաթիվ ուսումնասիրություններ կան, որոնցում շեշտվում է վաղնջական ժամանակներից ի վեր՝ Հայկական Լեռնաշխարհի ունեցած դերը:
    Կ. Հ. Մկրտչյանի և Է. Վ. Խանզադյանի՝ «Լեռնահանքային գործը և մետաղաձուլությունը Հին Հայաստանում» ուսումնասիրությունից մի անդրադարձ՝ ի լրումն ասվածի…

    «Հայկական Լեռնաշխարհի՝ որպես մետաղի արդյունահանման և, հատկապես, երկաթի մշակույթի հնագույն կենտրոնի մասին կարծիքը Հին Արևելքի պատմությունն ուսումնասիրողների մոտ ձևավորվել է դեռևս 19-րդ դարի երկրորդ կեսերին: Վերջին տարիներս այդ պատկերացումները հաստատում են գտնում և զարգացվում մեզ մոտ մի շարք մասնագետների կողմից, որոնց թվում հատկապես արժանահիշատակ են Ե. Ն. Չերնիխի աշխատանքները:
    Մինչև վերջերս նշված պատկերացումների հիմքում գերազանցապես ընկած էին հին աղբյուրներից, ինչպես նաև Հայաստանը շրջապատող երկրներում հայտնաբերված մետաղագործական հուշարձանների համեմատական ուսումնասիրություններից քաղվող կողմնակի տվյալները: Այս առթիվ կան բազմաթիվ ուշագրավ հիշատակություններ, որոնցից արժե նշել մի քանիսը:
    Այսպես՝ Հորդոն Չայլդը գտնում է, որ «Մետաղագործության սկզբնական օրրանը գտնվում էր Անդրկովկասում»:
    Համաձայն Գ. Ռ. Հոլլի՝ «Եգիպտացիները, անկասկած, պղնձի մշակման սովորույթները ձեռք են բերել Միջագետքից՝ Սիրիայի վրայով, ըստ երևույթին՝ «արմենոիդ» ցեղի ներկայացուցիչներից, որոնք Ներքին Եգիպտոսում, ըստ երևույթին, հայտնվել են մինչդինաստիական դարաշրջանի վերջից շատ առաջ…»: Միանգամայն հավանական է, որ «արմենոիդները», եթե իսկապես նրանք իրենց հետ բերել են պղինձ, այն սկզբնապես արդյունահանել են ավելի հյուսիս գտնվող որևէ վայրում, մասնավորապես, ժամանակակից Հայաստանի լեռներում, որտեղ, անկասկած, սկզբնապես արդյունահանում էին նաև Միջագետքցիք» (Дикшит С. К. «Введение в археологи», М., 1960, стр. 272):

    Լուսանկարը՝ «Հին Հայաստանի ոսկին, (մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակ — մ.թ. 14-րդ դար)» գրքից

    Ս. Կ. Դիկտիշը իր աշխատությունում մեջբերում է Հ. Չայլդի այն կարծիքը, որ երկաթի ձուլման արդյունավետ եղանակի հայտնագործումը, որը եղել է շատ ավելի վաղ նրա տարածումից, պատկանում է Հայկական Լեռնաշխարհի ցեղերին: Բացի այդ, Ս. Կ. Դիկշիտը նշում է նաև, որ «Երկաթի դարի հետ կապված հեղաշրջումները տեղի են ունեցել, ըստ երևույթին, մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին: Այդ հեղաշրջման ալիքը, այսպես ասած, հեղաշրջման էպիկենտրոնից, որ գտնվում էր Կովկասում՝ Հայկական լեռներում, հեռու ընկած շրջաններն է հասել ընդհանուր առմամբ ավելի ուշ:
    Եվ, «վերջապես, բոլոր տվյալները խոսում են այն բանի օգտին, որ երկաթի դարի քաղաքակրթության ստեղծման առաջնությունն ու պատիվը պատկանում է ինչ-որ հնդեվրոպական ցեղերի, որոնց մեջ ամենապատվավոր տեղն, անկասկած, զբաղեցնում են Հայաստանի խեթերը» (Նշվ. աշխ., էջ 422):
    Հայկական Լեռնաշխարհից մետաղի արտահանումը կատարվում էր ինչպես խաղաղ ճանապարհով՝ առևտրական փոխանակությունների, նվիրատվությունների, օժիտների ձևով, նույնպես և ուժի միջոցով՝ ռազմական բռնագրավումների ձևով: Հատկանշական է, որ առևտրական փոխանակությունները կատարվում էին մասնագիտացված համայնքների միջնորդությամբ (Նույն տեղում, էջ 425):

    Որպես մետաղի մատակարարման հիմնական շրջաններ, հին եգիպտական և ասուրա-բաբելական աղբյուրներում հաճախակի նշվում է Հայկական Տավրոսը, Ալշե (Հայկական Աղձնիք) երկիրը, Վանի և Ուրմիո լճերի ավազանները, իսկ հունական աղբյուրներում՝ Փոքր Հայքը:
    Այս շրջաններում, անկասկած, բարձր զարգացման էր հասած լեռնահանքային գործը և մետաղամշակությունը: Վերջին տարիներին կատարված ուսումնասիրություններից ձեռք բերված արդյունքները թույլ են տալիս շեշտելու, որ արտադրության նշված ճյուղերը բարձր զարգացման էին հասել նաև Հայկական Լեռնաշխարհի՝ ներկայիս Հայաստանի հանրապետության տարածքում, հետևաբար, ընդհանրապես Հայկական Լեռնաշխարհում…
    Մետաղի, հավանաբար նաև հանքանյութի, արտահանման մասին ամենահին տեղեկությունները ասորեստանյան աղբյուրներում վերագրվում են մ. թ. ա. 13-րդ դարին՝ Սալմանասար Ա-ի և Թուքուլտի Նինուրտի Ա-ի արձանագրություններում հանդիպող Նաիրի երկրից վերցվող «Լեռների ծանր տուրքեր», «Լեռների հարստություններ» արտահայտությունների ձևով: Մ. թ. ա. 11-7-րդ դարերին վերագրվող արձանագրություններում արդեն խոսվում է պղնձի, անագապղնձի, ոսկու, արծաթի, երկաթի և այլ հանքային հարստությունների կողոպուտի մասին:

    Արտահանման մասշտաբների մասին գաղափար է տալիս մ. թ. ա. 714 թվականին Սարգոն 2-րդի՝ դեպի Վանի թագավորությունը կատարած արշավանքի մանրամասն նկարագրությունը:
    Մուսասիր (Արդին, Կ.Ա.) քաղաքի թագավորական պալատից թալանված իրերի շարքում նշվում է 34 տաղանդ և 18 մին ոսկի (մոտավորապես՝ 1040 կիլոգրամ), 167 տաղանդ և կես մին արծաթ (5060 կիլոգրամ), մաքուր պղինձ, կապար, սերդոլիկ, լազուրիտ և մեծ քանակությամբ այլ թանկարժեք քարեր:
    Նույն տեղում, գերագույն դիցի տաճարից, բացի մեծ քանակությամբ ոսկուց (թիվը չի պահպանվել), տարվել է 162 տաղանդ և 20 մին արծաթ (5000 կիլոգրամ), 109 տոնն պղինձ, ոսկե 6 վահան՝ 156 կիլոգրամ ընդհանուր քաշով, դռան ոսկե հարմարանքներ և զարդեր՝ 126 կիլոգրամ, ոսկե թուր՝ 134 կիլոգրամ, արծաթե 33 մարտակառք, արծաթե 12 վահան, արծաթե 400 թաս, 25 հազարից ավելի պղնձե վահան, պղնձե 305 թուր, նիզակ, նետ, դիցերի 4 և թագավորների 3 արձան՝ պղնձից և անագապղնձից, յուրաքանչյուր արձանի կշիռը մոտ 1800 կիլոգրամ և այլ իրեր:
    Այսպիսով, Մուսասիրից ընդհանուր առմամբ դուրս է բերվել 2 տոննից ավելի ոսկի, 10 տոնն արծաթ, հարյուրավոր տոնն պղինձ և այլն:

    Պատմական Հայաստանում լեռնահանքային գործի, մետաղամշակության բարձր մակարդակի և մեծ մասշտաբների մասին բազմաթիվ տեղեկություններ կան պահպանված նաև հին հունական և Հայկական աղբյուրներում, որոնց արժանահավատությունը ապացուցվում է Հայաստանի հանրապետության տարածքում վերջին տասնամյակներում հայտնաբերված հին հանքավայրերի շահագործման և մետաղաձուլության 600 -ից ավելի տեղավայրերից ստացված տվյալներով»:

  • «ՄԵՆՔ ՓԱՌՔԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ԹԱՂՎԱԾ ՀՈՂԻ ՏԱԿ,    ՄԵՆՔ ՀՈՒՅՍԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ՊԱՀՎԱԾ ՄԵՐ ՍՐՏՈՒՄ»…

    «ՄԵՆՔ ՓԱՌՔԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ԹԱՂՎԱԾ ՀՈՂԻ ՏԱԿ, ՄԵՆՔ ՀՈՒՅՍԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ՊԱՀՎԱԾ ՄԵՐ ՍՐՏՈՒՄ»…

    «ՄԵՆՔ ՓԱՌՔԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ԹԱՂՎԱԾ ՀՈՂԻ ՏԱԿ,
    ՄԵՆՔ ՀՈՒՅՍԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ՊԱՀՎԱԾ ՄԵՐ ՍՐՏՈՒՄ»…

    Մեծամոր

    «Մենք փառքեր ունենք թաղված հողի տակ,
    Մենք հույսեր ունենք պահված մեր սրտում», — գրել է Հ. Թումանյանը՝ 1904 թվականին՝ իր կյանքով ու գործունեությամբ միշտ կարևորելով, արժեվորելով սեփական ազգային պատմության ու մշակույթի իմացությունը:

    «Ամեն մի ազգի ինքնաճանաչության համար ազգագրությունը բռնում է առաջնակարգ կարևոր տեղ: Մինչև կյանքի ու ժամանակների խորքը թափանցելով՝ ինչքան որ կարող է թափանցել մարդկային Միտքն ու գիտության Լույսը, նա ապացույցներ ու եզրակացություններ է դուրս բերում մարդաբանությունից, լեզվաբանությունից, հնագիտությունից, աշխարհագրական պայմաններից, և, այդպիսով, ցեղերի ու ժողովուրդների անցած կյանքի պատկերը հանում մեջտեղ իրենց ամեն առանձնահատկություններով, այլև խնամքով հավաքում է իր օրերի ազգագրական նյութերը, որ կարող էին ծածկվել, կորչել հեղհեղուկ ժամանակի ալիքների տակ, ու այդ բոլորն ամբարում է, պահում թանգարանների ու ազգագրական գրվածքների մեջ:
    Մեր ազգը, որ աշխարհքի ու Արևելքի ամենահին ազգերից մինն է և ազգագրության տեսակետից հանդիսանում է վերին աստիճանի հետաքրքրական մի աղբյուր ուսումնասիրության, և մեր աշխարհքը, որ մի լիքը թանգարան է ամեն տեսակի կենցաղագիտական, պատմական, կրոնական, բանահյուսական և այլ մեծարժեք նյութերի, տակավին մնում են խավարի մեջ, իրենց փառքերը՝ ավերակների ու հողի տակ, իրենց պարծանքները՝ մոռացության ու անհայտության մեջ:
    Իրար ետևից, անընդհատ կորչում կամ փչանում են այդ ամենը նոր կյանքի հոսանքների տակ ու նորանոր աղետների մեջ» (Հ. Թումանյան «Ազգագրական գործը մեզանում»):

    Հիրավի, Հողն իր ընդերքում գանձեր ունի պահած:
    Հողի բազմահազարամյա շերտերում նաև անցյալի հետքերն են, դարերի «մշակութային շերտերը», որոնք իրենց առեղծվածային էջերը մասամբ բացահայտում են հնագիտական նյութերով…
    Հայկական Լեռնաշխարհի ամեն «անկյունում» Հայոց Նախնիների բնակության դրոշմն է պահպանվել՝ նրանց կերտած մշակույթի, երբեմնի հզոր բերդերի ու ամրոցների, զարգացած քաղաքների հիշատակներով…
    Մարդկային քաղաքակրթության հնագույն օրրաններից է Հայոց Աշխարհը: Եվ հնագիտական պեղումներն ապացուցում են տարբեր ժամանակաշրջանների պատմաբանների, ուսումնասիրողների հավաստումները:

    Ներկայիս Հայաստանի տարածքում միայն Լճաշենի, Մեծամորի, Շենգավիթի, Կարմիր Բլուրի, Էրեբունու, Արմավիրի, Գառնիի, Ագարակի, Դվինի և անթիվ այլ հնավայրերի հարուստ գտածոները վկայում են հազարամյակների ընթացքում կերտված բարձրարժեք մշակույթի մասին:

    Դեռևս 1960-ականներին մի խումբ երիտասարդ հնագետների ու երկրաբանների՝ Ս. Այվազյանի, Ա. Հարությունյանի, Զ. Հովհաննիսյանի և Կ. Մկրտչյանի հետազոտությունների արդյունքում Արմավիրի մարզի Տարոնիկ գյուղի շրջակայքում՝ Մեծամոր գետի ափին հայտնաբերվեց աշխարհում թերևս առաջին՝ լավ պահպանված պղնձաձուլարանը, որի կարևորությունն իր ուսումնասիրություններում շեշտում էր երկրաբան Սուրեն Այվազյանը:
    Ն.թ.ա. 3-րդ հազարամյակից աշխույժ բնակեցված այս տեղանքից պեղված բացառիկ իրերի՝ գործիքների, զարդեղենի, դամբարաններում և այլուր պահված կարասների՝ մոտ 27 հազար նմուշներով վաստակաշատ երկրաբան Կորյուն Մկրտչյանի ջանքերով 1970-1976 թվականներին հիմնվեց մի գողտրիկ թանգարան՝ եզակի նշանակության Մեծամորի պատմա-հնագիտական արգելոց-թանգարանը, ուր ցուցադրվում էր մոտ 1.000 գտածո (վերջինիս 80-ամյակի առիթով 2008-ին թանգարանի պատին է փակցվել նրա հուշաքարը):

    Երևանից մոտ 37 կիլոմետր հեռավորությամբ, Արմավիր քաղաքից 8 կիլոմետր դեպի հյուսիս-արևելքում գտնվող մետաղաձուլման ու մետաղամշակման այս հնագույն կենտրոնում պահպանվել է ձուլարանի ողջ համակարգը՝ հալոցը, ժայռափոր հնոցները, ինչպես նաև՝ հողի շերտերում հայտնաբերված հանքանյութերը (անագ, պղինձ, ցինկ, ֆոսֆոր, սնդիկ), մետաղների ձուլման նպատակով պատրաստված աղյուսները…
    Հետագայում շարունակված պեղումների շուրջ 28.000-ից ավելի գտածոները, որոնք թվագրվում են ն.թ.ա. 6-5 -րդ հազարամյակներից մինչև 17-18-րդ դարերը, Մեծամորի հնավայրի ու արգելոց-թանգարանի բացառիկ դերն են փաստում՝ ոսկուց, անագից, արծաթից ու սաթից պատրաստված հիանալի իրերով ու զարդերով…

    Հանքաքարից մետաղի կորզումն ու մետաղամշակությունը, մետաղների փոխակերպումը՝ խառնուրդներով նոր որակների ստացումը հնագույն շրջանից եկող ավանդույթներով հարուստ գիտություն է, որը նպաստում է հասարակության զարգացմանը:
    Հայկական Լեռնաշխարհն ու, մասնավորապես, Մեծամորի հնավայրը մետալուրգիայի հնագույն օջախներից են:
    Ն. Ա. Ֆիգուրկովսկին իր՝ «Հին Հայաստանը՝ մետալուրգիական տեխնիկայի բնօրրան» ուսումնասիրության մեջ գրում է.
    «…Մետաղի արդյունահանման ու մշակման տեխնիկայի վերաբերյալ հնագիտական տվյալների պարզ համադրումը ցույց է տալիս, որ Եգիպտոսից բացի մետալուրգիական տեխնիկայի ծննդավայր կարելի է համարել նաև մի քանի այլ երկրներ:
    Այսպես, Պրոֆուլա Չանդրա Ռայի աշխատության մեջ նշվում է, որ այն դեպքում, երբ Եգիպտոսում ու Միջագետքում վաղուց ի վեր հայտնի էին ոսկին, արծաթը, պղինձը և կապարը, անագային բրոնզը Միջագետքում ավելի շուտ է հայտնի եղել, քան Եգիպտոսում. Կիշում և Ուրում գտնված իրերը թվագրվում են մ.թ.ա 4.000 թվականով: Փոքր-ինչ ավելի ուշ այդ նույն վայրերում ստացել են անտիմոնային բրոնզ, երբ դեռ Եգիպտոսում այն չկար: Տարակարծություն կա երկաթի ու պողպատի մետալուրգիական տեխնիկայի և՛ ի հայտ գալու ժամանակի, և՛ տեղի վերաբերյալ:

    Համապատասխան գրականության մանրամասն տեսությունը մեզ շատ հեռուն կտանի:
    Ուստի ես կսահմանափակվեմ միայն մի քանի տվյալներով, որոնք մետալուրգիական տեխնիկայի առաջնությունը տալիս են Անդրկովկասի շրջաններին:
    Մարտին Լևեյը Հին Միջագետքի քիմիական տեխնոլոգիային նվիրված իր գրքում, որ լույս է տեսել համեմատաբար վերջերս, մասնավորապես նշում է, որ մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակում պղինձը Միջագետք է ներմուծվել Անատոլիայից, ավելի կոնկրետ՝ Տիղնուրնից և Դուրկամիտից:
    Այստեղ զտել-ձուլել են պղինձ և պատրաստել բրոնզ: Այդ քաղաքները գտնվում էին Բողազքյոյից և Քյուլթեփեից արևելք, Վան և Ուրմիա լճերից հյուսիս ընկած շրջանում, այլ խոսքով՝ Հին Հայաստանի տարածքում:
    Երկաթի մետալուրգիայի սկզբնավորման մասին ուշագրավ տեղեկություններ կան Բերնարդ Նեյմանի գրքում, որը հրատարակել է Ֆրայբերգի (Սաքսոնիա) Լեռնային ակադեմիան՝ հեղինակի մահից անմիջապես հետո: Բերված տվյալները ցույց են տալիս, որ երկաթե առարկաները (եթե չհաշվենք մետեորիտային երկաթից պատրաստված շատ հին իրերը և այնպիսի կասկածելի գտածոներ, ինչպես, ասենք, Քեոփսի բուրգի որմածքում հայտնաբերված դուրը), առաջին անգամ երևացել են «սեպագիր մշակույթի» ժողովուրդների մոտ, այսինքն՝ Միջագետքում և Ուրարտուում՝ գրեթե նույն շրջաններում, ուր երևան են եկել անագի, կապարի, ծարիրի և մկնդեղի բրոնզը (Ի. Լ. Սելիմխանով):
    Այսպիսի տեղեկությունները, բնականաբար, նյութական մշակույթի պատմաբանների ուշադրությունը բևեռում են մետալուրգիական տեխնիկայի հայրենիքի հարցի վրա:

    Հնագիտական նոր տվյալների ի հայտ գալուն և մետալուրգիական տեխնիկայի թանգարանային նմուշների ուսումնասիրմանն ու համադրմանը զուգընթաց՝ ավելի ու ավելի ակներև է դառնում, որ Հին Հայաստանի և Փոքր Ասիայի՝ նրան հարող շրջանները հնում եղել են մետալուրգիական տեխնիկայի՝ պղնձի, բրոնզի, երկաթի, ինչպես նաև պողպատի ձուլման կարևոր օջախներ:
    Այս եզրահանգմանն է գալիս, մասնավորապես, «Մետաղների պատմությունը» գրքի ճանաչված հեղինակ Լ. Էտչիսոնը, որն իր աշխատության մեջ քանիցս նշում է մետալուրգիական որոշ եղանակների առանձնահատուկ հնությունը:
    Ասենք, երկաթի ու պողպատի հարցում մյուս հեղինակները նույնպես, այդ թվում Լիպմանը, Բեյմանը և այլք, որոնցից մեջբերումներ արեցինք, նշում են հարավային Հայաստանի տարածքը զբաղեցրած խալիբների, քաղդեացիների և մյուս ցեղերի ակնառու դերը երկաթի հանքաքարի վերականգնման տեխնոլոգիայի զարգացման գործում…

    … Ինձ թվում է, որ Հին Հայաստանի տարածքում մետալուրգիական տեխնիկայի պատմության ուսումնասիրությունը ոչ միայն կպարզաբանի ու կընդլայնի Հին Հայաստանի հարուստ նյութական մշակույթի վերաբերյալ եղած տեղեկությունները, այլև զգալի ներդրում կլինի հնադարում արտադրության կարևորագույն ճյուղերից մեկի առաջացման հարցի ուսումնասիրության մեջ, այն ճյուղի, որն ուղղակի և խորը ազդեցություն է ունեցել քիմիայի սկզբնավորման վրա»…

    Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

    Որոշ գտածոներ՝ Մեծամորից