«…ՄԻԱՅՆ Կ’ԱՂԱՉԵՄ, ՈՐ ԱՅՍ ԽԵՂՃԵՐՈՒՆ ՎՐԷԺԸ ԼՈՒԾԵԼԸ ՏԵՍՆԱՄ»…
2021 թվականի ապրիլին Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանը հրատարակեց Տրապիզոնից Մարսել հասած մի խիզախ Հայուհու՝ Սրբուհի Հովակյանի (1893-1976) հուշերը, որոնք գրվելուց մոտ մեկ դար անց պատահաբար հայտնաբերել էր հեղինակի թոռնուհին՝ իր տատի անձնական իրերի սնդուկում, նրա մահվանից հետո:
Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանում հանգրվանելուց առաջ աշխարհին անհայտ մնացած այս բացառիկ գրքույկը չափազանց արժեքավոր է Հայության, ողջ մարդկության համար, քանզի գրվել է հենց Հայերի հանդեպ իրականացված ցեղասպանության օրերին՝ ի տարբերություն եղեռնը վերապրածների բազմաթիվ այլ հուշագրությունների, որոնք շարադրվել են այդ աննախադեպ ոճրագործություններից տարիներ, տասնամյակներ անց…
Սրբուհի Հովակյանի հուշերը՝ վերնագրված՝ «Միայն հողը կգա մեզ փրկության»
1915-ի մայիս-հունիսից սկսած՝ իր բազմահազար ազգակիցների նման, 22-ամյա Սրբուհին՝ իր՝ դեռևս ողջ մնացած երկու երեխաների՝ նորածին Աիդայի և մոտ 4-5 տարեկան որդու՝ Ժիրայրի հետ ձերբակալվելուց ի վեր, որոշ ընդմիջումներով, մատիտով թղթին է հանձնել ականատեսի իր վկայությունները՝ 1915-1918 թվականների առօրյա իրադարձությունները՝ համառոտ ամփոփված…
Սկզբում՝ Հայերենով, հետո և ֆրանսերենով, որոշ հատվածներ էլ՝ հունարենով գրված այս կարևոր ու հուզառատ Օրագիրը՝ մասնագետների ուշադրության կենտրոնում հայտնվելուց հետո, մեծ արձագանք գտավ, թարգմանվելով ու հրատարակվելով նաև անգլերենով:
Երիտասարդ Հայուհին՝ Սրբուհի Հովակյանը Հայոց ցեղասպանության սահմռկեցուցիչ դրվագներից մեկի՝ Կամախի (Քեմախի) կիրճում կատարված աննկարագրելի սպանդից մազապուրծ հազվագյուտ Հայերից էր, որն ի լուր մարդկությանն ու գալիք սերունդներին՝ արձանագրեց իր տեսածն ու ապրածը:
Կամախի (Քեմախի) կիրճից մի դրվագ
1915 — 1918 թվականներին Թուրքիայում գերմանական ռազմական առաքելության ղեկավար, Թուրքիայի 5-րդ բանակի սպա, բանակային կորպուսի հրամանատար Լիման ֆոն Սանդերսի անձնական թարգմանիչ Հայնրիխ Ֆիրբյուխերը՝ այդ տարիներին Հայոց հանդեպ իրականացվող ցեղասպանության ականատեսներից մեկը, «Ի՞նչ էր թաքցնում կայզերական կառավարությունը գերմանահպատակներից: Հայաստան. 1915 թ.: Քաղաքակիրթ ժողովրդի ոչնչացումը Թուրքիայի կողմից» վերնագրով իր գրքում, որն առաջին անգամ Գերմանիայում լույս է տեսել 1930 թվականին, նկարագրել է պետական մակարդակով կազմակերպած ոճրագործությունները՝ անհերքելի փաստերով ու ապացույցներով, բացահայտելով նաև կայզերական Գերմանիայի հանցակցությունը:
«Եթե ուզում ենք մեր մեջ պահել սիրելու կարողությունը, մենք պետք է ատե՛նք այն հրեշավոր գազանությունները, որոնք կատարվեցին մեր շուրջը: Ուրեմն, թող այս գիրքը մի փոքր ներդրում լինի այդ գործում՝ որպես մի աննշան խաչ՝ Կովկասյան լեռներում՝ ընդհանուր գերեզմանի վրա»:
«…Տրապիզոնի և Էրզրումի վիլայեթներից տեղահանված Հայերին Եփրատի հովտով քշեցին մինչև Քեմախի կիրճը: Դա մի շատ խորը, զառիվայր լեռնանցք է, որտեղ գետը վերածվում է հորձանուտի:
Այն, ինչ այստեղ կատարվեց հազարավոր Հայերի հետ, աներևակայելի դաժանության ու գազանության այնպիսի պատկեր է ներկայացնում, որ թվում է, թե հազարամյակների խելագարությունը մի անգամ ևս կենտրոնացել է այստեղ, որպեսզի հաղթականորեն գոռա հունիսյան արևի դեմ, թե ողջ քաղաքակրթությունն ընդամենը քո՛ղ է, որն ամեն օր կարող է պատռվել երկոտանի հրեշի բիրտությամբ»…
…«Հունիսի 8-ին, 9-ին և 10-ին Հայերի խմբերը թողեցին Երզնկա քաղաքը՝ զինվորական պահակախմբի ուղեկցությամբ, որը պետք է ապահովեր բազմաթիվ մարդկանց ու հարյուրավոր սայլերի տեղափոխության անվտանգությունը: Նրանք գնում էին Քեմախ՝ հաջորդ գավառաքաղաքը: Եփրատի հովիտով տարվող հարյուր-հազարավոր Հայերից միայն շատ փոքր մասը հասավ նշանակման վայրը: Կիրճում անզեն մարդկանց վրա հարձակվեցին զինվորներն ու վրա հասած արյունարբու քրդերը. թալանեցին և հետո՝ արյան մոլուցքով բռնկված, մորթեցին նրանց: Մորթող ճիվաղները վայրենի աղաղակներով բացատարած անդունդն էին շպրտում կիսամեռ մարդկանց ու դիակներ, որոնցից ներքևում կույտեր էին առաջանում: Ջախջախված մարդկային մարմնի մասերի շառաչյունը արձագանքում էր ժայռերի մեջ՝ խառնվելով վերևում հոգեվարքի մեջ թավալվող զոհերի խելակորույս հեծեծանքներին:
Տեսարան Կամախի կիրճից
Տղամարդկանց ու կանանց աչքերի առաջ անդամահատում ու կտոր-կտոր էին անում նրանց երեխաներին ու հարազատներին, նրանց արնաշաղախ մարմինները ջարդում էին՝ խփելով ժայռի սուր ելուստներին: Այս դժոխային տեսիլքից խելագարված մայրերն իրենց երեխաների ու ամուսինների հետևից նետվում էին մահվան անդունդը: Հուսահատության հասած մարդկային էակները ծնկի էին գալիս արնաթաթախ ճիվաղների առաջ ու պաղատում արագ սպանել իրենց: Ուրիշները խնդրում էին կարեկցել կամ իրե՛նք էին շպրտում իրենց երեխաներին գետը, որի առափնյա ելուստներում դիակների կույտից արգելապատ էր առաջացել: Մեռած մարմինները շրմփոցով ընկնում էին արագ հոսող ալիքների վրա…
Եվ այս սատանայական գործը տևեց ո՛չ թե մեկ կամ երկու ժամ, այլ՝ երեք օր շարունա՛կ… Ժամերով շարունակվում էր խեղդամահ անելն ու մորթելը: Արյան շիթերը ծուլորեն հոսում էին ժայռերից ներքև ու խառնվում ալեկոծված ալիքներին…Երե՜ք օր շարունակ… Եվ արևը չխավարեց, և սարսափի փոթորիկ չանցավ Ստամբուլի այգիների շքեղ սեղանների վրայով, որոնց մոտ նստած գերմանացի քաղքենիների երևակայության մեջ արևելյան կախարդական պատկերներ էին հառնում, մորթվող երեխաների մահվան ո՛չ մի ճիչ չսթափեցրեց նրանց գինարբուքային կեղծ երազանքներից:
Մի՞թէ գիշերային ո՛չ մի ձայն չհուշեց գերմանացի պետական գործիչներից որևէ մեկին, որպեսզի Բոսֆորի իր գործընկերների ականջին գոռա, թե նրանք հրեշնե՛ր են, որոնց պետք է շղթայակապել»…
…«Երեք օր… Եփրատում կուլ գնացածների ունեցվածքը տարան անտեր մնացած սայլերով: Միայն չորրորդ օրը Քեմախի կիրճ ուղարկվեցին 86-րդ հեծյալ ջոկատի զորքերը՝ իբր մարդասպան քրդերին պատժելու համար: Այս «ազնիվ» ջոկատն ավարտեց արյունալի գործը՝ մորթելով այն քիչ մարդկանց, որոնք դեռ կենդանի էին մնացել: Զառիթափերն ու ժայռերը սփռված էին ուռչող դիակներով, որոնք օդը լցնում էին անտանելի գարշահոտությամբ: Երկու բուժքույրեր Երզնկայից պատմում են մի ժանդարմի մասին, որը պարծենում էր, թե ինքն ամեն օր տաս-տասներկու տղամարդ էր սպանում ու շպրտում գետը, ճեղքում էր երեխաների գանգերը, որոնք չէին կարողանում փախչել»…
Կամախի կիրճից մի հատված
…«Մեր ժանդարմը պատմեց, թե ինքը 3000 կանանցից ու երեխաներից բաղկացած մի այդպիսի շարասուն է տարել Մամախաթունից՝ Քեմախ: «Հեփ գիթտի բիթտի — բոլորին ոչնչացրին»,- ասաց նա: Մենք հարցրեցինք. «Եթե ուզում եք նրանց սպանել, ինչու՞ դա չեք անում գյուղերում: Ինչու՞ եք նրանց սկզբում հասցնում այդպիսի ստորացուցիչ թշվառության»: «Իսկ ու՞ր պետք է կորցնենք դիակները, չէ՞որ դրանք գարշահոտություն կտարածեն»,- եղավ պատասխանը»… (Մեջբերումները՝ Վ. Գ. Մինալյանի՝ «Հայնրիխ Ֆիրբյուխեր. «Հայաստան. 1915 թ.» » հոդվածից):
Մի քանի անգամ փախչելով «մահվան քարավաններից», հաղթահարելով բազմաթիվ դժվարություններ, Կամախի կիրճում իրականացված զարհուրելի սպանդին ականատես ու հրաշքով փրկված Սրբուհի Հովակյանը Երզնկայի ճանապարհին գրում է իր օրագրում.
«Օրը 6 ժամ կը քալէինք անօթի, ծարաւ՝ առանց նպատակի: Ճամբայ մը քալէ եւ քալէ, մինչեւ որ կեանքիդ վերջ տաս, չարչարանք մը, որ աննկարագրելի է… Եփրատ գետը միշտ քովերնիս կ’անցնէր, ամէն վայրկեան կը սպասէինք, որ գետը նետեն մեզի: Երկու կառք փոքրիկ տղայքներ ամբողջ տարին՝ գետը նետեցին:
Սրբուհի Հովակյանի հուշերի էջերից
Ո՛հ, ի՜նչ սոսկալի էր այդ տեսարանը, դեռ աչքիս առաջն է այդ տեսարանը եւ բնաւ միտքէս չ’ելլաւ. կարծեմ, որ յաւիտենակա՛ն չպիտի ելլայ: Երբ այդ տղոցը մարմինները ջուրին մէջ տեսայ, եւ դեռ անդամները կը շարժէին, եւ այդկէ սոսկալի աւելի ազդուեցայ, երբ տեսայ այդ հրէշները կը դիտէին հեգնական ժպիտո՛վ մը: Ով Աստուա՛ծ իմ, միայն կ’աղաչեմ, որ այս խեղճերուն վրէժը լուծելը տեսնամ»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Հովակյանների ընտանիքը. կենտրոնում նստած՝ Անի և Հակոբ Հովակյաններ, մեջտեղում նրանց կրտսեր դուստրը՝ Վարդանուշը, կանգնած՝ ձախից՝ նրանց մյուս երեխաները՝ Վազգանուշը, Գուրգենը և Սրբուհին
19-րդ դարի վերջերից սկսված փոթորկալից իրադարձությունները, որոնք շարունակվեցին հետագայում՝ աշխարհաքաղաքական փոփոխություններ պարտադրեցին ու բազմաթիվ երկրներում նոր մարտահրավերների առիթ եղան՝ անհատի, ինչպես և ազգային ինքնությունների համար, սպառնալով ավանդական արժեքների ոչնչացմանը… Որոշ երկրներում՝ ընդհակառակը, ակնհայտ ձգտումով վերարժեվորվեցին անցյալի ավանդույթներն ու կարևորվեց սեփական ակունքներին վերադարձը…
Քրիստոնեության տարածումից հետո՝ նախկին հավատալիքները, Հայկազունների ուսմունքն «անընդունելի համարելով»՝ քննադատելով ու մերժելով, նոր «աշխարհայացք» պարտադրվեց՝ ձևափոխելով, իմաստափոխելով ժողովրդի կողմից սիրված հնագույն ծեսերն ու տոները:
Մեհյանների, հնագույն տաճարների վայրերում՝ սովորույթի ուժով, ուխտագնացություններն ու խրախճալից տոնախմբությունները շարունակվեցին՝ ի հեճուկս տեղանքի անվանափոխությանն ու «քրիստոնեականացմանը», ազգային պարերի, խաղերի, նվագարանների արգելմանը… Եվ այն քաջությունն ու հովանավորությունը, որ Վահագնից էին հայցում, փոխարինվեց՝ «Եա՜, Մշոյ Սուլթան Սըբ. Կարապետ, ինծի օգնական ու պահապան էղնիս» մաղթանքով… Թեև, օրինակ, այդ մաղթանքն արտահայտող լարախաղացների շարժումների իմաստը, լարախաղացությունն իսկ իր խորհրդով անհարիր էր քրիստոնեությանը: Շարունակվեցին «աշխարհախումբ տոնախմբությունները դարեդար»՝ «երգօք գուսանաց, խաղօք փեհլիվանաց, մինչ զուգընթաց հնչէին քնարք Գօղթնականք, սրինգք բիւրականք»՝ փոքր-ինչ այլ հնչեղությամբ…
«Այսօր, երբ մարդկութիւնը մեզ դրել է Հայօրէն ապրելու և ստեղծագործելու անկարելիութեան առջև այս աշխարհածուփ ու վտանգալի ժամանակներում, քաղաքական իմաստութիւն չէ՞, որ ցեղերէն ամենավտանգուա՛ծը՝ Հա՛յը, վերստին ապաւինէ Տարօնականութեա՛ն — Ցեղի յաւիտենական զէնքի՛ն:
Գերազանցօրէն յեղափոխական են մեր օրերը, ճակատագրական՝ մերօրեայ անցքերը: Վաղուց է, ինչ մարդկութիւնը իրեն զգում է նստած հրաբուխի վրայ: Ականւած է հին աշխարհը: Մարդը — անհատ թէ հաւաքականութիւն — այսօր աննախընթացօրէն անապահով, խռովւած է զգում իրեն: Զարհուրելի են ցնցումները կեանքի բոլոր մարզերում: Ճգնաժամ են անցկացնում` պետութիւն, տնտեսութիւն, կրօն, փիլիսոփայութիւն» (Գարեգին Նժդեհ, «Տարօնի Արծիւ», թիվ 1, ապրիլ, 1938):
Շեշտելով, որ «Տարօնականութեան ոգին է իրենց թերթի հիմնաքարը» և նպատակը՝ այդ Ոգու մշակումը Հայոց մեջ, «Տարօնի Արծիւ» ամսաթերթի 1942 թվականի թիվ 18-ի «Խմբագրական»-ում ներկայացվում է իրենց «փոքրաթիվ հայրենասէրներու Միութիւնը», ինչպես և՝ նրա գաղափարներն ու նպատակները, «Հայ մշակութային արժէքներու ստեղծագործութեան եւ պահպանման գործի» կարևորումը՝ «Տարօն — Տուրուբերանի անցեալի ու ներկայի արժէքները շտեմարանելով»:
«Մեր թերթը խուլ եւ հա՞մր պիտի մնայ այն հիւանդութիւններու դէմ, որոնք կուգան մեռցնելու դարերու ընթացքին Հայ ազգին գոյութիւնը պահող ու պահպանող տոկունութեան եւ անպարտելիութեան ջիղը: Ան չպիտի՞ գրէ Յաղթանակի Աստծու պաշտամունքին մասին, զոր քրիստոնեութիւնը իր բոլոր վանքերովն ու եկեղեցիներովը չկրցաւ մեռցնել Հայու սրտին մէջ ընդհանրապէս եւ Տարօնցիին՝ մասնաւորապէս, ծնունդ տալով Հայ յեղափոխութեան որոտագոռ հեղեղներուն: Երբ մեր յեղափոխական անցեալէն դրուագներ կը զետեղենք հոն, անշուշտ, մենք պիտի փառաբանե՛նք քաջերը եւ արհամարհե՛նք երկչոտները»…
…«Մենք շարունակ պիտի գրե՛նք մեր Հայրենիքի գեղեցկութիւններու եւ արժէքներու մասին, որպեսզի արտասահմանի մէջ ցան ու ցիր ինկած եւ օտարացման դանդաղ մահէն հիւծուող մեր հայրենաբաղձ ընտանիքները շարունակեն ապրիլ անոր շունչովը եւ ներշնչել իրենց ծննդավայրին հանդէպ ունեցած սէրը՝ իրենց զաւակներուն: Մենք շարունակ պիտի քարոզե՛նք մեր հեթանոսական Աստծու — Վահագնի ոգին՝ մեր ընթերցողներուն, որպեսզի անոնք առողջարար եւ կենսատու օդ շնչեն եւ դառնան օգտակար զինուորներ Արդարութեան բանակին»…
…«Մեր պապերը մեզ հետ են մի՛շտ: Մեր ականջին կը փսփսա՛ն միշտ, որ մենք անոնց գծած հայրենասիրութեան եւ անձնուիրութեան ճամբայէն չի՛ շեղինք եւ մնա՛նք իբրեւ Պաշտպան Գունդը Հայաստանին»:
Միջնադարյան Հայ աստվածաբանական միտքը դարեր շարունակ կրոնակա՛ն ինքնությունն է առաջնային համարել՝ ազգային ինքնության մյուս ցուցիչների նկատմամբ՝ ազգությունը նույնացնելով միայն կրոնի, դավանանքի հետ: Հայ եկեղեցու սահմանած դավանանքից, «անխախտելի կարգից» շեղումը հավասարազոր էր Հայ ինքնությունից հրաժարմանը:
Սակայն Հայոց Ազգային ինքնությունը՝ Ազգային հոգեկերտվածքը, խտացված է հնագույն ժամանակներից եկող ավանդույթներում՝ ծեսերում ու տոներում: Այդ ավանդույթները, թեև իմաստափոխվեցին ու աղճատվեցին՝ քրիստոնեությանը հարմարեցվելով, այնուամենայնիվ, հարատևեցին՝ հասնելով մեր օրերը:
«Պատմական երկու խոշոր շրջաններում»՝ հնագույն շրջանում ու քրիստոնեության տարածմանը հաջորդող ժամանակներում «Հայի հոգու հոգեբանական զննության» մի օրինակ է Ս. Տէր Քերոբեանի փոքրիկ ուսումնասիրությունը՝ վերնագրված՝ «Լոյսը Աշտիշատէն կուգայ» (տպագրված՝ «Տարօնի Արծիւ», 1942 թ., թիւ 18, էջ 40-47): Հեղինակը նշում է, որ Ազգի հոգեկան ու մտավոր աշխարհի հարազատ պատկերը նրա նիստ ու կացի, աշխատանքի կերպի մեջ է արտացոլվում, և պատմության ընթացքում տեղի ունեցող իրադարձություններն իրենց «տևականությամբ, հաճախականությամբ» «որոշ գոյն մը կուտան սովորութիւններուն, աւանդութեանց եւ կենցաղին»: Իսկ ներքին հատկությունների «կատարյալ բողբոջումն ու պտղավորումն» արտաքին ազդակների ազդեցությանն է ենթարկվում՝ ուժեղանում կամ՝ տկարանում:
«Եթէ վերցնենք Հայ ժողովուրդին հոգին՝ իր պատմական երկու խոշոր շրջաններուն եւ փորձենք ենթարկել զայն որոշ հոգեբանական զննութեան, պիտի հասնինք շատ հետաքրքրական եզրակացութիւններու:
Հեթանոսական շրջանը կրնանք յատկանշել իբրեւ իրատեսութեան շրջան՝ կարծր, առարկայական խորհելակերպով եւ ապրելակերպով: Բնութեան ուժերուն անմիջական ազդեցութիւնը ամէն վայրկեան կը շարունակէր զգացնել իր ներկայութիւնը մարդուս վրայ եւ ուղղութիւն կուտար անոր գործերուն, վարմունքին եւ որոնումներուն: Ամէն քայլափոխին՝ հոս ու հոն կանգնող մեհեանները՝ իրենց կուռքերովն ու քուրմերովը, Հայ մարդուն զգայարանքներուն եւ հոգուն վրայ կը դրոշմէին այն անտեղիտալի ճշմարտութիւնը, որ անհատին եւ կամ հաւաքականութեան կեանքը պէտք է հարազատօրէն արտայայտէ բնութեան կեանքը: Որ անհատը իր գործունէութեան եւ ոգորումներու ընթացքին մի՛շտ հաշուի պէտք է առնէ Բնութեան օրէնքները՝ իբրեւ յաւիտենօրէն ազդու գործօններ, որ, վերջապէս, ժողովուրդ մը՝ իր պատմութիւնը կերտելու ատեն, պէտք է համագործակցութեան կանչէ իր երկրին լեռներու, ձորերու, անտառներու եւ դաշտերու մէջ գործող ազդակները: Ա՛յդ ձեւով միայն ան կրնայ այդ միջավայրին հարազատ եւ ներքին ներդաշնակութիւն ունեցող դէպքերու ամբողջութեան մը ծնունդ տալ:
Ջրվէժներու զնգոցը, լեռներու խիզախ սլացքը եւ վայրի գազաններուն մռլտոցը մի՛շտ արթուն պէտք է պահեն անհատը եւ մրճահարեն անոր մէջ առարկայականութեան եւ իրատեսութեան ոգի: Այսպէսով, բնական ուժերու շօշափելի ներկայութիւնը, կուռքերու կերպարանքը եւ քուրմերու կենցաղն ու քարոզչութիւնը պատրաստեր եւ համադրեր են հին մարդուն շուրջը առարկայական միջավայր մը եւ գործելակերպ մը, ուր մարդս միշտ պիտի զգար ինքզինքը մէկ մասը Բնութեան եւ գործէր համաձայն անոր ցուցմունքներուն:
Ես կը կարծեմ, որ այս կարծր ու իրատես մտածելակերպն էր գլխաւորագոյն պատճառը մեր պետական կեանքին զօրութեանը հեթանոսական շրջանին:
Տե՛ս աշխարհը այնպէս, ինչպէս որ է եւ գործէ՛ համաձայն անոր մէջ ապրող հիմնական եւ համապարփակ ուժին եւ օրէնքներուն:
Քրիստոնէութեան որդեգրումով՝ պատկերը սկսաւ փոխուիլ: Այդ նոր վարդապետութիւնը սկսաւ քարոզել այնպիսի օրէնքներ եւ հաւատալիքներ, որոնք բոլորովին դէմ էին մինչեւ այդ օրը ապրուած կեանքին ու սովորութիւններուն: Ան կը հաւատար, որ իր քարոզած փիլիսոփայութիւնը եւ խոստացած կեանքը անհամեմատօրէն բարձր էին, քան Բնութեան թելադրած կենցաղը:
Ան եկաւ թանձր քողով մը ծածկելու Բնութեան դէմքը՝ որպէսզի մենք չտեսնենք զայն, այլ ներշնչուինք տարբեր պատկերով ու կեանքով, այսինքն՝ գերբնականով, հակառակ այն իրողութեան, որ Բնութեան օրէնքները պիտի շարունակեն գործել մարդուս մէջ, եթէ ան բոլորովին չը կուրանայ անոնց հանդէպ եւ անձնասպանութեան հասնող անտարբերութեամբ հակառակ չերթայ անոր:
Մենք հակառակ գացինք անոր եւ յանգեցանք պետական մահուան:
Հայ ժողովուրդը կը ցուցադրէ յատկանշական երեւույթ մը՝ այն է, երբ այն կ’որդեգրէ նոր սկզբունք մը եւ նոր կարգ ու սարք, այնպիսի՜ խանդով եւ մոլեռանդութեամբ կը փարի անոր, որ իր մտքին աչքերը կը կուրանան եւ չեն տեսներ ճշմարտութեան նշոյլ մը կամ՝ լոյսի ճառագայթ՝ ուրիշ որեւէ հոսանքի մէջ:
Մեր կրօնական առաջնորդները, մեր պետական մարդիկ, մեր կրթական մշակները՝ ընդհանուր առմամբ, իրենց աչքերուն վրայ քաշեցին Քրիստոնէութեան մշուշը, լեցուցին իրենց ներաշխարհը հեզութեան, միամտութեան, անբծութեան, այլասիրութեան եւ անշահախնդրութեան զգացումներով, եւ նետուեցան մրցադաշտի մը մէջ, ուր անհատներն ու ժողովուրդները զինուած էին, ընդհակառակն, խորամանկութեան, անազնուութեան, շահագիտութեան եւ եսասիրութեան զէնքերով:
Ընդունելով քրիստոնէութիւնը՝ մեր Հայրերը միանգամ ընդ միշտ հրաժարեցան Իրապաշտ հայեցողութենէն եւ դէմքերնին դարձուցին դէպի երազներու աշխարհը:
Բնականօրէն հակուած դէպի երազանք՝ Հայ ժողովուրդը այնչափ խորը ազդուեցաւ նօր կրօնական այս շարժումէն, որ կեանքը անոր համար վերածուեցաւ բանաստեղծութեան, այսինքն՝ զգացումներու եւ մտապատկերներու գունագեղ խաղի… Այն կեանքը, ուր մարդոց գլխաւոր մտմտուքն էր դաշոյն պատրաստել եւ դաստիարակուիլ լեռներու եւ եղեգնուտներու վայրի գազաններէն: Մեր հայրերն այդ համապարփակ կռիւներուն մէջ մտան անզէն եւ յուսացին, որ սոսկ ճշմարտութեան ոյժը պիտի կարողանայ պահել ու պաշտպանել իրենց ցեղին գոյութիւնը»…
«…Եթէ խորը նայելու ըլլանք՝ պիտի տեսնենք այն անժխտելի ճշմարտութիւնը, որ՝ եթէ մեր հեթանոսական ոգին Հայ ժողովուրդին մէջէն կատարելապէս ջնջուած ըլլար, եւ ուժի պաշտամունքը չը յայտնաբերեր ինքզինքը պարբերական ըմբոստութիւններու եւ յեղափոխութեանց մէջ, Հայ ցեղը՝ շատ մը ուրիշ հին ժողովուրդներուն պէս, յաւիտենապէս հեռացած պիտի ըլլար մարդկային պատմութեան թատերաբեմէն:
Շնորհիւ, սակայն, դարերու ընթացքին հրապարակ եկող փոքրաթիւ հերոսներու մէջ արտայայտուող Վահագնեան փիլիսոփայութեան եւ պաշտամունքին, մեր ժողովուրդին գոյութիւնը պաշտպանուած է արիւնոտ ճակատամարտներու մէջ եւ պիտի շարունակուի՛ պաշտպանուիլ, եթէ երազանքի եւ աղօթասացութեան մշուշը մէկդի վանենք մեր աչքերէն եւ պայծառօրէն տեսնենք կեանքը՝ իր բոլոր երեսներուն մէջ, այսինքն՝ ուժի, առարկայականութեան եւ Բնութեան օրէնքներու անդիմադրելիութեանը:
Մենք չե՛նք կրնար աչքերնիս գոցել այն անխորտակելի եւ ակնբախ իրականութեանց հանդէպ: Մենք չե՛նք կրնար աչքերնիս գոցել եւ թռչիլ, երբ իրապէս նստած ենք գետնի վրայ:
Շատ մը քրիստոնեայ պետութիւններ ունինք, որոնք տնտեսապէս եւ զինուորականապէս ահռելիօրէն ուժեղ պետութիւններ են ըրեր ինքզինքնին: Ինչպէ՞ս կրնանք, ուրեմն, մեղադրել Քրիստոնէութիւնը՝ որպէս վարդապետութիւն մը, որ իբրեւ թէ կուգայ տկարացնելու անհատական նախաձեռնութեան ոգին եւ ազատ մրցումի հրաշագործ խաղերը:
Եթէ, սակայն, ուշի ուշով քննելու ըլլանք այդ ժողովուրդներու կարգն ու սարքը, պետութեան վարած քաղաքականութիւնը եւ կատարած քարոզչութիւնը, պիտի տեսնենք, որ անոնք անունո՛վ միայն քրիստոնեայ են: Որովհետեւ, անառարկելի իրողութիւն է, որ բոլոր զօրաւոր ազգերը կրակո՛վ եւ սրածութեա՛մբ են հասեր իրենց ուժեղութեան: Միջոցներ, որոնց գործածութիւնը իսկական քրիստոնեայ մը չէր կրնար արդարացնել:
Աշխարհը երկերեսանիներու՛ աշխարհ է, դիմակաւորներու պարահանդէ՛ս… Եթէ կ’ատես կեղծ ու պատիր արտայայտութիւնները եւ քաղաքական ու դիւանագիտական անառակներէ կը խորշիս, պէտք է, սակայն, աշխատիս ճանչնալ զանոնք՝ քու՛ իսկ ինքնապաշտպանութեանդ համար: Անոնք իրական ուժեր եւ ազդակներ են կեանքի մէջ, զորս պէտք է նկատողութեան եւ հաշուի առնել:
Հայ ժողովուրդին հոգուն մէջ, սակայն, Լոյսը գերագոյն արժէք ունեցող գոյացութիւն մըն է. անկէ դուրս՝ ամեն ինչ անարժեք է, վաղանցուկ է եւ՝ սիրոյ ու պաշտամունքի անարժան: Անոր երազատես միտքը, անոր բանաստեղծական, հովուերգական խառնուածքը, անոր բնազանցօրէն փիլիսոփայելու հակումը՝ բնութեան մէջ, միայն մէկ արժէքաւոր իրականութիւն կը գտնէ: Այն է՝ Լոյս-իրականութիւն, առանց որու կեանքն ու տիեզերքը անկերպարան խառնարանի մը կը վերածուին»…
…«Լոյսը գերիվեր է ամէն բանէ: Ամեն ինչ անոր կը հպատակի»…
«…Համբերութի՛ւն է պէտք: Անշու՛շտ, ամէն բան մէկէն չ’ըլլար, մանաւանդ, որ երկինքը կուզէ մարդուս անկեղծութիւնը փորձել եւ չափել անոր հաւատքին խորութիւնը: Համբերէ՛ և աղօթէ՛: Չկա՛յ ուրիշ միջոց»… …«Աղօթէ՛ եւ սպասէ՛, չկա՛յ ուրիշ ճամբայ: Մշտնջենական կախումի զգացումը քեզ թող չը լքէ եւ, եթէ կուզես պատահական շնորհներու արժանանալ այդ երկրային ուժին կողմէ, պէտք է ըլլաս կատարեալ գառ մը՝ գազաններով լի անտառին մէջ: Այսօրինակ խորհելակերպն է, որ մարդուս մարմինն ու հոգին կ’անդամալուծէ եւ կը վերածէ զայն ողորմելի խլեակներու՝ ենթակայ աջէն ու ձախէն փչող մրրիկներու մրճահարումին:
Մենք ա՛յս կերպ խորհողութեան պէտք չ’ունինք, երբ մեզ շրջապատող գազաններու ոհմակները կը քշտեն իրենց ակռաները՝ մեր մսին համեղութեան գինովութեամբը: Մենք պէտք է խորհի՛նք, թէ ի՛նչ միջոցներով այդ ժանիքները կրնանք կոտրել: Խոնարհութեա՞մբ, աղօթքո՞վ, երկնային Լոյսին օգնութեա՞մբը… Երբե՛ք: Մենք պէտք ունինք ա՛յն Լոյսին միայն, որ կ’իջնէր, տարիներ կ’իջնէ, որ մեռելներու հոգիները կը լուսաւորէ եւ դրախտին առիքէն կը կախուի՝ իբրեւ ջահ յաւիտենական աշխարհին:
Մենք պէտք ունինք ա՛յն Լոյսին միայն, որ կ’իջնէր՝ տարիներ առաջ, Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետին զանգակատան խաչին վրայ: Դուք չէ՛ք տեսած այդ Լոյսը: Շատ քիչերդ կրնաք տեսած ըլլալ զայն: Ես այդ քիչերէն մէ՛կն եմ: Ես իմ աչքո՛վս տեսած եմ այդ Լոյսը:
Աշակերտ էի այդ վանքը: Երեխայ: Այդ պարսպապատ վանքը ողողուած էր խորհրդաւոր երեւոյթներով: Այն աս սովորական աշխարհին մասը չէ՛ր կազմէր կարծէս: Խորունկ եւ անբացատրելի բան մը կը ծփար անոր շուրջը: Բան մը, ուրկէ երկա՜ր դարերու հո՛տը կուգար…
Վանքին բակերէն մէկին մէջ կար փոքրիկ գմբէթաւոր տաճար մը՝ նուիրուած Մարիամ Աստուածածնայ, որուն «Դիւտուն» կ’ըսէինք («Դևերի՝ Դիցերի տուն», Կ.Ա.): Այդ տաճարը շինուած էր հեթանոսական մեհեանի մը աւերակին վրայ: Անոր նեղ ու փոքրիկ պատուհանէն, երբ ականջնիս մօտեցնէինք՝ կը լսէինք խուլ ձայներ, որոնք, իբրեւ թէ, գետնին տակ շղթայուած դեւերէն եւ սատանաներէն կուգային: Երբ առաջին անգամ վանքը գացի եւ աշակերտ արձանագրուեցայ հոն, ի շարս շատ մը խորհրդաւոր պատմութիւններու, լսեցի, որ տարին անգամ մը՝ գիշեր ատեն, լոյս կ’իջնէր գմբէթներէն մէկին վրայ: Եւ, որովհետեւ այդ երեւոյթը տեղի կ’ունենար աշնան եղանակին, այդ ամիսներուն մենք՝ բոլոր աշակերտներս, անձկանքով կը սպասէինք այդ երկնային յայտնութեանը: Խոշոր եւ երկար ննջարան մը ունէինք՝ յիսունէ աւելի մահճակալներով: Աշնան գիշեր մըն էր: Գիշերապահը՝ բարձրահասակ, ծերունի Սասունցի մը, ննջարանին մէկ անկիւնը նստած՝ մոմի նուաղկոտ լոյսին տակ փող կը փչէր: Կը փչէր այնքա՜ն մեղմ, այնքա՜ն անուշ, որ երաժշտական ալիքներու անտեսանելի մշուշին ներքեւ թմրած եւ գինով քնացանք:
Որչա՛փ էի քնացեր՝ չե՛մ գիտեր, երբ զգացի, որ մէկը իմ ծածկոցս կը քաշէր: Աչքս բացի՝ տեսայ, որ կոյր Խաչոն էր ան, որ կ’ըսէր. «Սմբա՛տ, յէլի՛, լուս է յիջի»: «Գեղա՛մ, յէլի՛, լուս է յիջի… Մկրօ՛, յէլի՛, լուս է յիջի»… Յետոյ, մահճակալէ մահճակալ երթալով՝ «Գարեգի՛ն, յէլի՛, լուս է յիջի…»:
Բոլորս իրարու ետեւէն դուրս ցատկեցինք՝ պլլուած մեր փոքրիկ ծածկոցներուն մէջ: Երկրորդ յարկին պատշգամբը խռնուած՝ աչքերնիս գամեցինք վե՛ր՝ մութին մէջ մխուող գմբէթներուն:
Ահռելի մրրիկ մը կը գոռար: Ձիւնախառն անձրեւ մը՝ անսովորօրէն թանձր, վար կը թափէր… Սեւ ամպերու բլուրներ՝ կախուած վանքին եւ շրջակայքին վրայ՝ մութէն կը զատորոշուէին… Հովի ձա՞յնն էր՝ կուգար ականջնուս, թէ՞ հազարաւոր անօթի գայլերու ոռնոցը: Ու ահա՛, այդ ահեղ ու մութ մրրիկին մէջ մխուող զանգակատան խաչը շրջանակուած տեսանք լոյսով, դեղնօրակ եւ սարսռուն լուսապսակով մը՝ նման աղօթքին մէջ վերացած սուրբերու լուսապսակին:
Քարացած այդ խորհրդաւոր երեւոյթին առջեւ՝ սկսանք բնազդաբար ինքզինքննիս խաչակնքել՝ կրօնական խորունկ ջերմեռանդութեամբ: -«Սուրբ հոգի՛ն է… Սուրբ հոգի՛ն… Երկնային Լոյսը… «Հաւատով խոստոսվանիմը» կը մրմնջէինք բոլորս եւ մեր սորված աղօթքները կ’ըսէինք:
Կայծակները կը պատռտէին գիշերը, որոտումը կը ցնցէր երկինքն ու գետին, եւ քամին՝ այսահարներու բազմութեանց պէս ոռնալով, կը թաւալէր լեռներու եւ ձորերու մէջ:
Վարը՝ բակին մէջէն, վարդապետները՝ մէկ մէկ լամբայ ձեռքերնին, շարժուն ստուերներու պէս, դէպի Մայր Տաճարը կ’երթային՝ աղօթելու: Կոյր Խաչօն էր արթնցուցեր բոլորը: Ա՛ն էր առաջին անգամ տեսեր լոյսին էջքը երկնքէն՝ մինչ վանքը խորունկ քունի մէջ էր ընկղմեր…
Կը պատմուէր, որ ան հին յեղափոխական էր եղեր եւ տարօրինակ բաներու կը հաւատար:
Արդեօ՞ք ան կը փիլիսոփայէ՞ր այնպէս, ինչպէս հեթանոս խորհող մը պիտի փիլիսոփայէր նման պայմաններու ներքեւ: Արդէօ՞ք ան կը մտածէ՞ր, որ այդ փոթորիկը Մարիամ Աստուածածնայ տաճարին տակէն շղթայազերծ եղած դեւերու բազմութիւններն են, որոնք իրենց մրրկայոյզ էութեամբը կուգային ցնցելու ընդարմացած եւ հըշոշ մեր աշխարհը… Ան կը մտածէ՞ր արդեօք, որ այդ Լոյսը ո՛չ թէ երկնքէն կուգար, այլ՝ Աշտիշատի Վահագնեան Տաճարներու աւերակներէն՝ իբրեւ կանթեղ՝ Հայ ժողովուրդի վերազարթնումին»…
…«Հաւանական չէ՞ արդեօք, որ ան մեր Յաղթանակի՛ Աստծու՝ Վահագնի՛ աչքն էր, որ գմբէթին կատարէն, շանթարձակ ամպերուն ծոցէն կը դիտէր Հայ ժողովուրդին մոլորած սիրտը…
Այդ աչքի՛ն, Աշտիշատէն եկող այդ Լոյսի՛ն է, որ պէտք ունի Հայ ժողովուրդը՝ քալելու համար դէպի իր երազներու Աշխարհը»…
Ի վերջո՝ վերջին դրվագը՝ Նշան Զօրայեանի «Հուշերից»՝ ահավասիկ:
Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
Մարզվանի 1921 թվականի հուլիսին իրականացված ջարդերից ու թալանից հետո՝ «բոլորովին կողոպտված», Նշան Զորայանը «զինվորության է կանչվում»՝ մեկի մատնության պատճառով, քանզի իր ծննդավայրում՝ Սեբաստիայում նրան «արտասահման գաղթած» էին համարում: Երեք հարյուր թուրքական ոսկի թղթադրամ պարտքով վերցնելով՝ վճարի դիմաց ազատվում է: Ջարդից տասնհինգ ամիս հետո՝ թուրք-հունական պատերազմի ավարտին՝ 1922-ի դեկտեմբերի 1-ին Կ.Պոլիս է հասնում: «…Աննկարագրելի նեղութիւններ՝ առաջին օրերու բնակարանի և ապրանքի հոգերու, ինչու որ՝ կողոպտուած էի, մինչև որ քիչ մը դրամ ունեցող հայրենակից մը գտայ»… …«Համաձայնութեամբ գործի ընկեր եղանք և նպարավաճառի փոքրիկ խանութ մը բացինք՝ 9 ամիս տևողութեամբ, որը հազիվ-հազ երկու ընտանիքներուս ապրուստը կ’ապահովէր ծայրահեղ խնայողութեամբ: 1923 -ի ամռան, Համաձայնականներու՝ Պօլսոյ լքումով, հազարավոր Հայերու կարգին ե՛ս ալ ստիպուեցայ հեռանալ՝ Թուրքիայէն գալ Ֆրանսա: Այդ ալ՝ շնորհիվ ընկերօջս բարեսրտութեան, որը ճանապարհածախսիս գումարը փոխ տվավ, և որը մեկ տարի վերջ վճարեցի…
…1923 — սեպտեմբերի կէսերուն մտայ Ֆրանսա. առանց դրամի, հինգ հոգինոց ընտանիքով մը:
Ինծի պէս շատերուն ծանօթ են բոլոր հանգամանքները օտարականի մը, որ ո՛չ այդ երկրին, ո՛չ անոր ժողովուրդին և ո՛չ ալ կառավարական օրինական ձևակերպութեանց մասին նախապէս գաղափար կազմած ըլլայ: Մարսեյլի մէջ այդ թվականներուն արդեն տասնեակ հազարաւոր Հայեր՝ ինձ նման նոր եկած Թուրքիոյ զանազան վայրերէն, ամիսներով գործարաններու դուռներու առջեւ «պոչ կը կապէին»՝ գործի ընդունվելու ակնկալութեամբ:
Մարսելի հատուկ ճամբարներից մեկում «հանգրվանած» Հայ վտարանդիների գրանցման մատյանի ցուցակներից մի էջ
Իւրաքանչիւր օր՝ հազիվ մեկ կամ երկու բախտավորներու կը վիճակվեր ընդունվիլ, այն ալ՝ կ’ընտրէին առհասարակ աչքի զարնող՝ ֆիզիկական ուժ ունեցող մարդիկ: Շատ անգամ ալ՝ չէին ընդունվէր ինքնութեան թուղթ չունենալնուն և կամ՝ ֆրանսերեն լեզու չի գիտնալուն պատճառով:
Շատերս նավամատույց կ’երթայինք՝ նավերը պարպելու համար բեռնակրութիւն ընելու, որովհետեւ հոդ ինքնութեան թուղթ չէին պահանջէր: Միայն ֆիզիկական ույժ ունեցող մարդիկ կ’ընդունէին և ան ալ՝ մեկ օրուան համար: Միւս օրն ապահով չէիր, թէ նորէն պիտի կրնաս ընդունվիլ:
Թեև լավ կը վճարէին՝ օրական 22 ֆրանկ՝ ութ ժամվան համար, բայց ի՜նչ աշխատանք… Արմտիք կը պարպէինք՝ ցորեն, լոբիու, կաղին և այլն… Նաև՝ մթերանոցէն կը փոխադրէինք ապրանքները՝ քարափ, արիւն-քրտինք, փոշիներու մէջ և կոկորդնիս կը բռնըվէր՝ փոշիով շնչարգել ըլլալու աստիճան: Այսպէս սահեցուցի քանի մը ամիսներ…
Մարսել , «Օդդո» ճամբարի Հայերը
Գավառներէն իրարու ետևէ պահանջներ կուգային՝ արհեստավորներ փնտրող, մանաւանդ՝ երկաթի, փայտի ու հանքերու մէջ աշխատիլ ուզողներու և երկրագործութեամբ աշխատիլ ուզողներու համար: Բայց ես այդ ճիւղերուն ո՛չ մեկին կը պատկանէի, ինչու որ՝ ես Երկիրը շաքարագործութիւն կընէի (confiseur) և այդ ճյուղին մէջ աշխատանք գտնելու համար շատ ապարդիւն դիմումներ ըրի և յուսալքվեցայ: Ընտանիքս ու զավակներս Մարսեյլը երեսի վրայ ձգելով՝ գավառները գործի փնտրելու ելայ»… Ու ճանապարհները տարան Լիոնից ոչ հեռու գտնվող՝ Վիլֆրանշ (Villefranche sur Saône) քաղաք՝ «Երկաթգծի ընկերության» մեջ՝ գնացքի վագոնների վերանորոգման գործարանում աշխատելու որպես փայտագործ վարպետ-արհեստավոր: Մի ամիս հետո Մարսելից տեղափոխելով իր ընտանիքին նույնպես՝ 1924-ի վերջերից հաստատվում են այդ քաղաքում՝ 15 տարի «զգալիորեն հանդարտ» ապրելով մինչև 1939 թվականը:
Տեսարաններ Վիլֆրանշից, առաջին երկու լուսանկարներում՝ մի հատված՝ Զորայանների բնակված փողոցից
1940-ին՝ Քիմիական համալսարանն իբրև ինժեներ ավարտած՝ 20-ամյա ավագ որդին՝ Վահանը, զինվորական ծառայության բերումով աշխատանքային խմբում էր՝ Ավստրիայում, երկրորդ որդին՝ Մարզվանում ջարդերից հետո ծնված 18-ամյա Գեղամը՝ նույն երկրում՝ Վիեննայի մետաղի գործարանում… Այդ ժամանակ հիվանդանոցում գտնվող հորը՝ Նշան Զորայանին այցելության նպատակով 20 օրվա պայմանաժամով թույլտվություն ստացած ավագ որդին ճամփորդության ընթացքում հրաշքով փրկվում է օդային ռմբակոծությունից: «…Երկրորդ զավակս չի կրցավ օգտվիլ սույն պատեհութենէն և մնաց մինչև 1945-ի հուլիս, և գերմանոց պարտութենէն 2 ամիս վերջ կրցավ վերադառնալ տուն: Վիեննայի՝ ռուսական գրավումով ահագին խժդժութեանց ենթարկուած էր իր Ֆրանսիայի ընկերներուն հետ և քանիցս կենաց վտանգի ենթարկված տասը խառնիճաղանջ զինվորների կողմանէ, որոնք նույնիսկ գերման և կամ իրենց դաշնակից ազգութեանց անհատները զանազանելու կարողութիւն անգամ չ’ունէին: Մանավանդ՝ մոնգոլ ցեղերու զինվորներու նպատակակետն էր եղած միայն կողոպտիլ կա՛մ ֆրանսացի մը և կա՛մ իրենց այն ատենեաց դաշնակից որևէ ազգութեանց մեկ անհատը: Այսպէս պատահեցաւ անգամ մը, որ նա իր ութը ֆրանսացի ընկերներով իրենց բոլոր պիտույքներէն կողոպտվելէն վերջութը մեկանց հրացանազարկ պիտի ըլլային, եթէ այդ վայրենի մոնգոլ ու ռուս զինվորներու մեջ Հայ ենթասպայ մը մեջերնին գտնված չ’ըլլար:
Մեր տղան՝ հուսահատական այդ վերջին վայրկեանին կը հիշէ, թէ, թերևս, այդ խառնիճաղանջին մեջ կը գտնվի իրեն ազգակից Հայ զինվոր ու կը սկսի բարձրաձայն աղաղակել՝ «Արմենիե՜ն, Արմա՛նսկա»… Այս աղաղակին վրայ՝ ենթասպայ մը, որ Հայ է եղեր, հանկարծ խրոխտաբար կը կեցնէ իր շուրջը գտնված զինվորները, և մեր տղային մոտենալով՝ կը հարցունէ՝ «Դուք Հա՞յ եք»:
Զօրայեան ընտանիքի երկրորդ զավակը՝ Գեղամը
Մեր տղան Հայերենով կը պատասխանէ, Հայ ենթասպային կը բացատրէ, թէ ինչպէս ինքը և իր ֆրանսացի ընկերները բռնի Ավստրիա տարված էին՝ աշխատցունելու: Եվ, որովհետեւ հաղթութենէն վերջ ռուսական զօնի մէջ էին աշխատցուցած, իրենց որոշված էր Օդեսայի ճամբով Ֆրանսայ վերադառնալ: Ծովային ճամբով Ամերիկեան զօն անցնելու արտօնութիւնը չ’ունէին սկզբի օրերը, բայց վերջը համաձայնութիւն գոյացուցած էր ռուսական հպատակներու հետ՝ փոխանակութեան: Եվ ահա այդ օրերուն կը գտնվէին Սերբիական հողերու վրայ:
Հայ ենթասպան անմիջապէս կը հասկըցունէ այս հանգամանքները բոլորտիքը գտնվող ռուսական բանակի՝ այդ շատ մը ազգերու պատկանող և ռուսերենէ զատ որևէ լեզու չի հասկցող զինվորներուն, թէ ասոնք ո՛չ գերմանիացի են և ո՛չ ալ Գերմանիոյ զինակից ազգութեանց պատկանող անհատներ:
Այսպիսով կը փրկվին իրենց սպառնացող ստույգ մահվանէ, թեև կողոպույտը չի վերադարձվիր:
Ապահովութեան համար կայուն մը վայր կը փոխադրվին և, քանի մը օր հոն մնալէ վերջ, հրաման կը ստանան Վիեննա վերադառնալ, ինչու որ՝ Ռուսական հրամանով և Ամերիկեան և այլ զօներու մէջ մնացած գերիներու և կամ Գերմանիայ բռնի աշխատութեան գնացող անհատներու փոխանակութեան հարցը կարգադրուած էր: Մեկ ամիս վերջ՝ Վիեննա վերադառնալով, 1945 թ. հուլիսի 8-ին օդանավով վերդարձավ Ֆրանսա:
Հոս կարգին է դարձեալ անդրադառնալ մեծ զավակիս՝ 20 օրուայ արտոնութեամբ 1944 թվականի փետրվարին Ֆրանսա վերադարձը, որը պատճառ պիտի դառնար մեր ընտանեկան նիւթականին բոլորովին քայքայման»…
Մինչ Նշան Զօրայեանը զբաղված էր իր առողջական վիճակի հետ կապված հոգսերով, իրեն տեսակցության նպատակով եկած որդու արտոնության ժամանակամիջոցը լրացել ու երկու շաբաթ էլ անցել էր: (Գերմանացիների կողմից ֆրանսիական իշխանության զավթման շրջանն ավարտվեց այս դեպքերից ամիսներ անց՝ 1944-ի հուլիսին):
…«Ես հաստատ որոշած էի այլևս չի վերադարձունել, իսկ նա կը պնդեր վերադառնալ և կը պնդեր իր տված պատվոյ խոստումին մասին Աուստրիայի գործարանատիրոջ, թէ պիտի վերադառնար: Եվ թէ՝ հակառակ պարագային՝ հոն գտնվող ընկերները պիտի տուժէին՝ վերադարձի արտոնութիւնէն բոլորովին զրկվելով: (Արտոնութեան հարցը բոլորովին ջնջված էր արդեն):
Ես հակառակ էի իր համոզումին՝ պնդելով, թէ՝ պատերազմի պարագային թշնամիին տրված պատվոյ խոսքի կիրարկումին հակառակը ներելի է, քանի որ մահու և կենաց խնդիր կայ մէջտեղը և դժուարաւ ետ կեցուցի իր սկզբունքէն: Ուրեմն, հարկ եղավ, օր առաջ մեր գտնված քաղաքէն հեռացնել տղան և թաքցունել: Այդ նպատակով ալ ուղարկեցի Փարիզ՝ մեր մեկ ազգականին տունը՝ անսալով մոտալուտ վերջավորութեան մը: Սակայն այդ կարգադրութիւնը իմ կողմանէ կը ներկայացնէր ուրիշ, ավելի ծանր վտանգ մը մեր ընտանեաց և, մանաւանդ, ի՛մ անձիս հանդէպ:
Արտօնութեան ժամանակամիջոցը լրանալէն ութ օր վերջ, տեղվույն ոստիկանատունէն հրամանագիր մը ստացայ, որ զիս ոստիկանատուն կը հրավիրեր: Ներկայացայ… Գօմիսէրը ինձ հարցուփորձեց, ըսավ, որ գերմանացիներու կողմէ իրեն հրահանգուած է հետապնդել զավակս, որ չէր վերադարձած իր աշխատավայրը և քանի մը շաբաթ ալ անցուցած էր տրված ժամանակամիջոցը: Ուստի, անմիջապես ներկայանար իրեն՝ ուշացման պատճառաբանութիւն մըն ալ՝ միասին՝ օրինական հետապնդումի մը անհաճոյ ձեռնարկէ մը խուսափելու համար: Չէի կրնար ստել: Բարեբախտաբար, շուտունց ի վեր ծանոթացած և ճանչցած էի գօմիսէրին՝ պատերազմէն տարիներ առաջ և՝ համակրանքը շահած: Ուստի, անվերապահորեն, համարձակեցայ յայտնել իրականութիւնը: Բացատրեցի մեր ընտանեկան տխուր, դժնդակ դրութիւնը, մեջ բերի առողջական վիճակս, որ չէր թույլատրեր աշխատելու բժիշկն՝ իր տված սերթիֆիկատով, չափահաս զավակներս Գերմանիա ղրկելով՝ դեռ տանը կը մնայինք ես և տիկինս՝ երկու անչափահաս զավակներով: Եվ միայն կինս էր, որ կ’աշխատեր և անոր շահածով ալ ապրվիլ, իհարկէ, տարակույս չէր վերցուներ, որ անկարելի էր…
Սիրտս անվերապահորեն բանալով՝ յայտնեցի, թէ արդեն զավակներէս մեկը Ավստրիա կը գտնվի, որն ինծի համար գրեթէ կորսուած է… Ուրեմն, ստիպված եմ պահել միւսը: Թէ արդեն մեկ տունէն մեկ հոգի կը բավէ՛ զոհել, այն ալ՝ ո՛չ թէ Ֆրանսական հայրենիքին պաշտպանութեան, այլ՝ թշնամիին հաղթանակին զօրացման համար՝ այլևս ինծի կը թվի, և այդ իսկ պատճառով ալ՝ փախցուցած եմ զավակս:
Այս խոսքերով վճռական ձևով մը արտահայտվեցայ գօմիսէրին, թէ այլևս նպատակ չունի՛մ զավակ մը ևս զոհելու թշնամիին, ի՛նչ որ ալ ըլլան հետևանքները… Մինչ ես անվերապահորեն և համարձակ կը պարզէի իմ սրտիս զգացմունքները, գօմիսէրը՝ հանկարծակիի եկած նման արտահայտութիւնէ մը՝ պիշ-պիշ երեսս կը նայեր՝ զարմացած հանդգնութենէս: Ես ալ՝ իմ կարգիս, կը հետազօտէի իր երեսին վրայ ձգած ազդեցութիւններ և կ’ենթադրէի, որ բարկութեան որևէ նշան մը ցույց չէր տալ ինձ հանդէպ: Ընդհակառակը, մարդը կ’երևէր հանկարծ խորը մտածմունքներու մէջ ինկած մեկի մը երևույթը ստանալ: Եվ երբ ես խոսքս վերջացուցի՝ պահ մը լռութենէ վերջ, կարծէս քունէն նոր արթնցողի մը պէս, ոտքի ելավ ու, դառնալով, ըսավ ինծի.
«Պարո՛ն, արդեօք մտածա՞ծ եք, թէ նմանօրինակ արտահայտութիւն մը (ակնարկը գերմաններու), որուն ստիպման տակ մենք հարկադրված ենք գործադրել տիրող օրէնքը»:
«Պարո՛ն Գօմիսէր,- պատասխանեցի կարճ և կտրուկ, — հետևանքները շա՛տ լավ մտածած եմ, գիտե՛մ սպառնացող վտանգը՝ մինչև գնդակահարում: Բայց ես իմ անձը կամօրէն որոշած եմ զոհել թէ՛ զավկիս ազատութեանը, և թէ՛ Ֆրանսական երկրորդ հայրենիքիս, վստահ ըլլալով, որ պարապ չի՛ պիտի անցնի զոհողութիւնս: Եվ օր մը, որը, կգուշակեմ թէ հեռու ան ալ ըլլալու չէ, պիտի ազատագրվի իմ ֆրանսական երկրորդ հայրենիքս: Եթէ նույնիսկ դուք ողջ մնաք, դուք և կամ որևէ ֆրանսացի՝ գերեզմանիս վրայ պիտի գրէ՝ «Pour la France» («Հանուն Ֆրանսիայի», Կ.Ա.): Ատիկա այդպէս՝ իմ հոգիիս պարգև է և պատկանած ժողովուրդիս ու Հայրենիքիս ալ՝ փառք ու պատիվ: Ահա՛, այսքա՛ն: Եթէ հաճելի է տիրող օրէնքը գործադրել՝ ես ամեն վայրկեան պատրա՛ստ եմ իմ ճակատագրիս»:
Ն. Զօրայեանի ստորագրությունը
Այս անսպասելի պատասխանիս վրայ՝ մարդը գինովի մը նման երերվելով, նորէն ինկավ իր բազկաթոռին վրայ ու, մեկ քանի վայրկեան, երկու ձեռքերով գլուխը բռնած կարծէս կը քարանար: Յետոյ, շտկվելով՝ դիմացի աթոռը ցույց տալով ըսավ, որ նստիմ (մինչ այդ ոտքի վրայ էի): Հնազանդեցայ: «Ուրախ եմ, որ այս պահուս մէջ մտիկ ընող մեկը չի կար սենեակիս մէջ, բարեբախտաբար: Եվ քո՝ Ֆրանսայի հանդեպ տածած զգացումները իմ սրտի խորը թափանցեց, մանաւանդ, որ ծագումով ալ՝ Հայ, թեև ներկայումս ֆրանսացի եք: Բայց եթէ ամէն ֆրանսացի Ձեզ նման խորհէր»…
Չի կրցավ խոսքը շարունակել և արդեն հոգոց մը քաշեց: Դարձեալ քանի մը վայրկեան լռութիւնէ վերջ նորէն հարցը ձեռքն առնելով՝ դարձավ ինծի ու ըսավ.
«Ուրեմն, հիմա ի՞նչ կրնանք ընիլ, որպէսզի կրնանք այս անելիէն դուրս ելլել ու կարելի ըլլայ ո՛չ ձեզի վնաս մը հասնի ու զավակնիտ ազատվի, և ո՛չ ալ իմ դիրքս վտանգվի՝ պաշտօնիս ստիպողական զանցառութեան պատասխանատվութեամբ»:
Հարցին լուծումն ու պատասխանը կարծէս ինձմէ կը’սպասէր: Մարդն այնքա՜ն հուզված էր, որ տեսնող մեկը պիտի կարծեր, թէ իրական հանցանք գործողն ի՛նքն էր, որ զիս իր առջև կանչած ու նման պահանջ մը դրած էր: Գլանակ մը վառելով, մեկ-երկու անգամ ծուխը քաշելէ վերջ, նորէն դարձավ ինծի: «Կարծեմ՝ կերպով մը միայն կարելի կրնայ այս անհաճոյ կացութենէն դուրս ելլելու՝ թէ՛ ես, թէ՛ դուն: Եթէ ձեզի միջոց մը առաջարկեմ, կրնա՞ք իրագործիլ, քանի որ ըսիք, թէ ամեն ինչի պատրաստ եք»: Ըսի՝ «Ամենայն սիրով մտիկ պիտի ընեմ Ձեզի»: «Այն ատեն,- ըսավ,- Պարո՛ն, պէ՛տք է, որ քանի օրուայ ընթացքին ամբողջ ընտանեօք հեռանա՛ք Վիլֆրանշէն ու, եթէ գերման էնափէքթէստնիդ գան ու մեզի հարցեն՝ կ՛ըսենք, թէ այդ մարդիկը այս տեղէն գացեր են՝ առանց մեզի իմաց տալու: Ստիպուած ենք զանոնք հետապնդել և, գտնելու պարագային՝ թէ՛ Ձեզ իմաց տալ և թէ՛ օրինական պատիժներուն ենթարկիլ: Այսպիսով կրնանք բավական ժամանակ շահիլ և, թերևս, մոռացութեան ալ տրվի անոնց կողմանէ, ինչու որ՝ անկէ կարևոր ուրի՛շ հոգսեր ալ շատ ունին»…
Այս անցքը տեղի կ’ունենար 1944 -ի մարտ ամսու երկրորդ կէսին:
Այս տեսութեան ընթացքին էր, որ տնօրինուեցավ մեր փախուստը Վիլֆրանշէնէ Փարիզ, ինչը որ պատճառ դարձավ մեր տնտեսական բոլորովին քայքայման և քսան տարիներու ընթացքին մեր ապահոված, ինքնաբավ դարձած մեր ընտանեաց դժբախտութեան, որը տևեց մեկ տարի՝ մինչև 1945-ի կիսուն, որմէ վերջ սկսայ կամաց-կամաց ինքզինքս հավաքիլ՝ դարձեա՛լ բույն մը կազմելու համար՝ շնորհիվ Երկրէն սորված արհեստիս, որ արևելյան անուշեղէնով վաճառութիւնն է»…
1944 թվականի ապրիլի 3-ին Զօրայեան ընտանիքը մեկնում է Փարիզ՝ նախօրէին իրենց «ընտանեկան գույքերը բեռնատար շոգեկառքով» ուղարկելով:
…«Փարիզ եկանք անվնաս, այո՛, բարեբախտաբար, ճամբու ընթացքին աղետի չի ենթարկվեցինք, ինչ որ այդ թվականներուն կը պատահեր հաճախ: Բայց ուրիշ անակնկալ արկածներ և խիստ նեղութիւններ վիճակված էր մեզի, քանի որ նախապէս բնակարան չունէինք և մեր մեկ ազգականին պզտիկ մեկ տնակին մեջ հիւրընկալված էինք հինգ հոգիով: Եվ դժնդակ օրերուն անոնց՝ մեզ հանդեպ ցույց տված հյուրասիրութեանց և ըրած զոհողութեան՝ երախտապարտ եմ մինչև կյանքիս վերջը: Ապրիլի 12-ին շոգեկառքով ուղարկված «ընտանեկան բոլոր գույքերը« հասնում են Փարիզ՝ Լա Շապել կայարան, որոնք, նույն գիշերն իսկ, ռմբակոծության հետևանքով հրդեհվում են:
«… Լուրը ստացանք 2 օր վերջ: Այս չարաչար գույժը ընտանիքէս պահեցի մեկ-երկու շաբաթ և սկսայ նախապէս բնակարան մը ճարիլ»…
Բարեբախտաբար, նույն տարվա օգոստոսի 25-ին Փարիզն ազատագրվում է գերմանացիներից և ավագ որդին՝ Վահանն իր իսկական անունով վերադառնում է Լիոն՝ իր գործը շարունակելու: …«1945-ի մայիսի 8-ին Գերմանիան պարտվեցավ: Խումբ-խումբ գերիներ և բռնի տարված աշխատավորներ սկսան վերադառնալ, բայց Ավստրիա եղած երկրորդ զավակէս լուր մը չի կար: Ո՛չ նամակ կը ստանայի և ո՛չ ալ ռադիօյի ծանուցումներուն մէջ կը գտնէի իր անունը… Ռադիօյի ծանուցումներուն համար իզուր գիշերներ լուսցուցի՝ մինչև որ, բարեբախտ օր մը, հեռագիր մը ստացայ իրմէն, որ օդանավով Ֆրանսա եկած է»…
Նշան Զօրայեանի լուսանկարներից
…«1950 թվականի սեպտեմբերի 8-ին մտայ հիվանդանոց»… …«Հիվանդ մը, որ հիվանդանոց պառկած է, ընդհանրապես, կերպով բանտային կեանքի տպավորութիւնը կ’ըզգայ. մանավանդ՝ ինծի պեսները, ըստ որում՝ ստիպուած՝ ժամանակդ գործածելու միակ մխիթարիչ ժամանցդ է օգտակար գիրքեր ու թերթեր կարդալ և կամ՝ գրիլ:
Ահա՛, ա՛յս հանգամանքներու բերմամբ, իմ անձնական կարգ մը հուշերուն հետ միասին, շուտուցվանէ ի վեր միտքս չարչարող պարտականութիւն մը կատարելու առիթը ներկայացավ, որպէսզի գրի առնեմ՝ ըստ կատարելապես և գիտցածիս չափ, որքան կը վերհիշեմ՝ «Մարզուանի Հայութեան» այն սոսկալի ջարդը, որը տեղի ունեցավ 1921-ի ամռան՝ Վարդավառի շաբաթը՝ թրքօ-հունական պատերազմի ամենեն տաք ժամանակին՝ ձեռամբ Թօփալ Օսման կոչուած հրէշածին՝ ազգութեամբ լազ ոճրագործին, որը Քեմալի իսկ արտոնութեամբ, թրքական բանտերու դուռները բանալով, իր գրկում հավաքած էր մարդասպաններու ու գողերու հորդումը և թրքական ճակատ կ’երթար՝ Քեմալին օգնութեան»…
Եվ հիշեցնում է, որ Քեմալի դեմ դավադրության համար նույն Թոփալ Օսմանը «Քեմալի մարդոց կողմանէ սպանված և դիակն ալ կախված է Անգարային մէջ: Ահա այսպես վերջացված է այս մարդակերպ հրէշին եղեռնագործ կեանքը, որ գործադրիչն էր Մարզուանի Հայութեան՝ 1800-ի հասնող բնակչութեան բնաջնջումին՝ համախորհուրդ տեղաբնիկ թուրք ժողովուրդին և զայն հովանավորող թուրք մեծամեծներուն»…
Իրենց Բնօրրանից տեղահանված, ցեղասպանության սարսափները վերապրած միլիոնավոր Հայ ընտանիքների նման՝ Զօրայեան ընտանիքի պատմությունն իր «ղողանջներով» հիշեցնում է Անդրանիկի զգուշացումը՝ 1915-ից տարիներ առաջ. «Դուք հաշտվեցաք թուրքերուն հետ, բայց ինձ թույլ տվեք անհա՛շտ մնալու, ես թուրքի հետ չե՛մ կրնար հաշտվիլ մինչեւ իմ մահը։ Բայց ես ձեզ գուշակություն մը կուզեմ ընել և կուզեմ, որ լսեք։ Եթե այս «հեղափոխական» կոչված թուրքերը օր մը ձեզ չի կախեցին, ես մարդ չեմ։ Օր պիտի գա, որ այս «հեղափոխականներն» ալ պիտի դառնան Սուլթան Համիտի պես գազան մը և բոլորիդ ալ պիտի ոչնչացնեն…»։
Նշան Զօրայեանի ծնողները՝ Վահան և Սանդուխտ Զօրայեանները: 1915-ին իրենց 11 հոգանոց ընտանիքից միակ փրկվածն էր Նշան Զօրայեանը
Հ.գ. Սեբաստիայից հեռավոր մի երկրում՝ Ֆրանսիայում հանգրվանած՝ Նշան Զօրայեանի «Հուշերից» հատվածների հրապարակման ավարտին խորին շնորհակալություն ենք հայտնում հեղինակի թոռանը՝ Աշոտ Սերոբյանին ու իր կնոջը՝ Մարինե Վարդազարյանին, հիշյալ հուշերի հրատարակման, ինչպես նաև՝ ընտանեկան լուսանկարների հավելմամբ՝ գիրքը սիրահոժար մեզ տրամադրելու համար…
Հայկական Բարձրավանդակի տարբեր շրջաններում՝ Արևմտյան Հայաստանի գավառներում, Կիլիկիայում ու Հայերով բնակեցված այլ տարածքներում Հայերի հանդեպ իրականացված ցեղասպանությունից հրաշքով փրկված ականատեսների ու այլ անձանց բազմաթիվ վկայություններ հավաքվել են դեպքերից անմիջապես հետո և, այլ փաստաթղթերի, քարտեզների համադրմամբ, հատորներով ուսումնասիրություններ հրատարակվել հետագայում:
Հայրենազրկված Հայորդիներից ոմանք՝ տեղահանություններից ու կոտորածների արհավիրքներից չսպիացած վերքերով, տասնամյակներ անց նույնպես շարադրեցին իրենց անպատմելի տառապանքների չնչին բեկորները՝ որպես «Անլռելի զանգակատան» ղողանջներ՝ ի հիշեցումն գալիք սերունդների…
Նրանցից մեկի՝ ծնունդով Սեբաստացի Նշան Զօրայեանի՝ 1921 թվականի ամռանն իրականացված Մարզվանի ջարդերի հուշերից որոշ հատվածներ ևս՝ ստորև…
Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
«… Երևակայեցե՛ք, ուրեմն, ժողովուրդի մը հոգեբանութիւնը, թէ՝ ուրիշ ազգի մը, այսինքն՝ Հայերուն ու ժողովուրդին կէս առ կէս բնաջնջումը ծրագրող ու գործադրող կարգ մը յանցապարտ ոճրագործներ մատնանշելն ալ ոճիր գործել է եղեր, և այդ յանցանքը պէտք է եղեր պատժել: Անգամ ընդհանուր բնաջնջումով մը, որպէսզի ուրիշ առիթ մը ներկայացնելուն այլևս զոհերէս իրենց դէմ բողոքող մը և կամ մատնանշող մը չի գտնուի: Թրքական քաղաքակրթութիւնն է այս և անկէ ավելին չի պահանջուեր մոնգոլներին ցեղին պատկանող և իրենց պապերու յաջորդներ՝ թուրք ժողովուրդէն: Քանի մը տարի առաջ իրենց «սխրագործութիւններով» ու ոճրագործութիւններով պատմութեան մէջ անուն ձգած իրենց պապերը՝ Չինգիզ, Լենկ Թիմուր, Տուղրիլ, Ալփարսլան ու դեռ շատեր քսաներորդ դարուն իրենց սերմերէն հասցուցած էին իրենց նմանները՝ միայն անունի փոփոխութեամբ, սկսելով Կարմիր սուլթան Համիտէն՝ անվերջանալի շարք մը կը կազմեն իրենց նմանները՝ Թալեաթ, Էնվեր, Ճեմալ, Պէհաէտտին Շաքիր, Մուհամետ դահիճներով, որոնց ճշմարիտ թիվը կարելի չէ ճշտել, ինչու որ իրենք և իրենց հետևորդներու թիվը միլիոններու կը հասնի: «Իթթիհատ» թուրք ամենամեծ կուսակցութիւնը այս տարրերէն կը բաղկանար, որոնք շնաբար լակեցին Հայ ազգի ընտրանի դասակարգին արիւնը՝ մեկ ու կէս միլիոն զոհեր խլելով: Դարերով արդեն կուտակված ու հազիվ երեք միլիոնի հասնող մեր ազգի կէսը բնաջնջուած ու կէսն ալ հարիւրին՝ իննսունով ցան ու ցրիվ աշխարհի չորս հովերուն ցրուեցին, որպէսզի այս բեկորներն ալ ճերմակ ջարդով սպառին ու անհետանան, և իրենք՝ այդ բորենիները տերը դառնային վերջնականապէս Հայոց Աշխարհին:
Այս ծրագիրը գործադրեցին ու սրբեցին Թրքահայաստանի Հայութիւնը և յաջողեցան: Ինչու որ՝ մինչև այսօր ալ թուրքը չի պատժվեցավ ու, ընդհակառակը, այսպէս կոչուած «քաղաքակիրթ ազգերու» հոգածութեան առարկան դարձավ՝ ի խնդիր իրենց աշխարհագրական ձգտումներուն ու ազգային շահերուն»…
Տեսարաններ Մարզվանից
…«Խանութիս մէջ այս մտածումներով գլուխս իզուր չարչարելէ յետոյ ձգեցի — ելայ ու, շուկայէն քիչ մը հաց ու մանր-մունր բաներ մը առնելով՝ տուն վերադարձայ մտահոգ ու փակուեցայ տան մէջ՝ խորասուզված իմ խոկումներուս մէջ… Մինչև ես թաղված էի այս անփոխարինելի կորուստներու հոգերով ու մեր անստույգ կացութեան մինչև ուր հասնիլը կը մտածէի՝ կինս մօտեցաւ ինծի ու կարգ մը հարցումներ ուղղեց, թէ ի՞նչ տեսած էի՝ դուրս ելայ, և ինչու՞ յուսահատածի ձևով այդպէս մտածմունքների մէջ թաղված եմ՝ առանց որևէ բացատրութեան ու խոսիլ անգամ չեմ ուզեր: Պատասխանեցի, թէ ամեն ինչ կորսուած է մեզի համար, ինչու որ՝ հիմա ես միայն աղքատ Ղազարոս մըն եմ ու չեմ գիտեր, թէ մեր ընտանեկան նավուն ղեկը ինչպէ՞ս պիտի կրնամ կառավարիլ:
-«Խելքդ թռցուցի՞ր, մա՛րդ,- ըսավ խնդալով իմ վրաս,- առաջին անգա՞մն է, որ կողոպտուած ենք այսպէս: Մոռցա՞ր անցեալի կորուստները, որոնք նույնքան անփոխարինելի էին… Ո՞ր ատեն Հայուն շահածը իրեն ձգած են այս վայրենի թուրքերը: Մենք անբախտ եղանք այն օրը, երբ չի կրցինք մենք մեզ արտասահման նետել այս դժոխայ երկրէն: Ես արդեն կանուխէն համոզուած էի, որ այս երկրին մէջ որևէ իրավունք մեզի չի պատկանիր: Միայն հիմա դուն ինծի այն ըսէ, թէ հոգինիս ո՞ղջ է ու խելքդ ալ՝ գլուխդ: Մենք պէտք է աշխատենք մեր գոյութի՛ւնը միայն պաշտպանել, մինչև այն օրը, երբ բախտավոր օր մը արժանի կ’ըլլանք այս հրէշներուն ձեռքէն վերջնականապէս ազատիլ՝ կա՛մ Հայաստան և կա՛մ եվրոպական ազատ երկիր մը երթալ-հաստատուելով: Այն ատեն է, որ մենք կրնանք միայն հանգստութիւն տեսնել ու մեր ընտանեկան բույնը շենցնելու միջոցները խորհիլ: Մոռցա՞ր միթէ անցեալ շաբթուան գուշակած ու արտասանած խոսքերդ, երբ չէթաները դեռ նոր եկած էին, ու խժդժութիւնները չէին սկսած՝ այն իրիկունը՝ առաջին իրիկունը, երբ ամենքով նստած էինք բակը՝ լուսնի լույսի տակ, և դուք՝ էրիկմարդիկը կարծիքներ կը փոխանակէիք օրուան հարցերէն… Դուն չէի՞ր, որ կը պնդէիր, թէ կացութիւնը շատ գէշ կը տեսնէիր, մօրեղբօրդ կ’ըսէիր. «Մօրեղբա՛յր, եթէ միայն հագած շապիկովնուս հոգինիս ողջ ազատինք այս փորձանքէն՝ ես Աստուծոյ փառք պիտի տամ»: Հիմա փա՛ռք Աստուծոյ, ըսածիդ պէս ալ՝ հոգինիս ազատուեցավ… Հոգ չէ, թէ բոլորովին կողոպտված… Ինչու՞ կը մոռնաս ուխտդ և փառք չես տար այն Աստծուն, որ լսեց ձայնդ ու խնայեց մեր հոգիները: Դուն հոգալու պէտք մը երբեք չ’ունի՛ս հիմա, որ հոգինիս ողջ է: Տե՛ս ամբողջ շուրջդ այն անբախտ հազարավոր ընտանիքները, որոնք կորսնցուցին անդառնալի կերպով իրենց ամուսիններն ու սիրելիները: Անոնք իրավունք ունին թէ՛ ողբալու և թէ՛ հոգալու: Մենք, ինչպէս ըլլայ, օրական չոր հաց մը գէթ կ’ըրնանք ճարել՝ մեր գոյութիւնը քաշքռտնելու, մինչև մեր վերջնական ազատութիւնը այս մարդակերներու երկրէն»…
Իրավունք ունէր կինս: Ես իր այդ քաջալերական խոսքերէն բավական սրտապնդվեցայ: Սակայն իմ շուրջս տեղի ունեցող զուլումներն ալ մի՞թէ մերը չէին և կամ եթէ այս փորձանքէն մենք ազատեցանք հրաշքով մը միայն, ո՞վ կրնար երաշխավորել, թէ այս վերջի՛նը կրնայ եղած ըլլալ…
Ասոնք տակաւին մտածելիք հարցեր էին, սակայն, միւս կողմանէ, վերջապէս, մեր ապրուստը՝ քանի դեռ ողջ էինք… Եվ, ո՞վ գիտէ, թերևս ազատութեան ժամ մը կրնար հնչել անակնկալ կերպով մը… Չէ՞որ ամեն անակնկալ գոյութիւն ունի աշխարհի վրայ…
Հետևյալ օրը կրկին շուկայ իջայ՝ կերպով մը վերսկսելու առևտրական գործս, բայց ինչո՞վ՝ այդ ես լավ չէի գիտեր: Սա միայն հայտնի էր, որ վաճառատանս մեկ տարեկան վարձքը վճարած էի դեռ ամիս մը առաջ. խանութը ինծի կը պատկաներ գրեթէ տարուան մը համար: Մտածեցի՝ խանութը լավ մը մաքրիլ, ու խանութիս փականքներն անմիջապէս նորոգել տալ: Անկէ յետոյ պիտի սկսէի «այբ»-էն առևտրական ասպարեզս: Ուստի՝ նույն օրն իսկ սկսայ աշխատիլ:
Բոլոր փայտեղէնները վերաշինեցի, ու այդ աշխատանքը լման օր տևեց: Հետևյալ օրն ալ կողպեքներն առի ու ամրացուցի: Այսպէս՝ կազմ ու պատրաստ վիճակի մէջ արի խանութը: Երբ ապրանքներու համար թուրք վաճառականի մը մոտ գացի՝ նախկին հարստութենէս հազիվ տասը թրքական թղթադրամ ոսկի գրպանս մնացած էր: Այդ չնչին գումարով ի՞նչ կրնայի առնել՝ մի քանի տուփ լուցկի, մի քանի տուփ ալ սիգարի թուղթի հազիվ կը բավեր… Ասոր հետ մէկտեղ՝ պէտք էր այսպէս սկսիլ, ուրիշ ճար մը չ’ունէի:
Այս մտածումով մտայ թուրք վաճառականի մը վաճառատունը: Այս մարդը Բաբերդէն գաղթական եղած էր երեք եղբայրներով միասին՝ երբ Մեծ պատերազմին ռուսները գրաված էին այդ կողմերը, և՝ Մարզուան հաստատված: Նախապէս, ջարդէն առաջ, առևտրական փորձեր ըրած էի հետերնին, և իրարու ծանօթ էինք…
Այս մարդը զիս քաղաքավարի ընդունեց. երբ զինքը բարևեցի ու սկսավ որպիսութիւնս հարցնել և իր ուրախութիւնը յայտնել, որ ողջ էի մնացել: Արդեօք իրա՞վ էր, թե՞ կեղծ: Ատիկա քիչ մը տարակուսելի է… Աթոռ մը հրամցուց և խնդրեց, որ նստիմ ու գլանակ մըն ալ տալով՝ սկսավ կարգ մը հարցումներ ուղղել՝ թէ ինչպէ՞ս այսպէս բարեբախտաբար կրցէր էի ազատուել նմանօրինակ սպանդէ մը և ի՞նչ եղած էին խանութներս: Ես, իհարկէ, ստիպուած էի հատ ու կտոր պատասխաններ մը տալ, որքան որ կրնայի՝ կարճ կապել, որովհետեւ չէի ուզէր այսպէս նիւթերու վրայ երկար-բարակ խոսակցութիւններու մէջ մտնել իրենց հետ: Փորձով գիտէի, որ թուրքերէն շատեր, որոնք ինքզինքնին բարեկամ կը ներկայացնեն, օր մըն ալ, երբ առիթը կը ներկայանայ՝ ամենէն ոխերիմ թշնամի կը դառնան (իհարկէ, բացառութիւններ կազմողներ ալ կը գտնուէին մէջերնուն): Ըսի իրեն, թէ՝ «Իմ ազատուիլս հրաշք մը եղավ պարզապէս, ինչու որ Աստուած չէ ուզէր, որ ես մեռնիմ՝ ո՞վ գիտէ, ո՞ր մեղքիս համար, որպէսզի տակաւին ժամանակ մը ևս տառապիմ՝ քավելու համար իմ գործած մեղքերս և չեմ ալ գիտէր, դեռ ինչե՜ր պիտի տեսնիմ ու ի՞նչ վախճան պիտի ունենամ այս անցավոր աշխարհէն բաժնվելես առաջ: Երանի թէ ես ալ մեռած ըլլայի ամենուն նման, գէթ այլևս վերջացած կ’ըլլար կրած տառապանքներս: Չէ՞որ օր մը ամեն մարդ ստիպուած է մեռնիլ ու թողալ այս աշխարհը: Հոս՝ երկրի զուարճութիւններէն որքան ալ վայելենք, չենք կարալ հետերնիս բան մը տանիլ: Ուրեմն, կեանքն ի՞նչ է, որ ավելորդ քաշած տառապանքներնիս ալ մեզի գան: Գալով խանութներուս մասին ուղղած հարցումիդ, ըսեմ, որ մին վառած և մոխրակույտի վերածուած է, իսկ միւսն ալ՝ բոլորովին կողոպտված… Բարեբախտաբար, խորհեր էին միայն մոմ մը ձգել աղբերուն մէջ, որպէսզի գտած միջոցիս օգտագործեմ զայն: Իրավ ալ, այդ մոմին պէտքը ունէի, ինչու որ զայն անմիջապէս վառելով՝ փակցուցի խանութիս շեմքին՝ սնանկութիւնս յայտարարելու հրապարակավ: Ճիշտ է, որ հիմա սնանկ մըն եմ ես, ու, որպէսզի անօթի չի մնան ընտանիքս ու զավակս, պէտք է սկսիմ նորէն նոր աշխատիլ և ջանալ ապրանք մը հայթայթելու: Այդ իսկ պատճառով է, որ եկայ ձեր մոտ՝ պզտիկ գնումներ մը ընելու և հազար ղրոշէ ավելի դրամ չունիմ: Ուստի, դրամիս համեմատ, հաճեցե՛ք ինծի թիթեղ մը, քանի մը տուփ լուցկի և քանի մը տուփ ալ սիգարի թուղթ տալ, որպէսզի խանութ տանիմ: Թերեւս չոր հացի մը դրամ Աստուած կը պարգևէ»:
«Այդքան մի՛ աճապարեր, բարեկա՛մս,- ըսավ մարդը,- այդ քանի մը մանր-մունր բաներով ի՞նչ առեւտուր կը հուսաս ընել, ուրկէ ալ հացի դրամ ճարես: Հոգ մի՛ ըներ, քանի վիճակին հասցնողներուն աչքերը քէօր ըլլայ: Ձեր ազգը փչանալիք ազգ մը չէր, բայց մենք չի գիտցանք օգտագործել ձեզ այս երկիր՝ աշխատասէր, գործունեայ, արհեստավոր ու վաճառական: Թուրքիոյ կառավարական գանձը եղողները Հայե՛րդ էիք: Մինչդեռ մեր անմիտ ղեկավարները, փոխանակ օգտվելու այդ Մշտահոս աղբիւրէն՝ զայն ցամաքեցուցին և կամ ըսենք՝ առածը մեղք չի համարվիր: Փոխանակ մեր տան կովը կթելով՝ անոր տեսակ — տեսակ բարիքներէն օգտվելու, անմտօրեն զայն մորթեցինք ու միսը կերանք: Թուրք ազգը վերջը պիտի հասկնայ իր գործած անդարմանելի վնասը, սակայն՝ ի՞նչ օգուտ, շատ ուշ է այլևս: Վերջի զղջալը բան մը չ’արժէր: Ինչ որ է, այլևս եղածը եղավ… Հիմա դառնանք քու խնդրանքիդ: Ես քեզ առաջուց գիտեմ, որ դուն պարկեշտ և գործունեայ առևտրական մըն ես, ուստի՝ մեծ վստահութիւն ունիմ վրադ»…
Եվ զանազան տեսակների ու տարբեր քանակությամբ՝ պարկերով ու սնդուկներով նպարեղեն է ապառիկ վաճառում՝ վարկով, տրված ապրանքի ցանկը նշելով թղթի վրա՝ երկու օրինակով…
…«Նույն օրն ապրանքները խանութ փոխադրեցի և սկսայ զանոնք կարգի դնել: Իւրաքանչիւր ապրանք շարեցի իրենց տեղերը և նույն օրը կշիռ մը ճարելով՝ հետևյալ օրը սկսայ առևտուրը: Առաջին օրուան ըրած առևտուրիս արդիւնքը երեկոյին հաշուելով տեսայ, որ հինգ հազարն անցած էր, ինչ որ երբեք չէի յուսար մեկ օրուան մէջ: Սակայն սա ալ ըսեմ, որ այդ օրը յաճախորդներս միայն Հայե՛րն էին, ինչու որ՝ թէ՛ թալանուած ըլլալով՝ ամեն բանի պէտքը ունէին, և թէ՛ ինձմէ զատ Հայ առևտրական խանութպան մը չի կար: Թեև խոշոր քանակութեամբ չէին գնէր, սակայն և այնպէս, յաճախորդներս իրարու ետևէ անպակաս էին մինչև երեկոյ»…
…«Մեկ-երկու շաբաթ այսպէս շարունակեցի գործս: Արդիւնքը շատ նպաստաւոր էր. կամաց-կամաց սկսայ տնական ամենակարևոր պիտույքները հոգալ և կահ-կարասիէ մերկացած տուներնիս քիչ մը կարգի դնել: Սակայն կար մեծ խոչընդոտ մը, որը ինծի վախի կը մատնէր ու ստիպուած էի նկատի առնել այդ պարագան: Տեղացի թուրքեր, մանաւանդ՝ խանութպաններ, մեծ նախանձով մը կը դիտէին իմ գործունեութիւնս և շատ ակներև կերպով մը կը շեշտէին, թէ ինչպէ՛ս ես կերպով մը ողջ մնացեր եմ այդքան ահռելի կոտորածէ մը վերջ, որպէսզի իրենց շահամոլութեանը արգելք ելլեմ իրենց կողքին: Չէին հանդուրժէր, որ Հայ մը՝ շնորհիվ իր հայրենակիցներու առևտուրովը, մինակը օգտվի, ինչու որ՝ այն բանը, որ իմ քովս կար՝ Հայերը թուրք խանութներէ գրեթէ բնավ բան մը չէին առներ… Եվ այս էր բուն իրենց նախանձին շարժառիթը»…
Ստիպված լինելով մի «թուրք ընկերակից» ընտրելու՝ ապահովության նպատակով՝ «իբրև պաշտպան», Նշան Զօրայեանն առաջարկում է իր նախկին ծանոթներից՝ պատկառազդու մեկին, որից Մարզվանի թուրքերը վախենում էին և որը, սակայն, «իսլամի կրոնի խիստ հետևող» լինելով՝ իր խղճին դեմ գնալով հարստության չէր տիրացել, ինչպես մյուս թուրքերը… «…Հոգ չէ՛, թէ շահելիքիս կեսն ալ անիկա վայելեր: Օրուան կացութիւնը ա՛յդ կը պահանջէր»…
Իր կենդանության վերջին օրերին՝ 1952 թվականին գրված այս անավարտ Հուշերը թերևս շատ կշարունակվեին, եթե չընդհատվեր Նշան Զօրայեանի կյանքը՝ հիվանդության պատճառով:
Իր հուշագրության սկզբում նա հիշատակել է այդ դժնդակ ու տառապալից տարիներից հետո՝ թուրք-հունական պատերազմի ավարտով ընձեռնված հնարավորության միջոցով բազմահազար Հայերի նման, իր ընտանիքով Ֆրանսիա մեկնելը, ուր, շատ չանցած, իր երկու զավակները հայտնվեցին Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի հորձանուտում՝ իրենց կյանքը վտանգելով…
Վերջին այդ հատվածից մի դրվագով էլ կավարտենք այս Հուշերը՝ հաջորդ գրառմամբ…
Փոքր Հայքի Սեբաստիայի նահանգի Ամասիայի գավառում՝ Մարզվանի գավառակի կենտրոնում՝ Մարզվանում՝ 1921 թվականի հուլիսի 23-ից սկսված կոտորածներին հաջորդող օրերից՝ ականատես Նշան Զօրայեանի «Հուշերի» շարունակությունը՝ ստորև…
Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
…«Ես դուրս ելայ բժիշկը գտնելու: Կէս ժամ փնտրտուքէ մը յետոյ, վերջապէս, գտայ զայն և միասին տուն վերադարձայ: Բժիշկը իր ձեռքով լվաց վերքերը ու բերած դեղերով աղվոր փանսըման (վիրակապ, Կ. Ա.) մը ըրավ ու կապեց: Երբ իրեն խորհուրդ հարցուցի, թէ ինչպէ՞ս կը գտնէ վիրավորին վիճակը, ինծի պատասխանեց. «Թեև վերքերը ծանր են, բայց, իմ համոզումովս, շատ ալ վտանգավոր և անբուժելի չեն, քանի որ կոկորդն ու ծոծրակը վնասված չեն՝ եթէ լավ խնամվի, բժշկվի ու մեկ-երկու ամիսէն վերքերը գոցվին»:
Ես ըսի՝ «Տօքթեօր, այս գիտցած պայմաններուդ համաձայն՝ ինչպէ՞ս կրնանք պէտք եղած խնամքը տանիլ: Ամեն ինչէ կողոպտված ենք և նույնիսկ անկողին մը անգամ չի կայ՝ զայն պառկեցնելու, որպէսզի գեթ կրնայ հանգիստ մը պառկիլ: Արդեօք քաղաքին մէջ չունի՞ք նման հիվանդները խնամելու համար հիվանդանոց մը և կամ հանգստեան տուն մը»: Գիտէի արդեն, որ չի կար այդ տեսակ առողջապահական հաստատութիւն մը:
Բժիշկը ձեռքը շարժելով ըսավ. «Տղա՛ս, ջուրը ջաղացը տարեր է, և դուն ջախջա՞խը կը փնտռես: («Ջախջախը» փայտ մըն է, որուն վրայ քանի մը հինցած փայտեր խոշոր գամով մը կը հաստատեն՝ վրան առանց բոլորովին ամրացնելու: Այդ փայտը՝ ջաղացքին դարձող քարին վրայ մեկ ծայրը դպած ըլլալուն, երբ քարը կը դառնայ, փայտին ալ ցնցումէն վրայի փայտերը «չըխկ-չըխկ» ձայն մը կը հանեն, որուն համար «չախչախ» անունը տրված է): Թուրքիոյ մէջ, բացի Պօլիսէն ու գլխավոր մեկ քանի քաղաքներէն, շատ հազվագիւտ է թրքական այդ տեսակ բարեսիրական առողջապահական հաստատութիւններ փնտրել: Ցավալի է, որ ստիպուած եմ խոստովանիլ, թէ թուրք ազգը շատ հետամնաց է այդ տեսակետէն և ինչ որ Հայերէ՛ն հափշտակած են՝ անո՛նք միայն կան: Եվ անոնք ալ, օր մը չէ, օր մը գոցվելու դատապարտված են, քանի որ անոնց վրայ գուրգուրացող մարդ չունինք: Մեր թուրք ազգը միայն հափշտակել գիտէ և ատոր համար ալ յառաջադիմութիւն երբե՛ք չի կարելի սպասել այս ազգէն: Գիւղաքաղաքն ալ՝ շատ մը տեղերու կարգին, զուրկ է հիւանդանոցէ: Միայն Ամերիկեան գօլէճի հիվանդանոցը կայ, բայց հոն ալ քաղաքին մէջի հիվանդները չեն ընդունիլ, միայն իրենց աշակերտ և պաշտօնեայ հիվանդներու դարմանումին յատկացուցած են: Իմ ձեռքէս եկածին չափ ես կ’աշխատիմ , որ առողջանայ այդ հիվանդը ու ամեն օր կամ ամեն հարկը պահանջած ատեն կուգամ խնամելու զայն: Ուրիշ բան մը կարող չեմ ընելու»:
Մարզվանի Ամերիկյան կոլեջը
Ի՞նչ կրնայինք պատասխանել բժշկին՝ ատկէ ու ավելին պահանջելով: Ստիպուած շնորհակալություն մ’ալ յատնեցինք իրեն, որ մեկնելու վրայ էր:
Մեյ մ’ալ բժիշկը ինծի դարձավ ու ըսավ. «Տղա՛ս, եթէ կ’ուզէս՝ փո՛րձ մը ըրէ և դիմու՛մ մը կատարէ Ամերիկացիներուն՝ այս վիրավորը իրենց դարմանատունը փոխադրելու, ու ձեր ներկայ կացութիւնը բացատրէ՛ անոնց: Ես կը յուսամ, որ կը հասկընան, թէ ինչ տեսակ ստիպման բերմամբ կը կատարեք այդ դիմումը: Իմ կողմանէ ալ ձեզի վկայագիր մը կուտամ հաստատող, թէ այդ վիրավորը անհրաժեշտ պէտք ունի իրենց խնամքին: Կը յուսամ, որ ան օգտակար ըլլայ և դիմումիդ ալ յաջողի»:
Այս խորհուրդը տալէ վերջ՝ թուղթ հանեց գրպանէն՝ գրեց վկայագիրը: Այս թուղթը մեծ երաշխիք մը եղավ մեզ, երբ մեր կողմէ գրված խնդրագրով միասին դիմում կատարեցինք: Ես ուզեցի վճարել իր այցելութեան գինն ու աշխատանքի վարձքը: Մերժեց ինձ և չ’ընդունեց այս մեծահոգի բժիշկը ու ինծի ըսավ. «Ո՛չ թէ միայն այսօր, այլ քանի անգամ ալ որ հարկ ըլլայ՝ ձրի պիտի կատարեմ իմ պարտականութիւնս այս հիվանդին՝ մինչեւ որ լավանայ»:
Ասիկա այն բժիշկն էր, որ ամբողջ Հայ կիներու կեանքը փրկած էր հրդեհի տրված ճիրաններէն, որ նախապէս յիշուած էր յուշերուս ընթացքին:
Բժշկին մեկնելէն վերջ՝ ես, Տիկին Մայրենին ու վիրավորին քույրը հետս առած՝ խնդրագրով մը և վկայագրովը ներկայացանք Գօլէճի տնօրենին, որ, թարգմանի մը միջոցով ամեն ինչ տեղեկանալէ յետոյ, ընդունիլը յարմար դատեց և մեզի ըսավ, որ՝ «Ասիկա բացառիկ պարագայ մը ըլլալուն համար է միայն, որ կ’ընդունինք այս տեսակ հիվանդ՝ դուրսէն»:
Մարզվանի Ամերիկյան կոլեջի հիվանդանոցից մի պատկեր
Եվ հրաման ըրավ՝ ինքնաշարժ մը տրամադրեն՝ վիրավորը գօլէճ փոխադրելու համար, և, միևնույն ատեն, քույրն ալ ներս առնեն գօլէճը՝ որպէսզի եղբորը մոտ ըլլայ: Մենք տնօրենին մեր յարգանքները և խորին շնորհակալիքը յայտնելէ յետոյ՝ գործակատարին հետ դուրս ելանք: Միասին նստեցանք ինքնաշարժ և, տուն վերադառնալով, վիրավորը դրինք կառքին մէջ և քույրն ալ միասին՝ ղրկեցինք Ամերիկյան գօլէճ:
Հոն, երկու ամիս դարմանելէ յետոյ, վերքերը լավացան և աշխատելու կարող դարձավ: Ինքը՝ արհեստով ատաղձագործ ըլլալով, հոն վար դրին՝ գօլէճի հաշվույն աշխատելու՝ տղայոց արհեստանոցին մէջ, ուր «վարպետ — գլուխ» անվանվեցավ և լավ ալ վճարում կ’ընէին:
Մինչև յունական պատերազմին վերջավորութեան մնաց հոն, ուրկէ վերջ անցավ Պօլիս և գրեթե տարի մը վերջ ալ՝ Ֆրանսա գալով, հաստատվեցավ հոն և տուն-տեղ կազմեց նորեն՝ Փարիզի Իսի -լէ-Մուլինո արուարձանին մէջ: Կին մը և երեք զավակներ ունի ու ինք ալ եօթանասուն և հինգ տարեկան է ու ողջ — առողջ է ներկայիս:
1921-ի Մարզվանի կոտորածից փրկված Հակոբ Քէլլեճյանը՝ տարիներ անց, Ֆրանսիայում՝ իր հիմնած նոր ընտանիքով
Այս է, ահա՛, այս մարդուն պատահած իրական մեծ աղետը, որ մեռելներուն մէջէն ողջ ելավ, և ինքն ալ ստույգ մահէ մը ազատուեցավ Մարզուանի այդ ահռելի ջարդէն…
Նախնիների հիշատակը՝ ժառանգների սրտում (լուսանկարը՝ Հակոբ Քէլլեճյանի ընտանիքից)
Սպանդէն յետոյ՝ մինչև թուրք-հունական պատերազմի վերջավորութիւնը
Ամբողջ շաբաթ մը տևող Մարզուանի արհավիրքը վերջացած էր: Շաբաթ օրը Հայերը տուն վերադառնալէ յետոյ, զորանոց հավաքուած մնացեալ հույն բնակչութիւնը նույն օրն իսկ տեղահան ըրին ու Կիսմիալ Մատէնի ըսած գիւղը աքսորիցին, որ հազիվ երեք-չորս ժամ հեռավորութիւն մը ունի Մարզուանէ: Ես այդ օրը վիրավոր մօրեղբորս գործերովը զբաղվեցայ և մինչև գօլէճ փոխադրելնիս՝ գրեթէ օրը իրիկուն եղավ: Մեր չորս տունէն սանս՝ Երուանդը սպանուած էր, մօրեղբայրս կիսամեռ վիճակով գօլէճի հիվանդանոցը փոխադրված էր՝ քրոջը հետ միասին: Տանտիրուհիիս աղջիկը՝ Նուարդը, որ ինքզինքը երեք հարկանի շենքին տանիքէն վար նետելով ոտքը վնասուած էր, անիկա ալ՝ Գօլէճի նախկին սանուհիներէն ըլլալու շնորհիվ, ներս ընդունված էր հիվանդանոց՝ դարմանվելու համար:
Ուրեմն, մեր տունը հավաքուած էինք՝ ես ու տիկինս՝ մէկ զավկով, քենիս՝ Սիրանուշը, Երուանտին կինը՝ նոյնպէս մեկ պզտիկով և տանտիրուհի Հեքիմեան տիկին Պայծառը: Երեկոյան պզտիկ ընթրիք մը ըրինք՝ մօտակայ նպարավաճառէ մը, ու, քիչ մը մեր գլուխէն անցածներուն վրայ խոսակցելէ յետոյ, ստիպուած եղանք չոր տախտակներուն վրայ երկրնալ ու քնանալ՝ չի դիմանալով մեկ շաբթվան քնհատութեան ու յօգնութեան: Բարեբախտաբար, օրերուն տաք եղանակը ըլլալով, մի քանի գիշեր որքան որ բաց պառկեցանք՝ ցուրտը մեզի վնաս մը չի պատճառեց, մինչև որ գէշ-աղեկ բաներ մը ճարեցինք իբրև անկողին:
Հետևյալ օրը՝ կիրակի առաւօտ քիչ ուշ ատեն տունէն դուրս ելայ՝ երթալ ակնարկ մը նետելու շուկան և պզտիկ գնումներ մը կատարելու:
Միևնույն ատեն՝ մտադրութիւնս էր իմանալ՝ իմ երկու խանութներուս վիճակի մասին յստակ գաղափար մը կազմելու: Արդեն վերի-վերոյ գիտէինք, թէ խանութիս մէկը այրած է, ու միւսն ալ, եթէ այրած չ’ըլլար, իսկն անշուշտ կողոպտուած է: Սակայն հետաքրքրութիւնս մղեց զիս երթալ և աչքով տեսնելու՝ ինչ որ կատարուած էր…
Երբ շուկայ իջայ՝ տեսայ, բնականաբար, որ թուրքերը առհասարակ ինծի կը նային ու տեսնողը անգամ մը ևս ետին կը դառնար՝ կրկին նայելու, թէ չե՞ն խաբուած իրենց աչքերը, որոնք Հայ մը կը տեսնէին շուկային մէջ, որ առանց քաշվելու ու վախնալու կը դեգերէր անոնց աչքերուն առաջ: Շատերը՝ նույնիսկ լսեցի իրարու ըսելնուն, թէ՝ «Այս անհավատը ինչպէ՞ս կրցէր է ազատվիլ և ողջ մնալ»…
Սակայն և այնպէս, ոչ մեկը ձեռնարկ մը ըրավ ինծի չարիք ընելու: Իրենց խոժոռ հայացքներէն թեև կը նեղվէի, բայց կը սրտապնդէի ինքզինքս, որպէսզի վարժվեմ վերջապէս, քանի որ ստիպված էի կեանքի պայքարին և ապրուստի հոգսին համար դարձեալ իջնալ ասպարեզ ու գործ ունենալ իրենց հետ:
Առաջին անգամ գացի այրած խանութիս կողմը, որ մեր տունէն հեռու չէր: Ոչ միայն խանութը մոխիրի էր վերածված, այլև շրջակայ շատ խանութներ և տուներ ևս վառած էին բաւականին խոշոր տարածութեան մը վրայ:
Գլխիկոր յառաջացայ շուկային մէջէն՝ մինչև որ հասայ միւս նոր բացած վաճառատուների մոտ: Ասիկա այրած չէր թեև, սակայն շեն վաճառատունիս ներկայ վիճակը շատ վատ ազդեց սրտիս վրայ:
Թուրք խուժանը հարձակվել էր հարուստ որսին վրայ, ամեն ինչ կողոպտել ու միայն աղբակույտ մը կը մնար վաճառատան մէջ: Հուզված սրտով ներս մտայ և կ’ափսոսայի այդքան աշխատանքներով ձեռք բերած վաստակներս… Կը խորհէի, որ այլևս նորեն ոտքի կանգնիլ և նման դիրքերու հասնիլ՝ բոլորովին անհնար է ինձ, այն ալ՝ Թուրքիոյ մէջ, քանի որ ո՛չ կեանքդ քուկդ է, ո՛չ պատիվդ, և ո՛չ ալ վաստակդ քեզի չի պատկանիր:
Այլևս ի՞նչ սրտով քաջալերված գործի կրնայի լծվիլ… Տրտմութեամբ համակված կը մտածէի և երբեմն ոտքով անգիտակցաբար աղբակույտերը կը խառնէի, չեմ գիտէր՝ ինչու՞: Արդեօք գա՞նձ մը պիտի գտնէի… Ինչու՞ չէ… Իրավ որ ալ՝ մեկուն աղբերէն մէջէն ճերմակ մոմ մը մէջտեղ ելավ, որը, կ’երևի, չէին տեսեր: Ծռեցայ ու վերցուցի գետնէն և գրպանէս լուցկի մը հանելով՝ մոմը վառեցի ու վաճառատան շեմքին վրայ փակցուցի: Այս ձևը սնանկութեան նշան է մեր երկրի սովորութեանց համաձայն:
Անցնող-դարձող թուրքերը՝ տեսնելով, վահ-վահ կը խնդային վրաս ու կը ծաղրէին զիս, թէ՝ «Դուն մէջը ի՞նչ ունէիր: Թուրքերէն շահածդ միայն թուրքին տվիր»…
Կէս ժամու չափ մնացի հոն: Քովի դրացիները կուգային ու զիս իբրև թէ կը մխիթարէին ու կը քաջալերէին, որ նորէն սկսիմ: Անոնցմէ ոմանք ալ կ’այպանէին կատարված վայրագութիւններն ու թալանը, որ կը վերագրէին անպատասխանատու չէթաներուն: Կ’ուզէին կարծեցնել այս կերպով, թէ իրենք սուրբեր են և բոլորովին անմեղներ: Մինչդեռ իրականին մէջ՝ այդ եղեռնը միայն թուրք ժողովուրդի՛ն և իրենց էշրաֆներու՛ն կողմէ կանխատեսումով կազմակերպուած ու ծրագրուած էր:
Ջարդէն վերջ խղճամիտ ու աստվածավախ թուրք անձնավորութիւններ հաստատեցին բուն եղելութիւնը, թէ Մարզուանի թուրք էշրաֆն ու ժողովուրդը վրեժ մըն էր, որ լուծեցին Հայերէն, որոնք երկու տարի առաջ՝ Անգլիացիները երբ Մարզուան էին, կարգ մը մատնանշումներ ըրեր էին 1915-ի արհավիրքի կազմակերպիչ կարգ մը մարդոց նկատմամբ»…
«Ապագան մի դուռ է, Անցյալը նրա բանալին է»,- գրել է Վիկտոր Հյուգոն: Եվ մերօրյա փոթորկալից իրադարձությունների հորձանուտում հիշում ենք ու կրկնում, որ, իրոք, «Ապագան մի դուռ է, որի բանալին Անցյալն է»…
1921 թվականի Մարզվանի կոտորածների ականատես Նշան Զորայանի հուշերից ևս մի հատված՝ ստորև: Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
«…Վայրկեանները կարծես ժամերու չափ կ’երկարէին, մինչև որ վերջապէս փօլիսը՝ ընկերացած քրօջս և զարմիկիս հետ, որ այս հուշերը գրողն է, եկան ու զիս գտան կիսամեռ վիճակիս մէջ»:
Ահա՛, թէ ինչպէս ազատուած էր այս մարդը, որ ողջ մնացողներէն վեցերորդը եղավ: Անշուշտ, այս հաշիվէն դուրս են այն կարգ մը էրիկմարդիկը, որոնք նախապէս կա՛մ Ամերիկեան գօլէճի մէջ աշխատաւոր էին, և կա՛մ մի քանիներ ալ՝ ժամ առաջ հոն ամբաստանելով ողջ մնացած էին: Երբ փոլիսը լուրը բերավ, թէ վիրավոր մեկը ունիք հիվանդանոցը՝ հասկնալով, որ մօրեղբայրս է, անմիջապէս, քույրը՝ Մայրենին ալ հետս, զայն տեսնելու փութացինք: Տեսնելով զինքը երկարած — պառկած քուրջի մը կտորին վրայ՝ արյունով ներկված, շատ հուզվեցի: Ինքն ալ շատ հուզվեցավ, երբ մեզ տեսավ ու աչքերէն արցունքներ թափեցան դեմքին վրայ: Մենք ստիպվեցանք մեզ զսպել և քաջալերել զինքը… Ըսինք, որ ամեն ինչ վերջացած է, ինք ողջ է և մենք պիտի աշխատինք ամեն միջոցներով, որ վերքերը բուժվին, և ամեն ինչ մոռացութեան տրվի: Ինք չէր հուսար, որ կրնար բժշկվիլ: Ըսավ՝ «Գիտե՛մ, պիտի մեռնիմ, միայն թե, եթէ կրնաք, զիս մեր տու՛նը տարեք, գոնէ տունիս մէջը մեռած ըլլամ»…
Դարձեալ քաջալերեցինք զինքը, և ըսի, որ՝ քանի որ մինչև հիմա ողջ մնացեր է, բնավ պիտի չվախենա, մեր ձեռքերնուս եկած խնամքները պիտի կատարենք, և՝ «Ես վստահ եմ՝ տակաւին շա՜տ պիտի ապրիս»:
Անմիջապէս թևերը մտանք ու ոտքի հանեցինք զինքը: Վրայիս բաճկոնը հանեցի ու իրեն հագցուցի, ուզեցի շալակս առնել և այդպես տուն տանիլ: Բայց, ցավեր զգալով, չուզեց, որ այդպես տանիմ ու ըսավ, որ վար իջեցունեմ: Միայն թևերէն բռնեցինք և կամաց — կամաց քայլելով գացինք: Բարեբախտաբար, գտնված վայրը մեր տունեն հեռու չէր և մի քանի վայրկեանի ճամբան կէս ժամ դրինք մինչև տուն հասնելնիս: Տուն բերելով՝ մենք ալ ստիպվեցանք պառկեցնել չոր տախտակի բազմոցին վրայ:
Ն. Զօրայեանի մորեղբայրը՝ Հակոբ Քէլլեճեանը՝ վիրավոր տարիները հեռվում թողած
Մեր բակին մէջ շատ մը թռչունի փետուրներ թափված էին. հավաքեցինք զանոնք, բայց ինչի՞ մէջ լեցնէինք: Կողոպտիչները ամեն ինչ տարած էին… Աստին-անտին ինկանք ու պատռած, անգործածելի պարկ մը գտանք և, քիչ կարկատելով, լեցուցինք փետուրներն անոր մէջ և իբրև անկողին՝ տակը փռեցինք: Պէտք էր վերքերը լուալ ու մաքրել… Բայց ինչո՞վ… Ո՛չ ջուր տաքցընելու աման կար, և ո՛չ ալ՝ վառելանիւթ: Նախ դեղարան վազեցի ու վիրակապի ճերմակ փաթթոցք ու դեղեր առի և տուն վերադարձայ: Մինչ այդ՝ վառելու կտոր մը փայտ ճարած էինք: Կը մնար ջուր տաքցընելու աման մը գտնինք:
Միտս եկավ մեր դրացի թուրքը: Անմիջապէս վազեցի անոր մօտ, պատմեցի եղելութիւնը, խնդրեցի ջուր տաքցնելու աման մը փոխ տալ՝ վիրաւորին վերքերը լվալու համար: Մարդը ուզած ամանս ինծի բերելու ոտքի ելավ, բայց, նախքան այդ, ըսավ՝ «Զաւա՛կս, շատ ուրախ եմ, փա՛ռք Աստուծոյ, որ դուք ողջ-առողջ ազատուեցաք և ինծի ալ ազատեցիք մղձաուանջէ մը, որ երկու օրէ ի վէր սիրտս կը կրծէր: Այլևս խիղճս հանգստացած է, ուստի, այն ծրարը, որ ինծի վստահեցաք ու ձեռքովնիտ դրիք սա դիմացի դարակին մէջ՝ վերցուցե՛ք, որ ես հանգստանամ: Անկէ վէրջ՝ ուզած ամանդ կը ստանաս»: Ըսի թէ՝ «Պե՛յ պապա, ես ատոր համար չէ, որ եկայ ձեր քով: Հիմա ատենը չէ տակաւին ատոր մասին խորհելու և, նույնիսկ, շատ կը փափագիմ, որ ձեր մօտը մնայ այդ ավանդը ժամանակ մը, մինչև որ քիչ մը խելքերնիս գլուխնիս ժողվենք: Ձեր մօտ հազար անգամ ապահով է, քան մեր մօտ, որ ներկայիս պահելու տեղ մը անգամ չունինք»: «Ո՛չ,- ըսավ կտրուկ շեշտով մը,- այդ բանին համար առնես ու գրպանդ դնես, աճապարէ՛ ու երբե՛ք առարկութիւն մի՛ ըներ: Ես վայրկեան ավելի չեմ կրնար քովս վար դնել ձեր ավանդը և կ’ուզեմ, որ հանգստութիւնս վերագտնեմ»: Տեսայ, որ այլևս անհնար էր խոսք մը հասկցնել»…
«…Հակառակ իմ կամքիս՝ վերցուցի ծրարը: Երբ դարակէն հանեցի ու գրպանս տեղավորեցի՝ «Էլ — համտ-ալա՜հ»՝ «Փա՛ռք քեզ, Աստուա՜ծ» մը մրմնջեց ու ձեռքերը բացած դեպի երկինք նայեցաւ ու արաբերեն կարճ աղօթք մըն ալ ընելէ յետոյ, պօռաց կնօջը, որ ներս գայ: Քիչ յետոյ կինը ներս եկավ՝ գլուխը ծածկուած, որուն կ’ընկերանար իրենց ութ տարեկան աղջիկ թոռնիկը: Ջարդի օրերուն կինն ու թոռնիկը տանը չէին, ինչու որ՝ երկուշաբթի օրն իսկ, երբ սպանութիւններ տեղի կ’ունենար, թոռնիկը տեսեր էր մեկի սպանութիւնը պատուհանէն ու սաստիկ վախցեր, ատոր պատճառով մարդը խոհեմութիւն էր համարեր հեռացնել կինն ու թոռնիկը այս Հայկական թաղէն ու ղրկել զուտ թրքական թաղ մը՝ իրեն հայրենակիցներէն մէկուն տունը, որպէսզի չի տեսնեն նմանօրինակ սահմռկեցուցիչ դէպքեր…
Երբ կինը այդպէս ծածկված ներս եկավ, մարդը հրամայեց կնօջը, որ նախ գլուխը բանայ, ինչ որ ըսավ, որ՝ «Այս անձը այլևս իմ հոգեզավակս է և անկէ քաշվելու պետքը չի կայ»: Յետոյ կնօջը ըսավ, որ երթայ ու ջուր տաքցնելու պղինձ մը, ուրիշ աման մը՝ «լէկեն», ջուր լցնելու այլ աման մը, կտօր մը գործածուած օճառ և հիվանդին վրան ծածկելու բուրդե ծածկոց մը պատրաստէ և ինծի յանձնէ: Կինը դուրս եկավ՝ յանձնարարութիւնները պատրաստելու: Շատ զգացուած էի այս տարօրինակ բարի մարդուն զգացմունքներէն՝ մեզի հանդեպ, որ բացարձակապէս անծանօթ մըն էր իրեն: Ինչպէ՞ս բացատրէի այս մարդուն իմ փոխադարձ շնորհակալիքս, որուն նմանը հազվագիւտ էր իր ցեղին մէջ: Երբ կինը դուրս ելաւ սենեակէն՝ գրպանէս հանեցի ծրարը, որուն մէջի պարունակութիւնը թեև իմս ալ չէր ու կը պատկաներ մեր տան տիրուհիներուն, քոկեցի ու մէջի թղթադրամներէն մաս մը՝ ինչ որ ձեռքս եկավ, առանց համրելու առի ու աղջիկ թոռնիկին երկարեցի: «Ա՛ռ, ձագու՛կս,- ըսի,- մեծ հայրիկդ թող անուշեղեն և խաղալիք բերէ քեզի»:
Թոռնիկը, երբ տեսավ պանքնօթներու տրցակը, մեծ հօրը դարձավ և անոր երեսին կը նայեր՝ մեծ հօրէն այդ դրամները ստանալու հրամանին սպասելու ձևով մը: Իսկ մեծ հայրը՝ երբ տեսավ ձեռքիս մէջ բռնածս, սկսավ զիս ամչցնել, ըսավ՝ «Փա՜ռք Տիրօջ, իմ թոռնիկս պակաս բան մը չունի, ու ես կարող եմ անոր բոլոր ցանկութեանց գոհացում տալու: Եթէ իմ ձեռքէս բարիք մը գայ ընել որևէ մէկուն՝ զայն կ’ընեմ՝ առանց դույզն ակնկալութեան: Վարձատրուած բարիք մը բարեգործութեան կը դադրի՛, ուստի՝ պարապ տեղը մի՛ յոգնիք, թոռնիկս չի կրնար ընդունիլ նման նվեր մը, տեղադրէ՛ զայն ծրարիդ մէջ: Ես գիտեմ, թէ մանաւանդ հիմա, դուք որքան պետքը ունիք այդ դրամներուն, քանի որ բոլորովին կողոպտված եք: Ձեր առաջարկը մի՛ կրկնեք, ինչու որ՝ ստիպված պիտի ըլլամ մերժելու»:
Զարմացած երեսը կը նայէի և կը հիանայի այդ մարդուն ուղղամտութեան վրայ, որ, իրավ ալ՝ ոչ մէկ նիւթական ակնկալութիւն կը սպասէր ինձմէ»…
Ի վերջո համոզելով, որ նրա արած «մարդասիրական բարիքի» դիմաց իր երախտագիտության այդ նվերը չպետք է մերժի, քանզի իրեն «հոգեզավակն» է համարում, թոռնիկն արտոնվում է «նվերը ստանալու», ինչը որ վերջինս մեծ ցնծությամբ է ընդունում…
…«Հրաժեշտ առի իրենցմէն ու ինծի յանձնուած պիտույքներով տուն վերադարձայ: Անմիջապէս կրակ վառեցինք ու ջուր տաքցուցինք՝ նախ մարմինը լվալ-մաքրելու և վրայի արիւնոտ շորերը փոխելու դիտաւորութեամբ, որպէսզի բժիշկը կանչէի՝ վիզին ու դէմքին վրայի վերքերը ինքը զննէ ու կապէ:
Մարմնույն վրայի վէրքերէն ո՛չ ինքը դեռ լուր ուներ և ո՛չ՝ մենք: Ու երբ լվացինք արիւններէն՝ նկատեցինք, որ խեղճ մարդուն մարմնույն զանազան կողմերը սուրի ծայրով բացված քանի մը վերքեր ալ կան: Վրայի շապիկը վերքերուն բացվածքին փակած և բերանին գոցուցուած էր: Երբ մենք շապիկը թրջեցինք, որպէսզի փակած տեղերը թող տայ՝ տակէն արյուն դուրս գալ սկսեց: Մարմնույն այդ մասի վերքերէն մեկը քիչ մը վտանգավոր կ’երևար ինծի, քանի որ ամեն անգամ շունչ ըրած ատեն օդ կ’առներ-կուտար: Քույրը և միւսները գլուխնին և շուրթերին շարժումով ինծի հասկցնել կ’ուզէին, թէ ծանր է հիվանդը, իրենք հույս չունին, որ լուսացնայ, մանավանդ՝ ներկայ պայմաններու տակ, որ հիվանդանոց չի կար, որ փոխադրէինք: Իսկ մեր տուներուն մեջ հովը մէկ կողմէն կը փչեր ու միւս կողմէն կ’ ելլեր:
Շիտակը ըսելով՝ ես ալ հարիւրին՝ իննսուն, յուսահատ էի իր վիճակէն»…
…«Ես դուրս ելայ բժիշկը գտնելու: Կէս ժամ փնտրտուքէ մը յետոյ, վերջապէս, գտայ զայն և միասին տուն վերադարձայ»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Ն. Զօրայեանի վիրավոր մորեղբոր ընտանեկան լուսանկարներից՝ դեպքերից տարիներ անց՝ Ֆրանսիայում
Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատան» «Ղողանջներից» դրվագներ են մտաբերվում՝ ցեղասպանությունից հրաշքով մազապուրծ ականատեսների վկայություններն ընթերցելիս…
…«Կյանքում կան բաներ, որոնք չե՛ն քերվում,
Ինչպես չի՛ քերվում արյունը՝ սրտից
Կամ գույնը՝ վարդից:
Կյանքում կան բաներ, որոնք չե՛ն ներվում
Ինչպես դրացուն,
Այնպես էլ համա՛յն մի ժողովրդի:
Չի ներվում և այն,
Ինչը կոչվում է՝ Առավելություն»…
1921 թվականի ամռանը Մարզվանում Հայերի հանդեպ իրականացված կոտորածների ականատես Նշան Զորայանի հուշերից ևս մի հատված՝ ստորև…
Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
«Սանիկս՝ Երուանդը, իրավ ալ, սպանված էր իր անխորհուրդ արարքին հետևանքով, իսկ մօրեղբա՞յրս, իրականին՝ մօ՛րս մօրեղբայրը… Ան ողջ մնացած էր հրաշքով և այսօր ալ տակաւին ողջ է ու կբնակի Փարիզի Իսի լե Մուլինօյի արվարձանին մէջ և փոքրիկ անձնական տուն մ’ալ ունի… Առաջին կինը և զավակները՝ Ընդհանուր պատերազմին տեղահան ելած և բոլորն ալ կոտորված՝ Ֆրանսա գալով մօրեղբայրս կրկին ամուսնացած՝ երկու աղջիկ ու մեկ ալ զավակ ունի:
Նշան Զօրաեանի մոր մորեղբայրը՝ Հակոբ Քելլեճեանն իր ընտանիքով
Վերհիշեմ, թե մօրեղբայրս ուրիշ երեք ընկերներու հետ բռնված և սպաննելու տարած էին հինգշաբթիէն ուրբաթ լուսնալու գիշերը՝ այն պահուն, որ ես թաքստոցէս իջնալով՝ գօմիսէրին տունը գացած էի: Երկուշաբթի, երբ մենք ճարահատ փախուստի դիմել ստիպուեցանք, մօրեղբայրս նախընտրեց մեզի դրացի Կարապետ աղային տունը երթալ ու անոնց հետ պահվիլ: Իրավ թե՝ տեղեակ էր, որ Կարապետ աղան զօրաւոր թուրք պաշտպաններ ունի, քանի որ 1915 -ի տեղահանութեանը իր այդ պաշտպան թուրքերուն միջոցով էր, որ զերծ մնացած էր ամբողջ ընտանիքով…
…Յակոբ Քելլեճեան՝ յուսալով, որ անոնց միջոցով կրնայ թերևս ազատվիլ, գացած էր Կարապետ աղայի տունը: Բայց այս անգամ իր պաշտպան ու բարեկամ ճանչցած վստահելի թուրքե՛րն էին, որ փորձած էին առաջին հարվածը իրենք տալու. դեպքին սկզբնավորութեան օրն իսկ եկած ու ահագին դրամ պահանջած էին որպէս փրկագին: Ճարահատ մարդը կուտայ դրամները և կ’աղաչէ, որ գոնե պաշտպանեն զիրենք: Բայց, ի վերջոյ, այդ իբրև թէ բարեկամ կարծած թուրքերու մատնանշումով, այս ընտանիքն ալ՝ միւս բոլոր Հայ ընտանիքներուն նման, յարձակումներու ենթարկուած ըլլալով, Կարապետ աղան, իր երկու զավակները և մօրեղբայրս՝ Յակոբ Քելլէճեան, կը ստիպուին իրենց ձեղնայարկը պահուիլ, որտեղ շատ տառապանքներ քաշած էին մինչև հինգշաբթի իրիկնադեմ, որոնք զանց կ’առնեմ այստեղ կրկնել:
Հինգշաբթի կէսօրէ վերջ, այս չորս հոգին՝ հետապնդուելով միևնույն բարեկամ ճանչված թուրքերէն, իրենց թաքստոցէն երևան կը հանվին, անոնց ձեռքերը ետևնին կապելով դուրս կը հանեն ու դիմացի կողմը՝ մեր տունը կից պարապ տան մէջ կը բանտարկէն: Հոն ոտքերնին ալ չուանով պինդ մը կապկպելէ վերջ՝ դուռն ալ ամուր մը կը գոցեն, կ’երթան՝ գիշերը տանելու և քաղաքէն դուրս սպանելու դիտաւորութեամբ: Թերևս լսած ըլլալով ազատումի հրամանի մը ժամանումը, իրկունը ուշ ատեն կուգան ու ոտքերնուն կապերը քոկելով՝ առջևնին կը խառնեն և գիշերուան մութին քաղաքէն դուրս կը տանին, ուրտեղ կը հոսեր պզտիկ գետակ մը: Հոնտեղ հասնելէ յետոյ կը վերցնեն ու, իրենց ահագին սուրերը մերկացնելով՝ առաջին անգամ Կարապետ աղային 35 տարեկան տղուն առաջ կը քաշեն ու վրայի հագուստները հանել կուտան ու, գետին տապալելով, կսկսին դանակի հարուածներով ջախջախել գլուխը: Հայրը և եղբայր՝ այս տեսարանէն սահմռկած, կը սկսին վայնասուններ հանել: Սակայն թուրքերը նույն պահուն առաջ կը քաշեն մյուս եղբորը, որ հազիվ քսան և հինգ տարեկան մը կ’ըլլար: Անիկա ալ՝ միւսին նման, կը մերկացնեն ու հօրը աչքին առջեւ անոր ալ գլուխը կտոր — կտոր կ’ընեն: Կարգը կուգայ տարիքաւոր ու ծէր հօրներնուն, որ արդեն նվաղած և գետին ինկած էր: Մօրեղբայրս կը պատմեր, որ այս անգամ՝ հագուստները մերկացնելով, շատ լուտանքներ թափեցին հեգ մարդուն հասցեին՝ «Անհավա՛տ շուն, — կ’ըսէին, — կը կարծէիր, թէ թուրք անունին տակ ծածկվելով պիտի կրնայիր օձիքդ ազատե՞լ մեր ձեռքէն: Մենք քեզ և քեզի նմանները շուտունց ճանչցած ենք, ձեր պատեանին տակ ծածկված օձեր էք և ձեր գլուխները պետք է այսպես ջախջախել, ինչու որ՝ երբ առիթը ունենաք՝ սովոր եք թունավոր ակռաներով խայթել մեզ, ինչպէս որ տեսանք Անգլիացիներուն հօս գտնուած ժամանակը: Հիմա ձեր այդ Անգլիայի բարեկամները թող գան ու ձեզ ազատեն մեր վրիժառու ձեռքէն»… Ի՜նչ քստմնելի հայհոյութիւններ կ’ ելլէին իրենց գարշահոտ բերաններէն… Հայհոյութիւններ, որոնք թրքական լեզուին միայն յատուկ ջարդ մըն է, ո՛չ կրօնքի կը խնայէն և ո՛չ ալ ընտանեկան պատիվ: Իրենց սրտերու ամբողջ մաղձը կը թափէին մեր վրայ: Խեղճ մարդը այս ամենու պատասխան բաներ մը կը մտմտէր, բայց՝ բոլորովին անհասկանալի: Լեզուն բռնուած էր ու անհնար էր որոշ բան հասկցնէր: Դահիճները՝ «Հերի՛ք մռլտաս, անհավա՛տ շուն» ըսին ու կուրծքին բռունցքի հարուածներով զայն ալ գետին տապալեցին՝ երկու տղոցը անշնչացած դիակներուն քով, սկսան հարուածներ տեղալով անոր ալ գլուխը ջարդ ու փշուր ընել… «Այլևս,- կ’ըսէ,- կարգը եկած էր ինծի: Տեսնելով՝ ո՛չ աղերսանք օգուտ մը պիտի ունենայ և ո՛չ ալ՝ ազատուելու ճար մը մնացած, երբ ինծի մօտեցան, որևէ փորձ մը չ’ըրի այս անգութ շուներէն գութ հայցելու, և ինքնիրենս պառկեցայ գետին ու գլուխս երկարեցի, որ վայրկեան մը առաջ լրացնեն իրենց դիվային նախճիրը:
Իմ միակ վերջին խօսքս իրենց եղավ՝ «Մէկ հօգիի մը համար ձեզի որևէ աղաչանք մը չունիմ»… Ասկէ անդին այլևս ոչինչ կը հիշեմ…
Թուրքերը սկսեր են իրենց դանակի հարուածները… Բայց, փոխանակ իմ ալ գլուխս ջախջախելու՝ նման միւսներուն, իրենց հարուածները չորս անգամ իջեցուցեր են վզիս երկու կողմերուն: Հարվածներուն հետևանքով առաջ եկած արիւնահոսութենէն ու թեթեւ մութէն էր և որ ալ հարուածները ծոծոսկրիս հասած էին՝ այլեւս մեռած կարծելով՝ մի քանի սուրի ծայրի հարուածներ տուէր էին մարմնիս զանազան կողմերը, շորերս ժողվելով, ինծի ձգած, գացած էին…
Երկար ժամեր անզգայ, երեք դիակներու մէջտեղ արյունլվայ ինկած մնացեր եմ: Դեռ առաւօտը լուսացած չէր, երբ առաջին անգամ զգացի, որ դեռ մեռած չեմ:
Սոսկալի դող մը պատեց զիս. ունեցած արիւնահոսութենէն սոսկալի կը մըրսէի և ակռաներս, իրոք, կը կափկափէին… Գլուխս վերցուցի, ձեռքերով շոշափեցի վէրքերս և հասկցայ, որ ահագին բացուածքներ կան վիզիս երկու կողմերը: Դեռ մարմնիս վրայ միւս վերքերը չէի զգար: Ձեռքերս երկու կողմերս երկարելով հասկցայ, որ միւս ընկերներուս դիակները տակաւին տաք են: Ուստի ջանացի օգտվիլ դիակներու տաքութիւնէն ու մոտեցուցի դիակները իմ ինկած տեղս՝ այսպէս քիչ մը օգտվելու անոնց տաքութենէն:
Շուները մեզմէ քիչ մը հեռու դիրք բռնած կը կաղկանձէին, բայց մեզի չէին մօտենար: Կ’երեւի զգացեր էին մեզմէ մեկուն ողջ ըլլալը, այլապէս, իհարկէ, պիտի փորձէին մեր դիակները փորոտել… Այսպէս մնացի ես դիակներուն մէջ՝ մինչեւ արշալոյսը ծայր տուաւ…
Խելքս քիչ մը վրան գալէն ի վեր, ամբողջ երկու ժամու չափ մնացի այդ դիրքին մէջ: Մեռնողներն այլևս պաղած էին, ու ես ալ կը դողայի ցուրտէն… Լույսը բացուած էր և բոլորտիքս սկսայ տխրութեամբ տեսնել, սակայն, դեմքս և աչքերս արիւնի պաղած լերթերէն բոլորովին ծածկված՝ կ’արգիլէին թէ՛ հստակ տեսողութեանս և թէ՛ ազատ շնչառութեանս:
Վրաս մնացած շապիկին վարի մասովը աշխատեցայ քիչ մը մաքրել դեմքս, սակայն, փոխանակ քիչ մը կարենալ մաքրելու, ավելի գէշ նեղութիւն զգացի. չէի նկատեր, որ շապիկիս կամ շապընկերիս վրայ ճերմակ ու մաքուր տեղ մը չէր մնացեր: Տանջանքից աչքերս գոցված էին ու չէի կրնար բանալ: Հանկարծ մտաբերեցի, որ մեզ բերած վայրը պզտիկ հոսող ջուրի առվակի մը մօտն էր, և իմ կեցած տեղէս քիչ մը վարը կը գտնվեր: Կարծէս լույս մը ծագեց վրաս… Արդեն սաստիկ ծարավ մը ալ կ’զգայի: Երբ հոսող ջուրը միտքս եկավ՝ կարծէս վրաս արտակարգ ույժ մը զգացի, ու ինքզինքս քաշկռտուելով՝ դեպի ցած սողացի, մինչև որ ջուրին հասայ:
Մէկ ձեռքով գլուխս բռնած՝ սկսայ միւս ձեռքովս աչքերս ու դեմքս լուալ: Աչքերս բացուեցան, բերանս ալ աղվոր մը լվալէս վերջ մեկ ձեռքիս ափովը խմեցի այդ պաղուկ ջուրը և պապակս հագեցուցի: Հոգս չէր, թէ այդ վազող ջուրը քաղաքին աղտոտութիւնները քշող ջուրն եղած ըլլար… Զգացի, որ վրաս բավականին մը ույժ եկավ և ուզեցի ոտքի կանգնել՝ չորս կողմս դիտելու համար: Բայց, հազիվ ոտքի ելած, տեսայ, որ գլուխս սոսկալի կը դառնար՝ ջրաղացին քարին նման: Ստիպված նորէն նստեցայ: Մեռելները հազիվ հինգ մեթր հեռավորութեան վրայ կը գտնվէին: Քիչ յետոյ նկատեցի, որ սպանված տղոցը մեկուն մեջքի գոտին դիակի քովն է, և չէին տարած:
Հակոբ Քելլեճեանը՝ նկարագրվող դեպքերից տարիներ անց՝ Ֆրանսիայում
Դարձեալ գետինները ճանկըռթելով վեր ելայ ու յաջողեցայ վերջապէս գոտին ազատել մեռելին մեջքէն: Այս գոտին ինծի շատ պետքական եղավ, ինչու որ՝ զայն ազատ մը փաթթելիս վիզս, որ տակաւին կ’արիւնէր, այսպէսով կարծես թէ գլուխս ալ քիչ մը հաստատակամ եղավ իրանիս վրան և գլխի պտույտս ալ զգալի չափով մը հանդարտեցավ: Արևը ծագած էր: Մի քանի թուրքեր մէջտեղ ելան, որոնք այգիները կ’երթային՝ աշխատելու համար՝ իրենց գործիքներով: Զիս նստած տեսան՝ երեք մեռելներուն քով և անմիջապէս ինծի մօտենալ սկսան: Մեջերնուն մեկը՝ տեսնելով, որ ես ողջ եմ մնացէր, կուզէր զիս սպաննել տեղն ու տեղը, ըսելով թէ՝ «Անհավատ շունը դեռ ողջ է մնացէր»: Սակայն մեջերնուն մեկը, որ ավելի տարիքոտ կ’ երևար, արգիլեց իր ընկերները՝ ըսելով. «Ձգեցե՛ք այլևս այդ խեղճը: «Աստծոյ ողջ ձգել կամեցածը» կրկին սպաննելը շատ մեծ մեղք է», որուն վրայ միւսներն այլեւս չի համարձակվեցան իրենց չար դիտաւորութիւնը գործադրել: Աղաչեցի այդ մարդուն, որ ինծի մօտակայ ծառէն գավազան մը կտրեն՝ ձեռքիս նեցուկ բռնելու համար: Խնդրանքս կատարեցին ու ծառէն գաւազան մը կտրելով՝ իմ մօտս նետեցին՝ առանց քօվս մօտենալու, և իրենք հեռացան գացին իրենց գործին: Այլևս հոն մնալ չէր ըլլար. ոտքի ելայ՝ մեկ ձեռքս գաւազանը բռնած ու միւս ձեռքովս ալ՝ գլուխս ու քաղաքին ճամբան բռնեցի՝ առանց գիտնալու, թէ ջարդը վերջանալու հրամանը յայտարարուած է:
Միայն շապիկ մը և անդրավարտիք մը ունէի, որոնք բոլորովին արնակարմիր էին: Ճամփին վրայ դարձեալ քանի մը անգամ թուրքերու հանդիպեցայ: Եղավ, որ ուզեցին զիս մեռցնել, բայց այս անգամ ալ քիչ մը խորամանկութեան դիմեցի՝ ըսելով. «Բարեկամնե՛ր, ես անհաւատ մը չեմ, ես ալ ձեզի պէս թուրք մըն եմ. զիս Հայ կարծելով բռնեցին և այս վիճակին ենթարկեցին: Գթացե՛ք ինծի և օգնեցե՛ք ինծի կառավարութիւն տանելու, ես ալ ձեզ նման թլփատուած մըն եմ, եթէ չեք հավատայ խոսքերուս», (Առաջին մեծ պատերազմին բռնի թրքացուցած և թլփատած էին զինքը): Այս խոսքերուս հավատացին ու ձեռք չի զարկին, ըսելով՝ «Ինչ որ ալ եղած ըլլայ՝ արդեն կիսամեռ է, ձգենք զինքը՝ թող իր գլխուն ճարը նայի»:
Այս կերպով մինչև քաղաք հասայ, ուր ոստիկան մը զիս տեսնելով՝ մօտեցավ ու թևէս բռնելով ըսավ, թէ՝ «Ո՞ր աշխարհքէն կուգաս»: Ըսի՝ «Արդեն կը տեսնես, պատասխանելու պէտք չի կայ»: Ոստիկանը խնդաց ու ըսավ. «Այս կը հասկնամ, զէվվա՛լը (անբախտ) մարդ, եկուր հետս՝ քեզ նախ մօտիկ դեղատուն մը տանիմ, որպեսզի վերքերուդ նայի»:
Այսպէս ոստիկանը մեկ թևս մտած, միւս ձեռքով ալ գաւազանին օգնութեամբ կամաց-կամաց հասանք դեղարան: Ճամբան հետաքրքիր թուրքեր իմ անձիս կը դիտէին՝ զարմանալով, թէ ինչպէ՛ս ողջ մնացած էի:
Դեղագործը, երբ զիս այդ վիճակին մէջ տեսավ, ինքնիրենը կարող չի զգալով նման վերքերու անձամբ դիպչելու, ըսավ, որ քիչ մը նստիմ դռան քով՝ «մինչև որ բժիշկը կանչել տամ և միասին քննենք վերքերդ ու համապատասխան դեղեր տանք»: Աթոռ մը դուրս բերավ և դռան քով նստեցուց: Մինչև ես երեսս դէպի արևը նստած, քիչ մը արևուն տաքուկ ճառագայթներէն կ’օգտվէի, մեյ մ’ալ կուրծքիս խոշորկէկ քարի հարուած մը ստացայ, որը նստած տեղէս զիս սաստիկ ցնցեց ու պոռալ սկսայ: Թաղին թուրք լակոտները՝ հավաքված էին շուրջս ու քարերով կ’ուզէին զիս սպաննել՝ միշտ միևնույն հանգերը կրկնելով, թէ՝ «Գեավուրը («անհավատը») ողջ է մնացեր տակաւին, պէտք է մեռցուցենք»:
Երբ ես ուժգին պոռացի՝ դեղագործը անմիջապէս դուրս եկավ և հարցուց, թէ ի՞նչ եղավ: Ըսի իրեն, թէ՝ «Չե՞ս տեսներ, սա լակոտները կուզեն զիս քարերով սպանել»: Դեղագործը խստիվ հանդիմանեց թուրք լաճերը ու հրամայեց, որ հեռանան ու զիս ալ՝ տեղէս հանելով, ներս տարավ, որպէսզի զերծ մնամ անպատեհութիւնէն:
Վերջապէս եկավ բժիշկը, որ մեզի ծանօթ տօքթօր Ռեմետ էֆենտին էր ու, ինծի տեսնելով ճանչցավ: «Ա՜հ,- ըսավ,- արքայութիւնէն ետ վերադարձողը դու՞ն ես, Մեծ աղա, ի՞նչ կայ — չի կայ միւս աշխարհը»… Կարեկցական ժպիտով մը դեղագործին դառնալով՝ ըսավ, որ քոկէ վիզս փաթթված գօտին: Վերքերս լուռ մը քննեց ու, լվալ տալէ վերջը, զարմանքով յայտնեց դեղագործըին, թէ՝ թեև ծանր են վերքերը, բայց վտանգավոր տեղերու հանդիպած չեն հարվածները: Լավ փանսման (վիրակապ, Կ. Ա.) մը լցավ ու կապեց վերքերս և ըսավ, որ եթէ լավ դարմանում մը ըլլայ՝ կրնայ բժշկվիլ: Յանձնարարեց, որ հիվանդանոց փոխադրեն զիս ու գնաց: Ես նորեն նստայ աթոռի մը վրայ ու կը յուսայի, որ զիս հիվանդանոց պիտի փոխադրեն: Բայց մի՞թէ գոյութիւն ուներ նմանօրինակ հաստատութիւն մը Մարզուանի նման յետամնաց գիւղաքաղաքին մէջ: Կուսակալանիստ քաղաքներու մէջ անգամ նմանօրինակ թուրք բարեգործական հաստատութիւն մը չէր գտնվէր և, եթէ կային ալ, անոնք Հայերէ բռնագրաված հաստատութիւններ էին Ընդհանուր պատերազմի ժամանակ:
Մարզուանի մէջ Ամերիկեան գօլէճին հիվանդանոցն ալ ամերիկացիներուն, իրենց սաներուն ու պաշտօնեայ հիվանդներու համար էր միայն:
Մարզվանի Ամերիկյան կոլեջը
Դեղագործը լուր ղրկած էր ոստիկանութեան, որ գան զիս հիվանդանոց փոխադրեն:
Բավական սպասելէն յետոյ փօլիս մը եկավ ու ըսավ ինծի, որ ընկերանամ իրեն՝ հիվանդանոց երթալու: Թեւս մտավ ու զիս տարավ Հայու պարապ տուն մը, որ իբրև թէ հիվանդանոցի պիտի ծառայէ: Տախտակէ բազմոցի մը վրայ քուրջ մը փռեց ու զիս վրան պառկեցուց: Ըսավ, որ վերջը ինծի նայող պիտի գար ու, դուռը վրայէս գոցելով, ինք ելավ գնաց: Դռան վրայ կավիճով գրված էր՝ «Հիլալը Ահմետ խասթահանէսի» — «Թուրք Կարմիր մահիկի հիվանդանոց»: Ահա՛, այս էր թրքական տիպար հիվանդանոցը, ուր զիս տարած էին:
Նույն օրը, ըլլայ կառավարութեան, ըլլայ առողջապահական հիմնարկութենէ մեկը չէկավ, բացի թուրք դրացի կնօջմէ մը, որ տեսեր էր զիս այդ տունը բերելնին: Ըլլայ հետաքրքրութենէն թէ խղճահարութենէն՝ այդ բարի կինը եկավ մօտս ու վիճակս հարցունելով՝ խղճահարեցավ ինծի: Աղաչեցի այդ կնօջ, որ ինծի աման մը ջուր բերէ, ինչու որ շատ կը տանջվէի ծարավէս: Կինը՝ մեկնելէն քիչ յետոյ ամանով մը ջուր, աման մը թարմ մածուն և գդալ մը բերավ ու ըսավ. «Ա՛ռ, այդ մածունը կե՛ր ու ծարավդ կտրէ՛, ես երեկոյին աման մը ևս կը բերեմ»:
Ինծի կարծես աշխարհի ամբողջ հարստութիւնը արժեց այդ աման մը մածունը և անհագօրեն կերայ մինչև հատնիլը, վրայեն ալ ջուր խմեցի և նոր աշխարհ եկածի պէս, սկսավ քիչ-քիչ ուժ գալ վրաս: Երեկոյեան, իրավ ալ, նույն դրացի կինը աման մը մածուն ևս բերավ, որուն կեսը երեկոյին կերայ ու մնացեալը պահեցի շաբաթ առավօտեան:
Շաբաթ կէսօրը անցած էր, երբ զիս հոս բերող փօլիսը կրկին երևացավ և ինծի ասեց, թէ Հայերու կին մարդիկը և մի քանի ալ էրիկ մարդիկ՝ Հայոց եկեղեցի բերված են, ուրկիս ալ՝ իրենց տուները վերադարձած: Ինծի հարցուց, թէ մեկը չունէ՞ի ջարդէն առաջ, ըսի, որ Քելլիճեան Մայրենի անունով քույր մը և ազգականներ ունէի, բայց ինչ ըլլալնին չե՛մ գիտէր: Աղաչեցի, որ երթայ և փնտռէ ու, եթէ անոնցմէ ողջ մնացող կայ՝ լուր մը տայ իմ մասին, ու քովս բերէ: Բնակած տուներնուս հասցեն ալ տվի, որ մեր տունը երթայ և եղելութիւնը իրենց տեղեկացնէ: Փօլիսը մեկնեցավ ու ես անհամբեր լուրի մը կը սպասէի… Վայրկեանները կարծես ժամերու չափ կ’երկարէին, մինչև որ վերջապէս փօլիսը՝ ընկերացած քրօջս և զարմիկիս հետ, որ այս հուշերը գրողն է, եկան ու զիս գտան կիսամեռ վիճակիս մէջ»…
19-րդ դարի վերջերից օսմանյան կայսրության տարածքում Հայերի հանդեպ իրականացված ցեղասպանական քաղաքականությունը շարունակվեց երիտթուրքերի ու նրանց հաջորդած քեմալականների կողմից (հետագայում՝ նույնպես): Ու մինչ օրս միջազգային իրավունքի տեսակետից ըստ արժանվույն չեն գնահատվել ու պատժվել ցեղասպաններն իրենց հետնորդներով (անցյալի ու մեր ժամանակների իրենց իրավահաջորդներով)…
Շարունակելով 1921 թվականի հուլիսի 23-ից Մարզվանում սկսված կոտորածների մասին ականատեսի՝ Նշան Զորայանի հուշերը՝ մի հատված ևս՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում)…
«ՇԱԲԱԹ… Շաբաթ առաւօտ բանտին մէջ թիվով հինգ հոգի Հայ հավաքուած էինք, որ մնացորդն էինք ութ հարիւրի հասնող այր ու կին բնակչութեան: Բոլորը սպաննած էին զանազան տեսակ խժդժութիւններով, շատերն ալ ոչխարի նման մորթած էին տան մը գետնափոր հարկին մէջ, ոմանք՝ հրդեհներու կրակին մէջ նետած ու ողջ-ողջ այրած էին: Մի քանի հատ փախչիլ փորձողները միայն գնդակով սպանուած էին, ինչու որ կը նախընտրէին փամփուշտ մը չը ծախսել: Չվանով խեղդամահ եղող կիներու թիվն ալ քիչ չէր, որոնք խաբուած էին, թէ դրամ տալով պիտի ազատուէին: Ատոնց մէկ հոգի մենք ականատես եղանք: Ողջ մնացող մէկ հոգի մը միայն շաբաթ կէսօրէ վերջ գտանք, որ թեև իր ընկերներուն հետ մորթուած, բայց մեռած չէր:
Մարզվանում «մորթված, բայց չմեռած Հայը»
Այս մարդուն պատմութիւնն ալ առանձին պիտի հիշեմ իր կարգին: Ուրեմն, այս անօրինակ ջարդէն, որ մեկ շաբաթ տևեց, միայն վեց հոգի ազատուած էինք՝ ամեն մեկս՝ հրաշքով…
Մեր գտնված բանտը կը գտնվեր կառավարութեան շենքին ետևը, որ բաժնված էր ընդարձակ պարտեզով մը: Մենք կարող էինք բանտի բակէն տեսնել՝ ինչ որ տեղի կ’ունենար պարտեզին մէջ, նոյնիսկ կարելի էր կառավարական շենքը մտնող-ելլողներն ալ մասամբ տեսնել: Շաբաթ առաւօտը կառավարութեան շենքին մէջ եռուզեռ մը կար, ու սպասավորները հապճեպով պարտեզին մէջ պատրաստութիւններ կը տեսնէին: Աթոռներ ու նստարաններ շարեցան ու առջևներն ալ՝ սեղաններ, որոնց վրայ գավաթներ և զովացուցիչ ըմպելիքներ ու շիշեր ալ դրուեցան: Մենք անանկ հասկցանք, որ, անպատճառ, Մարզուան հանդիպող հյուրերու ընդունելութեան համար պատրաստութիւն մը կը տեսնեն: Քիչ վերջ տեղեկացանք, որ Անգարա հրամայած է եղեր Ամասիայի մխթասարըֆին, որ քննութիւն բանայ Մարզուանի մէջ գործուած ոճիրներուն ու խաղաղութիւնը վերահաստատել այս քաղաքին մէջ: Մխթասարըֆին այդ հրամանին համաձայն՝ Ամասիայէն կը ղըրկէ բարձրաստիճան մի քանի անձնաւորութիւններ, որոնք կը բաղկանային քաղաքային, կրօնական ու զինվորական անձերէ: Ասոնց պաշտոնն է եղեր քննել դեպքերը ու պատասխանատուները, և կարգը վերահաստատելով՝ վերջ դնել սանձարձակ խժդժութեանց: Հյուրերը եկան և աթոռները գրավեցին: Տեղւոյն կառավարութեան պաշտօնեաները, ժանդարմա կոմանդանին և կոմիսէր Հաճի էֆենտին սեղաններուն միւս կողմի նստարաններուն վրայ նստեցան: Հիսունի չափ ոստիկան զինվորներ՝ պաշտօնապէս զինված, պարտէզին մէկ կողմը շարված երկու կարգի վրայ՝ կը սպասէին:
Սովորական ձևակերպութիւններն ընելէ վերջ՝ հյուրերուն սուրճ հրամցուցեցան, ուրկէ վերջ միայն հարց ու փորձերը տեղի ունեցան, որոնք մէկ ու կէս ժամ տևեցին: Մենք կը տեսնէինք, որ քարտուղարներ կ’արձանագրէին բոլոր եղած հարց ու պատասխանները:
Այլևս որոշ էր մեզ համար, որ եկողները քննիչ հանձնախումբ մըն էին: Ինչե՞ր հարցուցեցան ու ի՞նչ պատասխաններ ստացան՝ այդ մենք չէինք գիտեր և հետագային ալ չի կրցինք գիտնալ, բացի այն իրականութենէն, որ խաղաղութիւնը վերահաստատվեցավ, Հայերու գրավված տուները վերստին պարպվելով տէրերուն հանձնվեցան ու այս գործված անգութ ոճիրներուն իբրև պատիժ՝ միայն տեղւոյն գայմագամը պաշտօնանկ եղավ: Միւս գլխաւոր պատասխանատուները երբե՛ք ալ չի պատժուեցան, ինչպէս Հայկական մեծ սպանդի ոճրագործները…
Երբ իրենց ժողովը վերջացավ, գօմիսէրը՝ մի տասնեակ զինված ոստիկաններ հետը առած, բանտը եկան և մեզ՝ հինգ Հայերս կանչելով, պարտէզ առաջնորդեցին: Ամասիայէն եկած բարձր պաշտօնատարներ ոտքի մեզի կը սպասէին:
Ամասիան՝ Փոքր Հայքի հայտնի գավառը, նաև հույն աշխարհագրագետ Ստրաբոնի հայրենիքն էր (լուսանկարներում՝ նրա հուշարձանն Ամասիայում)
Երբ դուրս ելանք՝ մեզի զեկուցում մը չ’ըրին, այլ մեզ երկու կողմերնիս զինուած տասնեակ ոստիկան զինվորներ շրջապատեցին, գօմիսէրն ալ միասին ու մեզի հրամայեցին, որ քալենք… Չէինք գիտէր, թէ մեզ ու՞ր պիտի տանին. մեր ետեւէն ալ բարձր պաշտօնատարները կը հետեւէին: Մեր խորհուրդները հազար ու մէկ եզրակացութիւններու կը մղէին մեզ՝ դեպի ազատութիւ՞ն, թէ՞ դեպի մահ կ’երթայինք…
Դրվագներ՝ Մարզվանից
Այսպէս անտեղեակ մեզի վիճակուած բախտին՝ կը քայլէինք քաղաքին մէջին երկարող և դեպի զօրանոց տանող ճամբայէն, որուն վրայ խճողուած էր թուրք հետաքրքիր ժողովուրդը, որոնց ուշադրութեան առարկան մենք էինք՝ թէ քանի՞ հոգի ենք ողջ մնացածներս և ովքե՞ր ենք… Մեկը չէր մօտենար մեզ և որևէ խոսք մը կամ արտահայտութիւն մը չէր ընէր մեր ճամբու ընթացքին: Իսկ մենք՝ գլուխներս կախած ու մեղապարտ ոճրագործներու նման, պաշարված երկու կողմէն զինուած ոստիկաններով, կը քայլէինք մինչև որ քաղաքէն դուրս ելլելով վերջապէս հասանք զորանոցներուն առջև: Զորանոցներն ալ շրջապատված էին կանգնած պահակ զինվորներով:
Հ. Մանիսաճեանի տպագրած՝ 1906 թվականի մի բացիկ՝ Մարզվանի զորանոցի բացման օրվան նվիրված
Հոն մեզ հինգս կեցուցին: Ամասիայէն եկած քաղաքային պաշտօնեաներէն մեկը՝ առաջ գալով, մոտեցավ մեզի և հրամայեց ոստիկաններուն, որ բացվին ու հեռանան մեր մօտէն:
Երբ բաւական մը հեռու գացին ու կեցան զինվորները՝ խոսքը մեզի ուղղելով ըսավ. «Զավակնե՛ր, ինչպէս բոլոր պատերազմի պարագայներուն կը պատահի, այս անգամ ալ անարդարօրէն և առանց կենտրոնի կառավարութեան գիտութեան՝ կամաւորներէ կազմված չէթաներու խումբեր կամայականօրեն ոճիրներ գործած են ձեզ՝ Հայերուդ հանդէպ: Իհարկէ, պատասխանատուները խստիվ պիտի հետապնդվին: Մեր բարեխնամ կառավարութիւնը Հայերու համար եղած այս զուլումին համար շատ ցավ զգացած է, սակայն երբէք չէր նկատած, որ այս տեսակ անպատեհութիւն մը կրնար տեղի ունենալ, որով ձեռք առնված ըլլար պէտք եղած նախազգուշութիւնները՝ արգելելու այդ կամավոր և օրէնքներ չի գիտցող արարքները: Բնական է, այդ մասին կառավարութիւնը քննութիւն մը բացած է և, վստահաբար, պիտի պատժվին արված անկարգութիւնը տեղի ւվող հանձնապարտները: Ասկէ վերջ՝ ձեզ՝ Հայերուդ համար այլևս որևէ վտանգ գոյութիւն չունի: Ձեր և ձեր ընտանիքներու ապահովութիւնը երաշխավորված է և դուք խաղաղ սրտով պէտք է վերադառնաք ձեր տուները՝ ձեր սովորական խաղաղ կեանքը շարունակելու: Թուրքերու կողմանէ գրաված Հայ տուները անհապաղ պարպվելու և իրենց տէրերուն հանձնելու հրամանը տրվեցավ: Մենք ձեզ հոս բերինք, որպէսզի հոս հավաքած Հայ կիներն ու մանուկները ձեր հոգածութեան հանձնենք, և դուք պէտք է ասոնք առաջնորդեք ուղղակի ձեր եկեղեցին, որտեղ արդեն հավաքված է թալանված գույքերէն մաս մը: Այդ գույքերն իրենց տէրերուն պէտք է հանձնվին արդարութեամբ՝ ձեր միջոցով, ու դուք զանոնք պիտի առաջնորդիք իրենց տուները: Ի հարկին՝ ամբողջ ոստիկանութիւնը ձեզ պիտի տրամադրվի՝ եթէ արգելքի մը առջեւ գտնվիք: Ուրեմն, աղօթեցե՛ք Աստծոյ մեր արդարադատ կառավարութեան համար և այս վայրկեանէն սկսեալ՝ ազա՛տ եք»:
Քար ինկավ մեր սիրտներուս վրայէ, շնորհակալութիւն յայտնեցինք, մեր օրհնութիւնը մաղթեցինք Քեմալի «բարեշնորհ կառավարութեանը»: Այս ձևակերպութիւնները լրանալէ վերջ՝ քննիչները հեռացան, գացին և միայն ոստիկանութիւնը մնաց մեր մօտ:
Հայ կիները գտնված զորանոցին կողմի պահակներն ալ իրենց պետին կողմանէ հրաման ստացան հավաքվելու և զորանոցին դուռը բացվեցավ…
Տեսնել պէտք էր կիներու և մանուկներու դուրս խուժումը… Հազարավորներու հասնող այս բազմութիւնը, որոնց յուրաքանչյուրը զոհի տված էին իրենց սիրելիներէն, սրտահատորներէն, ամուսին, զավակ կամ մօտիկ ազգական՝ աղեխարշ վայնասունով կը վազէին դեպի մեզ, թէ՝ արդեօք մեր մէջ պիտի գտնէի՞ն իրենց սիրելիներէն մին…
Եթէ ոստիկանութիւնը ներկայ չի գտնուէր ու արգելք չի հանդիսանար մեզ մօտենալու՝ թերևս այդ տարաբախտ կիները մեզ կոխօտէին՝ հակառակ իրենց կամքին: Ոստիկանապետը հրաման արձակեց կիներուն, որ կենան հաստատուն իրենց տեղերը և հորդորեց, որ խառնիճաղանճութեանց տեղի չի տան: «Այլապէս ստիպուած պիտի ըլլամ,- ըսավ,- ոստիկաններու՛ միջոցով հանդարտեցնել ձեզ»:
Շարք մը ոստիկան մեր և կիներուն մէջտեղը տեղավորեցան ու այսպէս արգելք եղան, որ առայժմ մեզի չի մոտենան՝ մինչև որ քիչ մը հանդարտին: Հետո մեր հինգերնուս անուններ զատ-զատ կարդալով՝ հրամայեց, որ մեր ընտանիքները զատվին մէկ կողմ՝ իրենց պարագաներով:
Չորս ընտանիքներ զատվեցան մեջներուն և եկան միացան մեզի: Մեր և մեր սիրեցեալներուն գիրկընդխառնումը շատ հուզիչ եղավ, անշուշտ: Մեր արցունքները հեղեղի պես հոսեցան… Մեր ձայներուն խառնվեցան այրիացած կիներու, որբացած մանուկներու աղեկտուր լաց ու կոծը…
Ոչ մէկ մարդ արարածի սիրտ կարելի էր դիմանալ այդ պատկերին… Այս ժխորը մոտ քառորդ ժամ մը տևեց…
Գօմիսէրը դարձեալ յորդորեց, որ հանդարտին և, խոսքը կիներուն ուղղելով, յորդորեց բոլորովին չը յուսահատուին, քանի որ տակաւին ուրիշ շատ այրեր ալ կրնան պահուած ըլլալ և երևան ելլել, թեև ինքն ալ չէր հաստատ իր ըսածներուն: «Ու հիմա,- ըսավ,- դուք ասոնց առաջնորդութեամբ պիտի երթաք ձեր եկեղեցին, որտեղ գույքեր հավաքուած կան, որոնց մէջէն ձեզի պատկանածները պիտի զատվին ու ձեզի պիտի վերադարձվին: Անկէ յետոյ իւրաքանչիւր ընտանիք իրենց տուները պիտի վերադառնան, իսկ անոնց տուները, որոնք գրավված են կամ հրդեհէն իրենց տուները այրուած թուրքերու կողմէ՝ առ այժմ եկեղեցին պետք է մնան, մինչև որ մենք շուտով պարպել տալով, զանոնք ալ վերադարձնենք իրենց տուները: Ուրեմն, կը յորդորեմ ձեզի, որ հանդարտութիւնը չի վրդովէք և մեզի ալ աւելորդ յոգնութիւններ չի պատճառէք. վերադարձնիդ արտօնուած է, հիմա կրնաք խաղաղութեամբ հետևիլ մեզ և ձեր մարդոց ընկերակցութեամբ դեպի ձեր եկեղեցին ու անկէ ալ՝ ձեր տուները»:
Այս յայտարարութեան վրայ ժողովուրդը շարժվեցավ և ճամբայ ելանք դեպի քաղաք, ուր ժողովուրդը առաջնորդվեցավ Հայոց եկեղեցին»:
Վերջին տարիներին մշակույթի տան վերածված Հայկական եկեղեցին՝ Մարզվանում
Իրերի բաշխման համար առաջարկվում է իրենցից մի քանիսի ընտրությամբ «հանձնաժողով» կազմել: «Տեղացի» չլինելով ու, հատկապես, ճանապարհին որոշ կանանցից լսելով, որ՝ «Սա մէկ քանի հատին արիւնը կարմիր է, որ ողջ մնացէր են: Անշուշտ, պէտք է խոշոր դրամի ուժով պաշտպան մը գտած ըլլան զիրենք պահող, այլապէս ինչպէ՞ս կարող եղած կ’ըլլան ինքզինքնին զատել», վիրավորված՝ Նշան Զորայանը մերժում է իրեն ուղղված առաջարկն ու իրենց տանը բնակվող չորս ընտանիքների կանանց հետ տուն առաջնորդվում:
«… Երբ տուն հասանք՝ զարմանքով տեսայ, որ տուները ամբողջութեամբ պարպված և դուռները բոլորն ալ կռնակի վրայ բաց էին… Արդէն մեր գալէն առաջ այդ թուրքն արդէն տունը պարպած և հեռացած էր: Մի քանի օր վերջ էր, որ գօմիսէրը ինձ ըսավ, թէ ուրբաթ կէսօրէն վերջ, երբ եկած էր զիս պահված տեղէս տանելու, այդ ժամուն իսկ հրամայած է, որ տունը անմիջապէս պարպվի: Ինչ որ է… Մտանք մեր բոլորովին պարապ ու թալանված տան մէջ, ուր առկայ փորելիք շիւղ մը անգամ ձգած չէին: Ու՞ր էին, սակայն, մեր տան մէջի այր մարդիկը… Սանիկս՝ Երուանդին կինը և մօրեղբօրս քույրը՝ Մայրենին, կուլային… Սանիկս՝ Երուանդը, իրավ ալ, սպանված էր իր անխորհուրդ արարքին հետևանքով, իսկ մօրեղբա՞յրս, իրականին՝ մօ՛րս մօրեղբայրը… Ան ողջ մնացած էր հրաշքով և այսօր ալ տակաւին ողջ է ու կբնակի Փարիզի Իսի լե Մուլինօյի արվարձանին մէջ և փոքրիկ անձնական տուն մ’ալ ունի»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Մարզվանի Հայկական եկեղեցին՝ 2012-ից Մշակույթի տան վերածված
…«Ահա կը տարածի մեր առջեւը Մարզուանու դաշտը՝ իր ընդարձակութեամբ և գեղեցկութեամբ. հեռուանց կ’երեւի մեզ Մարզուան քաղաքն իր այգեստաններով. դաշտի արտորայք մշակեալ են և կանանչներով գեղեցկացեալ: Այգեստանեայց միջէն անցնելով՝ բուն քաղաքը կամ թաղերը հասանք, որ բացակայ շինուած են այգիներէն. դիրքը յենած է լեռան մը և քիչ մը բարձր դաշտէն. օդը խիստ առողջարար, ջրերն առատ ու պաղորակ»:
…«Մարզուանցիք շատ առատ գինի կը հանեն, և աղեկ տեսակէն, բայց վաճառելու սովորութիւնը չունին. ամեն տուն իր յատուկ գինետունն ունի ներքնայարկ, ուր զետեղուած են մեծամեծ կարասներ, և անպակաս մը կը մատակարարեն տարուան ամեն օրերը՝ սեղանի բաժակներ ու սափորներով, ուր խորովածն աժան է և անուանի իր համով, արդէն օդն ու ջուրն ալ ընտիր, ուստի՝ Մարզուանցիք առհասարակ կարմիր երես, կայտառ ու զուարթ անձինք են»: (Գ. Սրուանձտեանց, «Թորոս Աղբար», Կ Պօլիս, 1879):
1895 -ի համիդյան ջարդերին ու 1915 -ի ցեղասպանությանը զոհ գնացած՝ Մարզվանի բազմահազար կենսախինդ Հայության վերջին բեկորները նույն արհավիրքն ապրեցին նաև 1921-ի հուլիսի 23-ից սկսված ու մի քանի օր շարունակվող կոտորածների ժամանակ: Հիշյալ դեպքերի ականատես՝ Նշան Զորայանի հուշերի շարունակությունը՝ ստորև: Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում…
«Այդ պահուն ուրիշ դրվագ մը պատրաստուած էր եղեր դուրսը, որ իմ անձիս հետ կապ ունէր: Խուժանին մեր տունը կոխելէն քիչ յետոյ, գօմիսէր Հաճի էֆենտին՝ երկու ոստիկան հետը առած, եկեր է մեր տունը ՝ զիս պահուած տեղէս հանելու և պահականոց տանելու դիտաւորութեամբ: Երբ կը տեսնէ այդ խառնիճաղանջ բազմութիւնը, նախ կը վախնայ, թէ ես բռնուած ու սպանուած եմ և կ ‘ըսէ թէ՝ «Չէ՞ք գիտէր, որ այլեւս սպանութիւն և թալան խստիվ արգիլուած են, այս ու յետոյս ան ոճիր համարուելով պիտի պատժուին անոնք, որ կ’անտեսէն կառավարութեան հրամանը: Քանի մը անձեր կանչելով իր մօտ՝ կը սկսի հարցապնդել, թէ ինչու՞ հավաքուած են այդտեղ և մանրամասն կը տեղեկանայ աղջկան գլուխը եկած փորձանքին: Նոյնպէս կը հարցունէ, թէ այդ աղջկան հետ ուրիշ էրիկմարդ չե՞ն գտած: Խուժանը բացասական պատասխան կուտայ, իհարկէ: Աղջիկը հետապնդող գազանները փախեր էին, իսկ գօմիսէրի ըսած չէի, թէ հետս պահուած աղջիկ մ’ալ կար: Ասոր վրա գօմիսէրը հրաման կ’ընէ իր երկու ոստիկաններուն և հավաքուած ամբոխին, որ զիս անպատճառ գտնեն. պայմանով, որ իմ մէ՛կ մազիս անգամ վնաս չի հասցունեն: Ամբոխը այս հրամանին վրայ կը թափին իմ տունիս մէջ ու ձեղնայարկը կ’ելլեն, տանը մէջ, թէ ձեղնայարկը՝ զիս կը փնտրէին, բայց չէին կրնար գտնել թաքստոցս: Այս փնտրտուքի ընթացքին հետաքրքիրվածներու բազմութիւնը կրկնապատկուած ու եռապատկուած էր: Սկսան թաղին մէջի մօտակայ տուներն ալ խուզարկել՝ զիս գտնելու նպատակով: Իմ գտնուած տունիս սենեակն ալ լեցուեցան բաւականին թիւով ամբոխ մը: Թեև կը հուսայի, որ ասոնք ալ չի պիտի կրնային թերևս գտնել իմ ապաստանած թաքստոցը, սակայն այլևս սկսած էի ֆիզիկապես բոլորովին տկարանալ: Վեց օրէ ի վեր մէկ ու կէս ժամ միայն քնացեր էի, և սնունդ ըլլալով՝ մի քանի գդալ մածուն և քիչ մ’ալ ջուր: Օրիորդ Նուարդին պատահարն ալ ջլատեց ֆիզիկականիս հետ՝ բարոյակա՛ն ուժս ալ և, չհանդուրժելով այլևս այս ցավատանջ ու հուսահատ վիճակին, որոշեցի անձնատուր ըլլալ, վստահ ըլլալով, որ պիտի սպաննեն իմ անձը…
Թաքստոցէս ելլելով՝ դարակին մէջ անցայ և դարակին դուռը ամբողջովին ետ հրեցի ուժգնութեամբ: Ամբոխին պոռացի, որ՝ «Ահա՛, հո՛ս եմ և կ’ուզեմ հանձնվիլ…
Իմ այս անակնկալ յայտնութիւնս ամբոխին մէջ վախ մը առաջացրեց, ու անոնք սկսան իրար կոխոտելով սենեակէն դուրս խուժել ու սանդուխներէն ինքզինքնին վար իջնել՝ հակառակ, որ շատերն իրենցմէ զինված էին… Այդ վայրկեանին կրկին վերհիշեցի իմ սիրական զենքս, որմէ բաժնուած էի անխորհրդաբար՝ զիջելով զայն վտանգուած ընկերօջս:
Աստուա՜ծ իմ… Յիսունի մօտ անձիք սարսափահար կը փախչէին մէկ մարդու մը հայտնութենէ, որ անզեն էր… Իմ այս անսպասելի ինքնաբերաբար հայտնումէս կարծեցին, թէ զինուած եմ… Թուրքի քաջութիւնը միայն անզե՛ն ու կապվա՛ծ մարդկանց առաջ կը երեւի… Իրապէս որ՝ արգահատելի էր տեսարանը: Ի՞նչ պիտի ըսէին և ի՞նչ գաղափար պիտի կազմէին արդեօք այն Եվրոպայի կամ Ամերիկայի՝ Թուրքիոյ ներկայիս պաշտպան ու դաշնակից պետությունները, եթէ այստեղ ներկայացուցիչ մը ունենային՝ իրենց աչքերով դիտելու այս խայտառակ փախուստը… Բայց ո՛չ թուրքը ամչնալ գիտէ, և ո՛չ ալ դրամատեր ու աշխարհակալ պետություններ նկատի առնել գիտեն միայն բռնության տակ ճնշված, բայց ազնիվ ու քաղաքակիրթ պզտիկ ժողովուրդի մը ապրելու իրավունքը…
Ես իրապես հավատացած եմ, որ Հայը զոհը դարձավ ոչ թէ թուրքին, այլ մեր քաղաքակիրթ ճանչցած քրիստոնեայ պետութեանց զզվելի շահերուն ու խաբեութեանց, որոնք շահագործեցին Հայուն արիւնը՝ իրենց անկուշտ շահերուն հագուրդ տալու միակ փափագով…
Երբ տեսայ այսպէս խայտառակաբար փախուստնին՝ ետեւնուն պոռացի թէ. «Է՜հ բարեկամներ, ինչու՞ կը վախնաք ինծի պես բոլորովին անվնաս մէկէ մը, որ որևէ չար դիտաւորութիւն մը չունի ձեզ հանդէպ, այլ հակառակը՝ ապավինած է ձեր գթասրտութեան»…
Այս ըսելով՝ վար ցատկեցի պարապ սենեակին մէջ: Թուրքերը լսեցին իմ հայտարարութիւնս ու մեջերնուն քիչ — շատ ընող մեկ — երկու հոգի սկսան սանդուխտներէն վեր ելլել՝ զենք ի ձեռին, բայց միշտ՝ զգուշութեամբ, թէ չ’ըլլայ, որ խաբէի զիրենք ու վտանգ մը պատահի իրենց:
Կրկին ու կրկին զիրենք ապահովցնելէս վերջ միայն սիրտ ըրին մոտենալ ինձ և ձերբակալել զիս: Ձերբակալմանս լուրը շուտով հասեր էր գօմիսէրին: Իր հետի երկու ոստիկաններով հասավ իմ բռնուած վայրս, առավ զիս անոնց ձեռքէն՝ ոստիկանատուն տանելու համար: Դառնալով ինծի՝ հանդիմանեց զիս՝ ըսելով. «Ասո՛ր նայեցեք, մենք զինքը որտե՞ղ կը փնտրենք, իսկ ինքը որտեղե՜ն մէջտեղ կ’ելլէ… Տղա՛ս, ինչու՞ մեզի այսքան հոգնութիւն պատճառեցիր»: Ըսի իրեն. «Հաճի՛ էֆենտի, անշուշտ, կը ներեք ինծի, ինչպէ՞ս կրնայի գիտնալ, թէ եկողները դուք ու ձեր մարդիկն են»:
Պատմեցի իրեն, թէ ինչպէ՜ս այդ մարդիկը առաջին անգամ վեր ելլելուն քօվս գտնվող օրիորդը բռնած էին, ատոր համար ալ ստիպուեցայ փախուստ տալ: Բայց, տեսնելով, այլևս չ’ արժիր այս պայմաններուն տակ ապրիլ, ես ի՛նքս հանձնուեցայ՝ սպասելով ինծի վիճակուած ճակատագրին: Ու ահա, բարեբախտաբար, ինկայ Ձեր ձեռքը: Գօմիսէրը, տեսնելով, որ իրավացի եմ, «Վա՜խ, վա՜խ» ըսավ և դառնալով ոստիկաններուն հանձնարարեց, որ զիս ոստիկանատուն տանին՝ խստիվ պատվիրելով ճամբան զիս լավ պաշտպանեն: Ճամբու ընթացքին քաղաքին թուրքերը հետաքրքիր ու խոժոռ դեմքերով ինձ կը նայէին ու նոյնիսկ կ’ըսէին, թէ՝ «Ինչպէ՞ս կ’ըլլայ, որ այս կեավուրը ողջ է մնացեր»: Բայց տեսնելով, որ երկու ոստիկանները երկու կողմերս թևերս մտած են՝ ինծի չարիք ընելէ զգուշացան:
Մարզվանից մի անկյուն
Երբ շուկայէն կ’ անցնէինք՝ մեր խանութին մօտերը գտնվող թուրք հացագործին մօտեցայ և խնդրեցի, որ ինձ հաց մը տայ, դրամ չ’ունէի վճարելու և ըսի, որ վերջը կը վճարիմ: Անգութ փռապանը մերժեց ինծի մէկ հացը, որ հինգ ղրոշ թղթադրամ արժեր: Այս մերժումը քօվս ոստիկանին գէշ ազդեց ու անմիջապես իր գրպանէն հանելով՝ հինգ ղրոշը նետեց երեսին ու ըսավ. «Ամօ՛թ, ամօ՛թ, չե՞ս ամչնար, դուն Աստուծոյ վա՞խն ալ չունիս ներսիդ, որ կը մերժէս մէկ հացը, որուն այս մարդը կարօտ էր մնացէր այսօր: Դեռ քանի մը օր առաջ ու թերևս երէկ տակաւին կը թալանէիք այս մարդուն հարուստ վաճառատունը»:
Այս չկամութիւնէն չէի ուզէր այդ հացը ունենալ, բայց ոստիկանը պնդեց, որ ի՛ր վճարածն է և պէտք էր, որ առնէի…
Երբ ոստիկանատուն հասանք, ինծի ընկերացող երկու ոստիկանները զիս հանձնեցին հոն գտնվող անծանոթ փոլիսի մը, և գօմիսէր Հաճի էֆենտիին պատվերը կրկնեցին ու մեկնեցան: Այս փոլիսը՝ փոխանակ զիս ոստիկանատունը վար դնելու՝ մինչև գօմիսէրին գալը, ուրիշ երկու ոստիկան կանչելով զիս անոնց հանձնեց ու ըսավ, որ՝ «Այս մարդը բա՛նտը տարեք ու բատապետի՛ն հանձնեցեք»: Երբ իր սենեակէն դուրս ելանք, ոստիկաններէն մին նշմարեց մեջքս կապած կաշիէ գոտիս և հրամայեց, որ քակեմ ու իրեն տամ, պատրուակելով, թէ ինք՝ ոստիկան ըլլալով, պետք ունէր այդ գոտիին, որը զինուորութենէս մնացած էր: Ստիպված քակեցի ու անոր տվի: Բանտապետը, իհարկէ, գէշ նկարագիր ունեցող այն թուրքերէն մէկն էր, որ սովորաբար կ’ըլլան այդ տեսակ պաշտօնի կոչվողները. խոժոռադէմ կիսավայրենիի մը տպավորութիւնը զգացի իրեն հանդէպ առաջին իսկ վայրկեանէն՝ երբ իր երեսը տեսի:
Կը մտածէի, թէ ինչու՞ բանտ կ’առաջնորդէն, քանի որ կը հավաստէին, թէ այլևս խժդժութիւնները վերջացած են. ես ո՛չ գող մըն էի և ո՛չ ալ մարդասպան մը: Չէի գիտէր տակաւին, թէ ջարդէն ազատուած ու կենդանի մնացածները բանտին մէջ կը հավաքեն եղեր. ես ատոնցմէ չորրորդն էի: Բանտապետը, զիս ընդունելուն պէս, կոպտօրէն հրամայեց, որ դռան մոտը գտնված ավելներէն հատ մը առնեմ ու բանտին բակի աղտեղութիւնները մաքրեմ: Հույներու բոլոր կին մարդիկը և երեխաները՝ առաջին անգամ երբ հավքէր են տուներէն, բերեր լեցուցեր են այս բանտին բակը, ուր մնացեր են մինչև հինգշաբթի կէսօրէ վերջ ու անկէ յետոյ փոխադրեր են քաղաքէն դուրս գտնուող զինվորական պարապ զորանոցները: Մեր Հայ կիները անոնցմէ երկու ժամ առաջ հրդեհին մէջէն հանուած ու հոն փոխադրուած են եղեր: Այս հույն կիներուն ու աղջիկներուն թողուցած աղտոտութիւններն էր, որ բանտապետը հրամայեց ինծի մաքրելու գործն սկսիլ, կարծէս թէ ներսը գողեր ու ոճրագործներ կը պակսէին աշխատցնելու և կամ անոնց վայել չ’ըլլար այդ գարշելի աշխատանքը կատարել տար»…
Մոտ տասը րոպե անց կոմիսարը գալիս է բանտ՝ Նշան Զորայանին ոստիկանատանը չգտնելուց հետո: «…Այս փութկոտութիւնը պէտք է վերագրիլ, թերևս, ինձմէն դարձեալ նիւթական օգուտ մը քաղելու ակնկալիքով: Երբ ներս մտավ ու զիս բակին մէջ տեսավ, որ աղտոտութիւնը կ’ավլեմ, կրակ կտրեցավ բարկութենէն: Անմիջապէս բանտապետը իրեն կանչեց ու այնպես խիստ հանդիմանեց, որ, շիտակը, ես ալ գոհ մնացի: Պոռաց երեսին, թէ որքա՛ն անգթութիւն ու անխղճութիւն էր բանտապետին ըրածը: «Աստուծմէ՛ վախցիր,- ըսավ,- մեյ մը երե՛սը նայէ սա խեղճին. երեսը մարդկութեան գույն անգամ չէ մնացած, դուն ի՞նչ քարսիրտ հոգի ունիս, որ, առանց խղճահարութեան, այս տեսակ աղտոտ աշխատանքի մը կը լծես զինքը: Գիտցի՛ր, որ այս տղան իմ հայրենակիցն է և կուզեմ, որ ոչ միայն բանտարկեալներուն քով չը տանիս, այլ քու անձնական սենեակդ պահես, մինչև որ հարկ եղած կարգադրութիւնները կատարվին»: Բանտապետը հարիւր անգամ ներողութիւն խնդրեց իր գործած սխալին և խոստացավ հարկ եղած պաշտպանութիւնն ու հոգածութիւնը չը զլանալ ինծի համար: Ու ավելը ձգել տալով ձեռքէս՝ զիս առաջնորդեց իր անձնական սենեակը, ուր նախապէս եկած էր ինձմէ առաջ Մարզուանի ծանօթ Հայերէն՝ Վահան էֆենտի Աբելեան:
Իրար տեսնելով՝ ողջագուրվեցանք ու իրարու հարցումներ ուղղեցինք: Իրմէ տեղեկացայ, որ բանտին մէջ կը գտնուին ուրիշ երկու Հայեր ևս, որոնցմէ մին Եօզղատցի Պարգև դային՝ արհեստով կառապան, իսկ միւսը՝ ըսավ թէ՝ «Սեբաստացի մըն է, որը ես չեմ ճանչնար, «Տելի Թաթօս» (խենթ) կըսեն և իրական ալ խենթի ձևեր մը ունի»: Ես անմիջապէս հասկցայ, որ իմ նախկին ընկերս է, որ այդ օրերուն զինվորութենէ փախած և Մարզուան եկած ու ապաստանած էր իր բարեկամ Արամ և Նշան անուն եղբայրներուն տունը, ուրկէ փախչելով՝ այգիներու մէջ պահվեր է, և այդ առաւօտը բռնվելով՝ բանտ առաջնորդվեր էր»…
…«Իրիկվան դէմ բանտապետին քով գործով եկող ոստիկան զինվորներէ իմացանք, որ կիները ամբողջ հավաքած ու լեցուցած են քաղաքէն դուրս գտնվող զորանոցին մէջ: Այդ զինվորներէն մէկը քովերնիս կանչեցինք և հարցուցինք, թէ արդեօք մերինները կրնա՞ր գտնել ու անոնցմէ մեզի լուր մը բերել: Աբելեան Վահան էֆենտին, որ քաղաքին ճանչցված հարուստներէն էր, խոստացավ ոստիկանին լավ վարձատրութիւն մը տալ՝ եթէ հաջողէր մեզի լուր մը բերել: Ոստիկանը խոսք տվավ, որ անմիջապէս պիտի երթար մեր փափագին գոհացում տալու: Մենք ընտանիքներու անունները թուղթի մը վրայ գրեցինք և հանձնեցինք իրեն: Այդ օրը ոստիկանը մեջտեղ չ’ելավ. չի հասկցանք, թէ օրը ուշ ըլլալու՞ն համար էր, որ չէկավ… Այսպէս ուրբաթը երեկոյ եղավ: Մեզի բանտապետը քիչ մը ճաշ բերավ, ու մենք՝ երկար ատեն անօթի ըլլալով, քիչ թէ շատ բաներ մը կերանք: Քնանալէ առաջ մէկ-երկու ժամ ալ խոսակցեցանք՝ մինչև որ հոգնած երկուքս ալ քուն մտանք քով-քովի: Կէսգիշերը հազիվ էր անցած՝ մեյ մ’ալ մեր սենեակին դուռը բացուելէն երկուքս ալ արթնցանք. բանտապետը ներս բերավ ուրիշ Հայ մը ևս, որ հաճի Սենեքերիմ կը կոչուէր ու նոյնպէս ամէնէն ծանօթ անձնաւորութիւն մըն էր Մարզուանի Հայերէն: Այս մարդն ալ պահուած տեղէն ուզեր էր փախչիլ՝ գիշերուան մթութենէն օգտուելով, սակայն գիշերվան շրջան պահնորդները բռնած էին զինք ու ոստիկանատուն առաջնորդած, անկէ ալ ղրկած էին մեր մօտ»…
Մարզվանցի մի այլ օրիորդ Նվարդ՝ իր զարմուհու հետ, Դիլդիլյանների ընտանիքից, 1912 թ.
(լուսանկարը՝ Արմեն Ցոլակ Մարսուբյանի հոդվածից)
…«Անդրադառնանք մեր տանտիրօջ աղջկան՝ Նուարտին, որը, ինչպէս տեսայ, ընկեր էր թուրքի մը տան պարտեզին մէջ, ոտքին ցավէն սուր ճիչ մը արձակեր էր ու ինկած մնացեր: Բավական վերջ, երբ տեսեր է, որ ամեն ինչ հանդարտած է, և զինքը հետապնդող մը չի կայ, ոտքի էր ելել, սակայն, ոտքին սաստիկ ցավէն անկարող ըլլալով շարժվելու, մինչև երեկոյ պարտէզին մէջ կը մնայ: Ու երեկոյեան տան տերերը կուգան՝ կը գտնեն զինքը պարտեզին մէջ և որովհետեւ օրիորդ Նուարտ իրենց դրացի էր՝ կը ճանչնան զինքը ու թևերէն բռնած ներս կը տանին ու բազկաթոռի մը վրայ կը հանգստացնեն:
Այդ երեկոյին արդեն ամեն թուրք գիտեր, թէ սպանութիւն և թալան արգելուած են այլևս ու վերջացած են: Թերևս ատոր համար՝ դրացիութեան սիրույն, որևէ գէշութիւն մը չէին ըրած անոր ու լուր տված էին ոստիկանութիւն, թէ ոտքէն վիրավոր աղջիկ մը գտած էին իրենց պարտէզին մէջ: Փոլիս և ոստիկան մը կուգան զինքը տանելու, բայց երբ կը տեսնեն, որ խեղճը չի կրնար ոտքին վրայ կոխել և ժամանակն ալ արդեն գիշեր է, տանտիրօջ հրաման կուտան, որ այդ գիշերը իրենց մոտ պահեն զինքը: Շաբաթ առավոտին կառքով մը կը տանին ու բժշկին դարմանուելէ յետոյ տուն եկավ:
ՇԱԲԱԹ
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Մարզվանի «Անատոլիա» քոլեջի դասախոսների մի խումբ, որոնցից՝ 7 Հայ և 2 Հույն (1914-1915 թթ.) 1915 և 1921 թվականներին սպանվածները նշված են «X»-ով: Դիլդիլյանների արխիվում ներկայացված են սպանվածներից միայն մի քանիսի անունները. Յովհաննէս Յակոբեան. (թուրքերենի, արաբերենի ու պարսկերենի ուսուցիչ, լեզվաբանության մասին գրքի հեղինակ, օսմանյան թուրքերենի քերականության և «Հայերեն-անգլերեն բառարանի» հեղինակ) Ա.Գ. Սիվասլեան (մաթեմատիկայի և աստղագիտության պրոֆեսոր) Դ. Թեոխարիդես (հունարենի պրոֆեսոր) Լուսանկարն ու նրա բացատրությունը՝ Արմեն Ցոլակ Դիլդիլյանի հոդվածից
