Category: Non classé

«ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ», (Մաս Բ)
Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

Սկիզբը՝ նախորդ հրապարակմամբ:

«Որեւէ լեռ, լիճ, ծով ու գետ մշտնջենական կեանք ունի. որեւէ քաղաք կամ գիւղ հարիւրաւոր ու հազարաւոր տարիների կեանք ունի. հետեւաբար և նրանց անունը ընդհանրապէս մնայուն և տեւական է: Բայց անձերի կեանքը առ առաւելն մի դարի տեւողութիւն ունի:

Անցնում է սերունդը, փոխւում են գաղափարները, փոխւում են ազդեցութիւնները և անուններն էլ նրանց հետ միասին անհետանում են՝ տեղի տալով նորանոր ձեւերի:

Անձնանունների տեւականութիւնը որոշ չափով կախուած է մի քանի հանգամանքներից, որոնք են.

1. Բառի կարճութիւնը —
   Չափազանց երկար անունները շուտ են մոռացւում կամ գոնէ այնքան են կրճատւում, որ այլեւս անճանաչելի են դառնում: Աբեդնագով, Ագաթանգեղոս իրենց երկարութեան պատճառով յաջողութիւն չեն գտել կամ շուտ, են մոռացւել: Առաջինի չափ երկար է Աստուածատուր, որ թէեւ շատ սովորական
   անուն է, սակայն ո՛չ մի տեղ չի պահւած իր բուն ձեւով, այլ զանազան կրճատումներով դարձել է՝ Ասատուր, Աստուր, Աստիկ, Ասօ, Ծատուր, Ծատի:
   Առհասարակ սիրելի են երկավանկ անունները. երկուսից աւելի վանկ ունեցող անունները կրճատւում են. սրա համար է, որ Մարտիրոսը դառնում է Մարտօ, Մրտօ, Մարտիկ.— Մկրտիչը դառնում է Մկըր, Մկօ, Միկիտ, Միկիչ, Մուկուչ.— Հռիփսիմէն դառնում է Հոռոփ, Հոռոմ, Հուռի: — Եղիսաբէթը դառնում է Եղիս, Եխսա, Եխսօ, Սաբէթ, իսկ եւրոպական լեզուների մէջ էլ՝ Էլիզ, Էլիզա, Լիզա, Իզաբելլա, Զաբել, Բելա և այլն:
2. Բառի ներդաշնակութիւնը —
   Իւրաքանչիւր ազգի և ժողովրդի գեղարուեստական ճաշակի համաձայն՝ խժալուր և տգեղաձայն համարուած անունները բնականաբար շուտով ջնջւում են, իսկ ախորժելի հնչիւն ունեցող անունները միշտ աւելի են փնտռւում:
3. Նշանակութեան գեղեցկութիւնը —
   Անիմաստ կամ տգեղ համարուած մի անուն աւելի շուտ է հնանում և քաշւում ասպարէզից, քան թէ նշանակութեամբ գեղեցիկ մի անուն… Վարդուհի շատ հին անուն է, գոյութիւն ունէր 5-րդ դարում, յիշւում է Յայսմաւուրքի մէջ և դեռ երկար պիտի ապրի: Այսպէս նաեւ՝ Շուշան կամ Շուշանիկ: Նոյնչափ ախորժելի են Մանիշակ, Սիրանոյշ, Հրանոյշ, Վարսենիկ և այլն, մինչդեռ Ագապի, Եվպրաքսիա, Հեղինէ, Կատարինէ մոռացուած ու անհետացող անուններ են արդէն:
4. Այն հանգամանքը, որ պատահաբար այն անունը կրող անձերը եղել են նշանաւոր և անմոռանալի մարդիկ, պատճառ է դարձել, որ այն անունները երկար ապրեն. այսպէս Աբգար, Վարդան, Հայկ, Ներսէս, Սահակ, Մեսրոպ անմոռանալի անուններ են, որովհետեւ մեր պատմութեան մէջ ունեցել ենք այս անուններով կոչուած նշանաւոր անձնաւորութիւններ: Իսկ Վասակ, Յուդա, Մերուժան՝ մեռած, անգործածելի անուններ են, որովհետեւ այս անուններով գտնուած են նշանաւոր մատնիչներ և դաւաճաններ: Անունը ինքնին այստեղ նշանակութիւն չունի. Վասակ բառը իրապէս աւելի գեղեցիկ է, քան Վարդան. բայց «ուրացող» Վասակի վատ յիշատակը մոռացնել է տուել այդ անուան գեղեցկութիւնն ու ներդաշնակութիւնը: (Երկպառակութեան պատճառով տեղի ունեցած այդ պատերազմում Վասակը՝ հաւատարիմ ազգային ակունքներին՝ Հայոց Նախնիների քաջագործութիւններով էր ոգևորում Հայորդիներին, Ղևոնդ երեցը՝ որպէս քրիստոնեայ, Հայ զինուորներին այլ ազգի նախնիներին էր հիշեցնում՝ Աբրահամին, Իսահակին… Կ. Ա.)
5. Կրօնական կամ ազգային գաղափարները.— Սրանք ժամանակի բերմունքի համեմատ են: Կար ժամանակ, երբ կրօնական զգացմունքը կեանքի գլխաւոր վարիչն էր. այն ժամանակ անունները աւելի կրօնական էին, ինչպէս՝ Աստուածատուր, Թորոս, Կիրակոս, Մարկոս, Ղուկաս, Մատթէոս, Պետրոս, Պօղոս և այլն: Կրօնական զգացմունքը անցաւ գնաց և տեղի տուեց զուտ ազգային շրջանին: Դա էր անցեալ դարի կէսին: Այն ժամանակ կրօնական անունները այլեւս անախորժ դարձան և նրանց տեղ սկսեցին Հայ ազգային անունները — Վարդան, Երուանդ, Զարեհ, Գուրգէն, Արտաշէս, Հրաչեայ, Զարմայր, Պարոյր և այլն:

Եթէ ուզենանք հայ անձնանունները դասաւորել իրենց ուրոյն խմբերով և ներկայացնել այն ազդեցութիւնները, որոնց ենթարկուած են նրանք մեր հնագոյն շրջանից սկսած մինչեւ այսօր, կտեսնենք, որ նրանք կազմում են 15 խումբ, որ համապատասխանում են 15 շրջանի, որոնք հետեւեալներն են՝ ժամանակագրական կարգով.

1. ՆԱԽԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
   Նախահայկական անունները պատկանում են այն ժողովրդին, որ գրաւում էր Հայաստանը: Հայոց լեզուն, անշուշտ, շատ բան վերցրեց նրանցից. այս կարգին են պատկանում մեր տեղանունները:
   Գրեթէ ստոյգ է, որ Հայաստանի տեղանունները ամենամեծ մասամբ նախահայկական (խալդեան) փոխառութիւններ են. ինչպէս՝ Արարատ, Վան, Արճէշ, Կարին, Մասիս և այլն, և այլն, որոնք հայերէնով չեն կարող մեկնուել ամենեւին: Քիչ առաջ բերուած պատճառաբանութեամբ՝ շատ աւելի սակաւաթիւ են անձնանունները:
   Սրանց մէջ կարող ենք յիշել Արամ և Մանավազ: Առաջինը, անշուշտ, ծագում է խալդեան Արամէ նշանաւոր թագաւորի անունից (Նրանց միջև գրեթե մեկ հազարամեակի տարբերութիւն կա, Կ. Ա.): Երկրորդը շատ նման է հնչում Մենվաս արքայական անուան, բայց դա պատահական է և Մանավազ իրանական անուն է: Մի կողմ ենք թողնում այն բազմաթիւ անստոյգ ձեւերը, մասնաւորապէս նախարարական տոհմանունները, որոնք զանազան հեղինակների կարծիքով՝ ծագում են նախահայկական խալդեան անուններից:

1. ԱՆԾԱՆՕԹ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
   Խորենացին իր Պատմութեան Ա. գրքում տալիս է մեզ Հայ անունների մի խումբ, որոնց ծագումը բոլորովին անյայտ է: Այս կարգին են պատկանում Հայկ, Արմենակ, Արամայիս, Ամասիա, Հարմա, Արա, Դարդոս և այլն, և այլն, որոնք ապահովապէս հայերէն չեն, քանի որ չեն կարող մեկնուել հայերէնով: Թէ արդեօք սրա՞նք էլ պատկանում են խալդեան շրջանին և կամ հաթեան անունների մնացո՞րդ են և կամ փռիւգական որեւէ լեզուի՞ց են փոխ առնուած և կամ թէ վերջապէս Խորենացու հնարածնե՞րն են (գոնէ մի քանիսը), կարելի չէ գիտութեան այժմեան վիճակում ստուգապէս որոշել: Ստոյգ է ինձ համար, որ Մուշեղ, հայոց պատմութեան մէջ այնպէս սովորական մի անուն, փոխ է առնուած հաթեան Մուրշիլի անունից: Այս անունով են կոչւում հաթեան մի քանի թագաւորներ (տե՜ս իմ Հայոց Լեզուի Պատմութիւն, Ա. հատոր, էջ 149):

1. ԲՈՒՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
   Բուն հայկական անունների առաջին շրջանը ընկնում է Արշակունեաց ժամանակ: Ագաթանգեղոս, Բիւզանդ, Կորիւն, Խորենացի, Փարպեցի և Եղիշէ աւանդում են մեզ այս կարգի բազմաթիւ անուններ, որոնք կրկնւում են նաև յաջորդ պատմիչների մօտ: Այս անունները զուտ հայկական են, որովհետեւ մեկնւում են հայերէն լեզուով. ինչպէս՝ Արձան, Տիրայր, Այրուկ, Աստղիկ, Գիւտ, Թաթիկ, Թաթուլ, Թոռնիկ, Իշխան, Եղբայր, Երանեակ, Զարմայր, Բազուկ, Գոռակ, Առնակ և այլն: Բուն հայկական անունների մէջ շատ սովորական են կենդանիների և թռչունների անունները, ինչպէս՝ Առիւծ, Այծեմնիկ, Կորիւն, Արտոյտ, Գառնիկ, Եզնիկ, Ցլիկ, Ընջուղ, Մրջիւնիկ և այլն:

Բուն հայկական անունները, ինչպէս ասացինք, պատկանում են Արշակունեաց շրջանին, աւելի որոշ խօսելով՝ նախաքրիստոնէական հայութեան: Քրիստոնէութիւնից յետոյ սրանք սկսում են կամաց-կամաց տեղի տալ. Մեծ Անիշխանութեան կէսից յետոյ, արաբական տիրապետութեան և Բագրատունեաց թագաւորութեան ժամանակ չափազանց սակաւաթիւ են դառնում և Ռուբինեանց ժամանակ բոլորովին անհետանում են: 19-րդ դարի կէսից յետոյ, երբ սկսեց հայկական զարթնումը, բուն հայկական անունները նորից կենդանացան և նրանցից լաւագոյնները, այսինքն իմաստով գեղեցիկները, պատմութեան էջերից դուրս բերուելով, նորից գործածուել սկսեցին՝ ոմանք կրօնական, ոմանք էլ աշխարհական շրջանակներում, ինչպէս՝ Տիրայր, Կորիւն, Եզնիկ, Գառնիկ, Զարմայր, Երանեակ, Իշխան, բայց ոչ Մրջիւնիկ, Ցլիկ, Արտոյտ և այլն:

4. ՊԱՀԼԱՒԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
   Պարթեւական ազդեցութիւնը հայոց վրայ չափազանց մեծ է: Պահլաւերէնը Հայ ազնուականութեան լեզուն էր. պալատականները և նախարարները այդ լեզուով էին խօսում, դիւանական յարաբերութիւնները այդ լեզուով էին կատարւում: Զարմանալի չպիտի թուայ, ուրեմն, եթէ ասենք, թէ հին հայոց անունների որոշ մասը, որոնք մենք զուտ ազգային անուններ ենք համարում, պարզապէս պահլաւական փոխառութիւններ են. այսպէս, օրինակ, Վարդան, Վահան, Բագարատ, Ատրներսեհ,
   Դրաստամատ, Զարեհ, Սեպուհ, Զոհրապ, Խոսրով, Խոսրովիդուխտ, Համազասպ, Արտաշէս, Գիսակ, Գուրգէն, Անոյշ, Աշխէն, Առաստոմ, Արշակ, Սանատրուկ, Արտաւազդ, Տրդատ, Վռամշապուհ և այլն, և այլն:
   Պահլաւական անուններն էլ իրանեան տիրապետութեան անկումից յետոյ սկսեցին մոռացուել: Ռուբինեանց իշխանութեան ժամանակ ամենամեծ մասամբ ջնջուած են արդէն. մնում են միայն նրանք, որ ներկայացնում են մեր պատմութեան ամենամեծ դէմքերը, ինչպէս՝ Վահան, Վարդան, Տրդատ և այլն: Հայկական զարթնումին նորից կենդանացան նրանք և այսօրուան հայութեան ամենասիրելի անուններն են:

4. ԱՍՈՐԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
   Քրիստոնէութիւնն ընդունելուց յետոյ, հայերը առաջին անգամ ընկան ասորական ազդեցութեան տակ: Յունաստանը հեռու էր, իսկ Միջագետքը շատ մօտիկ: Բազմաթիւ ասորի քարոզիչներ կային մեր երկրում, ուր նրանք իրենց լեզուն տարածում էին եկեղեցու բեմից: Եկեղեցական պաշտամունքի լեզուն ասորերէնն էր: Աւետարանը ասորերէն էր կարդացւում: Հայ երիտասարդները իրենց ուսումը Եդեսիայի դպրոցումն էին ստանում: Աստուածաշունչը առաջին անգամ ասորերէնից թարգմանուեց: Այս ժամանակաշրջանում մեր մէջ մտան մի խումբ ասորերէն անուններ, ինչպէս՝ Արշամ, Աբգար, Եղիշէ, Գադիշօ, Բարզափրան և այլն:
   Ասորական ազդեցութիւնը կարճատեւ եղաւ. շուտով վրայ հասաւ յունական և յետոյ զուտ հայկական քաղաքակրթութիւնը, որոնք խեղդեցին ասորականը: Ասորական անուններն էլ ջնջուեցին և նրանցից հազիւ մէկ-երկուսը կեանք ունեն այսօր. այն է՝ Աբգար և Եղիշէ, որոնք ապրում են շնորհիւ այն հանգամանքի, որ ներկայացնում են մեր առաջին քրիստոնեայ թագաւորի (ըստ աւանդութեան) և մեր ամենից սիրելի բանաստեղծ պատմագրի անունը:
5. ԵԲՐԱՅԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
   Եբրայական քաղաքակրթութիւնից խորապէս ազդուած ազգերի մէջ գտնւում ենք նաեւ մենք: Ճշմարիտ է, թէ այս ազդեցութիւնը անմիջական յարաբերութեանց արդիւնք չէ և յոյների միջոցով հասել է մեզ, բայց այնքան սաստիկ է եղել այն, որ շատ տարբեր ձեւ չպիտի ունենար, եթէ անմիջական յարաբերութեան ծնունդը լինէր: Քրիստոնէութեան և Աստուածաշնչի միջոցով եբրայեցերէնից անցել է մեզ անձնանունների մի մեծ թիւ, որ 1600 տարուց ի վեր մեր ամբողջ կեանքն է լցնում:
   Ադամ, Եւա, Աբէլ, Աբրահամ, Սեթ, Սահակ, Դանիէլ, Գաբրիէլ, Դաւիթ, Եսայի, Յակոբ, Զաքարիա, Սողոմոն և այլն, և այլն: Հայ ժողովրդի բոլոր խաւերի համար այնպէս ծանօթ, այնչափ սովորական, այնքան հայացած և այն աստիճան ընտանի անուններն են, որ դեռ դարեր ու դարեր պիտի ապրեն. և հազիւ թէ կարելի լինի ասել, որ երբեւիցէ պիտի կարենան ջնջուել հայութեան և աշխարհի միջից:
   Եբրայական անունները անցել են մեզ Աստուածաշնչի թարգմանութեան միջոցով, և որովհետեւ մեր Աստուածաշունչը թարգմանուած է յունարէնից և ո՛չ թէ ուղղակի եբրայեցերէնից, ուստի այս անուններն էլ կրում են յունական կնիք: Այստեղ ամենացայտուն կէտը հետեւեալն է — յունարէն լեզուի մէջ չկայ «շ» ձայնը. ուստի ուր որ եբրայերէնը ունի «շ», յոյնը դնում է «ս»: Մենք էլ, թէեւ ունենք «շ» ձայնը, բայց հետեւելով յունարէնին՝ դնում ենք «ս»: Այսպէս, օրինակ՝ եբրայեցին ասում է «Երոշլիմ», իսկ մենք ասում ենք «Երուսաղէմ»: Այս երեւոյթը ընդհանուր է բոլոր եւրոպական ազգերին:

4. ՅՈՒՆԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
   Յոյնը քրիստոնէութեան տարածիչ և համաշխարհային քաղաքակրթութեան
   դայեակն է եղած. չկայ աշխարհիս մէջ մի ազգ, որ յունական քաղաքակրթութեանը որեւէ բանով պարտական չլինի:

Չինացիք անգամ յունարէնից փոխառեալ բառեր ունեն: Առանձնապէս մեր ազգը ամենամեծ չափով ազդուած է յոյներից: Եթէ մեր նախաքրիստոնէական քաղաքակրթութիւնն ամբողջապէս պարթեւական քաղաքակրթութիւնն էր, մեր յետքրիստոնէական քաղաքակրթութիւնն էլ լիովին յունական է: Մեր գրականութեան մի մասը յունականի ընդօրինակութիւնն է. մեր առաջին գրքերը յոյն հեղինակներից են թարգմանուած. և այս բանը շարունակուել է
մինչեւ Ռուբինեանց թագաւորութիւնը: Աստուածաշունչ, Աւետարան, Մաշտոց, Վարք Սրբոց, Յայսմաւուրք, Խորհրդատետր՝ յունարէնից են թարգմանուած կամ յունականի օրինակով խմբագրուած:
Այսպիսի խոշոր ազդեցութեան բնական արդիւնքն է նաեւ յատուկ անունների մի առատ թիւ, որ 4-րդ դարից սկսած մինչեւ այսօր տիրապետում է հայ կեանքի վրայ. օրինակ՝ Անաստաս (յարութիւն), Ղեւոնդ (առիւծ), Վասիլ (թագաւոր), Գէորգ (երկրագործ), Գրիգոր (արթուն), Թէոդորոս (աստուածատուր), Փիլիպոս (ձի սիրող), Կիրակոս (տէրունի), Հռիփսիմէ (անկեալ), Ագապի (սէր), Ստեփան (պսակ) և այլն»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«ՈՐ Է ՓԱՌՔ ԱԶԳԻՍ ՄԵՐՈՅ ԵՒ ԿԵՑՈՒՑԻՉ»…

Հին աշխարհի բնագետներն իրենց զգայարանք էին կրթում տիեզերաց ծածկախորհուրդ գաղտնիքների վերծանման համար, իրենց ականջներն էին սրում «հիւլէական շարժմանց ձայներն իրարից զանազանելու», նրանց նշանակությունը հասկանալու համար… Եվ փառաբանում էին Արեգական ճառագայթի զորությունը, գովերգում Երկրին լույս, լիություն ու բարեկեցություն պարգևողին, բարեբանում նրա ջերմության ազդեցությամբ և Բնության մյուս տարրերի փոխներգործությամբ ծնունդ առած Կյանքը։

Խորախորհուրդ անցյալում իմաստուն Քրմերը խոսում, հաղորդակցվում էին Բնության հետ, նաև «խոսեցնում էին» պերճաշուք Բնությանն ու անհուն Տիեզերքին։
Հին ճշմարտություններն այսօր նորովի են լուսավորում մարդկությանը։
Եվ վաղնջական տոներն ու ծեսերը Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի մեկնաբանություններով, վերստին հառնում են իրենց իրական իմաստով՝ յուրաքանչյուրն իր առանձնահատկություններով։

Բնության ներդաշնակ մի մասնիկն է Մարդը:
Ինքնապաշտպանական բնազդով նա հակված է ապահովել իր գոյությունը՝ խուսափելով այն ամենից, ինչը սպառնում է իր կյանքին: Բնականաբար, նա նախընտրում է զարգացնել իր ուժն ու բարեկեցությունը՝ որպես առողջության, լավագույն կենսապայմանների գրավական:

Լինելով բանական էակ՝ անհիշելի ժամանակներից ի վեր Մարդը փորձում է բացատրություններ գտնել իրեն շրջապատող աշխարհում տեղի ունեցող երևույթների մեկնաբանման համար:
Տիեզերքում, Բնության մեջ նյութերի միացման, քայքայման արդյունքում առաջացող փոփոխությունները, Կյանքի ծագումը նա փորձում էր բացատրել բնական, բանական, տրամաբանական հիմնավորումներով:
Տեսնել, ուսումնասիրել, ճանաչել, ըմբռնել երևույթների էությունը և նրանց փոփոխությունների պատճառա-հետևանքային կապը և այդ շղթայում Մարդու տեղն ու դերը՝ որպես առաքինի, արարող, բարիքներ ստեղծող…
Մարդու և Բնության միասնականության, փոխկապակցվածության դրսևորումն են դարավոր ծեսերն ու տոները, որոնք գովերգում են Բնության հավիտենական շրջափուլերը, հետևաբար և Կյանքի հարատևումը։

Նորաբեր, կանաչագեղ, դալարաբույս գարունն ավետում է «նորաբողբոջ բուսովք և ծաղկոք» սքանչելիորեն փթթող Բնության նորագործումը՝ վերստին նորոգումը:
Նորազգեստ՝ նորաբույս, նորափթիթ երկրի «դալարաբեր արմատք, բոյսք, բանջարք» վերընձյուղվում են, սերմերը ծլարձակում, ծաղկում՝ դալարազարդում են և ազդարարում հողի գալիք պտղաբերումը՝ ծաղկումն ու բարգավաճումը:

«Երփնազարդ տունկք կանաչացան կենդանութեամբ»,- հնչում ու սերնդէսերունդ միմյանց են փոխանցվում ուրախ ավետիսները…

Լուսանկարի հեղինակ՝ Arle

Հայկազունիների իմաստնությամբ զորացած մեր Նախնիք՝ «Այրք ծածկամիտ և խորախորհուրդ», Հայկեան արժեհամակարգն իրենց սերունդներին ժառանգելու զանազան միջոցներ են մշակել։
«Իբր գանձք ծածկաթաքոյց» շարունակել են նրանք հավերժացնել «Հայ ազգի և մարդկանց խնամակալ» «Անբիծ և Անարատ Անահիտ Դիցուհուն, որը Հայոց երկրի Փառքն է ու Կենսատուն»՝ բեղմնավորման, սերնդատվության, հողագործության, կենդանիների և բուսականության, Ջրերի հովանավորը, միաժամանակ նաև Ռազմի և Հայոց պետականության հովանավորը։

ԱՆԱՀԻՏԻ տաճարը Պտերիայում

(լուսանկարը՝ Charles Texier -ի, 1882 թ.)

«Մեծն Տիկնոջ»՝ Անահիտ Դիցամոր հովանավորությամբ տոների ժամանակ Անահտական մեծագանձ տաճարների շուրջ խանդավառ տոնախմբություններին մասնակցում էին Քրմերը, թագավորներն իրենց շքախմբերով, Հայոց աշխարհի տարբեր վայրերից դեպի նվիրական պաշտամունքավայրերը ձգվող բազմահազար ուխտավորները…

Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի մեկնաբանմամբ՝ Ոսկեմոր՝ Ոսկեծին և Ոսկեհատ Անահիտ Դիցամոր հովանավորությամբ են նշվում՝

1. Մայրության տոնը՝ Արեգ ամսվա Անահիտ օրը (ապրիլի 8-ին),
2. Մայր Բնության տոնը՝ Ահեկան ամսվա Լուսնակ օրը (մայիսի 13-ին),
3. Խաղողօրհնեքը՝ Սահմի ամսվա Աստղիկ օրը (օգոստոսի 24-ին),
4. Հացօրհնեքը՝ Սահմի ամսվա Անահիտ օրը (սեպտեմբերի 5-ին):

«ԻԲՐ ԳԱՆՁՔ ԾԱԾԿԱԹԱՔՈՅՑ»՝ այսօր էլ Հայոց ներկայիս ոստանի սրտում՝ քաղաքամայր Երևանում՝ Հայոց պետականության պաշտպանի իր կերպարով հիասքանչ բարձունքից սուրը ձեռքին իր զավակներին է հսկում «ՄԱՅՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ»՝ ԱՆԱՀԻՏ ԴԻՑԱՄՈՐ վեհությամբ:

Որպես բերքատվություն, առատ պտղաբերում և բարեկեցություն ապահովող Դիցուհի՝ Հայոց հողի պարգևած բարիքները ձեռքին վսեմ հառնում է նա Հայաստան աշխարհի տարբեր վայրերում՝ ի փառաբանումն և ի հարատևումն Հայկեան սերնդի…

Հ.գ. Հայոց դաշտերի գունագեղ ծաղկանց, Անահիտ Դիցամոր կերպարը խորհրդանշող հիանալի բարձրաքանդակի և Դիլիջանում գտնվող՝ Կ. Նուրիջանյանի քանդակի ընտիր լուսանկարների համար մեծ շնորհակալություն շնորհաշատ հեղինակին՝ Arle-ին:

«ԻԲՐԵՎ ԱՐԾԻՎ ՍԱՎԱՌՆՈՒՄ ԵՍ ԼԵՌ ՈՒ ԺԱՅՌ»…

…«Թե ուզում ես երգդ լսեն՝
Ժամանակիդ շո՛ւնչը դարձիր։
Կապվի՛ր նյարդով յուրաքանչյուր
Քո օրերին ու քո դարին»… (Չարենց)

Ժամանակը խամրեցնում, անխնա ջնջում է անցյալի բազմաթիվ իրադարձությունները՝ խնայելով միայն հազվագյուտ էջերը՝ մռայլ կամ պայծառ։
Ժամանակի հերոսների, գործող անձանց գնահատանքի, զանազան պատմությունների վերաիմաստավորման շուրջ հետագայում գրվում են հուշեր՝ փորձելով ըմբռնել փոթորկալից ժամանակաշրջանի «անցուդարձը», արտահայտելով սեփական վերաբերմունքը կատարվածի նկատմամբ…
Հայ ժողովրդի համար օրհասական շրջանում ազգի լավագույն զավակները ներքին պոռթկումով ընդվզում էին՝ մերժելով բռնությունը, պայքարում էին հանուն ազգային բարօրության:
Այդպես, ժամանակի հրամանով՝ Շապին Գարահիսարցի հյուսնը ինքնաբուխ մղումով դառնում է Զորավար Անդրանիկ, որն իրեն ծնող ժողովրդի փրկության գործին է լծվում՝ խիզախորեն անտեսելով դժվարությունները և, ընդվզելով, անձնվիրաբար մարտնչում է թշնամու բազմահազար զորքերի դեմ՝ իր քաջությամբ ոգեշնչելով, հուսավառելով իր ազգակիցներին։

Սասունից մինչև Վան և Հայոց աշխարհի այլ շրջաններում ազատագրական ոգով համակված իր զինակիցների հետ Անդրանիկի վարած անհավասար մարտերի, կռիվների որոշ դրվագներ նկարագրել է Վահան Թոթովենցը՝ ուղենշային համարելով չորս գլխավոր իրադարձությունները՝ Խալիլ փաշայի սպանությունը, Առաքելոց վանքի կռիվը, Ծովասարի կռիվը և Աղթամարի շրջապատման հաղթահարումը: 1915 թվականին Կովկասում Թոթովենցն Անդրանիկի հրամանատարությամբ գործող կամավորական գնդերում էր և մի քանի տարի մշտապես շփվել է Զորավարի հետ՝ քաջատեղյակ նրա շրջապատին։
Թոթովենցն իր շարադրանքում անդրադարձել է նաև Թիֆլիսում՝ Հովհաննես Թումանյանի տանն Անդրանիկի հյուրընկալությանը՝ «որպես ազգական»։

«Հովհաննես Թումանյանն իր մանուկները կբերե, կկանգնեցնե Անդրանիկի առաջ և երգել կուտա Անդրանիկի երգերը։ Մանուկները ոչինչ տեղեկություն չեն ունենար հայրիկին անծանոթ ազգականի մասին, որ եկեր էր գյուղեն և շուտով պիտի երթար»,- գրում է Թոթովենցը՝ «Արսեն Մարմարյան» ստորագրությամբ հրատարակված իր հուշերում (Ա. Մարմարյան «Զորավար Անդրանիկ և իր պատերազմները», էջ 173)։
«Հաճախ ես հանդիպել եմ Թումանյանի տանը Անդրանիկին ու Թումանյանին միասին։
Նրանք իրար շատ էին սիրում՝ բարքերի, ըմբռնումների խիստ նմանություն կար երկուսի միջև։ Անդրանիկը ևս անզուգական պատմող էր։ Նրան լսելիս պատմության, անձնավորությունների, տեղի, ժամանակի ընդհանուր մթնոլորտի ամենաիրական, կենդանի պատկերացում էինք ստանում», — գրել է Թոթովենցը (Ե. Չարենցի անվան Գրականության և արվեստի թանգարան, Թոթովենցի ֆոնդ, թ. 7, էջ 10):

Հանգամանքների բերմամբ օտար երկրներում հայտնված, կյանքի հորձանուտում թրծված, իր տարակարծություններով, հաստատ համոզումներով Զորավարը սթափ մտածողությամբ անդրադարձել է իր ժողովրդի համար վճռորոշ դրվագներին, թեև հիասթափված, ցրված պատրանքներով, սակայն մնալով իրատես, իր սկզբունքներին հավատարիմ…

Հայ արձակագիր Ալեքսանդր Շիրվանզադեն (1858-1935) «Կյանքի բովից» վերնագրած իր հուշերում գրում է.
«…Խոսելով Փարիզի այն ժամանակվա Հայ գաղութի մասին, ես չեմ կարող մոռացության տալ իմ այն հայրենակիցներին, որոնք ժամանակավորապես այցելուներ էին, գալիս էին մեկ կամ մի քանի ամսով որպես ճամփորդներ կամ գործավորներ: Այդ տեսակետից առաջին տեղն էին գրավում դարձյալ, այսպես որակված, ազգային գործիչները, ուզում եմ ասել դաշնակցականները, հնչակյանները և այլ կուսակցություններ, մանավանդ առաջինները: Դրանց համար Փարիզը Ժնևից հետո երկրորդ ուխտատեղին էր: Յուրաքանչյուրն ուզում էր անձամբ բախել Ժոռեսի կամ Պրեսանսեի դռները, մի բան, որ նրանց աչքում հավասար էր բարձրագույն քաղաքական գործունեության:

Հիշում եմ 1907-1908 թվականները, մանավանդ Թուրքիայի հեղափոխության նախօրյակը, հեղափոխության օրերը և հետհեղափոխության ամիսները: Դաշնակցականների և հնչակյանների շարքերում տիրում էր մի արտասովոր իրարանցում: Թվում էր, որ այդ մարդիկ ինչ-որ խոշոր գործ են կատարում կամ երևակայում են, թե կատարում են: Հաճախ աչքի էին ընկնում Ավետիք Ահարոնյանը, Խաչատուր Մալումյանը, Միքայել Հովհաննիսյանը և մի շարք ուրիշներ, որոնց չէի ճանաչում:
Հիշում եմ մի օր, նստած էի Մինաս Չերազի հետ «Սուֆլե» սրճարանի վարի հարկում: Հանկարծ աղմկալի խոսակցությամբ ներս խուժեցին մի քանի դաշնակցականներ, որոնց թվում էր և Խաչատուր Մալումյանը: Նրանց հետ էր և հայտնի թուրք հեղափոխական Ահմեդ Ռիզան: Նրանք շտապ քայլերով բարձրացան սրճարանի վերին հարկը և այնտեղ փակվեցին մի առանձին սենյակում:

— Եկել են Թուրքիայի ճակատագիրը որոշելու,- ասաց Մինաս Չերազը կծու հեգնությամբ:

Խե՛ղճ մարդ: Ես նկատեցի, որ նա իր հոգու խորքում վիրավորված և վշտացած է, որ ինքը մոռացության է տրված այդ մարդկանց կողմից:

Ճիշտ այդ օրերին էր, որ մի անգամ նույն սրճարանում ինձ մոտեցավ մոտ քառասունհինգ տարեկան մի սևահեր տղամարդ հաստ բեղերով, առնական, կարող եմ ասել, գեղեցիկ դեմքով ու թուրքահայ բարբառով հարցրեց.

— Դուք պարոն Շիրվանզադե՞ն եք:
— Այո,- պատասխանեցի ես:
— Թույլ տվեք ծանոթանալ — Անդրանիկ:
— Մեր անվանի հերո՞սը,- հարցրի ես ամենայն լրջությամբ:
— Ա՛հ, վազ անցեք,- գոչեց Անդրանիկն առանց կեղծ համեստության,- ես մի պարզ մահկանացու եմ:

Այսպես թե այնպես, ես ուրախ էի ծանոթանալ այն մարդու հետ, որի մասին այնքան լսել էի ու կարդացել: Ապագայում ես անախորժություն ունեցա այդ մարդու հետ ընդհարվելու, իմ մի սխալ հասկացված դարձվածքի պատճառով: Այդ մասին ես կխոսեմ առանձին, երբ ժամանակը կգա:

— Ինչո՞վ կարող եմ ծառայել ձեզ, պարո՛ն Անդրանիկ,- հարցրի ես, հրավիրելով նրան մի բաժակ սուրճի:
— Ծառայության խնդիր չկա,- ասաց նա,- ես կփափագեի միայն, որ դուք որպես մեկն իմ հայտնի հայրենակիցներից, լսեիք իմ գանգատը դաշնակցության դեմ: Ես չափազանց վրդովված եմ:
— Ի՞նչ է պատահել,- հետաքրքրվեցի ես խորապես, որովհետև մինչև այդ ես Անդրանիկին համարում էի մոլեռանդ դաշնակցական:
— Մի գարշելի տրամադրություն, մի զազրելի ապերախտություն, չգիտեմ ինչպես որակել,- գոչեց նա, իր երկաթյա բռունցքը զարնելով մարմարյա սեղանին այնպես ուժգին, որ իր սուրճի դատարկ գավաթը վար ընկավ և փշրվեց:

Նա բացատրեց: Պարզվեց, որ դաշնակցությունը նրան Փարիզ է ուղարկել հարյուր հրացան գնելու, տալով նրան մի զինագործարանի հասցեն: Անդրանիկն այդ գործարանի հրացանները չի հավանել և ընտրել է մի ուրիշ գործարան և նրանից է գնել հրացաններ, կանխավ որոշված արժեքից մի քիչ ավելի ծախսելով: Այժմ դաշնակցության Ժնևի բյուրոն մերժում է տալ նրան գների տարբերությունը, և մարդն ընկել է նեղ դրության մեջ:

— Բայց գլխավորն այդ չէ,- շարունակեց Անդրանիկն ավելի ու ավելի հուզվելով,- Փույթ չէ, որ այսօր ես նույնիսկ հյուրանոցին վճարելու միջոց չունեմ, փույթ չէ, որ ստիպված եղա դիմել Վռամշապուհ քահանայի օգնությանը: Խնդիրն այլ է և ավելի կարևոր:

Նա պատմեց, որ ինքը եղել է մի հասարակ արհեստավոր — տոկար, (այսպես էլ ասաց՝ «տոկար»), սիրել է իր հայրենիքը, տառապել է թուրքահայ ժողովրդի տառապանքներով, զգացել է, որ մի բանով պետք է նրան օգտակար լիներ, բայց չի գիտցել ինչպես: Ինքն իրանց հեղափոխական «հորջորջողները» մի օր նրան համոզել են ապստամբվել թուրք կառավարության դեմ և զենք բարձրացնել: Եվ նա ապստամբել է՝ ժողովելով իր շուրջը մի խումբ անձնվերներ:

«Իհարկե, ես խենթ չէի, որ չգիտնայի, թե Հայ ազգն իր բոլոր ուժերով ու կարողությամբ չի կրնար տապալել սուլթան Համիդին հզոր կայսրությունը,- ավելացրեց Անդրանիկը դառն հեգնությամբ,- բայց դաշնակցականներն ինձ հավաստիացրել էին, թե եվրոպական պետությունները, տեսնելով մեր ազատագրական շարժումը, կշտապեն մեզի օգնելու: Այս տեսակետից առանձին ջանքեր էին գործադրում մանավանդ Ժնևում պատսպարված շեֆերը:
Նրանք շարունակ թելադրում էին ինձ կռվել, կոտորել, աղմկել, կրկնելով՝ «Մեր ազգի փրկությունը մոտենում է, մի՜ հուսահատվիր»: Եվ ես կռվում էի, կոտորում, սակայն ավաղ, եթե ես մի տեղ կոտորում էի մի քանի տասնյակ ժանդարմներ, անդին, մի ուրիշ տեղ թրքական զորքերն ու համիդականները թալանում ու այրում էին տասնյակ գյուղեր ու կոտորում էին հարյուրավոր-հազարավոր խաղաղ գյուղացիներ: Իսկ օգնությունը Եվրոպայից հապաղում էր ու չէր գալիս»…

Ես բերեցի Անդրանիկի ասածների ընդհանուր բովանդակությունն առանց մանրամասների, մի կողմ թողնելով նրա մի շարք ինքնուրույն որակումները դաշնակցության մասին: Երբ նա լռեց, ես առանց հեգնանքի և անկեղծորեն ասացի.

— Եվ դուք, այնուամենայնիվ շարունակում էիք հավատալ, որ Եվրոպան պիտի գա մի օր, այո՞:
— Այո, հավատում էի, որովհետև այնտեղ՝ հայրենիքում չկար մեկը, որ ինձ բացատրեր ճշմարտությունը: Ես մթության մեջ էի, ես մոլորված էի… ճշմարտությունն ինձնից թաքցնում էին:
— Իսկ ա՞յժմ:
— Այժմ: Ա՜հ այդ է, որ ես փափագ զգացի ձեզի ըսելու: Այժմ իմ աչքերը բացվել են հոս գալուցս հետո: Այժմ պարզ տեսնում եմ, որ այդ բոլորը սուտ է եղել, խաբեբայություն: Այժմ ինձ համար կասկածից դուրս է, որ ոչ մի եվրոպական պետություն անկեղծորեն շահագրգռված չէ մեզի իրական օգնություն ցույց տալու, ուր մնաց Թուրքիայի հետ կռվելու:
— Բայց ինչո՞վ եք բացատրում դաշնակցականների վարմունքը, ի՞նչ շահ ունեին նրանք ձեզ մոլորեցնելու:
— Շա՞հ,- կրկնեց Անդրանիկն այն կծու ու կսկծալի ծիծաղով, որ խորապես դառնացած ու վշտացած հոգու խորքից է գալիս: — Դաշնակցությանը գործ էր հարկավոր, իրական, շոշափելի գործ, թող այդ գործը լիներ մի ամբողջ ժողովրդի կործանումը: Նրա ջերմ ցանկությունն էր աղմկել, աղմկել, փոթորիկ բարձրացնել՝ թեկուզ այդ փոթորիկը լիներ մի փոքրիկ, մի խաղաղ լճի մեջ: Նրան հարկավոր էր մի որևէ շարժում, մի որևէ դղրդոց այնտեղ, Թուրքիայում, որպեսզի թե՜ Կովկասում և թե՜ այստեղ՝ Եվրոպայում գոռա ու աղաղակի. «Ահա տեսե՜ք, տեսե՜ք, ես գործ եմ կատարում, դրա՜մ տվեք: Տվե՜ք, որ իմ շեֆերն ապրեն խաղաղ Եվրոպայի ամենագեղեցիկ վայրերում, և որպես դիպլոմատներ զորավորների դռները մաշեն ու ազգի ինքնասիրությունը ոտնատակ անեն»:

Ինձ համար նորություն չէին Անդրանիկի ասածները դաշնակցության հոռի գործունեության մասին: Նորությունն այդ մարդու հուսախաբությունն էր. մի մարդու, որ իր ամբողջ կյանքը նվիրել էր մի անհուսալի գործի և այժմ տեսնում էր, որ ինքը խաբված է եղել: Պարզ է, որ մարդ հոգով տառապում էր:

Մեր խոսակցությունը երկար չտևեց: Անդրանիկը վրդովված էր անսահման և երբեմն իր որակումների մեջ դաշնակցության դեմ հասնում էր ծայրահեղության, չխնայելով ոչ մի ածական, իսկ ես չէի ուզում կրակի վրա յուղ թափել: Ահա ինչու, ես զգացի մի տեսակ հոգեկան թեթևություն, երբ այդ պահին սրճարան մտավ դաշնակցության նախկին շեֆ, բժիշկ Հովհաննես Լոռիս-Մելիքյանը, նա, որ դառնացած բաժանվել էր իր նախկին ընկերներից ու գաղափարներից, թեև բավականաչափ խուսափում էր նրանց մասին վատ խոսելուց: Ես Անդրանիկին ծանոթացրի նրա հետ և ինքս շտապեցի հեռանալ: Պարզ էր, որ նրանք իրարու լավ կհասկանային, քան ես…

Շուտով վրա հասավ թուրքական հեղափոխությունը»…

«Իբրև արծիվ սավառնում ես լեռ ու ժայռ,
Թնդացնում ես երկինք, գետինք տենչավառ,
Սուրբ անունդ պետք է հիշվի դարեդար.
Հսկա լերինք քեզ ապաստան, Անդրանի՛կ:

Թշնամիներ երբ լսեն քո անունը,
Օձերի պես պիտ սողան իրանց բույնը,
Երակներիդ ազնիվ քաջի արյունը
Չցամաքի մինչ հավիտյան, Անդրանի՛կ»… ( Գուսան Շերամ, 1904 թ.)

«ԿԱՌՈՒՑՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ», «ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ»…
(ՊՐՈԿՈՊԻՈՍ ԿԵՍԱՐԱՑԻ)

4-րդ դարում Հայոց աշխարհը համառ պայքար էր մղում հանուն անկախության պահպանման: Սակայն քրիստոնեության տարածմանը հաջորդող տասնամյակներին՝ 387 թվականին Հայքը բաժանվեց Սասանյան Պարսկաստանի և Հռոմի միջև: Հայքի արևմտյան փոքր հատվածը (1/5-րդը)՝ Բարձր Հայքը, Ծոփքը, Աղձնիքի մի մասն անցան արևելյան հռոմեական կայսրությանը՝ Բյուզանդիային, իսկ մեծ մասը սասանյան պետության մի մարզը դարձավ և կառավարվում էր մարզպաններով:
Մարզպանական շրջանում Հայքն իր ներքին ինքնուրույնությունը պահպանեց, նախարարական կարգը նույնիսկ ամրապնդվեց, և Հայքի անկախությանն ու վերամիավորմանն էին ձգտում Հայոց նախարարները, որոնք փոքրիկ իշխանություններ էին, և իրենց ձեռքում էր ողջ այրուձին:
Եղիշեի հաղորդմամբ՝ Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո «ի նախարարսն Հայոց անկանէր թագաւորութիւնն. զի թէպէտ և գանձն յարքունիս Պարսկաց երթայր, սակայն այրուձին Հայոց բովանդակ ի ձեռն նախարարացն առաջնորդէր ի պատերազմիս» (Եղիշէի «Պատմութիւն Վարդանանց», Տփղիս, 1904 թ., էջ 12):

Մյուս կողմից՝ հռոմեական կայսրության երբեմնի փառքի վերականգնման նպատակով Բյուզանդիայի կայսր Հուստինիանոսը (482թ.-565թ.) հետագայում ձեռնարկեց օրենսդրական և վարչական փոփոխություններ՝ իր երկրի ռազմական հզորության ապահովման համար։ Նրա ժամանակակից՝ Զ (6-րդ) դարի բյուզանդացի պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացին Հուստնիանոսին ներկայացնում է որպես «խորամանկ, նենգ, կեղծավոր, ծածկաﬕտ, երկերեսանի ﬕ անձնավորություն», որն իր «անմիտ փառասիրության», «անսահման արծաթասիրության պատճառով կեղեքում էր ողջ երկիրը»:

«… Ահա նա այդպես տնօրինեց Մեծ Հայք կոչված (երկրի) գործերը։ Ինչ վերաբերում է մյուս Հայքին, որը գտնվում է Եփրատ գետից այն կողմ և տարածվում է մինչև Ամիդ քաղաքը, այնտեղ իշխում էին հինգ Հայ սատրապներ, որոնց իշխանությունը ժառանգական էր և ցմահ։ Նրանք հռոմեացիների կայսրից ստանում էին միայն նշանակներ (տարբերանշաններ, Կ. Ա.):
Այդ նշանակների մասին արժե խոսել, քանի որ դրանք ոչ ոք չի տեսնելու այլևս։
Դա բրդյա քղամիդ էր, սակայն ոչ թե ոչխարի բրդից, այլ ծովից հավաքված։ Այդ բուրդը բուսնում է պիննոս կոչված ծովային կենդանիների վրա։ Ծիրանիի այն մասը, որի վրա սովորաբար գցվում էր բեհեզը՝ ոսկուց էր։ Քղամիդի վրա ամրացված էր լինում ոսկե ճարմանդ՝ մեջտեղում պատվական քար։ Այդ ճարմանդից ոսկե լայն շղթաներով կախված էին երեք հակինթ։ (Քղամիդից բացի) կար նաև մետաքսյա պատմուճան, ամենուրեք պաճուճված ոսկեհուռ զարդերով, որոնց «պլումիա» (փետուր, Կ. Ա.) են անվանում, և մինչև ծունկը հասնող կարմիր կոշիկներ (սռնապաններ, Կ.Ա.), որոնք սովորաբար հագնում են միայն հռոմայեցիների և պարսից թագավորները։
(Մեծ Ծոփաց Թեոդորոս սատրապն այս զգեստով ներկայացավ Նփրկերտ քաղաքը Պարսից Կավատ արքային)։
Հռոմեական զորքը երբևիցե օգնություն չի ցուցաբերել ո՛չ Հայոց թագավորին, ո՛չ էլ սատրապներին։ Պատերազմական գործերում նրանք ինքնուրույն էին»։ («Կառուցումների մասին», Գիրք Գ, գլուխ 2, էջ 190-191):

«Հայկական զինված ուժերը, որոնք այնքան անհրաժեշտ էին հայրենիքի պաշտպանության համար, պաշտպանում էին կայսրության շահերը Աֆրիկայում, Իտալիայում, Թրակիայում, Լազիկայում և այլուր։
Պրոկոպիոսը հանվանէ հիշատակում է 17-ից ոչ պակաս Հայ զորահրամանատարներ բյուզանդական բանակում՝ Հուստինիանոսի ժամանակաշրջանում, անխտիր ընդգծելով յուրաքանչյուրի ռազմական մեծ ընդունակությունները և քաջությունը։ Նշանավոր Արտավան և Արշակ Արշակունիներ, Ամենակարող Նարսես զորավար, Սիտտաս, Հրահատ, Սահակ և Նարսես Կամսարականներ, Ակակիոս, Ադոլիոս, Արտավազդ, Հովհաննես Գուզես, Համազասպ, Գիլակիոս-Գլակ, Անզալաս-Ընջուղ, Ֆազաս և շատ ու շատ ուրիշներ… Ահա այն փայլուն զորավարների անունները, որոնք բոլորն էլ ընկան ռազմի դաշտում՝ պաշտպանելով, իհարկե, ոչ թե Հայ ժողովրդի շահերը, հաճախ նույնիսկ գործելով ընդդեմ Հայ ժողովրդի։
Հուստինիանոսը հարկերի հսկայական բեռ դրեց իրեն ենթակա Հայաստանի վրա։ Այդ բոլորը չէր կարող չլցնել Հայերի համբերության բաժակը, չէր կարող չգրգռել Հայերի ատելությունը ընդդեմ կայսեր և չնայած Բյուզանդիայի բոլոր ժողովուրդներն էին հեծում Հուստինիանոսի լծի տակ, բայց միայն Հայերն էին, որոնք փորձեցին վերջ տալ այդ բանին, ճիշտ է՝ անհաջող, մահափորձ կատարելով Հուստինիանոսի դեմ։
Ահա այսպիսի ժամանակաշրջանում էր ապրում Պրոկոպիոս Կեսարացին և այդ շրջանի պատմությունն է շարադրել իր բազմաթիվ գործերում։
Առանց նրա աշխատությունների մենք լրիվ պատկերացում չէինք ունենա Հայաստանի, հատկապես V դարի վերջի և VI դարի առաջին կեսի Բյուզանդական Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական վիճակի, այնտեղ կատարված քաղաքաշինության, բերդաշինության և այլ հարցերի մասին։
Պրոկոպիոս Կեսարացու երկերը և Հուստինիանոս կայսեր՝ Հայաստանին վերաբերող մի քանի օրենսդրական փաստաթղթերն են մեր հիմնական աղբյուրները դեպքերով լի այդ կարևոր ժամանակաշրջանի ուսումնասիրության համար» (Հ. Բարթիկյան):

Պրոկոպիոսի՝ «Պատերազմների մասին» գրքի էջերում կարդում ենք.
«… Զորքերը մարտի էին դասավորվել հետևյալ կերպ. երկու կողմն էլ շարվել էին դեմ առ դեմ, հնարավորին չափ խոր ու լայն ճակատ կազմած: Հռոմեական զորքի ձախ թևը՝ բլրի մոտ գլխավորում էին Նարսեսն ու Հովհաննեսը՝ ունենալով հռոմեական զորքի լավագույն մարտիկներին… Աջ թևում էին գտնվում Վալերիանոսը, Հովհաննես Ֆագասը և Դագիսթայոսը՝ մնացած բոլոր հռոմեական զորքով։
…Ճակատի կենտրոնում Նարսեսը տեղադրեց լանգոբարդներին, էրուլներին և մնացած բոլոր բարբարոսներին։ Նա նրանց հրամայեց ձիերից իջնել, կազմել հետևակ, որպեսզի եթե հանկարծ մարտի ընթացքում վախկոտություն ցուցաբերեն կամ էլ դավաճանություն, չկարողանան անմիջապես փախուստի դիմել։
… Որոշ ժամանակ ոչ ոք չէր սկսում մարտը, այլ հանգիստ մնում էին՝ սպասելով հակառակորդի հարձակմանը։
Այնուհետև գոթերի զորքից Կոկկաս անունով մեկը, որը քաջ մարդու մեծ հռչակ ուներ, ասպատակեց իր ձին, եկավ կանգնեց հռոմեական զորքի դիմաց և հրավիրեց ցանկացողին իր հետ մենամարտի դուրս գալ։ Այդ Կոկկասն անցյալում հռոմեական զինվոր էր և դասալիք էր եղել Տուտիլասի մոտ։
Իսկույն նրա դեմ դուրս եկավ Նարսեսի դորիֆորներից մեկը, ծագումով Հայ, անունը Անզալաս, նա ևս ձի էր հեծած։
Կոկկասը նախահարձակ եղավ թշնամուն նիզակահար անելու մտադրությամբ՝ նշան բռնելով նրա փորին։ Բայց Անզալասը հանկարծակի մի կողմ քաշեց իր ձին և (հակառակորդի) թափը օգուտ չունեցավ։ Այդ ձևով (Անզալասը) հայտնվեց թշնամու կողքին և իր նիզակը խրեց նրա ձախ կողքին։
Նա անշնչացած, ձիուց գետին գլորվեց։ Հռոմայեցիների զորքի մեջ մեծ աղաղակ բարձրացավ…» (Պրոկոպիոս, «Պատերազմների մասին», գիրք 8, գլուխ 31)։

«…Հետախույզների մասին կասեմ հետևյալը։
Պետությունը դեռ վաղուց բազմաթիվ մարդկանց էր պահում, որոնք գնալով
թշնամիների մոտ, լինելով պարսից արքունիքում, կամ առևտրի, կամ էլ այլ պատրվակով, ճշգրիտ կերպով ամեն ինչ հետախուզում էին, վերադառնում հռոմայեցիների երկիրը և թշնամիների բոլոր գաղտնիքները հաղորդում իշխանություններին։ Վերջիններս նախօրոք տեղյակ լինելով, ապահով էին և ոչ մի անակնկալի չէին հանդիպում։
Այս սովորությունը դեռ վաղուց գոյություն ուներ նաև մարերի մոտ: Խոսրովը, ինչպես պատմում են, ավելի բարձր ռոճիկ տալով հետախույզներին, մեծ օգուտներ քաղեց նրանցից:
Նա իմանում էր այն ամենը, ինչ տեղի էր ունենում հռոմայեցիների մոտ։ Իսկ Հուստինիանոսը նրանց վրա ոչ մի դրամ չծախսելով, հոոմայեցիների երկրից վերացրեց հետախույզների անունն անգամ, որի պատճառով շատ սխալներ թույլ տրվեցին, և Լազիկան գրավվեց թշնամիների կողմից, որովհետև հռոմայեցիներն ամենևին չգիտեին, թե պարսից արքան իր զորքով երկրի որ մասում է գտնվում… (Պրոկոպիոս Կեսարացի, «Գաղտնի պատմություն», գլուխ 30):

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«ԴԱՎՈՆ»

Հայրենի Հողի պես ամուր, Ջրի պես վճիտ են Մուշեղ Գալշոյանի կերտած կերպարները՝ Էրգրի հարազատ զավակներն իրենց աննկուն պայքարով, ճակատագրով, Հայրենիքի անհուն կարոտով, սրտերում կորստի մորմոքով…

«Կարոտ զորե՛ղ-զորե՛ղ է, կարոտից զորեղ բան աշխարհք չկա՜:
Կարոտի հետ տխրություն կմեծանա, գա՛ռ… կարոտ տխրություն է, անո՛ւշ-անո՛ւշ տխրություն է:
Ու էդ տխրություն…
Էդ տխրություն մեծ բան կպտղե, մարդու հոգին կմեծացնե, մարդու կդարձնե աժդահա հերոս»:

«Աշխարհք հող ու ջրից անուշ բան չկա:
Մարդու ուժ հողի՛ մեջ է…
Քանի հող չեն խլե ոտաց տակեն, մարդ անպարտ է, խլեցին՝ գերի է…
Աշխարհք ամենամեծ կորուստ մարդու կորուստն է:
Մարդու կորուստ անդարձ կորուստ է: Էրգրի ու հողի կորուստ ծանր կորուստ է, բայց հող անմահ է, հող ուրիշ տեր չի՜ ընդունե, հող իր տիրոջ հետ արնակից է, ու իր արնակցին կսպասե՛, կսպասե՛ ու օրերից մի օր կհանդիպին»… (Մուշեղ Գալշոյան, «Ձորի Միրոն»):

Մուշեղ Գալշոյանի հանճարեղ գրչով պատկերված «Դավոն»՝ Զորավար Անդրանիկի լավագույն զինակիցներից մեկը, կյանքի վերջին րոպեներին մտովի Սասունում է, իր մղած հերոսական կռիվներն է վերհիշում՝ վրեժխնդրությամբ լի:

«…Հող իր տիրոջ հետ արնակից է, ու իր արնակցին կսպասե՛, կսպասե՛ ու օրերից մի օր կհանդիպին»…
«Դավոն»՝ իր սրտում անթեղված կարոտի, վրեժի կրակով՝ ստորև:

ԴԱՎՈՆ

«Հողե հատակին բացված անկողնում պառկած է Դավոն։ Խնամքով սափրված է, հագել է բոլորովին նոր սպիտակեղեն — դեռ անցյալ տարվանից էր գնել՝ հատուկ այսօրվա համար և, օրն է՝ հագել է ու մաքուր անկողնում մեկնվել թիկունքն ի վար։ Աչքերը կիսախուփ են, թևերը՝ ծաղկավոր վերմակին ձգած, շապիկի փողպատը բաց է, և կրծքի ճերմակ մազերը խճճված եղյամի պես գլխահակ խորհում են։

Պատուհանից ներս փրթած լուսե մի թել եկել է Դավոյին երկինք տանելու։ Արևի փունջը շուլալվել է նրան, խաղում է կրծքի ճերմակ մազերի, կոտրված ճերմակ բեղի հետ, կարմիր ու կապույտ կայծկլտում կիսախուփ աչքերի դիմաց, խուտուտ տալիս կոպերը։

Դավոն լուռ է։ Միայն կոպերն են շողիկի հետ հարց ու փորձի մեջ։ Ճակատն ու աչքերը խուտուտ տվող լույսի շողը, կոպերի վրա պարս բռնած կարմիր ու կանաչ պեծերը ինչ-որ բան են հուշում՝ անցած մի օր, մի դեպք, ցանկալի մի բան…
Եվ Դավոյի խլվլացող կոպերը, ճակատի առնական կնճիռները լարված որոնում են…

Համերկրացի ծերունիները շրջապատել են նրան։

Առավոտյան, երբ Դավոն պատվիրեց, որ նոր սպիտակեղենը հագցնեն, ապա և՝ անկողինը թախտից վար առնեն — բացեն գետնին և որդուն ուղարկեց Պչուկին կանչելու՝ իր համերկրացուն, անցած կռիվների զենքի իր ընկերոջը, բոլորը հասկացան, որ Դավոն ճամփորդ է…
Եվ համերկրացի ծերունիները եկան — հավաքվեցին։
Առաջինը եկավ երկաթագործ Համզե Պչուկը, եկավ Գևորգ Չաուշի արնակից մքթենցի Գրիգորը, եկավ Բջե Ավեն, եկավ Խըբլջոզա Մանուկը, եկավ Խութա Միրոն, եկավ Տիգրանը, Հիթենքցի Մոսեն…
Բոլորը եկան. Դավոն էր գնում։
Մարութա վանքում խաչի փոխարեն սուրը համբուրած Տալվորցի Դավոն գնում էր։ Արևմարքի հետ Դավոյի շունչը խառնվելու էր Մարութա սարի ամպերին, և Կաբլորաքարի կատարին ճախրող ծեր արծիվը կրծքից մի փետուր էր պոկելու, ու իրիկնապահի բոցերով այրվող փետուրը թփրտալու էր Տալվորիկի երկնքում։
Համզե Պչուկը ոտքը շեմից ներս դնելու հետ կանչեց.

— Դավո՜ո, ավեր տուն, կերթա՞ս… Կերթա՞ս։
Կրկնեց Համզե Պչուկը և ծունկ ծալեց ընկերոջ մահճի մոտ։
— Զիս մենա՞կ է կթողիս, Դավո՜։

Դավոն գտավ, սեղմեց ընկերոջ ձեռքը, և Պչուկը զարմացավ.

— Մեջ քու երակներուն էդքան ուժ կա, Դավո՜, դու ու՞ր է կերթաս։

«Կռիվ է կերթամ, Պչու՜կ»:
Դավոն մտքում պատասխան տվեց և հանկարծ… հիշեց…
Այն, ինչ այդպես լարված որոնում էր՝ գտավ, անցած-գնացած այն պատմությունը, որը աչքերին ընկած շողքն էր հուշում, կոպերի դիմաց թռվռացող կարմիր ու կանաչ պեծերի պարսը, Դավոն հիշեց…
Ցից- քարի կռիվն էր…
Հիշեց ու ավելի ամուր սեղմեց ընկերոջ ձեռքը։

«Կհիշի՞ս, Պչու՜կ, Ցիցքարի կռիվ քու մի՞տքն է», — կնճիռները ողողվեցին ժպիտով։

— Քու ճակտին ուրախություն կա, Դավո՜,- նկատեց Համզե Պչուկը,- դու էրգի՞ր է կերթաս։
— Կռիվ է կերթամ, Պչու՜կ, կգա՞ս։
Նրան թվում էր, թե կարող է բարձրաձայնել, բայց չէր հասկանում, թե ինչու բերան չէր բացում։

— Քու սիրտն ի՛նչ կուզե, Դավո՜,- հիթենքցի Մոսեն անժամանակ հարց տվեց։

Դավոն դժգոհ տնքաց։
— Իմ սիրտ կուզե…,- հետո ուզեց շուրթ շարժել, որ Մոսեն լսի և նրան թվաց, թե, իրոք, ձայնարկու ասաց,- Զիս չխանգարի՜ս, Մոսե՜, թող որ…,- և սեղմեց ընկերոջ ձեռքը,- կռի՜վ է կերթամ, Պչու՜կ, կգա՛ս… Ով զարկվեց՝ դավաճա՜ն է… Ցիցքարի կռիվ քու մի՛տքն է… կհիշի՞ս»…

2
Թշնամին բազմաթիվ էր։ Նեղում էր։
Նեղում էր հատկապես ձախ թևից։ Այդ կողմ, թշնամու ձախակողմյան ճակատի թիկունքին, գյուղ կար։ Բնակիչները հավաքվել էին գյուղեզրին, պարզ երևում էր, մեծ ու փոքրով, կին, տղամարդ հավաքվել՝ աղմուկ-կանչվռտուքով խրախուսում էին ցեղակից զինվորներին։ Մետաղե իրերի շխկշխկոց, հրավառություն, ոռնոց, գյուղեզրի տան կտուրին կանգնած մեկը երգում էր՝ զիլ ու անընդմեջ… Թալանչի ամբոխի ոռնոցը հեչ, բայց ռազմադաշտի գլխին ծորացող այդ գանգուր ու արնաթաթախ երգը խենթացնում էր։ Եվ իրեն այնպես էր թվում, թե հենց այդ երգն է պատճառը, որ իրենց ձախ թևը թուլացել է, ձախակողմյան տղերքը այդ երգից փախչել են ուզում…
Եվ ու՞ր է զորավար Անդրանիկը. աջի կամ կենտրոնի հաշվին, թեկուզ մի դասակով, ինչու՛ չի ամրապնդում ձախ թևը…

Ձախակողմից ճապաղ մի բլրակ էր զատում ճակատները, և ով առաջինը գրավեց բլրակին ցցված ժայռաբեկորը, հաղթանակը նրանն էր։ Կռվի ելքը որոշելու էր հարմար դիրքով այդ Ցիցքարը. զորավար լինել պետք չէր այդքանը հասկանալու համար… Պչուկին ուսնկից կռվում էր, բայց ուշքն ու միտքը Ցիցքարն էր…
Ուր է, թե ինքն ու Պչուկը հաջողացնեին դիրք բռնել այդ քարե թիկունքին։
Լիներ ու դառնային ճնճղուկ, լիներ ու դառնային օձ, լիներ ու դառնային…
Եվ քաշեց Պչուկի թևից…

«Ուրիշ ելք չկա»,- համաձայնեց Պչուկը։

«Ու զարկվել չկա՜»,- գոռաց ինքը ու նայեց Պչուկի աչքերի մեջ։ — Ով զարկվեց՝ դավաճան է»։

Հետո… Քարի թիկունքից իր ու Պչուկի հրացանները որոտում էին անընդմեջ:
«Ով զարկվեց՝ դավաճան է»,- փոխնիփոխ գոռում էին ինքն ու Պչուկը, և նշան բռնելու ժամանակ չկար։ Եվ հարկ չկար, սրտներում գալարվող վրեժը հրացանների փողերից պոռթկում-պարպվում էր թշնամու նամարդ ճակատին, շանթում ռազմադաշտին ծորացող երգը։

Իրիկնապահին թշնամին նահանջեց, և մտան գյուղ։ Բնակիչները գյուղը չէին լքել, նույնիսկ չէին թաքնվել, գիտեին, որ գյուղ մտնողը Անդրանիկ փաշի բանակն է՝ ոչ ոքի մատով չի դիպչի։ Նրանք աղ ու հացով դիմավորեցին գյուղեզրին, հենց այնտեղ, ուր առավոտից հավաքված ոռնոցով ոգևորում էին ցեղակից զինվորներին։ Դիմավորողները ծերունիներ էին, կանայք, երեխաներ և մի երիտասարդ՝ բարձրահասակ, գեղեցիկ աչքունքով ու ինքնահավան կեցվածքով։ Նա, ամբոխով շրջապատված, բոլորից մի գլուխ բարձր, քաղցր-մեղցր ժպտում էր զորավար Անդրանիկին։
«Դու ինչու՞ զենք չես վերցրել,- փորձեց զորավարը,- և ինչու՞ չես կռվում»:
«Ես զենքի մարդ չեմ, փաշա՜,- երիտասարդի շուրթերից ծորում էր ժպիտը,- ես միայն երգել գիտեմ»:

Սա՞… ուրեմն սա՞ էր… սա՞… կատաղությունից լալկվեց ինքը, աչքերի դիմաց թռվռացին կարմիր ու կանաչ պեծերը, խենթացած քաշեց սուրը և լսեց Անդրանիկի սաստող ձայնը՝ «Դավո՜»։

«Փաշա՜, զիմ թև մի՜ բռնե»,- գժված դարձավ զորավարին և դեմքը հազիվ նկատեց: Անդրանիկի դեմքը նշմարվեց՝ պարուրված թռվռացող կարմիր ու կանաչ պեծերով։ « — Իրավու՜նք տուր, փաշա՜»։
« — Դավո՜, փեզեվանկը գեղեցիկ է և երգել գիտե. պետք է ապրի»։
«Իմ տոհմի էգն ու որձը գեղեցիկ չէ՞ր, փաշա՜։ Ու՞ր են։ Իմ տոհմ երգ չունե՞ր, փաշա՜, ու՛ր է իմ տոհմի երգ… Իրավունք տաս—չտաս՝ կսպանի՜մ…»։

3
— Կսպանի՜մ, փաշա՜,- լսվեց Դավոյի կռվարար ձայնը։
Ներկաները անհանգիստ նայեցին Դավոյին, և Բջե Ավեն կանչեց.
— Ելի՛, ելի՜, Դավո՜, Տալվորիկ կռի՜վ է, տնավե՜ր, ինչի՛ ես պառկե։
Դավոյի հոնքերը դժգոհ զարկվել էին իրար, և նա ծանր շնչում էր…

4
«Կսպանի՜մ»,- գժվել էր ինքը և նույնիսկ չզգաց, թե ինչպես թռցրեց երիտասարդի գլուխը և… տեղն ու տեղը ականջն ընկավ զորավարի հրամանը՝ «Մա՜հ Դավոյին»։

— «Փաշա՜,- Պչուկը կանգնեց Անդրանիկիկ դիմաց,- Դավո՜ն է»։
— «Մա՜հ Դավոյին»։

Սասունցի զինվորներից էլի միջամտողներ եղան. Մանուկը, Իսրոն, Չոլոն, Ախոն… Բայց զորավարը իր որոշման տերն էր։

«Դու քաջ զինվոր ես, Դավո՜,- ասաց զորավարը,- Ես քեզ չե՜մ մոռանա։ Բայց դու ստիպեցիր…,- և աչքերը լցվեցին։
— Ընդունի՜ր վճիռը, Դավո՜»։
— Չե՜մ ընդունի, Փաշա՜, քու վճիռը սխա՜լ է»։
— Զինաթա՜փ անել,- կատաղեց զորավարը,- կապկպե՜լ՝գցե՜լ գետը»։
Եվ ընտրեց չորս զինվոր։

Իրիկնապահ էր։ Պատժիչ զինվորների առաջն ընկած քայլում էր դեպի գետը՝ Արածանին։ Գնում էր լուռ, գլխահակ։ Եվ այնքան փափուկ ու դուրալի էր գարնան իրիկնապահը, փորփոշտ գետինը…
Արեգակի իրիկնապահի շողերը կոպերին ու ճակատի վրա գնում էր. իրիկնապահի շողերը ձգում տանում էին դեպի արևմուտք…
Լիներ ու այդպես գլուխկախ քայլեր, այդպես լուռ ու անշեղ գնար հասներ Մուշ ու բարձրանար Կեպին, ելներ Ծիրնկատարի գագաթը ու բերան բացեր.
— էհեհեե՜եեե, Տալվորի՜կ, ես եկա՜…

5
— էհեհեե՜եե, Տալվորի՜կ, ես եկա՜…
Դավոն նորից շուրթերը շարժեց. հուշերը ձայն առան։
Դավոյի ձայնը լսվեց հեռվից, բեկբեկուն, երգի արձագանքի պես։ Համերկրացիները նայեցին միմյանց. Դավոն արդեն գնում է…
Գնում է և իր վերջին խոսքն ասաց։

— Էհեհեե՜եե, Տալվորի՜կ, Դավոն եկա՜վ,- լցված ու երգեցիկ կանչեց մքթենցի Գրիգորը և սկսեց երգել։

«Գլգլալեն ջուրն էր իջնում
Մշո վերին սարերեն»…

Երգը Դավոյի սրտին դուր եկավ. կնճիռները ժպտացին…
Ուրեմն Դավոն չի գնացել, կա՜…

— Դավո՜ո,- կանչեց Համզե Պչուկը,- թե էրգիր է կերթաս, հետ իրար էրթանք, մինակ ու՞ր է կերթաս, տնավե՜ր։

«Մեջ ելման գետի քցվելու կերթամ, Պչու՜կ, փաշի հրամանն է։ Կհիշի՞ս…»։
Դավոյի կնճիռներն ու կիսախուփ կոպերը խլվլոցով շոշափեցին արևի շողքը…

6
Այդպես իրիկնապահի արևը ճակատին ու աչքերի մեջ՝ քայլում էր դեպի արևմուտք։ Լիներ ու այդպես լուռ ու անշեղ քայլեր ու հասներ Մուշ ու ելներ Կեպին ու…

Բայց Արածանիի ափին կանգ առան։ Պատժիչ զինվորները խուսափուկ նայեցին իրեն։ Նրանք խուսափում էին նաև միմյանց աչքերին նայել, և զինվորներից մեկը վռազ ծխատուփը հանեց, ու նստեցին գետափին։

Գետը ելման գնում էր։ Առանց կապկպելու էլ այդ կատաղի ալիքներից չէր պրծնի. կքշվեր-կմիանար նրանց, որ, ասում են, հավաքվել — խցանել են գետի հունը, և գետը ափերից դուրս է եկել, հեղեղել Արաբստանի անապատը…

Եվ մահապատժի հրամանի տակ նստած, ահ ու դողով նայում էր գետի պղտոր ու հուզված ալիքներին։ Չէ՜, ահուդողը մահապատժի հետ կապ չուներ։ Դավոն մեռնելուց չէ՜ր վախենում. Դավոյի ահն ու մահը վաղուց էր անցել. այն օրը, երբ Անդոկի գլխին, զինվորական խորհրդի ժամանակ, Փեթարա Ախոն առաջարկեց. «Եթե կա ու չկա՝ պարտություն է, նահանջ է, լավ է Անդոկի գլխին խարույկ սարքել, մեծ ու փոքրով լցվել խարույկի մեջ, մեծ ու փոքրով այրվել, Անդոկի գլխին ծուխ դառնալ»…
Եվ ինքը Ախոյի հետ համաձայն էր… Ա՜յ, էդ օրից Տալվորիկցի Դավոյի ահն ու մահը անցել էր …

Բայց Արածանիի ափին վախից փշմտել էր, գետի ալիքներին սարսուռով էր նայում — ուր որ է Հայոց Արածանին չանչ արած մի ձեռք ցույց կտար իրեն, Տալվորիկցի Դավոյին, սահմռկած մի աչք ցույց կտար իրեն, շեկլիկ մազերով մի աղջնակ կշպրտեր Տալվորիկցի Դավոյի գիրկը…

Եվ խայթված վեր թռավ։

«Ինչի՞ եք նստե,- գոռաց, և պատժիչ զինվորները խառնված ոտքի ելան։
— Բանակն հիմի կերթա, ինչի՞ կուշանաք»։
Զինվորները շփոթված նայեցին միմյանց, և մեկը արձակեց գոտին։

— «Դավո՜, ներո՜ղ կլնես, բայց… փաշի հրամա՜նն է»։

— «Փաշի հրամանը սխա՜լ է,- պատասխանեց զինվորին,- ու թե էդ հրամանը կատարել կուզեք, չուրի ձեզնից մեկ — երկուս չտանիմ իմ հետ, չե՜մ էրթա»։
Եվ քշեց զինվորների վրա, գիրկն առավ երկուսին ու քաշեց դեպի գետը։

Հետո այնպես եղավ, որ խճճված մեկնվել էին գետափին շատ մոտիկ, ելման ալիքների զարհուրելի շնչի տակ։

— «Դավո՜,- հանքակտուր խոսեց զինվորներից մեկը,- էսպես պայման կապենք. զորավարին կզեկուցենք, թե՝ հրամանը կատարված է, իսկ դու զորավարի աչքին չերևաս»:

Եվ ոտքի ելան։ Զինվորները գնացին, իսկ ինքը մնաց գետափին, երեսն ի վար մեկնված՝ դեմքը հպած գարնանաբույր հողին, աչքերը փակ։
Արևը արդեն քաշվել էր, մթնշաղը դաշտ ու սարերին փափուկ թախիծ էր հյուսում, Արածանին գնալով մթնդում էր — ինքը պառկած էր աչքերը փակ, ոտքերը դեպի գետը, բայց զգում էր, որ գետը մթնդում է — և ալիքները ավելի հուզված էին, ավելի սարսռազդու: Գետի ահալի շունչը սողում էր ողնաշարն ի վեր, դեպի ծոծրակը, գետի շունչը թունջուրկվել էր ոտքերին ու ձգում էր…
Ծառս ելավ և նայեց զինվորների ետևից։
Նրանք արագ քայլերով հեռանում էին, քիչ հետո կհասնեն բանակին… կմիանան բանակին և կշարժվեն դեպի արևմուտք… դեպի արևմուտք…

«Ով զարկվի՝ դավաճա՜ն է»,- գոռաց զինվորներին։
Էլի գոռաց…

7
— Ով զարկվի՝ դավաճա՜ն է։
Դավոն բերան բացեց. ձայնը լսվեց քարանձավից։ Համզե Պչուկը, որ ծնկած էր ընկերոջ մահճի մոտ, մի պահ շփոթվեց.
նայեց շուրջբոլորը, հետո՝ Դավոյին։ Դավոյի ճակատին կնճիռները խառնվել էին
իրար։
8
«Ով զարկվի՝ դավաճա՜ն է»,- գետափին կանգնած գոռում էր, խոսքը որպես
հայհոյանք շպրտում զինվորների ետևից և ուրիշ ասելիք չէր գտնում։
Հետո երկու օր ու գիշեր թափառեց բանակի հետքով։ Հովվից մերժված —
վտարված շուն էր՝ քարշ էր գալիս հոտի ետևից և շան պես հսկում բանակի թիկունքը։
Բանակը դանդաղ, բայց առաջ էր խաղում, շարժվում էր դեպի արևմուտք, դեպի
հարավ-արևմուտք։ Եվ ինքը, արևածագից արևմարք, լարված հետևում էր զորքի
դասավորությանը, փորձում հասկանալ զորավարի հրահանգներն ու հրամանները, գուշակել կռվի ելքը։ Իրեն թվում էր, եթե ուշքն ու միտքը շեղի ուրիշ բաների վրա, բանակը, որի պահապան շունն ինքն էր, կարող էր հանկարծ նահանջել։
Իսկ երրորդ օրվա առավոտյան ճակատների դասավորությունը իրեն դուր չեկավ. թշնամին գիշերը ետ էր քաշվել — ամրացել աղեղնաձև մի բլրակի վրա։
Բավականին հարմար դիրք։ Այդպիսի դեպքում Անդրանիկը փորձում էր պարզել՝ թշնամու թիկունքը լի՞քն է, թե՞ դատարկ…
Եվ գնաց կատարելու զորավար Անդրանիկի հրամանը։
Սողաց թշնամու թիկուքը և վերադարձավ իրիկնապահին։ Վերադարձավ թանկ ավարով՝ թուր ու թվանքով և սանձակտոր մի ձիով։ Հիմա արդեն լքված շուն չէր, այլ ծանր հետախուզությունից հաջողակ վերադարձած զինվոր:

Իրիկնապահին ճակատների դիրքն ու դասավորությունը կարծես թե նույնն էր,
ինչ առավոտյան, սակայն ինքը կրակոցներից հասկացավ յուրայինների թուլությունը. կրակում էին ընդհատ։ Դա նշան էր, որ զորավարը փամփուշտները խնայելու հրաման է տվել։
«Թե էդպես է՝ սրամա՜րտ է պետք, փաշա՜»։
Եվ թռավ դեպի բանակը։
Թուրը մերկացրած՝ սուրաց։ Քշեց զորքի մեջ, անցավ զորավար Անդրանիկի
կշտով և ընթացքում գոռաց.
«Թշնամու թիկունքը դատա՜րկ է, փաշա՜… Դատա՜րկ է»։
«Դավո՜ն է»,- ականջն ընկավ զորավարի խնդուն ձայնը։
— Դավո՜ո,- կանչեց զորավարը, և դա հնչեց հրահանգի պես. զորավարը, կարծես սրամարտի հրաման տվեց։ Ընթացքում աչք դիպցրեց ուսն ի ետ…
Օ՜, Մարաթուկի Տիրամայր… արևի տակ վառվռում էին սրերը… Գալիս էին…
«Ով զարկվի՝ դավաճա՜ն է»,- գոռաց ուսն ի ետ և նորից մտավ ձիու ականջը։
Գնդակները վժժում էին գլխավերևում, ականջի տակ, բայց ինքը համոզված էր, որ չի՜ զարկվելու: Դավոն այդպիսի դավաճանություն չի՜ անի, Տալվորիկցի Դավոն դեռ վրե՜ժ ունի լուծելու։ Եվ թուրը ճակատին պահած՝ սուրում էր դեպի թշնամին, դեպի արևմուտք, դեպի հեռու լեռներին փշրված արևը։
9
Դավոն քամեց ընկերոջ ձեռքը, և Պչուկը նորից զարմացավ.
— Դավո՜, մեջ քու երակներուն էդքան ուժ կա, տղա՜, ու՞ր է կերթաս։
«Կռի՜վ է կերթամ, Պչու՜կ, կհիշի՞ս…»։
— Ըբը քու սիրտն ի՞նչ կուզե, Դավո՜,- Հիթենքցի Մոսեն էլի իրենն ասաց։
— Ըբը քու սիրտն ի՞նչ կուզե, Դավո՜,- նեղսրտած հեգնեց Խըբլջոզա Մանուկը։
— Դավոյի սիրտ տանձ ու խնձոր կուզե, Դավոյի սիրտ, մեղր ու կարագ կուզե, Դավոյի սիրտ շարբաթ է կուզե, Բաղդադու խուրմա է կուզե, Դավոյի սիրտ հնդու նարինջ է կուզե, Մոսե՜, Դավոյի սիրտ քանց քու գլուխ ջոջ ձմերուկ է կուզե…
— Հըիիի՜ի, ձմերուկ,- երգեցիկ կանչեց Հիթենքցի Մոսեն։ — Անտեր էրեվան,
անտեր շուկա, ձմերու՛կ…
Դավոն տնքաց։ Թեքեց գլուխը, ուզեց թողնել Պչուկի ձեռքը, բայց ավելի ամուր
կառչեց, ապա դեմքը նորից շտկեց և արևի շողքն առավ աչքերի վրա։
— Անտեր ձմերուկ,- հոգոց հանեց Հիթենքցի Մոսեն և հուզվեց։
— Իմ աչքերն ելնեն, Դավո՜, ու էն օր քեզ էդպես չտեսնեն։

10
Ամռան միջօրեի արևի տակ փոշու մեջ թավալվում էր շուկան՝ գզգզված մի
աղբարկղ, շուրջբոլորը վխտացող որբերով։ Որբերը՝ թափառիկ շների նման լմկված, գողունի ու վախվորուկ հայացքներով, բայց միմյանց դեմ ատամ կրճտացնող ու անողոք։ Ձմերուկի կլեպ էին խլխլում իրարից, խաղողի չանչ, դեպի իրենց շպրտվող մի հատիկ կորիզի համար թափվում գլուխ-գլխի, գզվռտվում, թավալվում փոշու մեջ և փոշու մեջ կորած կորիզի համար սուր եղունգներով բզկտում իրար ու, փոշեթաթախ, արնլվիկ դեմք ու կրծքով, դառնում-նայում էին շուկայի կողմ։

Եվ այս բզկտված, անգույն ու անդեմք որբերի մեջ Դավոն որոնում էր տոհմակից, բարեկամ, ծանոթ… Անհույս էր, բայց փնտրում էր։ Եվ որբերը, այդ թափառիկ, վախվորուկ լակոտները, չգիտես ինչպես հասկացան, թե մազ ու մուզի մեջ կորած այդ մարդուց պետք չէ վախենալ — չնայած սա իրենց տեսած մարդկանցից ամենավայրենի, ամենաահարկու դեմքն ուներ — և հավաքվեցին նրա շուրջբոլորը։ Ի՞նչ էին ուզում նրանից, չէին իմանում, բայց ճանճերի պես պարս կապեցին և սկսեցին դզդզալ շուրջբոլորը։

Եվ Դավոն քշեց շուկայի վրա…
Դավոն քշեց շուկայի վրա, ետևից որբերի գզգզված թափորը։ Շուկան ահից դողաց ու քար կտրեց։ Շուկայում ով կար ահով ու շնչահատ Դավոյին էր նայում — ո՞վ է, ո՛ր աշխարհից հայտնվեց՝ այծի մազից գործած շալվարով, գոտին մազե երկար փաթթոցով պընդած, մերկ թիկունքին քաշած այծենիով, բաց կրծքից ժայթքած մազերով, այտ ու երես մազի մեջ կորած, ո՞վ է, ո՞ր աշխարհից հայտնվեց արնմխած աչքերով, կատաղի հայացքով այդ վայրենին։

Իսկ Դավոն ոչ մեկի չէր նայում, ոչինչ չէր տեսնում, շուկան տրորելով գնում էր՝ շուլալված սովալլուկ որբերով։ «Գերեք… գերեք… գերեք»,- վայրենին տնքում էր, թե խոսում, ոչ մեկը չէր հասկանում և ոչ էլ՝ որբերը, նրանք գիտեին միայն, որ դա շուկայի վրա հարձակվելու խրախույս է։ Եվ աջ ու ձախ ալիք էին տալիս, չանթում ինչ պատահի՝ կըլլում, լցնում ծոցները, գրկում և շտապ խույս տալիս, շուլալվում շուկայի տերերի հերն անիծած մարդուն։
«Գերե՛ք… գերե՛ք… գերե՛ք», տնքում էր Դավոն և տրորում շուկան։ Եվ մեկ էլ թիկունքից վնգստոց լսեց ու շուռ եկավ։ Ինն-տասը տարեկան մի աղջիկ, ձմերուկը ամուր սեղմած կրծքին, շան լակոտի պես վնգստում ու թավալվում էր, բայց ձմերուկը բաց չէր թողնում։ Երբ Դավոն շուռ եկավ, ձմերուկի տերը ծլկեց, նա փախչում էր ձայնը գլուխը գցած՝ օգնություն աղաղակելով։ Դավոն չգնաց նրա ետևից. մոտեցավ, ծունկ ծալեց ձմերուկով լցված ջվալի տակ, և շուկայի չռված աչքի դիմաց ջվալը խլվլաց ու շարժվեց տեղից։ Քիչ առաջ, յոթը-ութը տղամարդով, ջվալը սայլից հազիվ-հազ վար բերեցին — դեռ բերանն էլ չեն բացել — հիմա՝ այդ վայրենին շալակն առած տանում էր։

Բեռի տակից Դավոն չէր երևում. ո՛չ նախամարդու այծենին կար, ո՛չ խռնված բաշն էր երևում, ո՛չ մազակալած դեմքը, ո՛չ զարզանդուն աչք ու հայացք… Մնում էր միայն մի ուժեղ բեռնակիր։ Ձմերուկի շարժվող ջվալը, որ, տես, շուկայից դուրս եկավ ու գնում է, և մի ուժեղ բեռնակիր։

Եվ ամբոխը վրա տվեց ու տեղն ու տեղը տապալեց բեռնակրին, իր բեռի հետ։

Եվ սարսափի կախարդանքից ազատված ամբոխը տրորում էր Դավոյին։ Դավոն ոչ դիմադրում էր, ոչ շարժվում, երեսի վրա փռված էր փոշոտ փողոցում, իսկ խենթացած ամբոխը տրորում էր նրան։ Շուկայի գժված տերերը ոտքի տակ էին առել սեփական վախը, որ սպանեն, ետ դառնան՝ շուկայից քշեն թափառող շներին։

Որբերը այս ու այն կողմերից ծիկրակում էին, ծղրտում, որբերը, — լի բերաններով, շուկայի բարիքներից խեղդվող կոկորդներով — վնգստում էին, ու Դավոն միայն նրանց ձայնն էր լսում և, հարձագանք քունքերը զարկում էին.

«Գերե՛ք… գերե՛ք… գերե՛ք…»։

Շուկայի տերերը, իրար հրմշտելով, Դավոյին ոտքի տակ էին առել՝ տրորում էին, տրորում էին… Իսկ Դավոն անշարժ ու լուռ էր։

Հետո մեկը ուշքի եկավ, «Հերի՜ք է,- ասավ»,- և քիչ առաջվա իրենց ահն ու սարսափը փողոց շպրտած, թեթևացած վերադարձան շուկա, իրենց բանին։

Փողոցում մնաց միայն Դավոն, երեսի վրա փռված։ Անցորդները ուշք չէին դարձնում նրան, ավելի ճիշտ՝ չէին նկատում — այդ օր ու ժամանակի, փոշու մեջ թպրտացող գավառական այդ քաղաքի սովորական պատկերը և Դավոյին չէին նկատում։ Իսկ որբերը խառնվել էին իրար, միայն նրանք գիտեին, թե ով է փողոցում ընկած՝ քիչ առաջվա իրենց ազատությունը, իրենց համարձակությունը, ծոցերն ու կոկորդները հաճելիորեն խուտուտ տվող ամենաանուշ բանը… այնտեղ՝ փոշու մեջ ընկած։
Եվ այս ու այն կողմից ձեն-ձենոց ողբում էին։ Հետո, չգիտես ինչպես, հասկացան, որ իրենց՝ որբերի լացն ու կոծը վտանգավոր է, իրենց աղմկել չի կարելի ու սսկվեցին, մեկեն ու միանգամից հասկացան, որ շուկային այդ օրը մոտենալը վտանգավոր է, և շաղ եկան քաղաքում։

Իսկ Դավոն շարժվելու, ելնելու փորձ չէր անում. չէր ուզում։ Հողը ծծում էր ոսկորների տնքոցը, բարկ արևը սպեղանի էր մաղում ջնջխված թիկունքին, և այդպես հաճելի էր։ Ինչու՞ աչք բացել, ու՛մ տեսնել, ի՛նչ տեսնել, ելնել ու՛ր գնալ… ավելի լավ է մեռնել այդ տաք, սիրտ ու ոսկորների ցավը ներշնչող փոշու մեջ… Եթե վերջը այսպես պետք է լիներ. արած բոլոր կռիվների վերջը՝ պարտություն, ճիշտն այն կլիներ, որ Դավոն վերջին գնդակը մեխեր իր կրծքում և ընկներ այնտեղ՝ Անդոկի վրա, Սև սարում, Ծովասարի փեշին, Կաբլորաքարում, Տալվորիկ գետի անուշ ջրերի մեջ…

Հենց՝ այդպես։ Եվ այդպես էր պետք՝ վերջին գնդակը մեխեր կրծքում կամ ճակատը դեմ աներ թշնամու գնդակին և ընկներ այնտեղ։ Անցավ… Ու մեղավորը ինքն է, Տալվորիկցի Դավոն է, որ սեփական կամք ու ձեռքով կորցրեց մեռնելու ամենաճիշտ պահն ու տեղը։ Եվ արժե, որ հիմա շանսատակ լինի, այս փոշոտ փողոցում։ Եվ նա շարժվելու, ելնելու փորձ չէր անում։ Չէր ուզում։
Հետո հեռվից, կարծես երազում, լսեց իր անունը՝ «Դավո՜»…

11
— Իմ աչքերն ելնեն, Դավո՜, որ էն օր քեզ էդպես չտեսնեին,- հուզվեց Հիթենքցի Մոսեն։

Դավոյի շուրջբոլորը հավաքված համերկրացի ծերունիները գիտեին այս պատմությունը, բայց Մոսեն փորձեց պատմել, սակայն Համզե Պչուկը հերսոտեց։

— Բա՜վ է էվել-պակաս խոսիս, Դավոն էդ մա՞րդն է ու դու է՞դ հիշեցիր։ Դավոյի վերջին շունչը մի՜ հարամե,- նեղացավ Համզե Պչուկը և դարձավ Մքթենքցի Գրիգորին։
— Դավոյի համար երգ մի երգե՜։

Դավոյի կնճիռների մեջ նորից թրթռաց ժպիտը։ Հետո Պչուկը զգաց, որ Դավոն ձգում է իր ձեռքը և հակվեց նրա կրծքին։

— Պչու՜կ…

Ձայնը քարանձավից էր գալիս։ Պչուկին թվաց, թե Կաբլորաքարի քարանձավից լսեց Դավոյի ձայնը։
— Զիմ ձեռքեր… չխաչի՜ք,- ասաց Դավոն։ — Զիմ ձեռքեր թողեք… թող բա՜ց մնան…

Դավոն գնում էր արդեն…
Պչուկը հազիվ-հազ զգաց, որ Դավոն իր ձեռքը սեղմում է։ Բայց կոպերը դեռ շոշափում էին արևը։ Պատուհանից ներս ընկած լուսե թելը դեպի երկինք էր ձգում Դավոյին։

Եվ Դավոն գնում էր։ Ձիու ականջը մտած, մերկացած սուրը ճակատին, Դավոն սուրում էր դեպի բլրակը՝ թշնամու դիրքերը… Իրիկնապահի արևը բոցկլտում էր մերկ սրին, համբուրում ճակատը, և աչքերի դիմաց կայծկլտացող կարմիր ու կանաչ պեծեր, Դավոն սուրում էր դեպի արևմուտք, դեպի հեռու լեռների վրա փշրված արևը…

ՄՈՒՇԵՂ ԳԱԼՇՈՅԱՆ

https://www.shutterstock.com/fr/video/clip-1110481663-batman-sason-mereto-mountain-peak

«ՃԵՏՕ — ՊԵՏՕՆ», «ԿԱՃԵԹԱՅ ԿՆԿՏԻՔ», «ԿԱՃԵԹԱՅ ՊԱՏԻԺ»…

Մշակույթը, մասնավորապես բանահյուսությունը, յուրաքանչյուր ազգի աշխարհայացքի, արժեհամակարգի լավագույն թարգմանն է։ Հովհաննես Թումանյանի ձևակերպմամբ՝ նրանով սնվում են գրեթե բոլոր արվեստները, հատկապես գեղարվեստական գրականությունը։
Հայ ժողովրդական հարուստ, բազմաժանր և բազմաբովանդակ բանահյուսության հիանալի նմուշներ են պահպանվել բանահավաքների տքնաջան աշխատանքի շնորհիվ։ Վիպական, քնարական բանահյուսության էջերը համալրվում են հաճախ հումորով և զվարճախոսությամբ համեմված պատառիկներով, որոնք Հայոց մշակույթի գանձարան են բերում հեռավոր ժամանակների շունչն ու զվարթ կենսախնդությունը։

Վանի նահանգի Շատախի գավառի Հայերը 1915-ի ինքնապաշտպանական մարտերի քաջարի մասնակիցներից էին, որոնք, առանց ընկճվելու, անձնուրաց մարտնչեցին 42 օր՝ կանանց և երեխաների մասնակցությամբ:

«Երկրի մարդիկ» «ծենով ու խաղով» հին ժամանակների պատմություններ էին պատմում: Նրանցից որոշ հեքիաթներ ու երգեր էլ սովորել էր «Կաճետայ ծռներից» մեկը՝ Ռաշոն, որը երբեմն՝ դանդաղ, երբեմն՝ ոգևորությամբ և բարձրաձայն, «շեշտերն ուժեղացնելով և զարմանալի արագությամբ մի երկու տասնյակ տողեր էր արտասանում» իր դուրեկան, հանդիսավոր ձայնով (ինչպես գրում է Կ. Մելիք-Օհանջանյանը):

Ազնիվ ու առատ ջրերով հարուստ Շատախի գավառակի Կաճետ գյուղի աղբյուրի ջուրն, ըստ ավանդության, «խենթացնելու» հատկություն ուներ։ Եվ նրա բնակիչների մասին բազմաթիվ երգիծական, զվարճալի մանրապատումներ էին հյուսվել:
Նրանցից մի քանիսը՝ Անուշավան Դևկանցի հրապարակումներից՝ ստորև…

ՃԵՏՕ — ՊԵՏՕՆ

Ռէս Ակօն պատրաստւում էր իր աւագ որդուն պսակելու: Հարսանիքի համար ամէն ինչ տեղը-տեղին էր, մնում էր ազգական-բարեկամ մարդկանց պատւով-յարգանքով կանչել-հրաւիրել, ինչպէս կարգ էր ամենայն տեղ Հայոց աշխարհում և նույնիսկ ծռերի գեղ՝ Կաճեթում:
Ռէսը փեսացու որդուն կանչեց ասաց.

• Կ’երթաս գեղամէջ, կը տեսնես մեր բարեկամ-ազգականներից ով կայ ով չկայ, կը կանչես, թող գան:
  Կ’ ասես՝ պիտի ուտենք-խմենք, աղէկ մի քէֆ պիտի անենք, Կաճեթը թնդայ:
  Ռէսի տղան սկսեց չարուխները պնդել, որ գնայ, հայրը նորէն որդուն դարձաւ, ասաց՝
• Հա՜, տես, թէ խնամի Ճետօ-Պետօն էլ գեղամէջ եղաւ, մի կէս-բերան էլ նրան ասա։ Թէ եկաւ՝աղէկ, թէ չեկաւ’ դհա աղէկ:
  Ռէսի տղան գնաց եւ տեսաւ, որ Ճետօ-Պետօն ահա բազմել է գեղամէջի ամենաբարձր քարին, Կաճեթի թէ՛ ալևոր, թէ՛ թուխմօրուս ազգական-բարեկամ ջոջերի հետ բնուշ-բարուշ զրոյց է անում: Կարգ ու պատշաճով բոլոր ներկաներին մէկիկ-մէկիկ, անունները տալով, հօր անունից հարսանիքի կանչեց-հրաւիրեց: Վերջապէս դարձաւ Ճետօ-Պետօին.
• Քեռի Պետօ,- ասաց,- հրամմէ մեր տուն… իմ հէրը քեզ էլ է կանչում:
  Քեռի Պետօն աչքով արեց հաւաքւածներին, դարձաւ Ռէսի որդուն, ասաց.
• Քու հէրը կանչում է, հասկացանք… բերնիդ կէսն ինչի՞ էս ձեռքովդ ծածկել, չհասկացանք:
  Եւ Ռէսի տղայ-փեսացուն ասաց.
• Իմ հէրն ասաց Ճետօ-Պետօին կէս բերան կը կանչես, ես էլ կէս բերանով ասեցի…

ԿԱՃԵԹԱՅ ԿՆԿՏԻՔ

Մի անգամ սանամէր Շուշօն ժամերգութիւնից ուշացաւ: Մանր-մանր ոտքը փոխելով, քիթ-բերանը գլխաշորի ճոթով ծածկած, եկեղեցի մտաւ, գնաց կամաց կանգնեց Քաւորքուր Խանդութի մօտ:
Քաւորքուր խանդութը շշունջով հարցրեց.

• Քա՜, սանամէր Շուշօ, էս ընչի՞ ուշացար:
• Քաւորքուր Խանգութ,- պատասխանեց սանամէր Շուշօն,- գոմի մսուրն էր փլել, ըշտը, մեր մարդուն կ՝օգնէի, մսուրը կը շինէր:
  Քաւորքուր Խանդութը դարձաւ Քաւորկին Իսկուհուն, շշնջաց.
• Մսուրն է փլել, դրա համար է ուշացել:
  Քաւորկին Իսկուհին դարձաւ քաւորմամ Դեղձունին, շշնջաց.
• Կ՝ասեն՝ Մսըրն է փլեր:
  Երբ ժամերգութիւնն աւարտւեց, եւ Կաճեթայ կնկտիք քիթ-քթի տւած, եկեղեցուց ելան, մանր-մանր քայլով իրենց տները ցրւեցին, մի երկու ժամ անց գիւղով մէկ տարածւեց, թէ, «Բա չէք ասի, Մսրայ քաղաքը երկրաշարժից քարուքանդ է եղել»:
  ԿաՃեթայ կնկտիք և նրանց հետ սանամէր Շուշօն ու քաւորքուր Խանդութը, ծունկ ծեծեցին, վաշ-վիշ արեցին.
• Քա՜յ քոռանա՜մ, ափսո՜ս, ափսո՜ս, Մսրայ շէն քաղաքն ինչի՞ է փլել…

ԿԱՃԵԹԱՅ ՊԱՏԻԺ

Կաճեթում, հարկահաւաքներից բացի, ագռաւներ էլ կային: Կաճեթցիք սարսափելի չէին սիրում ագռաւներին: Գալիս էին, պտտւում գիւղի գլխին, կռռում-կըռկըռում եւ միշտ մի դժրախտութիւն, մի աղէտ բերում գիւղի բնակիչներին: Մէկի ցուլն էր ընկնում շաղգամի հորը, միւսի ձեռքն էր մնում կճուճի մէջ, մի երրորդը ուժեղ հազալուց ճողւում էր, մի մի քանիսն էլ կարմիր սօլեր էին առնում քաղաքում, ճանապարհին ոտքերն իրար խառնում, մի երկուսն էլ չգիտութեամբ պղպեղն ուտում էին խնձորի տեղ…
Մի խօսքով՝ օրհասն եւ աղէտը անպակաս էին Կաճեթի գլխից, ինչպէս էն սեւ ղառղառ ագռաւները: Եւ դեռ ոմանք էլ պնդում էին, թէ ամեն ինչ հէնց նրա՜նց պատճառով է լինում:
Ահա թէ ինչու մի գեղեցիկ օր Կաճեթցիների համբերութեան բաժակը լցւեց. հաւաքւեցին ու գեղովի որոշեցին էն բիւրաւոր ագռաւներից գոնէ մէկին բռնեն՝ հէրն անիծեն:
Որոշեցին ու գործի անցան:
Որը կացին առաւ ձեռքը, որը բահ, որը մուրճ, որը փոցխ կամ եղան, որը գերանդի կամ մանգաղ, աղմուկ-աղաղակով, հարայ-հրոցով ընկան ագռաւների մի մեծ երամի ետեւից, որպէսզի… յոգնեցնեն ու գոնէ մէկին բռնեն:
Մի սպլպոչ լաճ կար Կաճեթում, սա էլ իր պարսատիկն էր առել: Սպլպոչը պարսատիկի մէջ մի կլոր քար դրեց ու, տրա՜ք, կրակեց ագռաւների երամի վրայ:
Ագռաւներից մէկը տեղնուտեղը ուշագնաց թրմփաց ցած:
Ուրախութեան ճիչ — գոռոցով վրայ հասան, բռնեցին:
Ի՞նչ անեն, ի՞նչ չանեն…
Տարան եկեղեցի: Տէրտէրը պատարագ արեց, ծէս ու կարգով նզովքի աղօթք կարդաց գերւած ագռաւի ու նաև նրա ողջ ցեղի գլխին:
Ուրիշ ի՞նչ անեն, ի՞նչ չանեն…
Մէկն ասաց.

• Իդոր վիզ պոկէք, թալէք դէն…
  Միւսը գոռաց.
• Իդոր ոտնե՜ր կոտրէք, ոտնե՜ր…
  Մինչ այս, մինչ այն՝ ագռաւի ուշքը ետ եկաւ, «կը՜ռռ» կռաւեց, «ղա՜ռռ» թևին տւեց, ուզում էր թռչի գնա, ազատւի գերութիւնից… Բայց Կաճեթցիք ծուռ հօ չե՞ն, հազիւ են բռնել, իսկի բաց կը թողնե՞ն:
  Այստեղ մէկը բացականչեց.
• Փիտրէ՜ք իդոր, փիտրէ՜ք…
  Միւսը ճչաց.
• Ռէսի մարագում բանտէ՜ք…
  Իսկ մի ուրիշը աղաղակեց.
• Ճի՜շտ է, ճի՜շտ է… Մարագն էլ կրա՜կ տւէք…
  Վերջապէս այստեղ խօսք առաւ ինքը՝ ռէս Ակօն, բոլորը լռեցին, Ակօն ասաց.
• Հնոց աւանդոյթով, եւ ըստ կարգի օրինած՝ ագռաւին ժեռ քարից ցած պիտի գլորել:
  -Ճիշտ է, ճի՜շտ է,— աղմկեցին մեծ ու փոքր Կաճեթցիք:
  Բերին մի ահագին խնոցու մէջ կոխեցին ագռաւին, մի ահագին շաղգամի գլուխ էլ բերին, խնոցու բերանը խցանեցին: Մեծ հանդիսաւորութեամբ, խաչ ու բուրվառով, զուռնա-պարկա-պզուկով հասցրին ժեռ քարի գլուխը, քարափի գլխից խնոցին գլորեցին ցած:
• Դը՛մբ-դը՜մբ… դը՜մբ-գը՜մբ…
  Գլորւեց խնոցին՝ քար ու ժայռի զարնւելով, եւ Կաճեթայ լեռները թնդացին ցնծագին ճիչ-գոռոցից:
• Կըը՜ռ… ղաա՜ռռ…
  Լսւեցաւ յանկարծ ագռաւի կռաւոցը, և մեծ ու փոքր Կաճեթցիք լռեցին զարմացած:
  Էն ահագին խնոցին բերանը շաղգամի ահագին գլխով խցանւած, փշուր-փշուր էր եղել… Իսկ ագռաւը, էն սև չար կռաւանը, թևին տալով, թռչում էր իր համար.
  -Կըը՜ռռ… ղաա՜ռռ…
  Բայց Կաճեթայ ծռերը հեշտութեամբ յուսահատւողներից չէին.
• Չո՜ռ ու ցաա՜ւ,- անիծեց պատարագիչ քահանան,- չմեռար՝ չմեռար, հo՜ վախեցար…

ԿԱՃԵԹ

«ՄԵՆՔ ԶԱՐՄԱՆԱԼԻՈՐԵՆ ԿԵՆՍՈՒՐԱԽ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ ԵՆՔ»…

«Մենք զարմանալիորեն կենսուրախ ժողովուրդ ենք, և ես անկասելիորեն հավատում եմ դրան: Ոչ մեկի բարբարոսությունը կամ բռնությունը չեն կարող կոտրել Հայ ազգի՝ հավերժ Լույսին ձգտող հզոր ոգին» (Հ. Թումանյան):

Հայոց ազգագրական գանձարանի գոհարներից է երգիծական կերպարներով հարուստ ժողովրդական բանահյուսությունը, որի ճյուղերից մեկն էլ զվարճախոսությունն է։

Հայքի յուրաքանչյուր գավառում հազարամյակներ ի վեր ազգային, ավանդական տոնախմբություններն ուղեկցվել են ժողովրդական զվարճաբանություններով, սրախոսություններով, կատակ-երգերով, որոնք հարազատ են Հայի կենսախինդ ոգուն ու աշխարհայացքին։
«Ամենահայտնի զվարճախոսն արցախցի Պըլ (խենթ, ծուռ) մականունով Պուղին է, որի բանահյուսական կրկնակները՝ Պոլոզ-Մուկուչը՝ Շիրակում, Հոբոսը՝ Լոռիում, քեռի Գինոսը՝ Ղափանում, ներկայացնում են տարբեր շրջանների բնակչության հավաքական նկարագիրը:
Ընդհանրապես ժողովուրդը ծուռ, գիժ մականվամբ մկրտում է այն մարդկանց, որոնց արարքները դուրս են գալիս սովորական, հասարակության կողմից սրբագործված չափանիշների, ըմբռնումների շրջանակից»։

Համագյուղացիների կամ հարևան գյուղերի բնակիչների մասին կատակներն ու զավեշտական պատմությունները՝ երբեմն համանման բովանդակությամբ, հանդիպում են գրեթե ամենուր։
«Հոբոսի Ցուցրուկի գադուկի արտը հինգ վեց այծ են մտնում, որոնցից ամենափոքրը սպիտակ է լինում: Հոբոսը սաստիկ բարկացած գնում, բռնում է այս սպիտակ այծին և մի լավ թակում, ասելով. «Տօ, անտէ՛ր, ասենք թէ սրանք ջահել իծան են, խելքներուն հասնում չի, բա դու պռաւած, որ էդ ա մազդ Բերօի բիձա Վարոսի միրքի պէս սիպտակել ա, դու ի՞նչ ես ասում, որ էդ արտը ըրածում ես, քու հէ՞րն ա ըշխատել, թէ՞ դու» :
Նկատենք, որ հանրահայտ այս թափառող սյուժեն հայտնի է նաև Հայաստանի այլ պատմաազգագրական շրջաններում:
Այսպես. Սյունիքում պատմվող առակներից մեկում «Այծերը մտնում են Փարսու բանջարանոցը: Մահակով սկսում է ծեծել սպիտակ այծին:
– Փարսի՛, ինչո՞ւ ես դրան ծեծում:
– Մյուսներն անխելք ջահել են, ներելի է, իսկ սա սպիտակ միրուքավոր, չի հասկանո՞ւմ, որ չի կարելի ուրիշի բոստան մտնել»։ (Մեջբերումները՝ Սուրեն Հոբոսյանի «Լոռեցի առակախոս Հոբոսը» հոդվածից)։

Արցախի՝ Վարանդայի մելիքության իշխան Մելիք-Շահնազարի առակախոս-խորհրդատու Պըլ Պուղու զվարճապատումները պատմվում էին նաև մյուս շրջաններում՝ Սյունիքում, Իջևանում, Արարատյան դաշտում…

«Քաղաքական կարևոր հարցերի քննարկման նպատակով Պարսկաստան ուղարկված ծաղրածու Պըլ Պուղու արտաքին տեսքը, հագուստ-կապուստը վստահություն չի ներշնչում մեր հարևաններին, և երբ նրանք տարակուսած հարցնում են, թե Ղարաբաղում մի կարգին մարդ չկա՞ր, որ Պարսկաստան ուղարկեին, Պըլ Պուղին սառնասրտորեն պատասխանում է, թե՝ «Կա՛, խի չի կա: Բայց Ղարաբաղում կարգին մարդուն կարգին մարդկանց մոտ են ուղարկում (Թ. Հայրապետյան, անձնական գրառում, Արցախ, տետր № 1, 1999 թ., մեջբերումը՝ Թ. Հայրապետյանի՝ «Ղարաբաղի առակախոս Պըլ Պուղու սոցիալ-քաղաքական երգիծանքը» հոդվածից):

«Պըլըպուղի՜, մեր մելիքությունում ինչքան հիմար մարդ կա՝ ցուցակը գրի, բեր,- պատվիրում է մելիք Շահնազարը:
Ասում է՝ «Աչքի՜ս վրա»:
Մի քիչ հետո ցուցակը բերում է՝ առաջինը մելիք Շահնազարի անունը գրած:

• Պըլըպուղի՛, շաշվե՞լ ես, էս ի՞նչ ես գրել, բա ես հիմա՞ր եմ:
• Որ հիմար չլինես, Պարսկաստանի շահին մի իշաբեռ ոսկի կտա՞ս:
• Դե, դա վերադարձնելու ա:
• Որ վերադարձնի՝ քո անունը ջնջելու եմ, իրանը գրեմ»։

«Այն երանելի օրերին, երբ Պուղին էշ ուներ, մի մարդ է գալիս նրա մոտ:

• Էշը էսօր տուր ինձ, տանեմ անտառից մի քիչ փայտ բերեմ, Պուղի:
• Կտայի, բայց էշը տանը չի,- պատասխանում է Պուղին:
  Հենց այդ պահին նրա էշը գոմում զռում է: Հարևանը դառնում է թե՝
• Բա ասում ես տանը չի՞:
• Տա՛նը չի,- գոռում է Պուղին,- ի՜նչ աներես մարդ ես դու, էշին հավատում ես, ինձ՝ ոչ»:

․ «…Պըլը-Պուղին մնաց իմ հոգում, իմ էության մեջ, գահ դրեց իմ անձնաշխարհի ամենանվիրական տեղում։ Ես սկսեցի շատ հաճախ վերհիշել Պըլը-Պուղու առակները, զվարճաբանությունները, որ լսել էի գրեթե օրորոցից ու հիմա՝ այս պահին էլ լսում եմ։ Մի քանի անգամ գնացի նրա ծննդավայր Հայոց Ղարաբաղ աշխարհը, համբուրեցի մեր նախնիների այն հողը, որ մեզ, շատ թանկ բաների հետ, պարգևել է նաև հայկական Եզոպոս՝ Պըլը-Պուղի» (Սերո Խանզադյան)։

Հազարամյակների խորքից եկող ժողովրդական երգիծանքը նաև խրատական բնույթ ուներ: Վասպուրական աշխարհի Արճակ գավառից, Շատախից, Կաճեթցիներից և շատ այլ վայրերից բազմաթիվ զվարճալի պատմություններ, երգիծապատումներ են գրառել բանահավաքները:
Զավեշտալի վերջաբաններով այդ ծիծաղելի մանրապատում-զրույցներում արտացոլված է տվյալ շրջանի բնակչության յուրահատուկ մտածելակերպը:

«Պատմում են, որ Կաճեթի բնակիչները ծուռ են, որովհետև նրանց «ախպրի ճուր ծուռ էր, վով խմեր կծռեր: Էտոր խամար էլ Կաճեթա մարթեր հըմեն ծուռ են»։
Մի անգամ մի կաճեթցի խուրջինը լիքը լցնում է, բարձում էշին, տանում քաղաք վաճառքի: Ճապարհի մի հատվածը ցեխ է լինում, և ինչքան տերը էշին քշում է, որ ցեխի միջով անցնի, միևնույնն է, էշը չի մտնում ցեխը, այլ ճանապարհը փոխում է, չոր տեղով է անցնում: Կաճեթցին զարմանքով ասում է.

• Ոլա՜հ, իմ էշ ձզնե խելոք ի, էլ ես ընչի՞ խետ կէրթամ քաղաք, իմ ոտներ կցավցուցեմ: Թող ինքյ է հա ծախի, ինչ որ պետք ի, առնի կգա տուն:
  Ասելն ու անելը մեկ է լինում:
  Կաճեթցին էշին ճանապարհին թողնում է, ինքը վերադառնում տուն: Երեկոյան տեսնում է էշը չեկավ, սկսում է փնտրել, սրան հարցնել, նրան հարցնել:
  Մի մարդ ծիծաղում է այս խենթ կաճեթցու վրա ու ձեռ է առնում.
• Վա՜յ, աստված քյո տուն շինի, քյո էշ կնացի Կյավաշ քաղաքյ, իրե փաշա։
  Ծուռ կաճեթցին հավատում է, գնում է Գավաշի փաշայի ապարանքի մոտ և ցանկանում է ներս մտնել, բայց ծառաները չեն թողնում։
• Ի՞նչ կուզես, քեզ ի՞նչ պետկ ի։
• Կուզեմ էհամ մոտ փաշին տեսնամ, պան տասեմ։
  Ծառաները թույլ չեն տալիս, աղմուկի վրա փաշան դուրս է գալիս։
  Ծառաներն ասում են.
• Ահա՜, կո փաշեն էկավ։
  Ծուռ կաճեթցին վազում է, փաշայի ականջից բռնում ու ասում.
• Տո՜, իմ էշն իր, անտե՜ր, ես քյե օրոխկեցի էհաս քաղաք, առտուր անե՞ս, թե՞ կյաս տառնաս փաշա»…

«ԿԱՆՉԸ»

«Յա՜, Մարաթուկ» կանչով էր երկնում Մուշեղ Գալշոյանն իր յուրաքանչյուր ստեղծագործությունը: Սասունցիների նման՝ նվիրական սարից ոգեշնչվում, ուժ ու կորով էր նրանից հայցում՝ սկսած գործը գեղարվեստական կատարելությամբ ավարտելու համար:
Հայրենի երկրի մասին ականատեսների հուշերն ու պատմությունները՝ անցյալի մասունքներն ու բնաշխարհին, իրենց գաղափարներին հարազատ մնացած վեհ Հայորդիներին է նա հավերժացրել իր գրչով:
Մուշեղ Գալշոյանի պատմվածքների հերոսների ճակատագիրը միահյուսված է հարազատ Հայրենիքին ու Բնությանը: Նույնիսկ հեռվում՝ նրանք «Ծովասարի փեշի արտերում», Մարաթուկի լանջերին կամ «գյուղահայաց լեռան ձյուների մեջ» են՝ «հին ու նոր օրերի, մամռոտ օրերի» վառ հիշողություններով, Էրգրի հարազատ խոսք ու զրույցով, հարենիքի անշեջ կարոտով…
Եվ կտակում են նորելուկ սերնդին.
«Էղնի ու ձկու՜կ, հետ դառնաս իմ եկած ճամփով… էն ճամփեն, սար ու ձորի մեջ քանց թել խճճված կռվի ու կոտորումի իմ մոլոր ճամփեն, դու կծկիս ու ե՜տ դառնաս, ձկու՜կ»…

Անանց կարոտի արտահայտություններից է լեռնցի Զորոյի երիտասարդ տարիների սիրո կանչը, որը Հայոց հանդեպ իրականացված ցեղասպանության հետևանքով ողբերգականորեն ընդհատվել էր ու վերստին առկայծում է տասնամյակներ անց: «Մետաքսաքող Մարութա սարի» ծաղկած քարերի մեջ «ծաղկեպսակը գլխին քարից քար թռչկոտող իր պստլիկ Ալեին» նա պատահաբար հանդիպում է 55 տարի հետո, երբ կրտսեր որդու հարսանիքի համար գինի էր փնտրում…

ԿԱՆՉԸ

Ալեեե՜.. Ալե՜, իմ հոգին, Ալեեե՜…
Ծերունին, մահակին հենված, կանչում էր երգեցիկ: Գառները շաղ էին եկել լեռնալանջին, իսկ Զորոն… իսկ ծերունի Զորոն գառնարած չէր. գյուղը ընդհանրապես գառնարած չուներ, օրը մեկն էր քշում հոտը, և այդ օրը Զորոյի հերթն էր, իսկ Զորոն՝ խոշորկեկ ու թավամազ, հենվել էր մահակին ու երգեցիկ կանչում էր:
-Ալեեե՜.. Ալե՜, իմ հոգին, Ալեեե՜…
Արևածագից մահակին հենված կանչում էր ու կանչում:

Է՜, ե՞րբ էր, էլի՝ գարուն, այսպիսի կապույտ ու փափուկ մի առավոտ կար, կապույտ աշխարհ, Մարութա սարը կապույտ քողն ի դեմքին, ձորերն ու կիրճերը կապույտ երկնքով լցված, ծերպերին ու ձորաբերաններին թառած գյուղերի շունչը կապույտ էր, սանձը կտրած Տալվորիկի հևքից ձորը լցված կապույտը քլթքլթում էր… Մարութա սարի փեշին փռված գառներն ու ուլերը խլշկոտած ծանոթանում էին աշխարհի ու գարնան հետ: Մատղաշները դունչ ու լեզվով, վախվորած հայացքներով շոշափում էին քարերը, քարերի նախշուն մամուռները, հոտոտում էին հողի բույրը, սեզերից ու չոր փշերից խրտնում, ճնճղուկների ֆռռոցի վրա ծփում քարեքար… Մատղաշները ծանոթանում էին աշխարհի ու գարնան հետ, իսկ Զորոն՝ տասը-տասնմեկ տարեկան մի տղա կար՝ Զորոն, կանգնած կապտաժեռ վեմին՝ պարսատիկը թափով պտտում էր, վը՜ժժ-վը՜ժժ, և քարեր էր շպրտում դեպի ձորը:

Հետաքրքիրը հենց այդ էր: Քարը սույլ ու թափով հասնում էր մինչև ձորը, իսկ ձորի վրա ուղեծիրը մեկեն կոտրվում էր, և քարը՝ քանց զարկված ագռավ, թպրտալով ընկնում էր ձորը:
Բանջար հավաքող աղջիկների նախշուն բույլքը վետվետում էր լանջն ի վեր: Նրանցից մեկը՝ յոթ-ութ տարեկան պստլիկ Ալեն, սև պլստան աչքերով ու ջուխտակ բարակ ծամով Ալեն, բոբիկ ու նախշուն գոգնոցով ու կրակի կտոր Ալեն: Ամիկի պես՝ հենց իրենց թանիկ ուլի, հենց Զորոյի խլրտուն մատղաշներից էն ճերմակ ականջներով ուլի պես, քարեքար էր թռչկոտում…
Ալեն… Ծաղկեպսակ էր գործել-դրել գլխին… Ալեն… հովից տարուբեր գույնզգույն
ծաղիկների մի փունջ…
Պստլիկ Ալեն… Եվ Զորոն անակնկալ հասկացավ, զգաց, որ նա ի՜ր Ալեն է, ուրիշ ոչ մեկինը, իր Ալեն է ու կա:
Այս կապույտ աշխարհը իրենն է, այս դաշտն առավոտը, մետաքսաքող Մարութա սարը իրենն է, Տիրամոր վանքի գլխին որպես լույս իջած ճերմակ ամպի պատառն իրենն է, Տալվորիկ ծուռ գետի գոչգոչունը, գյուղի գլխին բզկտված ծուխը, այս խլրտուն ու խլուշտ-մլուշտ ուլերն ու գառները իրենն են, արևը, երկինքը, այս ծաղկած քարերը, ժայռը, որին կանգնած թափով պտտում է պարսատիկը, վը՜ժժ-վը՜ժժ-վը՜ժժ, այս խելառ պարսատիկը իրենն է, Ալեն… ծաղկեպսակը գլխին քարից քար թռչկոտող պստլիկ Ալեն իրենն է, ուրիշ ոչ մեկինը չէ, իրենն է ու իրենը:
2
-Ալեեե՜.. Ալե՜, իմ հոգին, Ալեեե՜… Ծերունին մահակին հենված՝ կանչում էր երգեցիկ:
Գարնան է՜ն առավոտը նրա համար էր այնքան լուրթ ու գեղեցիկ, որովհետև արևի խավարում պետք է լիներ…
Դալար վարոցով գառնարածը էն առավոտ նրա համար նկատեց, նրա համար գտավ իր պստլիկ Ալեն, որովհետև պետք է կորցներ…

Եվ հանդիպեց մեկ էլ հիսունհինգ տարի հետո…
Երբ ամուսնացնում էր իր կրտսեր որդուն, Զորոն որոշեց հարսանիքի խմիչքը անձամբ և անպայման Արարատյան դաշտից բերել… Մյուս որդիներին ամուսնացնելիս նեղն էր և փոքրիկ հավաք արեց, հարսանքանման մի բան: Իսկ, ահա փառք, կարող է ողջ գյուղի, հեռու ու մոտիկ բարեկամների համար լի ու բոլ սեղան բացել, անարատ ու ընտիր գինիով և անպայման՝ Արարատյան դաշտի և կա ու չկա՝ տնական: Որքան էլ ավագ որդին, որ առանձին ծուխ էր, միջնակ որդին, որ արդեն առանձին ծուխ էր, որքան էլ համոզեցին խմիչքը բերել գինու գործարանից (գործարանի գինուն գինի չի հասնի), Զորոն չհամոզվեց, Արարատյան դաշտից, կա ու չկա՝ Արարատյան դաշտից, և ընտրողը ինքը՝ Զորոն պետք է լինի:

Եվ առավոտյան նստեց մեքենա, միջնակ որդին սեփական ավտո ուներ, նստեց որդու կողքն ու իջավ դաշտ:
Գյուղեր մտան՝ դուրս եկան, մտան, դուրս եկան, ամեն գյուղում Զորոն, է՜, քանի կարասի գինի փորձեց, բայց ոչ մեկը սրտովը չէր:
Իրիկնապահ էր արդեն, խիտ ծառաշարերով երիզված մայրուղով որդին սրդողած թռցնում էր մեքենան, ծառերի արանքից հանկարծ մի ճանապարհ հայտնվեց, և Զորոն, չգիտես ինչու, խառնվեց իրար,-անցանք,- և ձեռքը գցեց ղեկին: Մեքենան թռավ ճանապարհից և խճճվեց թփուտների մեջ: Առանձնապես վթար չէր: Դռան մի փոքր քերծվածք, մի քանի խազ ու մազ, բայց որդին փրփրել էր:
-Քու սիրտ լեն պահե, լա՜ո,- հանգստացրեց Զորոն,- կպատահի՝ բարին էս էր:
-Էս գեղ իմ սրտին դուր եկավ:- Հետո, գյուղի կենտրոնում, մեքենան կանգնեցնել տվեց,- լավ-վատ՝ էստեղից կառնինք:
Եվ մոտեցան հավաքվածներին:
Բոլորն էլ գինի ունեին և պատրաստ՝ մառան առաջնորդելու: Միայն մեկը՝ լողլող մի մարդ, սուս էր, և Զորոն հենց նրան դիմեց:
-Ինչո՞ւ չունեմ,- պատասխանեց մարդը,- այգի ունեցողը գինի էլ կունենա:
-Աստված վկա, իմ տղի հարսանիք քու գինով կանիմ,- հայտարարեց Զորոն,- էրթանք ձեր տուն:
Որթատունկի թառման ճակատին առած գինեբույր տուն էր: Տնամերձ ծիրանենու բունն ի կախ տաքդեղի կարմիր շարուկներ կային, և պստլիկ ու ժիր մի պառավ վար էր առնում շարուկները:
-Լավ տուն ու տեղ ունիս, ախպեր:
Տունն ու այգին իրոք, Զորոյին շատ դուր եկան:
-Ուրախ վայելում:
Խոսքի վրա պառավը կտրուկ շուռ եկավ: Մեկ ուզեց տաքդեղը գցել մաղի մեջ և մոտենալ, բայց այդպես՝ կարմիր շարուկը թևին, շարունակեց հետաքրքիր նայել անծանոթին:
-Քու նշանա՞ծն է:
-Հա: Քո երկրացին է:
-Իմ էրգրացի՞ն… Հը՜մ, արի, հը՜մ, արի, իմ քուր,- խնդացավ Զորոն:- Հը՜մ, արի ծանոթանանք:
Պառավը մանրիկ ու չափուկ մոտեցավ, ժպտերես ձեռք տվեց: Թևն ի կախ շարուկները խշխշացին, և նա մեղավոր նայեց, որ տաքդեղով է դիմավորում երկրացի հյուրին:
-Էրգրի ձեր գեղ ո՞ր մեկն է, քուրիկ:
Եվ պատասխանի վրա Զորոն կուչ եկավ, ինչպես կծկվում են շպրտված քարից:
-Սարեկա՞ն,- դժվարությամբ մեկնվեց Զորոն,- Սարեկա՞ն,- և չնայած պառավը շատ մոտ էր, Զորոն դեմքը մոտեցրեց և կկոցած նայեց աչքերի մեջ…
Հոգնած ու տխուր էին պառավի աչքերը, բայց խորքում չարաճճի ժպիտի մարմրող կայծեր կային: Զորոն կախեց գլուխը, ապա մտմտուն ու շեղակի նայեց կնոջ թևն ի կախ տաքդեղի շարուկին, հետո հեռո՜ւ- հեռվից, շատ հեռվից եկող մի ժպիտ՝ կոտոր, մեղք ու կրակ, սարդոստայնի պես խճճվեց բեղին, և նա շշնջաց՝ Ալե՜ն: Նույնիսկ պառավը չլսեց իր անունը:
-Ալե՜ն,- շշնջաց Զորոն ու ծանր շտկվեց:
Շտվեց, ձգվեց, ձգվեց (վերջին տարիներին որդին հորը այդպես շիտակ ու ձիգ չէր տեսել), արտասովոր ձգվեց և դիմացը կանգնած պստլիկ կնոջ գլուխն ի վեր նայեց հեռու, տների ու ծառերի արանքից գտավ լեռնապարը, և որքան շունչը հերիքում էր կանչեց.- Հըըիիի՜, Ալեե՜ն… Ալե՜ն,- հայացքը հեռու լեռներին՝ հա՜ կրկնեց,- Ալեե՜ն…

Պառավը ծգլվզած տնտղում էր Զորոյին, որ կիսախուփ, մշուշոտ հայացքը հեռու, վերացած իր անունն էր կրկնում և ի պատասխան նրան, հարձագանք այդ հեռագնա ու տաք շշնջոցի՝ լացել էր ուզում:
Հետո Զորոն շաղված հայացքը դարձրեց պառավին և էլի շշնջաց.
-Ես Զորոն եմ… Ալե՜:
Եվ ձեռքերն առավ ափերի մեջ, քամեց, կպցրեց խոնարհված ճակատին, հետո մոտեցրեց շուրթերին:

Պառավը շփոթվեց: Էրգրի օրենքով կինը պետք է տղամարդու ձեռքը գնար, և շտապեց համբուրել Զորոյի ձեռքը: Արցունքներն արդեն թափվում էին, է՜, երբվանի՞ց մոռացված-մոլորված արցունքները ելք էին գտել, և հանգրվանը Զորոյի ձեռքերն էին:
Հետո այնպես եղավ, որ միմյանց ձեռքերն էին թռցնում համբուրելու համար, և տաքդեղի շարուկը, որ կախված էր պառավի թևից, զորացած տաքդեղի կարմիր շարուկը, խշրվեց նրանց դեմք ու աչքերի մոտ, Ալեն, փռշտաց, նա, որ հանդարտիկ թափում էր աչքերից, և լացը այնքան դուր էր գալիս, տրորեց աչքերը, և ջերմ ու մաքուր արցունքները պղտորվեցին, կծվացան կոպերի տակ…

Եվ դեմ-դիմաց կանգնած երկու երեխա բռունցքներով տրորում էին կծկծացող աչքերը ու շաղված հայացքներով նայում էին իրար:
-Բաբո, ուշացանք,- հարկ համարեց որդին:
Զորոն սթափվեց: Աչք դիպցրեց որդուն, ապա տնտղեց տանտիրոջը, դարձավ նայեց Ալեին և գլուխը տմտմբացրեց:
-Ալեն… կմկմաց: Ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց էլի դարձավ տանտիրոջը. «Ուրեմն… քու նշանածն է… Բարի վայելում:- Եվ վռազ ավելացրեց: — Գինին ո՞ւր է:
Մառանում տանտերը պղնձե չափով գինի լցրեց, գավաթի հետ մեկնեց Զորոյին, որ փորձի, իսկ Զորոն հենց չափով խմեց, մի շնչով դատարկեց ու փառավորվեց:
-Օխաա՜շ,- ափով սրբեց բեղերը:-Իմ սիրտն հովցավ… էսպես անուշ գինի իմ շրթին չէր դիպե, Ալե: Անուշ գինի էր: — Եվ գլխահակ և շեղ ու մի տեսակ իրենից զատվող հայացքը մառանի անկյունում կանգնած պառավի սոլերին՝ դիմեց որդուն:-Իմացա՞ր, լաո, թե արև ծագից չուրի հիմա ինչի համար կմտնինք գեղերն ու կելնինք, կմտնինք ու ձեռնադատարկ կելնինք դուրս…
Իմացա՞ր… Իմ ուզած գինին էս էր ու էս… Լցրե՜ք:
-Ինչքա՞ն, քանիսո՞վ,- հետաքրքրվեց տանտերը:
-Կարասը լրիվ իմն է:-Զորոյի ձայնի մեջ կռիվ կար:-Լցրեք ու առանց հախ ու հաշվի… Գինին անգին է,- բողոքեց Զորոն,- գին ու արժեքն էլի գինին է, Ալե… Լցրե՜ք:

Տանտերը մոտեցավ չափը վերցնելու, բայց Զորոն չտվեց:
-Ուրիշ բանով լցեք, էս իմ բաժակն է:
Որքան էլ որ տանտերը համոզեց, որ ոտքի վրա խմել պետք չէ, տուն կա, սեղան կա, քիչ հետո մարդավայել սեղան կնստեն, կարգին կծանոթանան, մանավանդ որ համերկրացի-համագյուղացիներ են հանդիպել, Զորոն չլսեց: Որդին բշտեց, միջամտեց նաև Ալեն, բայց Զորոն տեղն ու տեղն էր ուզում խմել, հենց՝ պղնձե ամանով, հենց կարասից:
Ստիպված պառավը հաց ու մաց բերեց՝ հարմարեցրեց, սակայն Զորոն ձեռք չտվեց հացին, կարասին մոտիկ հենվեց պատին՝ լցրեց ու խմեց, լցրեց ու տակետակ խմեց… Եվ սրբում էր բեղերը ու բռի մեջ տնքում ՝ Ալե՜…
Պառավը նստել էր իր հարմարեցրած սեղանի մոտ և մտամոլոր նայում էր: Քիչ առաջ, երբ Զորոն նոր մտավ բակ, նա ժիր ու կայտառ էր, հիմա կուչ էր եկել, իրոք՝ մի բուտ պառավ, թմբիրի մեջ, աչքերը դեռ կծկծում էին, բայց զգում էր, որ ընդհատված անուշ լացը ալիք-ալիք բարձրանում է:
-Քու էրիկին տեսանք, Ալե՜, ուրիշ ի՞նչ ունիս:
-Փառք Աստծու, տղեք ունեմ, ախպեր Զորո,- և որոշեց զսպել լացը,- հարսներ ունեմ, ամուսնացած աղջիկներ ունեմ, թոռներ ունեմ: Դո՞ւ ինչ ունես, ախպեր Զորո:
-Փառք Աստծու, տղեք ունիմ, Ալե՜, հարսներ ունիմ, կարգված աղջիկներ ունիմ, Ալե, բոլ թոռներ ունիմ, էս գինին էլ,- Զորոն էլի լցրեց ամանը,- էս անուշ գինին էլ իմ փոքր տղի ուրախության համար է, հարսանիքի համար է, Ալե… Հըիիի՜, Ալե, իմ հո՜գին:
Եվ սկսեց երգել:
Տանտերը, կարասի վրա խոնարհված, անթատակով բբեց Զորոյին և տակետակ ժպտաց՝ գնահատեց իր գինու ուժը:
-Էս ի՜նչ անուշ գինի էր, Ալե,- երգի միջից ու երգահանգ կանչեց Զորոն: -Էսքան ժամանակ էսքան անուշ գինի էղնի հոս, ու ես անտեղյակ: Հըիի՜ի, Ալե:
Եվ կցեց կտրված երգը:
Տանտերն ու որդին ավարտեցին գինու չափն ու հաշիվը: Զորոն երգում էր: Տանտերը ծխախոտ վառեց ու նստեց կնոջ կողքին, Զորոն երգում էր, որդին գինով լի տիկ ու տակառիկները տարավ՝ տեղավորեց, դարձավ կանգնեց մառանի կենտրոնում, Զորոն ինքնամոռաց երգում էր: Պղնձե ամանը դատարկ էր արդեն: Վերջին չափ գինին երգելիս շաղ էր տվել, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչպես, ոտից-գլուխ օծել իրեն:

-Հըիի՜ի, Ալեե՜:
Ինչպես սկսել էր, այնպես էլ ավարտեց երգը, աչքերը բացեց, սակայն ոչ մեկին
չտեսավ՝ ոչ մոլորիկ Ալեին, ոչ խնդմնդացող տանտիրոջը, ոչ կողքին կանգնած որդուն, որ պղնձե ամանը առավ ձեռքից և մտավ թևը:
-Գնացինք, բա՜բո:
Զորոն թևը փոխցրեց և պինդ սեղմվեց պատին:
-Մարաթու՜կ վկա, իմ ոտքն էստեղից դուրս չի՜ էլնի: Ալե՜ե…
Տանտերն առաջարկեց, որ գնան տուն, Զորոն պառկի, մի քիչ հանգստանա:
-Հայ-հաա՜յ, էլ իմ աչաց քո՞ւն կգա:
Եվ բռունցքներով տրորեց աչքերը:
-Ալե՜ե,- կանչեց Զորոն,- դու ո՞ւր կորար:
Հետո որդին նորից քաշեց, և Զորոն հրեց ու հայհոյեց, վրավորեց նաև տանտիրոջը: Երեխայի պես կառչել էր պատից և չէր ուզում պոկվել և մեջ-մեջ կանչում էր.
-Ալե՜ե…
Եվ տանտերը տեղին դիտողություն արեց:
-Դու զիս կվռնդի՞ս, հա՜յ:
Զորոն ձայնի վրա չքշեց միայն նրա համար, որ կառչած տեղից չպոկվի, չհեռանա: -Հացն ու գինի, Տեր կենդանին, կզարկիմ ու քու կարասներ կանիմ ջարդուխուրդ: Զի՞ս կվռնդիս… Ալեե՜ե:
Ստիպված՝ որդին ու տանտերը քաշքշելով տարան, և Զորոն, կանչը շուրթերին, աջ ու ձախ որոնում էր Ալեին և չէր նկատում, և քաշքշվելով ելավ մառանից:
Պառավը, որ հուզված կուչուռել էր, փլվեց ծնկներին և հոնգուր-հոնգուր լաց եղավ: Դրսից լսվում էր կանչը՝ Ալե՜ե, ոչ ոք իրեն այդպես չէր կանչել՝ այդպես ջերմ, այդքան սրտանց, այդպես կարոտիկ, աղոթքի նման, երգի պես, հեռու լեռներից եկող արձագանքի պես… Ալե՜ե,- գնալով հեռվից էր լսվում կանչը:

Զորոն մութ փողոցում կանչում էր, գյուղից դուրս ելան՝ նույնը, և մինչև քնելը:
Եվ քնած, շուրթերը խլվլում էին,- Ալե՜ե…
3
-Ալե՜ե… Ալե, իմ հոգին, Ալեեե՜ե…
Ծերունին մահակին հենված՝ երգեցիկ կանչում էր ու կանչում: Լանջն ի վեր մի մանչ ու մի աղջիկ էին բարձրանում: Զորոյի թոռնիկներն էին, կրստեր որդու երեխաները, նրա, որի հարսանիքի գինին Ալեենց տնից բերեց:
Հարսանիքից հետո էլի մի երկու անգամ իջավ դաշտ՝ ի տես Ալեին, հետո ձմեռը վրա տվեց, հետո գարուն՝ Զորոն բան ու գործի, առօրյա հոգսերի հետ, երբեմն հիշեց՝ միտք դրեց իջնել դաշտ, և ամեն անգամ մի բան խանգարում էր… Եվ այդպես տարիներ անցան:
Վեց տարի:
Իսկ այսօր… Իսկ այս առավոտ Զորոյի հոգին տակն ու վրա էր:
Մահան էր արել գառները, իր տեղը, որ գյուղի թիկունքի սարն էր, իր գոյությունը… Դիմացը երկնագույնով լցված ձորերն ու կիրճերն էին, Արարատյան դաշտը՝ ծավե շղարշի տակ և այդ ծովածուփ շղարշի վրա՝ արծաթ գոտի՝ ելման Արաքսը, դենը՝ տակը փոթորիկ մտած վրանների ելևէջ շարուկը՝ Հայոց լեռնապարը, բայց նրա համար գարնան մի ուրիշ առավոտ կար, աչքերի առջև գարնան հետ պսակադիր, է՜, մի ուրիշ առավոտ կար, աչքերի առջև գարնան հետ պսակադիր, է՜, մի ուրիշ աշխարհ՝ կապույտի հետ ծանոթացող գառ և ուլերի մի ուրիշ հոտ կար, դալար վարոցով գառնարած մի տղա և բանջարահավաք աղջնակների մի նախշուն բույլ, և ծաղկեպսակով պստլիկ մի աղջիկ՝ քարեքար թռչկոտող…
-Ալե՜ե,- հայացքը հորիզոնին՝ կանչում էր ծերունին,- Ալե՜, իմ հո՜գին, Ալեեե՜ե…
Եվ թոռներին նկատեց այն ժամանակ, երբ կողքին էին, և աղջնակը փիսոյի պես քսմսվում էր սրունքներին:
-Բա գառներն ո՞ւր են, պա՜պ:
-Գառնե՞ր,- ծերունին ուշ հասկացավ թոռան հարցը,- գառնե՞ր,- հեռու հեռվից վերադարձած հայացքը պտտեց շուրջբոլորը:- Գառներին ի՞նչ կպատահի, գառնո՜ւկ:

Ծնկները նվում էին, գետինը քաշում էր, տնքալով նստեց, բայց հորիզոնը ձգում էր հայացքը, իսկ միտքը անընդմեջ նույնն էր կրկնում:
-Ուտե՜նք,- աղջնակը շտապ բացեց կապոցը,- բոլո՜րը կուտենք, պա՜պ:
«Գավաթ մը գինի կպիտեր,- մտածեց Զորոն և տեղն ու տեղը որոշեց՝ «Էլնիմ ու էրթամ Ալեի մոտ»:
-Գառներն ո՞ւր են, պապ:
-Չկա՞ն,- Զորոն մահակին հենված՝ ոտքի ելավ. «Էրթամ Ալեին ի տես»:
-Գառներն է՜, էնտեղ են,- անորոշ մեկնեց փայտը: — Գնա ժողվե-բեր, քու քրոջ հետ՝ հաց կերեք, ես հասնիմ գեղն ու դառնամ:
Ճանապարհին, մինչև տուն հասնելը, Զորոն հա՜ մեղադրեց իրեն, որ այսքան ժամանակ Ալեին տեսության չի գնացել: Եվ զարմացավ, ինչո՞ւ չի գնացել, ժամանա՞կ չկա, աչք ու ոտքի՞ց է տկար, կարողությո՞ւն չունի, ճամփա ու ավտո՞ չկա… Ախր ինչո՞ւ չի գնացել, միտք բերած օրը ինչո՞ւ է հետաձգել այցելությունը:
Եվ, չգիտես ինչու, մեղավորը դուրս եկավ կինը: Ու երբ տուն մտավ, կնոջ վրա զայրացած էր արդեն:

• Քու ձեռքի հացն հարամ է:
  Ոտքը շեմից ներս դնելն ու կռիվը մեկ եղավ:
• Հարամ է,- կրկնեց Զորոն,- դու քու աջ ձեռքով հաց ես տվե, ձախով իմ հոգին առե,- ասաց Զորոն: — Դու իմ հոգին իմ բերանն ես հասցրե: Կպիտի էս փետ քու գլխին ջարդիմ:
  Եվ փայտը բռունցքի հետ խփեց իր գլխին: Խփեց ու նոր միտք ունեցավ.
  «Աստվածն իմ խելքի տունն ավրե. Ալեին էլ ի՞նչ տեսություն… էլ ի՞նչ տեսություն… էրթամ զինք առնիմ ու գամ»:
  Պառավը շվոթ ու շիվար կանգնել էր:
• Իմ խանգարիչ դո՜ւ ես,- վերաձայնեց Զորոն:
  «Մարդկանց խոսք ճշմարիտ է հայի վերջին խելքն էղներ իմ գլուխ… էն օր, էն գինու օր
  հարկ էր Ալեին առնեյ ու գայ»:
• Իմ խանգարիչ քու երեխեքն են: Քու աղջիկներն ու քու տղեք:
  «Հենց էն օր հարկ էր Ալեին նստեցնեյ ավտոն ու բերեյ»: Եվ մտքով անցավ,
  որ տղան դեմ կկանգներ, թույլ չէր տա:
• Իմ խանգարիչ քու միջնակ տղեն է էղե, քու փոքր տղեն է, ու ես իր ձեռքի տակ կապրիմ…
  էս տուն բանտ է, իմ շունչ մեջ էս տան չի էլնի… Ես կբաժնվիմ: Մեկեն ու հաստատ որոշեց Զորոն:
  «էսօր էն քողտիկ կարգի բերեմ, լուսուն էրթամ Ալեին առնիմ ու գամ»:
• Երկինք դիպնի երկրին՝ կբաժնվիմ ու կբաժնվիմ,- պնդեց Զորոն:
  «Խաթրով չեղավ՝ կփախցնիմ ու կբերիմ»:
• Բա՜վ է, խաթրով էղնի՝ կբաժանվիմ, զոռով մնաց՝ կբաժանվիմ:
  Եվ պառավի զարմացած, շփոթված հայացքի տակ Զորոն փնչալով քշեց դուրս:
  Նոր տան թիկունքին քողտիկ կար. հին տունն էր, դուռը մետաղալարով կապկպված: Հին իրեր էին լցված քողտիկում: Ծերացած օրորոց, այրված վառարան, խոփ, գերանդի, եղան…
  Տանելի մի վառարան ընտրեց, երկու աթոռ, մնացածը կրեց-դասավորեց քողտիկի թիկունքին, մաքրեց պատ ու առիք, դուռը ամրապնդեց… կարգի գցեց հին տունը:
  Իսկ երեկոյան, երբ տղաները հավաքվեցին-եկան, հայրը տեղադրել էր արդեն իր մահճակալը, անկողինը աման-չաման էր բերել, մի պարկ ալյուր… Հայրը առանձին տուն էր ու դռանը նստած՝ հանգիստ ծխում էր: Տղաները իրար անցան, ո՞վ է վիրավորել բաբոյին, միմյանցից հաշիվ էին պահանջում, մորն էին հարցու- փորձում, հենց իրենից՝ բաբոյից էին ուզում պատճառը իմանալ՝ ո՞վ է վիրավորել, իսկ Զորոն կարճ էր կապում.
• Աշխարհքն է վիրավորե Զորոյին… Մեջ աշխարհքին ինչքան մարդ կա՝ Զորոյին վիրավորանք է հասցրե: Ու Զորոն աշխարհքի հետ խռով է ու… «մենակ Ալեն… մեջ աշխարքին՝ մենակ Ալեն», ու կբաժանվիմ:
  Ինչ արին-չարին, տուն չգնաց և ոչ էլ՝ առանձին ծխատեր զույգ որդիներից մեկն ու մեկի հարկի տակ:
  Բաժանումը հաստատ էր ու հաստատ:
  4
  Հաջորդ օրը կեսօրին Զորոն արդեն դաշտի գյուղում էր: Մի քանի անգամ գնաց-եկավ Ալեի տան դիմաց՝ փողոցում էր ուզում հանդիպել, գնաց-դարձավ, կանգ տվեց ճյուղերը տան պատուհանին քսող թթենու տակ, թխկթխկացրեց պատուհանը և, թթենու բնի ետևը պահ մտած, սպասեց արձագանքի՝ Ալեն չի՞ երևա պատուհանի մոտ… Թե երևաց՝ ձեռքով նշան կանի-կկանչի: Գնաց-եկավ՝ թխկթխկացրեց, պահ մտավ, բայց Ալեն չկար ու չկար: Փողոցում երեխաներից բացի ոչ ոք չէր երևում, գարուն էր, ամեն մեկն իր բան ու գործին:
  Եվ Զորոն ստիպված էր մտնել բակ: Բակ մտնելն ու Ալեին տեսնելը մեկ եղավ՝ նույն ծիրանենու մոտ էր, որ գինի տանելու օրը տեսավ (տաքդեղի կարմիր շարուկն էր հավաքում): Հիմա ծիրանենու շուրջբոլորը բանջարեղեն էր ցանված, և Ալեն փխրեցում էր անում: Շատ պստիկ էր: Նստած էր թմբին, ուս ու պարանոցով թեքվել էր կողքի և իմիջիայլոց, Զորոյին այդպես թվաց, իմիջիայլոց փխրեցնում էր ու դնդնում, Զորոյին այդպես թվաց, ոչ խոսք լսեց, ոչ դնդնոց լսեց, բայց նրան թվաց, թե Ալեն, իրոք, խաղ էր ասում, է՜, էրգրի հին խաղերից, գինին տանելու օրը ասած իր խաղերից մեկը Ալեն դնդնում էր:
  Զորոյի ձայնի վրա պառավը տարիքին անսովոր կտրուկ նայեց:
• Իմ հոգի՜ն, Ալե՜:
  Զորոն փայտը հենեց ծիրանենու բնին և պառավի ձեռքերն առավ ափերի մեջ: -Բարով տեսանք… Փոքրացե՜-դարձե բուռ մի… է՜ ն Ալեի չափ:
  Եվ գլխով արեց լեռների կողմ:
• է՜ն պստիկ Ալեի չափ: Կհիշի՞ս… Քանց էսօր՝ իմ աչաց դեմն է: Դու կհիշի՞ս…
  Քու գլխին ծաղկեպսակ կար, ու դու քանց ուլիկ՝ էս քարեն՝ էն քար, էս քարեն՝ էն քար:
  Կհիշի՞ս… Օր է՜ն նշանավոր օրն իմ սիրտ ճղփաց…
  Եվ ստացվեց այնպես, ինչպես առաջին հանդիպման ժամանակ. Զորոն ձգված, մշուշոտ հայացքը հեռու լեռներին, իսկ դիմացը կանգնած պստլիկ պառավը՝ ծգլվզան, աչքը՝ էրգրացու կիսաքուփ աչքերին:
• էրթանք տուն, ախպեր Զորո:
• Չէ՜, տուն չէ, տուն չէ՜, իմ հոգին,- աշխուժով վրա բերեց Զորոն,- այ, այգու խորքում ջահել խնձորենի կար, էն ծառի տակ:
  Հետո պղնձե ամանով գինի խնդրեց և փայտն առավ, գնաց-նստեց խնձորենու տակ:
  Գլխարկը հագցրեց ծնկին և նայեց լեռների կողը: «Իմ գործն արդար է, ու Մարաթուկն ինձ օգնական»:
• Իմ գործն արդար է, Ալե՜,- գինին առավ պառավի ձեռքից,- ու Մարաթուկն ինձ օգնական:
  Խմեց գինին և գործնական շտկվեց տեղում:
• Դե հիմա հարց տուր, թե ինչի համար է էկե Զորոն:
• Ծանոթ բարեկամ մարդ ենք, ախպե՛ր Զորո, էրգրացի, գնալ-գալն աշխարհի օրենքն է:
• Հըմը էդքա՞ն, Ալե’… Նոր,- Զորոն ձեռքը մեկնեց ծիրանենու կողմ,- նոր քեզ բան ասի… Օր էսօրվա պես անուշ օր էր, ու իմ սիրտ ճղփաց քու վրա, Ալե՛:
  Զորոն սպասեց պատասխանի, իսկ պառավը հարցական նայում էր:
• Հաց բերե՞մ, ախպե՛ր Զորո:
• Հաց չէ, գինի կպիտի:
  «Յա՜ Մարաթուկ,- մտքում օգնություն խնդրեց Զորոն,- քու սուրբ ձեռքով բորբոքած կրակ, քու սուրբ ձեռքով թող հով ու զով դառնա»:
• էդ օր,- հենց պառավը հայտնվեց, Զորոն շարունակեց խոսքը,- էդ գարնան օր, որ Մարութա բարձրիկ վանք քու սերն ճիրեց մեջ իմ սրտին, Ալե՛, քու բոյ, ա՜յ, էսքան էր,- մի թիզ կտրեց գետնից:- Իմացա՞ր: էն օր ես ուշքի եկա, որ Ալեն՝ բոբիկ ու շաղոտ ոտքերով Ալեն, ծաղկեպսակով Ալեն, իմ Ալեն է: Իմ Ալեն է ու իմ Ալեն է: Իմացա՞ր… էն օր Մարաթուկ սեր տվեց, հըմը մեկել օր անօրենները խլեցին… Բորենին ընկավ մեջ մատղաշներին, ավեր ու կոտորում, առ ու փախ ու ալան-թալան էղավ ու արևի խավարում էղավ… արևի խավարում էղավ, Ալե՛, ու ես ու դու կորցրինք զիրար… Իմ խոսք ճշմարի՞տ է, իմ հոգին:
• Քու խոսքը կոտորումի մասին չէ՞, ախպե՛ր Զորո:
• Կոտորումի մասին է ու… սիրո մասին է, Ալե՛:
  Ծերունին գինի խմեց, նոր ծխախոտ վառեց և սպասեց արձագանքի: Պառավը լուռ էր, ուս ու պարանոցով կողքի թեքված, և մաշված մատները խաղում էին կանաչների հետ:
• Նորեն դու իմ Ալեն ես,- շշնջաց ծերունին:- էն օրը չի կորե, Ալե՛, էն օրը կա, գարնան էն օր քանց իմ աչաց դեմն է… Ուլերն ու գառներ կխաղեն Մարութա փեշին, դու…
  Նախորդ առավոտի հետ հայտնված, է՜, անցած-գնացած գարնան օրը, որ թավիշ ու գունեղ պարուրել էր ու պոկ չէր գալիս, Զորոն նորից պատմեց:
• Ըբը՜… Մարաթուկ կնքեց իմ սերն ու էն օրից չուրի էսօր էդ սուրբ մեղք մեջ իմ
  հոգուն է, Ալե՛… Ելի՛ ու քու գոտին ժրե ու էրթանք, իմ հոգին:
• Ո՞ւր,- զարմացած նայեց պառավը:
• Կհարցնե՝ ո՞ւր… Ըբը էսքան հեքիաթ ո՞ւմ համար էր, Ալե՛, ելի ու հետ իրար էրթանք մեր գեղ: Իմ քոչից բաժանվեցի ու բաժանվեցի, քանի մի տարվա կյանք է մնացե՝ հետ իրար ապրինք ու թող Մարաթուկի սրտով էղնի:
• Խելա՞ռ է,- ափն ի շուրթ՝ մեկուսի ասավ պառավը և ակամա փորձեց գինին վերցնել Զորոյի դիմացից:
• Չէ՜, գինին չէ՜ … Գինին էստեղ ի՞նչ մեղք ունի, գինին չէ, Ալե՛, է՛ս է,- ափը դրեց սրտին,- էս է, իմ հոգին, էս է… էն խորոտ հեքիաթն ո՞ւմ համար էր, Ալե: էլ ինչի՞ էն լուս-առավոտ ծնվեց-եկավ աշխարհք, թե ես ու դու մեր գլուխ հետ իրար չդնինք մեկ բարձի…
  Թե՝ չպիտի լինի… թե՝ չպիտի լիներ, էն կապույտ առավոտը ինչո՞ւ ծնվեց, թե Զորոն էդ առավոտ իր պստիկ, նախշուն Ալեին պետք է գտներ ու իրիկուն չեկած՝ կորցներ, էդ լույս-առավոտը ինչո՞ւ եղավ, Ալե՜ … Եղավ, որ գար էս մեղավոր աշխարհի մեղքը ավելացներ ու էրթա՞ր, եղավ, որ գար դաղեր Զորոյի հոգին ու էրթա՞ր, որ Զորոյին ասեր, թե աշխարհում էսպես-էսպես անուշ բա՞ն կա, ասեր ու էրթա՞ր, Ալե… Երա՞զ էր… Խորոտիկ հեքիա՞թ էր… Չէ՜, էն լույս-առավոտը եղել է ու կա:
• Ելի՛ ու քո գոտին ժրե՛, ու երթանք,- պահանջեց Զորոն:
• Ախպե՛ր Զորո, երկինք վկա, դու քո խելքը թռցրել ես,- նեղսրտեց պառավը:
• Կփախցնիմ,- Զորոն բռունցքը խփեց գետին:
  Պառավը ափի մեջ խնդմնդաց:
• Ինչպե՞ս կփախցնես, ախպե՛ր Զորո:
• Պստլի՜կ, բուռ մի բան ես, կգցիմ մեջ պարկին ու…Դժվար չուրի գեղից դուրս գալն է:
  Հետո աշխարհք թափի-գա՝ Ալեն իմ Ալեն է: Կփախցնիմ,- պինդ կրկնեց Զորոն:
  Բակից տղամարդու ձայն լսվեց. Ալեին էր կանչում: Եվ ձայնը Զորոյի ականջին հնչեց որպես հեռախոսականչ՝ ալո՜ո…
• Իմ մարդն է.,- պառավը շտապեց ելնել:
• Քու էրիկ լավ մարդ է, հըմը՝ կփախցնիմ: Գիշեր է մնացե՝ կփախցնիմ,- և քաշեց փեշից ու շշնջաց:- Քու բերան գոց կպահիս ու ձեն-ձուն չես հանի:
  Պառավը էլի խնդմնդաց և գոգնոցի ծայրով սրբեց բերանը:
• Ե՜լ, ախպե՛ր Զորո, ել էրթանք տուն:
• Տունն ես ի՞նչ գործ ունիմ… Զիս կգցիմ գեղից դուրս, մութն ընկավ՝ էլի կդառնամ հոս ու իմ աչք քու ճամփին: Խոսք մեկ ու Աստված մեկ:
  Տանտերը նորից ձայն տվեց:
• էստեղ եմ,- պատասխանեց Ալեն,- ախպեր Զորոն է եկել:
  Զորոն քաշեց պառավի փեշը, տղամարդավարի կրճտացրեց ու բռունցք ցույց տվեց:
• Կփախցնիմ, Ալե՛,- շշնջաց,- կամիս-չկամիս՝ կփախցնիմ:
• Հաա՜,- տանտերը հայտնվեց,- դո՞ւ ես: Բարով ես եկել: Գինի՞ ես ուզում,- ծիծաղեց տանտերը:
• Շատ կուզիմ, ախպեր:- Կոտրված խոստովանեց Զորոն,- քու գինու պես գինի մեջ աշխարհքին չկա ու չի պատահի: Մեծ բրդելու ու իմ գլուխը ջարդելու իրավունք ունիս:
  Մինչ այս, մինչ այն, գերդաստանը հավաքվեց՝ զույգ տղա, զույգ հարս, թոռներ, հավաքվեցին և նստեցին սեղան:
  «Շեն տան սեղան է,- մտքում գնահատեց Զորոն:- Քանց հարսանիքի սեղան… Մարաթուկ վկա, իմ ու Ալեի հարսանիքն է»:
  Գերդաստանն, իրոք, ուրախ էր, իսկ Ալեի որդիները՝ ոգևորված: Գինին տանելու օրը տանը չէին: Մի մարդ է եկել, իրենց մոր համերկրացի հետաքրքիր մի ծերունի, պղնձի չափով չգիտեմ քանի գինի է խմել, երգել է ու խմել, երգել է ու խմել, և դժվարությամբ են մառանից հանել դուրս: Դրանից հետո՝ էլի է հայտնվել, բայց, ափսոս, որ դարձյալ չեն տեսել: Եվ, տես, այդ հետաքրքիր ծերունին իրենց հյուրն է. ճերմակ, թավ բեղեր ունի, պինդ կնճիռներ, խոսում է բարձրաձայն, հաճույքով մինչև տակ խմում է և անմիջապես լցնում բաժակը:
• Դու մեր մորեղբայրն ես:
  Կրտսերը ավելի խանդավառ էր:
• Մոր կողմից մենք ոչ մի ազգական-բարեկամ չունենք, դու, իսկապես, մեր մորեղբայրն ես:
  «Օտար կհաշվիս զիս, թե քեռի, քու գործն է,- Զորոն մտքում պատասխան տվեց,- հըմը էս գիշեր քու մոր կփախցնիմ… Կփախցնիմ, լա՜ո»:
  Կրտսեր որդին մորը շատ էր նման:
  «Ալեն է ու կա»,- մտածեց Զորոն և հարց տվեց.
• Քո նշանածն ո՞րն Է, գա՛ռ:
  Եվ տղայի կինը, որ հենց իր ուսնկիցն էր, շատ դուր եկավ:
• Ձեր կենաց:
  Վրա-վրա երկու բաժակ գինի խմեց ու ավելի ուշադիր նայեց տղային:
  Տղայի բիբերը ուրախ առկայծում էին, և աչքերի մեջ երգ կար: Հա՛, երգ կար. Զորոն որքան նկատել է՝ այդպիսի աչքունքով երիտասարդները բոլորը ձայնեղ են լինում:
• Դու խաղ ասել գիտե՞ս:
• Գիտեմ,- ուրախ պատասխանեց տղան:
• Թե էդպես է, քու քեռու բաժակին մի խաղ ասա:
  Տղայի երգի ընթացքում էլի խմեց ու զգաց, որ աչքերը մշուշվում են… Այդպես շո՞ւտ… փոքրիկ գավաթներով դեռ մի քանի գավաթ է խմել… Ուրեմն էլ խմել պետք չէ… Զորոն կերուխումի համար չի եկել… Տանտերը թող խմի… թող տանտերը խմի ու հարբի, որդիները թող խմեն… իսկ Զորոն նպատակ ունի… Ո՞ւր է Ալեն:
  Պառավը մանրիկ ու չափուկ դուրս ու ներս էր անում և շուրթերին գողտուկ ժպիտ կար:
• Ապրի՜ս, լա՜ո:
  Զորոն բաժակը մոտեցրեց շուրթերին և երկմտեց՝ խմի՞, չխմի՞, բայց խմեց:
• Ավելի շնորհք ունենաս… Հիմա դու ականջ դիր, ես ասիմ մի խաղ:
  Եվ մինչև սկսելը Զորոն փակեց աչքերը և գլխահակ ուս ու իրանով տարուբերվեց, օրորվեց, օրորվեց, հետո ձայն տվեց իր երգին՝ հըիիիի՜- աա՜խ, և կանչի հետ ձեռքը բարձրացրեց գլուխն ի վեր ու սկսեց երգել… Երգում էր խռպոտ, ծերունական բեկբեկուն ձայնով, աչքերը գոց, ինքնամոռաց ու քանդվելով:
  Երգը բնության մասին էր. նախշուն քարերով ու գույնզգույն ծաղիկներով սարերի և սարն ի վեր ելվերող սայլուղու ու սայլի, և դեպի երկինք ճախրող բոց լծկանների, սարի կրծքին՝ դեմ արեգական փռված կորեկի կլոր արտի… Զորոն ձեռքը բարձրացրեց գլխից վեր ու վար բերեց, մի շիշ տապալվեց, ուսնկից հարսը քաշվեց մի կողմ՝ ծերունու երգող ձեռքին ասպարեզ տալու. երգը կանաչ վարոցներով հոտաղների մասին էր և բանջարի ելած նախշուն գոգնոցներով աղջիկների…
  Երգը բնության ու սիրո մասին էր…
  Զորոն ավարտեց երգը, բայց, դեռ երգի հետ՝ տարուբերվում-ճոճվում էր, աչքերը դեռ գոց էին և այդպես ու հակված կանչեց՝ Ալեեեե՜….
  Ե՞րգ էր, երգի վերջին ելևէ՞ջը, թե՞ իր պառավի անունը տվեց՝ տանտերը չհասկացավ:
  Ալեն բան ու գործ թողած՝ կուչ էր եկել սեղանի եզրին, չկար պահ առաջվա
  կայտառությունը, շուրթերի անկյուններում ծվարած գողտուկ ժպիտը չքացել էր, տխուր ու շիվար մի պստլիկ պառավ համերկրացուն էր նայում:
• Ալեեեե՜,- Զորոն նայեց պատուհանից դուրս, լեռների վրա արևն արդեն հանգչում էր:
  -Արևմարք չեղներ մեջ աշխարհքին,- երգահանք շշնջաց Զորոն,- կեսօր ու արևմարք ու իրիկուն ու գիշեր չեղներ, ամառ ու ձմեռ չեղներ… Կպիտեր՝ թաք գարուն… Թաք գարուն ու առավոտ… Ու մեծնալ չեղներ, Ալե՛, էրեխան մնար էրեխա, ես՝ էն նախշուն քարի վրա, դու՝ շաղոտ կանաչների մեջ ու քո գլխին՝ ծաղկեպսակ ու քո գլխին՝ ծաղկեպսակ, Ալե՜…
• Մա՛, քեզ հետ է:
  Բոլորը սուս արած լսում էին ծերունու մենախոսությունը, և տանտիրոջ կրտսեր որդին հուզվել էր:
• Քեռի Զորոն քեզ հետ է, մա՛… Նստի՛ր քեռի Զորոյի մոտ:
  Իսկ մայրը դժվարանում էր ոտքի ելնել:
  Տղան օգնեց մորը, բերեց քեռի Զորոյի կողքին նստեցնելու:
  -Յա՜, Մարաթուկ:
  Զորոն ոտքի կանգնեց ու պառավին գիրկն աոավ:
  Հետո պառավը դեմքը սեղմել էր ծերունու կրծքին, իսկ Զորոն խոնարհել էր գլուխը, այտը հպել Ալեի մազերին և շեղ ու կիսախուփ նայում էր պատուհանից դուրս ու երգեցիկ կանչում.
  -Ալեե՜ե… Ալե՜, իմ հո՜գին, Ալեեեե՜…

«ՄՈԳԱՑ ՀԻՇԱՏԱԿՄԱՆ ՏՈՆԸ»՝ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ, ԻՄԱՍՏՆՈՒԹՅԱՆ ՍԵՐՄՆԱՑԱՆՆԵՐԻ ՕՐԸ

Տիեզերքի, Բնության գաղտնիքները, օրինաչափությունները բացահայտելու, ըմբռնելու և այդ ոլորտում գիտելիքները զարգացնելու ճանապարհը մարդկությունն սկսել է իր գիտակից կյանքի արշալույսին: Եվ դա բնական է, քանզի մարդու համար կենսական անհրաժեշտություն էր դիմակայել, հարմարվել միջավայրի թելադրած զանազան պայմաններին՝ հանուն իր տեսակի գոյապահպանման:

Առաջին իմաստուններն իրենց դիտողականությամբ՝ շարունակական դիտումներով, փորձերով, հետևողական ուսումնասիրություններով, եզրահանգումներով զարգացնում էին սեփական միտքը, ձգտում էին հարափոփոխ աշխարհում գտնել գոյության սկզբնական տարրերը, որի վրա հիմնված է ողջ տիեզերքը, մեկնաբանել կյանքի իմաստը և իրականության, երևույթների բազմազան դրսևորումները:

Տքնաջան փորձերից ամբարված գիտելիքները՝ գիտական առաջին քայլերից ստացված պտուղները, ժամանակի գիտնականները՝ Մոգերը և Քրմերը, պահում էին գաղտնի՝ որպես սրբազան իմաստնություն՝ այն փոխանցելով սերնդէսերունդ՝ իբրև անգին պարգև՝ հասու միայն ընտրյալ գիտակներին:
Նրանց ցանած իմացության սերմերը ծլարձակեցին հետագայում՝ հիմք հանդիսանալով գիտության առաջընթացին և զարգացմանը:

Հնագիտությունը լույս է սփռում անցյալի, հնագույն ժամանակների կենցաղի, գիտության վրա:
Ճարտարագիտական երբեմնի մեծարժեք կոթողների, շինարարական բարձր նվաճումներով կառույցների փլատակներից բացի հայտնաբերված մետաղագործության նմուշները, բժշկական գործիքները, դեղագործական սարքավորումները վկայում են գիտության տարբեր ճյուղերի բազմահազարամյա ավանդույթների մասին:

Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանի և Քուրմ Միհր Հայկազունու հիշեցմամբ, ըստ Հայկյան տոմարի՝ այսօր՝ Տրէ ամսվա Մարգար օրը (սեպտեմբերի 20-ին) Մոգաց հիշատակման օրն է, մեր իմաստուն Նախնիների և նրանց հաջորդող գիտնականների մեծարման, փառաբանման տոնը:

«Դարերի ընթացքում Հայկազուն Արևորդիները հավատարիմ մնացին իրենց Նահապետների հորդորներին՝ կենտրոնացնելով Մոգաց դպրոցները, ստեղծելով այսօր հայտնի «ԱՐԱՄԱԳԻ» Մոգաց դպրոցը՝ այդպիսով նպաստելով Նախնյաց իմաստնության պահպանմանն ու հարատևմանը:
Շնորհավորում ենք Մոգաց հիշատակման օրը, հատկապես «ԱՐԱՄԱԳԻ» Մոգաց դպրոցի ներկայիս հարյուրավոր ուսանողներին, որոնք վառ են պահում իրենց Նախահայրերի գիտությունը»,- գրում է Քուրմ Հարութ Առաքելյանը՝ Հայոց Ազգային հավատամքը ներկայացնող, մեկնաբանող իր հերթական գրառման մեջ:

Գիտությունն է Հայոց ինքնության, ինքնաճանաչման հիմքը, որը զորացնում է ազգին, նպաստում Հայրենիքի ծաղկմանն ու բարգավաճմանը, և Իմաստնությունն է աղբյուրն ամենայն բարիքի:

Շնորհավորում ենք Իմաստնության, Գիտության բոլոր սերմնացաններին՝ փառաբանելով Հայոց Նախնիներին…