Category: Non classé

  • ԵՐԲ «ՀՐԱՑԱՆՆԵՐՈՒՆ ՁԱՅՆԸ ԹՆԴԱՆՕԹԻ ՁԱՅՆէՆ ՊԱԿԱՍ ՉԷՐ»…

    ԵՐԲ «ՀՐԱՑԱՆՆԵՐՈՒՆ ՁԱՅՆԸ ԹՆԴԱՆՕԹԻ ՁԱՅՆէՆ ՊԱԿԱՍ ՉԷՐ»…

    ԵՐԲ «ՀՐԱՑԱՆՆԵՐՈՒՆ ՁԱՅՆԸ ԹՆԴԱՆՕԹԻ ՁԱՅՆէՆ ՊԱԿԱՍ ՉԷՐ»…

    Հայաստանի Պատմության թանգարանի լավագույն գանձերից է Մշո Առաքելոց վանքի (Տիրինկատարի վանքի) փայտե երկփեղկ դուռը, որի արձանագրությունը փաստում է նրա ստեղծման թվականը՝ ՇՁԳ (1134)՝ դռան քանդակագործ երեք Հայ վարպետների անուններով:

    Մշո Առաքելոց վանքի դռան վերևի հատվածը

    Մուշից մոտ 7 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող այս հայտնի վանքը՝ Հայկական Տավրոսի կենտրոնական մասում խոյացող Ծիրնկատար լեռան հյուսիսային կողմում, քրիստոնեության տարածումից հետո էր որպես կալվածք ստացել իր տեղանքը, ուր հնում Անահիտ Դիցամոր արձանն էր ու մեհյանը:
    Մինչև 1915 թվականի ցեղասպանությունը կանգուն մնացած այս վանական համալիրը քանդվեց, թալանվեց եղերական իրադարձությունների հետևանքով:
    Հայերի տեղահանության ժամանակ, գերմանացի հնագետները, թուրք կառավարության թույլտվությամբ, որպես արվեստի արժեքավոր նմուշ, պոկեցին այս վանքի դուռն ու տեղափոխեցին Բաղեշ՝ այնտեղից Բեռլինի Կայսերական թանգարան փոխադրման մտադրությամբ:
    Սակայն, ռուսների առաջխաղացումից հետո (նաև՝ ռուսական բանակում կռվող Հայ կամավորականների ջանքերով), գիտական արշավախմբի անդամ հնագետ-պատմաբան Սմբատ Տեր-Ավետիսյանն, ի թիվս Հայերից թալանված այլ պատմական-ազգագրական մասունքների, թուրքերի նահանջից հետո որպես «մշակութային» ավար նրանց կուտակած գույքի մեջ հայտնաբերեց և հիշյալ Դուռը:

    Մշո Առաքելոց վանքի փայտե դուռը

    Գաղթականների միջոցով այն հասցվեց Թիֆլիս՝ հետագայում հանգրվանելով Երևանում՝ Պատմության թանգարանում…

    Մշո Առաքելոց վանքի հետ է կապված պատմական մեծ կարևորություն ունեցող մի դեպք՝ Հայ ֆիդայական նշանավոր կռիվներից մեկը՝ Անդրանիկի և Գևորգ Չաուշի գլխավորությամբ:

    1901 թվականի նոյեմբերի սկզբին, հայդուկների մի փոքր խումբ՝ 21 օր հերոսաբար դիմագրավեց և 6.000-անոց զորքով պաշարված վանքի շրջափակումից հաջողությամբ դուրս եկավ՝ սպիտակ սավաններով փաթաթված՝ համատարած ձյունապատ տեղանքում աննկատ առաջանալով…

    Վանքի ամրակուռ պարիսպների հետևում դիրքավորված խիզախ Հայորդիները, որպես բողոք, իրենց ըմբոստությամբ ցանկանում էին սթափեցնել Հայ ազգին՝ ոգեշնչելով Հայդուկների մղած պայքարով, միաժամանակ, մերժելով կառավարության հարստահարիչ, հալածական հակահայ քաղաքականությունը և իրենց խնդրի վրա բևեռելով ժամանակի մյուս տերությունների հյուպատոսների ուշադրությունը:

    Առաքելոց վանքի կռվին, նրա պատմական դերի կարևորությանն անդրադարձել են բազմաթիվ պատմաբաններ:
    Իր դյուցազունների հետ մղած պայքարի մասին հետագայում պատմել է հենց Անդրանիկը՝ նշելով նաև վանքում ապստամբած 22 զինակիցների անունները: Այդ արժեքավոր հուշերը, որոնք գրառել է Լևոն Կ. Լյուլեճյանը, առաջին անգամ հրատարակվել են 1924 թվականին՝ Բոստոնում:
    Անդրանիկի՝ «Առաքելոց վանքին կռիվը» գրքից որոշ դրվագներ՝ ահավասիկ.

    «Առաքելոց Վանքը մօտաւորապէս 1600-1700 տարուան պատկառելի հաստատութիւն մըն էր։ Մեր Նախահայրերը իրենց տուներէն փառաւոր, իրենց ամրոցներէն աւելի ամրապինդ ու գեղեցիկ հոյակապ վանքեր կանգնած էին։ Առաքելոց Վանքը մի գուցէ Սբ. Աղբէրիկէն վերջ հաստատուած
    առաջին վանքն է, ուր մեր Նախահայրերը իրենց յուսահատ եւ ուրախ օրերուն յառած են իրենց աչքերը հոն հաւատքի եւ յոյսի հետ։
    Հոս, այդ նուիրական հաստատութեան մէջ, նո՛ր գոյամարտ մը պիտի մղէինք ցեղին բարօրութեան եւ խաղաղիկ կեանքին համար»։

    «Երբ մեր աչքերը դէպի արեւելք յառենք՝ 120 քայլի վրայ կը տեսնենք Աստուածածնի աշտարակը, իսկ արեւմուտք՝ վանքի այգին, հարաւ՝ իր գոմը եւ մարագը։ Իր քովիկն է Իշխանաց եւ Թադէոս Առաքեալի աղբիւրները։ Դէպի հարաւ Սասուն տանող ճամբան եւ Ծիրին կատարն է Կուռթիկ Կորէկի աղբիւրին հետ։
    Առաքելոց Վանքը շրջապատուած է մէկ քանի Հայկական գիւղերով»։

    «Հաստատուն եւ բարձր պարիսպ մը կը շրջապատէ վանքը։
    Երկու դռներ ունի, որոնցմէ մէկը՝ փոքր, իսկ միւսը՝ երկփեղկանի կամարաձեւ մեծ երկաթապատ գամերով ծածկուած դուռ մըն է, վեց մէթր բարձր, վեց մէթր երկայն եւ հինգ մէթր խորունկ։
    Վանքը ունէր իր սեփական ջաղացքները, այգիները, հողերը, կովերը, եզները եւ ոչխարները։
    Ուխտաւորներուն համար շինուած էին մօտաւորապէս քառասուն սենեակներ։
    Վանքին հոգածութիւնը եւ հսկողութիւնը յանձնուած էր վանահայր Յովհաննէս Վարդապետին։ Յովհ. Վարդապետ բարի, ջերմեռանդ եւ առաքինի յատկութիւններով օժտուած կղերական մըն էր։
    Իր հոգածութեան տակ էին 60-70 որբեր, որոնց կը դասաւանդէր ուսուցիչ-վարպետ մը Հայերէն լեզուն, կրօնը եւ կը սորվեցնէր արհեստներ։ Վանքը իր ուսուցիչներով, կղերներով, տնտեսներով, հովիւներով ընդամէնն 80 հոգի էին։
    Մենք հոս՝ այս վանքին մէջ էր, որ պիտի ամրանայինք ու կռուէինք թուրք զինուորին դէմ։

    Ժամանակ չկար, պէ՛տք էր այլեւս գործի սկսէինք կառավարութեան ուշադրութիւնը մեր վրայ հրաւիրելով»:

    «Վանքը հին օրերէն մնացած երկու խոշոր չախմախլի հրացաններ ունէր:
    Այդ հրացանները ներկայ մահկանացուներս չէինք կրնար գործածել, զանոնք մաքրել եւ իւղել տուի: Երբ ամէն օր իրիկուան ժամը մէկը կ’ըլլար՝ կրակել կուտայի՝ քաջալերելու համար թէ՛ տղայքը եւ թէ՛ Դաշտի Հայ ժողովուրդը:
    Այս հրացաններուն ձայնը թնդանօթի ձայնէն պակաս չէր»…

    Մի հատված էլ՝ մի քանի օր մղված պայքարից հետո կայացած բանակցություններից…

    «Մուղտատ էֆէնտին դողդոջուն ձեռքով մատիտ մը բռնած սկսաւ նօթագրել կտոր մը թղթի վրայ՝ ինչ որ ըսի։ Մեր պահանջները հետեւեալներն էին։
    1.- Պօլիսէն մինչեւ հոս քաղաքական բոլոր Հայ յանցաւորներու ներում։

    2.- Իւրաքանչիւր գիւղէ հաւաքուելիք տասանորդը պէտք է գիւղացին ինք հաւաքէ եւ յանձնէ կառավարութեան՝ իրեն հետ ունենալով բարեխիղճ պաշտօնեայ մը միայն։
    3.- Այն քիւրտերը որոնք միշտ յարձակում գործեր են հայ գիւղերուն վրայ, զինաթափ ընել ել կամ պաշտպանել այդ գիւղերը։

    4.- Այն բոլոր հայ գիւղերը որոնք գրաւուած են քիւրտերէն, վերադարձուին Հայերուն։

    5.- Այն բոլոր քիւրտ ցեղապետները, որոնք կառավարութեան հետ հայ գիւղերէն տուրք կ’առնեն, անոնց ջնջումը։ Կառավարութեան մէջ կառավարութիւն չ’ըլլա՛ր։

    6.- Դուք յեղաբոխականներս աւազակներ կոչած էք։ Աւազակները պէտք է կառավարութիւնը ինք իր
    մէջ փնտռէ, որոնք ահագին զեղծումներ կը գործեն եւ կաշառքներ կ’առնեն։ Երկար տարիներէ ի վեր է, որ ես հոս եմ իմ զինուորներուս հետ, գողութիւն մը ըրած չեմ։ Ձեր փօսթան ինծի հանդիպեցաւ, զայն տանող պաշտօնեաները ձգեցին ու փախան, մենք առանց կողոպտելու՝ թողուցինք եւ հեռացանք։
    Յաջորդ օր ձեր զինուորները եկան եւ հոն գտան տոպրակները, ձիերն ու ջորիները։
    Մենք խաղաղ ժողովուրդին ո՛չ մէկ օր կամ ո՛չ մէկ ատեն չարիք պատճառած ենք։
    Դուք գիտէք, որ շատ անգամ մեզի քիւրտեր հանդիպած են, մենք զանոնք ո՛չ սպաննած եւ ո՛չ ալ անոնց չարիք հասցուցած ենք։
    Բայց այն, որ մեզի կամ Հայ ժողովուրդին դէմ չարիք գործած է, մենք պատժած ենք զայն, ինչպիսին է Պըշարը Խէլիլը։ Պըշարը Խէլիլն էր, որ Սերոբ Փաշային գլուխը կտրեց եւ անոր ընկերները սպաննեց իր էշիրէթին եւ Ալի փաշային հետ Հայ դաւաճաններու մատնութեամբ։ Կոտորեց Թալւորիկի Սպաղանաց գիւղի 27 կին եւ երեխաներ Տէր Պետրոսի հետ։
    Երբ անոնց դիակները Թաղուած էին հայ գիւղացիին կողմէն, 48 ժամ վերջը եկաւ հանեց եւ Ռէիս Մակարին տան մէջ լեցնելով քարիւղ ցանեց եւ վառեց զանոնք, անոնց հետքերը անհետացնելու համար։ Հէթինկ գիւղէն եօթը երիտասարդներ բռնելով կապեց զանոնք անոնց թեւերէն եւ գետը իջեցուց եւ հրացանազարկ ըրաւ բոլորն ալ։ Այս բոլորը կատարուեցան թուրք կառավարութեան թելադրութեամբ։
    Թուրք. կառավարութիւնը՝ միացած Խէլիլի հետ, այս ոճիրները գործադրեց, եւ սուլթան Համիտ անոր կուրծքը զարդարեց՝ Ալվարիճ Հայ գիւղին տասանորդն ալ անոր ընծայելով։
    Ահա՛, այսպիսի հրէշներն էին, որոնք պատժուելու տեղ կը վարձատրուէին շքանշաններով եւ ընծաներով։
    Ես երեք տեղերու վրայ մարդիկ դրած Խէլիլի ճամբան կտրած էի, եկաւ ու ողջ ողջ ձեռքս անցաւ, հարցաքննութենէ մը վերջ այս խէնչէրովս եւ այս ձեռքովս անոր վիզը կտրեցի։ Ահա սուլթան Համիտի տուած պատուանշանն ալ։ Խէլիլին գլուխը կտրելէս մինչեւ այսօր անոր հետ գործակցող ընկերներէն տասնեւեօթը հոգին ալ սպաննեցինք։ Կառավարութիւնը, փոխանակ ուրախանալու՝ չարագործներուն պատժուիլը տեսնելով, բանտարկեց երեսուն եւ մէկ անմեղ Հայեր, ենթարկելով զանոնք անլուր չարչարանքներու։
    7.- Մոկունք գիւղի Շէրիֆին սպանութեան համար տասնեւհինգ անմեղ Հայեր բանտարկեցիք եւ քանի մը օր վերջ ձեր օրհնուած աղը տուիք, եւ անոնք մեռան չարաչար մահերով։ Անոնց տրուած թոյնին սաստկութենէն գլուխներուն մազերն իսկ թափեցան։ Դուք առանց խղճահարուելու բանտերուն մէջ
    լեցուցիք մօտաւորապէս հարիւր եօթանասուն անմեղ հոգիներ եւ տակաւին կ’ըսէք ինծի, թէ ի՞նչ է նպատակդ եւ ի՞նչ կ’ուզես։
    8.- Սբ. Աղբերիկ վանքի վանահայր Ղազար վարդապետը դուք սպաննել տուիք երկու քիւրտերու ձեռքով, գիշեր ատեն վանքին դուռը բարեկամաբար ափ առնելով։ Այդ երկու քիւրտերն ալ ես սպաննել տուի։
    9.- Տիգրանակերտէն մինչեւ Պարսից սահմանը զինուած 150,000 քիւրտեր կան, ի՞նչ են ասոնք, եւ որո՞ւ դէմ ուղղուած են անոնց զէնքերը։ Անոնք պահուած են մի՛միայն Հայուն պատուհաս դառնալու։ Եթէ կ’ըսէք, թէ արդարութիւն կայ, ո՞ւր է, եւ ինչո՞ւ կը բանտարկուին Հայերը։
    Ինչո՞ւ չեն բանտարկուիր քիւրտերը իրենց հրացաններուն համար, ո՞ւր է այդ արդարութիւնը եւ «հայրական գութը»:

    10.- Այս ի՞նչ տեսակ պաշտօնէութիւն է, որ ամէն տեսակ բռնութիւններ կը բանեցնէ Հայ ժողովուրդին վրայ տուրք հաւաքելու պատրուակին տակ, խլելով անոնցմէ իրենց վերջին հացի կտորը՝ Հայ պատիւին հէտ։ Այս վերջինը մեզի համար, անտանելի է։ Դուք երբե՛ք չէք խղճահարուիր ճնշելէ եւ հալածելէ տկար ժողովուրդները եւ թոյլ քիւրտ էշիրէթներն ալ։

    11.-Մարգար վարժապետը կախեցիք, Մուրատն ու Տամատեանը բանտարկեցիք, Սերոբ Փաշան եւ Գուրգէնը սպաննեցիք, եւ հիմա ե՛ս եմ, որ հոս եմ։ Մենք հարիւրաւոր մղոններ կտրած հոս եկած ենք մեր պատանքները մեր տոպրակներուն մէջ դրած։ Եթէ այս համեստ առաջարկներուս բաւարարութիւն չտրուի, մենք ուժ ունինք վեց ամիս դիմադրելու (աչքերս դարձնելով դէպի մոմի դատարկ սնտուկներուն. քանզի թուրք ներկայացուցիչները չէին գիտեր, թէ մոմերուն սնտուկները դատարկ էին։ Անոնք այն տպաւորութիւնը ստացան, թէ այդ քառասուն սնտուկները լեցուն էին ռազմանիւթերով)։
    Այս բոլորին բաւարարութիւն տալու համար պէտք է վաւերացուին Սուլթանէն եւ օտար դեսպաններուն կողմէ, այն ատեն ես իմ երկրորդ ըսելիքս կ’ըսեմ։ Եթէ իմ ըսածներս հեռագրէք, քսանեւչորս ժամէն Պոլիս կ’երթայ, երկու օր հոն խորհրդակցելէ վերջ՝ անոնց պատասխանը 13 օրէն փօսթով հոս կը հասնի, իսկ եթէ դուք շինուածք մը ընէք կտոր մը թուղթի վրայ, այդ պիտի մերժուի մեր կողմէն եւ պիտի վերադարձուի ձեզի։

    Մեր խօսակցութիւնը տեւեց ժ. 7-10.30- ը, երբ մեր խօսքերը լմնցան, Մուղտատ էֆէնտին ըսաւ թէ.
    «Փաշա՛, կարելի չէ՞ որ երկու կողմէն զինադադար մը կնքուի մինչեւ մեր պատասխան ստանալը»:
    «Յայտնեցէ՛ք ձեր զինուորականներուն, եթէ իրենք յարգեն իրենց խոստումները, ե՛ս ալ կը յարգեմ, եթէ զարնեն, ե՛ս ալ կը զարնեմ»…

    Մշո Առաքելոց վանքից մնացած փլատակները
  • «ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՊԵՏՔ  Է  ԽՈՍԻ՛»…

    «ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՊԵՏՔ Է ԽՈՍԻ՛»…

    «ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՊԵՏՔ Է ԽՈՍԻ՛»…

    Հայ ազգի բացառիկ մտավորականներից մեկը՝ Հովհաննես Թումանյանը, մշտապես մտահոգ իր Հայրենիքի ու ազգակիցների ճակատագրով, ողջ կյանքում անձնուրաց նվիրումով փորձում էր բարելավել Հայորդիների իրավիճակը՝ աղետալի տարիներին:
    Էջմիածնում՝ ցեղասպանությունից մազապուրծ գաղթականների, որբերի խնամքն էր կազմակերպում, հասնելով մինչև Վան՝ հնարավորինս օգնում էր կարիքավորներին:

    Մեծապես կարևորելով Ազգային պատմության ու մշակույթի իմացությունը, նա հոգևոր արժեքներով զորանալն էր ջատագովում, հիշեցնելով Հայոց Ոգու հզորությունը:

    «Ազգ ենք և մինչև հիմա չունե՛նք մեր Ազգային պատմությունը։ Մեր ազգային պատմության նյութերը ցրված են վանքերում, փակված ձեռագրերից ու մեր շուրջը փռված հիշատակություններից սկսած մինչև հեռավոր երկրների արխիվներն ու թարգմանությունները…

    …Էս բոլոր նյութերը պետք է հավաքել գիտնականների, պատմագետների ձեռքերով, ուսումնասիրություններ կատարել, մենագրություններ գրել (մոնոգրաֆիա), և հետզհետե պատրաստել մեր ազգի գիտական ճշմարիտ պատմությունը» …

    «Էդ երկու հովիտները, Արաքսի ու Եփրատի հովիտները, մեր սրբազան հովիտներն են։

    Մեկը մեր Մայր Գետն է, մյուսը՝ մեր Սրբազան Գետը։ Մեկի հովիտում մեր անցյալ քաղաքական կյանքն է զարգացել ու անցել, մյուսի հովիտում մեր հին ու նոր կրոններն են ծաղկել, մեր ազգային սրբությունները, մեր ազգային դպրություն-գրականությունը։

    Հայ անվանի ճարտարապետի՝ «Թ. Թորամանյանի դասախոսության առթիվ» 1914 թվականին գրած իր հրապարակախոսականում կրկին հիշեցնում է.

    «Վերջին տարիներս մեզանում հաճախ է խոսք լինում, թե մենք մեզ չենք ճանաչում և աշխատում ենք մեզ ճանաչել։ Մեզ ճանաչելու համար հետզհետե մեր շուրջը դիտելով ու մեր ներկան քննելով հանդերձ ուզում ենք թափանցել մեր անցյալը, ուսումնասիրել մեր հին կյանքն ու պատմությունը։

    Վաղուց ասված է, թե Անցյալի պատմությունը մի լուսատու լապտեր է, որ ամեն մի ժողովուրդ ձեռքին պետք է ունենա իր ճամփեն անմոլոր գնալու համար։

    Մենք, որ մեծ անցյալի ու մեծ ավերակների վրա ապրող մի ժողովուրդ ենք, և ինքներս արդեն ըստ ամենայնի ավերակ ժողովուրդ, նոր ենք ջանքեր անում մեր խորտակված կյանքը վերականգնելու, վերանորոգելու և վերակազմելու, անցյալի ուսումնասիրությունը մեզ համար ունի առանձին կարևորություն, և մեր մեծ արժեքներն ու պարծանքներն էլ անցյալի մեջ են։
    Անցյալի մեջն են և մեր արվեստները։
    Գեղեցիկ արվեստները ֆիզիկական ու բարոյական առանձնահատուկ պայմանների մեջ ծնվելով ու զարգանալով՝ հատկանշում են ամեն մի ժողովրդի ինքնուրույն ազգային ոգին։

    Գեղեցիկ արվեստների մեջ առանձին կարևորություն է ունեցել միշտ ճարտարապետությունը, որ կոչված է «քարացած երաժշտություն» և, մի անգամ ընդմիշտ քարացած կանգնած, չի աղավաղվում ժամանակի հետ։

    Սրանից տասնյակ տարիներ առաջ մենք չէինք համարձակվի մտածելու, թե ունեցել ենք առանձին հայկական ճարտարապետություն, բայց էսօր, շնորհիվ գիտնականների ուսումնասիրության, ոչ թե լուրջ խոսք է լինում հայոց ճարտարապետության մասին, այլև նրա ազդեցության, որ արել է շրջակա ժողովուրդների ու հեռավոր ռոմանական ճարտարապետության վրա, հարկավ, ինքն էլ իր հերթին ազդվելով օտարներից։

    Նոր է էս հայտնությունը ինչպես լուսավոր աշխարհքի, էնպես էլ մեզ համար։ Եվ էսօր առաջին անգամն է, որ հայ ճարտարապետը հրապարակավ պետք է խոսի հայ ժողովրդի հետ հայոց ճարտարապետության ու նրա ազդեցության մասին, և դուք առաջին ունկնդիրներն եք, որ լսում եք նրան։

    Մեր հարգելի պ. Թորամանյանը, որ վկայված է Պետերբուրգի Կայսերական Գիտությունների Ակադեմիայից և Վիեննայի համալսարանից և էս տարի մրցանակ է տարել, տասնևմեկ տարի է լուռ ու անդադրում ուսումնասիրում է հայոց ճարտարապետությունը՝ ավերակից ավերակ անցնելով։ Տասնևմեկ տարուց հետո՝ էսօր էնքան նյութ է հավաքել, որ Ստրիժեգովսկու նման հեղինակավոր մի գիտնականի իրավունք է տալիս մեր մասին գրելու էն տողերը, որ այժմ կկարդացվեն ձեր առաջ։ «Պատի՛վ ձեր մեծ ազգին»,- բացականչում է Հայոց ճարտարապետության բեկորների առջև հիացած գիտնականը և խոստանում է հայտնություն անել Եվրոպայի առջև։

    Թ. Թորամանյան

    Եթե հիշենք, որ մի սառն ու լուրջ գիտնական է էսպես ոգևորված մեզ «մեծ ազգ» անվանողը Եվրոպայի առջև, և եթե հիշենք, որ Եվրոպան էլ լոկ աշխարհագրական տերմին չի, այլ ժամանակակից քաղաքակրթության հայրենիքը, կարող ենք չափել պ. Թորամանյանի մեծ ծառայությունը և մեր հին կյանքի ու անցյալի ուսումնասիրության նշանակությունը, անցյալի, որ մեր նոր կյանքի ու կուլտուրայի պատվանդանն է։
    Մոտիկ առաջիկայում Հայոց Գրողների Ընկերությունը կազմակերպելու է մի մեծ երեկույթ, ուր կցուցադրվեն Հայ ճարտարապետության նմուշները մոգական լապտերով ու նկարներով և պ. Թորամանյանը կխոսի ավելի հանգամանորեն, իսկ առայժմ էսօր կանի ընդհանուր տեսությունը և տեղեկություններ կտա մեր Նախնիքների բարձր ճաշակից ու մեծագործություններից։

    Փա՛ռք ու պարծա՛նք մեր Նախնիքներին, որ, աշխարհավեր հեղեղների դիմագրավելով հանդերձ, մեզ համար էսքա՛ն շքեղ ժառանգություն են թողել, և փա՛ռք ու պարծա՛նք գիտության մարդկանց ու հատկապես պ. Թորամանյանին, որ մեր ազգի մեծությունը ավերակների միջից հանելով՝ ոչ միայն օտարների առջև, այլև մեր աչքում դարձնում են մեզ մեծ ու հարգելի»:

    «Եվրոպական նշանավոր գիտնականներից մինը մի մասնավոր նամակում գրում է. «Մենք ճանապարհ ենք բաց անում Թորամանյանի թնդանոթների՛ համար»։

    Հարգելի գիտնականը «թնդանոթներ» անվանում է պ. Թորամանյանի ուսումնասիրած ու հավաքած հայկական ճարտարապետության է՛ն նմուշները, որոնք մոտիկ ապագայում իրենց լուսաբանություններով լույս պետք է տեսնեն Եվրոպայում։ Ասում են, «դրանք նորություններ են Եվրոպայի համար» և առայժմ դրանց մասին ծանոթություններ են տալիս եվրոպացիներին, այսինքն՝ ճանապարհ են բաց անում «Թորամանյանի թնդանոթների՛» համար։

    Այո՛, դրանք «թնդանոթներ» են, Հայկակա՛ն թնդանոթներ, և թնդանոթներից ամենաազնիվն ու ամենաուժեղը, որ երբևիցե հնարել է Մարդը, իրենց հետ տանում են Հայ ժողովրդի ստեղծագործական հանճարն ու կարողությունը, գնում են Հայերի համար նվաճելու լուսավոր ազգերի սերն ու համակրությունը, հարգանքն ու հիացումը։

    Հիրավի, գործիչները նման են զորավարների և նրանց գործերը թնդանոթնե՛ր են, որոնք տիրում են հեռավոր տարածություններ ու ժամանակներ։

    Բայց ինչպես ամե՛ն մի զորավար հաղթությունը տանելու համար իր թիկունքին պետք է ունենա մի ոգևորված ու հավատարիմ բազմություն, էնպես էլ ամե՛ն մի գործիչ պետք է զգա՛ ու գիտենա՛, որ դատարկ չի իր թիկունքը։

    Ահա վեր է կացել Հայ ճարտարապետ պ. Թորամանյանը, ցույց է տալիս Եվրոպային ու ամբողջ աշխարհին, թե գոյություն է ունեցել Հայկական ինքնուրույն ճարտարապետություն, և Հայկական ինքնուրույն ճարտարապետությունը ազդել է թե՛ հարևան և թե՛ հեռավոր ազգերի ճարտարապետությունների վրա, ստիպու՛մ է ազգերի արվեստների պատմության մեջ նոր գլուխ բաց անել՝ «Հայոց ճարտարապետությունը» վերնագրով։

    Էդ նորություն է Եվրոպայի համար, ասում են եվրոպացիք, բայց էդ նորություն է և մե՛զ համար, Հայերի՛ս համար, պետք է խոստովանենք մենք։

    Ահա էդ շատ նշանավոր նորությունն է, որ շաբաթ երեկոյան Հայ Գրողների Ընկերության նախաձեռնությամբ կազմած հրապարակական երեկույթում Թիֆլիսի հասարակության առաջ պետք է պարզի ու լուսաբանի պ. Թորամանյանը, բազմաթիվ վկայություններով ու նկարներով։

    Թող գա՛ն Հայերը, տեսնե՛ն ու համոզվե՛ն, որ իրենք միշտ է՛ն ժողովուրդը չեն եղել, ինչ որ հանդիսանում են էսօր, տեսնե՛ն, թե ի՛նչ են ստեղծել ու ի՛նչ են եղել անցյալում, որ հոգեպես բարձրանա՛ն ու լցվի՛ն հավատով դեպի իրենց Ազգային ապագան»։

    1917 թվականին Հ. Թումանյանն ահազանգում էր՝ «Հայաստանը պետք է խոսի՛»…

    «Մենք, ռուսահայերս, սովորաբար Հայաստան անվանել ենք Տաճկահայաստանին։ Նույնիսկ Այրարատյան կամ Շիրակի դաշտից Տաճկահայաստան գնացողն էլ ասում է՝ «Հայաստան եմ գնում»։ Էլ չեմ քննում, թե ինչ է սրա պատճառը․ բայց էսպես է։
    Եվ ահա էս պատերազմի ընթացքում, դեպքը բերեց, ես երկու անգամ գնացի Հայաստան։
    Մի անգամ Ալաշկերտի հովիտը, մյուս անգամ՝ Վան։
    Ապա թե ծանոթացա Հայաստանի շատ մտավորականների հետ, մոտիկից տեսա Հայաստանի ժողովուրդը, ու մի ահագին ցավ ծանրացավ իմ սրտին, թե ես ի՜նչքան քիչ տեղեկություն եմ ունեցել էսօրվա կենդանի Հայաստանից․ ես, որ համարվում եմ նրա ճանաչողներից մինը, ես, որ միշտ կարծիք եմ հայտնել ու շատ թե քիչ գործել նրա համար․․․

    Նրանից հետո Վասպուրականի, Արածանու հովտի և այլ տեղերի գաղթականության հեղեղն եկավ ծովացավ Այրարատյան դաշտում։
    Ես էլ նրան դիմավորողներից մինը եղա։
    Պտտվեցի նրանց մեջ Էջմիածնում, խոսեցի Թիֆլիսի ժողովներում, ու վերջը՝ դարձյալ մի տխուր գիտակցություն համակեց ամբողջ էությունս ու մի խորին վիշտ, թե մենք ի՜նչքան էնք տկար մեզ վրա եկած աղետի հանդեպ․ տկար՝ ֆիզիկապես, նյութականապես ու բարոյապես․․․
    Հապա նրա՝ Հայաստանի հա՞րցը, Հայկական հա՞րցը…
    Ի՜նչեր չեն խոսվել ու կատարվել էդ հարցի շուրջը…
    Եվ Հայաստանը գրեթե միշտ լռության է եղել դատապարտված ակամա։ Ո՛չ նրա ցավն ենք կարողացել ճշմարիտ իմանալ, ո՛չ էլ՝ ցանկությունը։
    Բավական էր։
    Հայաստանը պետք է խոսի՛ վերջապես։
    Եվ պե՛տք է խոսի էնքան լուրջ ու զգաստ, ինչքան լուրջ ու զգաստ է լինելու ամենից մեծ վշտավորն ու ամենից շատ վտանգվածը ժողովուրդների մեջ, այլև էնքան հաստատուն ու բաց ճակատով կարող է խոսել մի ժողովուրդ, որ ապրել է մարդկային լավագույն ձգտումներով և ամեն ինչ տվել է ու կտա ազատ կյանքի համար» (մեջբերումները՝ Հ. Թումանյան «Երկեր», Երևան, 2018 թ.):

  • ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ ԿԱՄ՝ «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ» (ՄԱՍ Բ)

    ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ ԿԱՄ՝ «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ» (ՄԱՍ Բ)

    ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ
    ԿԱՄ՝
    «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ»
    (ՄԱՍ Բ)

    Հայաստանի տարբեր շրջաններում Բարեկենդանի օրերին ողջ համայնքի մասնակցությամբ իրականացվող խաղերը, հնչող ծիսական երգերը, պարերը ձմեռային «նիրհից» հետո Վերակենդանացող Բնության, Կյանքի նոր Զարթոնքի, Սիրո փառաբանման, Պտղաբերության խորհուրդն ունեն:
    Բարեկենդանի տոնի երկու շաբաթները հարսանիքների՝ Բեղմնավորման, Նոր Պտղաբերության ամենացանկալի և ընդունված ժամանակաշրջանն էին, քանզի Մարդը Բնության ներդաշնակ մի մասնիկն է:
    Ուստի՝ ժողովրդական երգերում և օտարազգիների կողմից որպես «Հայոց ազգի օրեր» հիշվող Բարեկենդանի տոնի զվարճահանդեսների անբաժան ուղեկիցներն էին նաև այդ օրերին նշվող առատ հարսանիքները:
    Կանանց, տղամարդկանց, երեխաներին ու զառամյալ ծերերին իրենց շրջապտույտի մեջ առնող պարերը՝ զուռնա-դհոլի ու խմբերգերի ուղեկցությամբ, օրեցօր ավելի էին աշխուժանում ու առավել բազմամարդ դառնում՝ շղթայելով թաղերն իրենց «կլոր պարերով»՝ շուրջպարերով, տոնի ավարտը նշանավորելով ծերունիների խմբապարերով:

    Վերջին օրը, 80-ն անց ծերունիներն իրենց պատկառելի խմբով, շրջում էին գյուղում՝ յուրաքանչյուր տան առաջ գինի խմելով ու պարերգերով.

    «Մտանք ի Բարեկենդան,
    Կ՛երթանք ի Զատիկ,
    Իճապ մէկզմէկէ ինտո՞ր տի զատինք»…

    Բարեկենդանի զվարթ օրերին գյուղերում նաև «հարս ու փեսայի» դերերով շրջող՝ հարսանեկան տեսարանների ցուցադրումներ էին լինում՝ գալիք Վերազարթոնքի «Ավետիսի», Կյանքի, Բնության հարության խորհրդով:

    Բարեկենդանի օրերին էին ամենաշատ պարերն ու հարսանիքները նաև Համշենահայերի մոտ, որոնք «Բարգենդօնքին» հիմնականում «գդռիճների» («կտրիճների») պարերն ու «կլոր պարերն» էին պարում:

    Բալուի շրջանում կատարվող պարերից մեկում նկարագրվում է հետզհետէ մեծացող-ընդարձակվող խումբը, որի անդամները մեծ ոգևորությամբ հետևում են «Եղսա-խաթունի վարժ շարժումներին ու կրկնում նրա ասածները»՝ գովելով երիտասարդ սիրահարներին՝ նշանվածներին.

    «Կրպո՛, ելիր տեները (տանիք),
    Տե՛ս Մրոին (Մարիամի) թշերը,
    Կարմիր խնձորի պես ը (է),
    Մազերը ոսկու պես ը,
    Պոյը չինարի պես ը»…

    «Մրո՛, Կրպոն չինար ը,
    Ան քո ուզած լավ յարն է,
    Երնեկ քեզի, որ ունիս
    Կրպոին պես նշանած,
    Աչքեր ունի եղնիկի,
    Սիրտ մը ունի սրբի պես»…

    «Յուշամատեան»-ի էջերում հիանալի նկարագրություններ կան՝ Հայաստանի տարբեր շրջաններում Բարեկենդանի տոնական օրերի հուշերով: Ահավասիկ որոշ տողեր՝ Տիգրանակերտի Հայերի կյանքից.

    «Կենսասէր տիարպեքիրցիները Բուն Բարեկենդանը շքեղ կը տօնեն։ Տեղացի երաժիշտներէն զատ, քիւրտ տաւուլ-զուռնաճիներ կու գան, երբ կարիք կ՚ունենան մեծ թմբկահարներ ալ կը հրաւիրեն Խարբերդէն եւ Բալուէն։

    Բարեկենդանի խնճոյքները կը սկսին նախորդող Հինգշաբթի օրը՝ Վարդանանց յիշատակութեան օրը, ինչի առիթով դպրոցականները արձակուրդի մէջ կ՚ըլլան։
    Մինչ անոնք կը խաղան ու կը զուարճանան, կանայք կը պատրաստուին տօնին։
    Նախ կը հաւաքեն ու կը մաքրեն սենեակը, որպէսզի հնարաւոր ընդարձակ տեղ ունենան հիւրերուն համար, ապա կը սկսին տօնական ուտեստներու նախապատրաստմանը։

    Նախ կը շաղեն չօրէկի խմորը, որպէսզի յետոյ փուռ ղրկեն. կը մաքրեն ու ջուրին մէջ կը դնեն փաչան, քուֆթայի միսը կը ծեծեն, յաջորդող օրերուն ալ կը սկսին պատրաստել տօնին յատուկ միւս ճաշատեսակները. մըֆթուլ, գապուրղայ, պանիրով քընաֆայ, եւ այլն։
    Պատահական չէ, որ տիարպեքիրցիները Բուն Բարեկենդանի Կիրակի օրը կը կոչեն Պատռըման Կիրակի՝ պատռելու, ճաթելու աստիճան շատ ուտել-խմելուն ակնարկելով։
    Կատակով իրարու կ՚ըսեն, որ այդ ձեւով պիտի դիմանան Մեծ Պահքին։

    Շատ յաճախ հարեւաններով կամ խնամիներով կը հաւաքուին նշելու տօնը։
    Իւրայատուկ է, որ այդ օրը, ի տարբերութիւն ընդունուած սովորութեան, բոլորը միասին կը նստին սեղան՝ մեծահասակները, տարեցները, ջահելները, պատանիները, երեխաները։ Սեղանի շուրջ միասին կը նստին տղամարդիկ եւ կանայք։
    Գինին դոյլերով կը մատակարարեն։ Կատակներ, կենացներ, բարձր քրքիջ եւ ուրախ տրամադրութիւն կը տիրէ բոլոր ընտանիքներուն մէջ։
    Ճաշէն յետոյ ընտանեկան խաղեր կը կազմակերպեն, պատմութիւններ կը պատմեն, մինչեւ որ երաժիշտները հասնին. մինչեւ գիշեր կը պարեն, կ՚ուրախանան սրտանց եւ անմնացորդ։ Չէ՞ որ յաջորդ օրն արդէն Պահքն է։
    Հետաքրքրական սովորութիւն մը կայ, որ կը կոչեն «մանաֆշալըղ». այդ օրը հիւր կը հրաւիրեն այդ տարուայ նորապսակ փեսաները՝ մանաֆշայով (վարդի տեսակ) թէյ խմելու»…

    Շարունակելի…

  • «ՏՐԸՆԴԵԶ՝ ՄԽԻ ԴԻՆ ՏԵՍ,   ՄԵ ՓՈՒԹ ՑԱՆԵՍ՝ ՀԱԶԱՐ ՔԱՂԵՍ»…

    «ՏՐԸՆԴԵԶ՝ ՄԽԻ ԴԻՆ ՏԵՍ, ՄԵ ՓՈՒԹ ՑԱՆԵՍ՝ ՀԱԶԱՐ ՔԱՂԵՍ»…

    «ՏՐՆԴԵԶ՝ ՄԽԻ ԴԻՆ ՏԵՍ,
    ՄԵ ՓՈՒԹ ՑԱՆԵՍ՝ ՀԱԶԱՐ ՔԱՂԵՍ»…

    Երկիրն ու Մարդկանց ջերմացնող Կենսատու «Հուրն Արարչական»՝ Կրակը խորհրդանշող տոն է Տրընդեզը, որն, ինչպես հաղորդում է Քուրմ Հարութ Առաքելյանը, համաձայն Հայկյան Սրբազան տոմարի, նշվում է Հրոտից ամսվա Հրանտ օրը (փետրվարի 15-ին)՝ յուրօրինակ ծեսերով Ձմռանից Գարուն անցումն օժանդակելու խորհրդով:
    Տրընդեզը, նույն ժամանակահատվածում նշվող Բարեկենդանի տոնի նման և նույն տրամաբանությամբ, իր ծիսական իմաստով կապված է Բնության գալիք Զարթոնքով պայմանավորված՝ բարեհաջող ու առատ նոր տնտեսական տարվա փառաբանմանը և ուղեկցվում է Բերքատվության ու Պտղաբերության ապահովման նպատակով իրականացվող ծեսերով:

    Մարդը Տիեզերքի, Բնության անքակտելի մի մասնիկն է, ուստի, Բնության մոտեցող Փթթումի հետ, նոր ամուսնությունները, նոր սերնդաճն էր խրախուսվում ու տոնվում միաժամանակ:

    «Տոնի կրակը Քրմերի միջոցով բերվում է մեհյաններում վառվող Ատրուշանի անմար կրակից, որտեղ Քրմերը վառում ու ծեսերի շնորհիվ մոգական զորություն են հաղորդում կրակին:
    Տոնի ավարտին մասնակիցներն այդ նույն կրակից տանում են իրենց տները՝ օջախը, թոնիրը (այսօր՝ մոմերը) վառելու համար»,- Քուրմ Հարութ Առաքելյանի մեկնաբանությամբ:

    Խարբերդում ու նրա շրջանում Հայերի կողմից նշվող Տրնդեզի տոնի մի փոքրիկ նկարագրություն «Յուշամատեան»-ից՝ ահավասիկ.
    «Տեղի կ՝ունենայ Փետրուարին։ Իրիկուան, Խարբերդ քաղաքի, Հիւսէնիկի, Մեզիրէի Հայոց տուներուն տանիքներուն վրայ կը կատարուի կրակավառութիւն։ Ճիւղերու հսկայ դէզեր երկու-երեք ժամ կը վառուին ու տղաք եւ աղջիկներ կրակին շուրջ բոլորակ կազմած կը պարեն ու կ՝երգեն, ոմանք ալ կրակին վրայէն կը ցատկեն։
    Դաշտի գիւղերուն մէջ նոյնպէս Մելետը կը տօնուի մեծ շուքով։
    Նախ կը կատարուի երեկոյեան եկեղեցական պատարագը։ Ապա, գիւղացիները մոմեր վառած կ՝ուղղուին իրենց թաղամասերը՝ խարոյկը բոցավառելու համար։
    Տարբեր-տարբեր թաղերու մէջ կը ճշդուին վայրեր, ուր կը վառեն այդ իրիկուայ խարոյկը։
    Կարգ մը գիւղերու մէջ խարոյկ կը վառեն միայն եկեղեցւոյ գաւիթին մէջ։ Այս է պարագան Բարջանճին (Բերջենճ/Աքչաքիրազ), ուր ժամուն շրջափակին մէջ հաւաքուած ճիւղերու հսկայ դէզը բռնկեցնողը այն անձն է, որ այդ օրը եկեղեցւոյ հաշուոյն կատարած է ամէնէն մեծ նուիրատուութիւնը։ Հանդիսաւոր այս բոցավառութենէն ետք, ժողովուրդը վառ մոմերով կը վերադառնայ իր տուները, ուր տօնախմբութիւնը կը շարունակուի՝ այս անգամ տանիքներուն վրայ։
    Այսպէս, ամէն ընտանիք փոքր խարոյկներ կը վառէ ու տանիքներուն վրայ կը շարունակուի երգն ու պարը։ Իբրեւ վառելիք յաճախ կը գործածուի ցրդին (ցրդենի)։
    Մելետի (Տրնդեզի, Կ. Ա.) օրը երիտասարդներ մեծ խանդավառութեամբ կը մասնակցին վառելիք հաւաքելու գործին։
    Վառուած խարոյկին մոխիրը նոյնպէս կախարդիչ դեր մը կրնայ ունենալ։ Գիւղացիները զայն կը ցանեն իրենց տանիքին վրայ, որպէսզի ամառները իրենց տուներէն հեռու մնան կարիճներն ու օձերը։ Մոխիրը կը տարածեն նաեւ ախոռին, հաւնոցին ու գոմին մէջ, ինչպէս նաեւ արտերուն ու այգիներուն մէջ, համոզուած ըլլալով որ Մելետը (Տրնդեզը, Կ. Ա.) արգասաբերութիւն ու ճոխութիւն կրնայ բերել։
    Դատեմ գիւղի մէջ Ղարիպ Շահպազեան կը նշէ, թէ Մելետի (Տրնդեզի, Կ.Ա.) աւանդութեան յատուկ բծախնդրութեամբ պէտք է հետեւին նոյն տարին ամուսնացած տղամարդիկը։
    Անոնք պէտք է առատ վառելիք բերեն ու դնեն եկեղեցւոյ փակին մէջ։
    Այս պարտականութիւնը խախտողներուն Շվոտը (չար ոգին) կրնայ պատուհասել՝ անոնցմէ խլելով իրենց երիտասարդ հարսերը»։

    Արտերին՝ արգասավորություն, նորապսակներին՝ օրհնություն պարգևող Հրով՝ նրա խորհրդանիշ խարույկով ջերմացած, մարդիկ իրենց իղձերն ու մաղթանքներն են բարձրաձայնում ցայսօր.
    «Հավերնիս ածան ըլլան, կովերնիս կթան ըլլան, հարսներնիս ծնան ըլլան»…
    Տրընդեզին նորահարսներին, երիտասարդ սիրահարներին գովերգող Հայորդիների երգերը հնչել են ու կշարունակեն հնչել ամենուր.

    «Աղջի՛, անունդ Վարդանուշ,
    Դուն՝ գեղեցիկ, պագդ՝ անուշ,
    Պագ մը տաս նէ, ի՞նչ կըլլայ, Ո՛չ կը մաշի, ո՛չ հիննայ:

    Ա՛յ Գուրգե՛ն, Գուրգե՛ն, դու շատ խոսեցար,
    Ինչ որ պետքըն էր, դու զայն չասացիր,
    Յար սիրելը խօլա է,
    Տարդ քաշելը պելա է:

    Ա՛յ դու աղջիկ, Վարդանուշ,
    Ես քո տարդը կը քաշեմ,
    Քար ու քռան կը տաշեմ, Ես քեզ ուրա՛խ կը պահեմ»:

    «Սերը սիրողին վայել է,

    Աս գինին՝ անուշ խմողին»…

    Լուսանկարը՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանի էջից՝ շնորհակալությամբ
  • ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ             ԿԱՄ՝                          «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ» (ՄԱՍ Ա)

    ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ ԿԱՄ՝ «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ» (ՄԱՍ Ա)

    ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ
    ԿԱՄ՝
    «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ»
    (ՄԱՍ Ա)

    «Բարեկենդանի տոնակատարությունը Հին Թիֆլիսում»
    Գրիգոր Շարբաբչյան (1884-1942)
    (Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահ, ֆոնդապահոց)

    «Ոչ մի նոր վարդապետություն բոլորովին չէ կարողանում ջնջել, անհետացնել ժողովրդի սրտից այն, որ թողել է անցյալը:
    Հեթանոսական ծեսերը, արարողությունները, պաշտամունքը դարերով արմատացել էին Հայ հոգու մեջ, նրանք միացել էին նրա բնավորության հետ։
    Քրիստոնեությունը միանգամով սրբել Հայաստանը հին նախապաշարմունքներից կարող չէր, մինչև ժամանակը և կրթությունը չտար մի նոր ձև և կերպարանք»,- գրել է Րաֆֆին իր երկերից մեկում՝ «Կայծեր»-ում (մեջբերումը՝ Րաֆֆի «Երկերի ժողովածու» հ. 10, էջ 90):

    Նախնիներից ժառանգված Ազգային մշակույթն անհրաժեշտ է անհատի հոգևոր զարգացման համար:
    Իրենց բնիկ հայրենիքում՝ Հայաստանում ապրող ու նրա սահմաններից հեռու հայտնված Հայերը, մինչև 20-րդ դարի կեսերը տոնել են վաղնջական ժամանակներից եկող ազգային տոները, մասնավորապես, Բարեկենդանը՝ Քաջողջության, Բարեկեցության, Բարօրության փառաբանման խրախճալից տոնը:
    Թեև քրիստոնեության տարածումից հետո Հայոց տոնացույցը փոփոխվել էր՝ հարմարեցվել նոր կրոնին, այնուամենայնիվ, նույնիսկ քրիստոնեությանը հակասող ծեսերը՝ գուշակությունները, վիճակահանությունը, համընդհանուր բարեկեցության ակնկալիքով կատարվող չարխափան, հմայական ծեսերը, խարույկի շուրջ երգն ու պարը հարատևեցին մինչ օրս…

    «Մտանք ի Բարեկենդան,
    Կերթանք ի Զատիկ»…

    Ընդհանրական խաղերով, զվարթ ու կենսուրախ երգ ու պարով ուղեկցվող ուրախության, ճոխ կերուխումի մոտ մինչև երկու շաբաթ տևող խրախճանքներով, ամեն տարի՝ Գարնան Վերազարթոնքից առաջ, մեր Նախնիք իրենց «Բարի Կենդանությունն» էին փոխանցում «Արթնացող Բնությանը»՝ մարդկությանը գալիք ամիսներին նրա պարգևած առատ Պտղաբերության ակնկալիքով, միաժամանակ հրաժեշտ տալով անցնող Ձմռանը…

    Բարեկենդան տոնի իմաստը հմայական ծեսերով Բնության ուժերի հովանավորությունն ստանալն էր, Նոր Վերազարթոնքի առատ Պտղաբերության ապահովումն ու Կյանքի, Բարի Կենդանության փառաբանումն էր:
    Դարերի ընթացքում՝ ծիսական նկարագիրը կորցնելով, տոնի հետ կապված արարողությունները բեմականացված, խորհրդանշական խաղերի տեսքով են պահպանվել ու հասել մինչև մեր օրերը:

    Բարեկենդանն «Ամենաուրախ տօնն է ամբողջ Հայաստանի, այդպէս ալ Սասունի համար:
    Կանայք կը պատրաստեն բազմազան կերակուրներ. մարդիկ տանիքներու վրայ կերուխում կ՚ընեն, կ՚երգեն, կը պարեն, խաղեր եւ մրցոյթներ կը կազմակերպեն. այցելութիւններ, բարեմաղթանքներ, ուրախութիւն…
    Բոլորը՝ թէ՛ կին եւ թէ տղամարդ, երեխայ թէ ծեր կը մասնակցին տօնախմբութեանը եւ եռուզեռ է ամենուրէք, հակառակ ցուրտ եղանակին»:

    «Յուշամատեան»-ի էջից մեջբերված այս տողերին համահունչ բազմաթիվ այլ վկայություններ ենք գտնում Հայկական Լեռնաշխարհում ու ճակատագրի բերումով նրանից հեռու բնակվող Հայերի ազգային տոների նկարագրություններում:

    Վաղնջական ժամանակներից եկող Նախնիների պաշտամունքի մի դրսևորում համարելով յուրօրինակ «զոհաբերություն»՝ նվիրաբերում հանդիսացող առատ կերուխումը, որն առկա է սովորաբար ժուժկալ ու սակավապետ կենցաղով ապրող Հայ գյուղացու կյանքում Բարեկենդանի տոնախմբությունների օրերին, Ա. Ա. Օդաբաշյանը գրում է.

    «Բարեկենդանի տոնի օրերը համընդհանուր կերուխումի օրեր էին:
    Աղքատ թե հարուստ, խորտիկների պեսպիսությամբ, առատությամբ և օտար մարդկանց ցույց տրվող հյուրասիրությամբ, աշխատում էին գերազանցել մեկը մյուսին:
    Բարեկենդանի օրը որևէ մեկի հյուրասիրությունից հրաժարվելը մեծ վիրավորանք էր համարվում, որովհետև, Հայ գյուղացու պատկերացմամբ, Բարեկենդանի սեղանից (զոհաբերությունից) օգտվելը նշանակում էր աջակցել նոր տնտեսական տարվա հաջողությունն ապահովելուն:
    Բարեկենդանի օրերի համար ամենաբնորոշը կերակուրների առատությունն ու բազմազանությունն է: Այդ օրերին բոլորի տանն անխտիր միս էր լինում, մի բան, որ բնորոշ չէ Հայ գյուղացու առօրյա խոհանոցին առհասարակ:
    Հատկապես Բարեկենդանին բոլորն անխտիր, ըստ կարողության, մորթում էին ոչխար, գառ, կով, զանազան թռչուններ, գնում ձկնեղեն: Տանտիկինները պահած անկյուններից հանում էին յուղի կճուճները, ղավուրման և ձմեռվա համար պատրաստած այլ մթերքներ:
    Լիաբուռն բացվում էին մթերանոցների դռները և մի քանի օր առաջ սկսում էին պատրաստել բարեկենդանյան խորտիկներ:
    Որոշ ազգագրական շրջաններում, Բարեկենդանի առաջին օրից սկսած, յուրաքանչյուր օրվա հերթական թվին համապատասխան, նույնքան քանակի նոր խորտիկներ էին պատրաստում, որ երկրորդ շաբաթվա վերջին, կիրակի օրը, հասնում էր տասներկուսի (մեջբերումը՝ «Բարեկենդանն իբրև Ամանորի տոն», «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», հ. 9, Երևան, 1978թ., էջ 31):

    Մեծ Պասին նախորդող երկու շաբաթների ընթացքում Բարեկենդանի՝ Կենսական Զորության փառաբանման զվարթ ու խելահեղ տոնախմբություններն էին նշվում տարբեր շրջաններում՝ գովերգելով Կյանքն ու Բարի Կենդանությունը, Խոսքի հմայական ուժով Բարեկեցություն ապահովելու ցանկություններով ու մաղթանքներով (մինչ օրս երկար հնչող կենացները նույն իմաստով են՝ Խոսքի զորությամբ Բարեկեցության ապահովումը):

    Կյանքը, Գոյությունը, Ողջությունը, Բարի Կենդանությունը փառաբանող տոնն էր Բարիկենդանը, որով և նշանավորվում էր հրաժեշտն անցնող ձմռանն ու անցնող տարվանն, ընդհանրապես…

    «Բալուում ընդունված էր Բարեկենդանի սեղանին՝ կերուխումի ժամանակ «Կենդանությու՛ն ձեզ» բարեմաղթությունն անել: Օշականում մինչև հիմա էլ բաժակաճառը վերջացնելուց հետո ասում են՝ «Կենդանությու՛ն» և հետո միայն խմում:
    …Բարեմաղթության այդ եղանակն ընդհանրական է ամբողջ պատմական Հայաստանի համար: Նրա ծիսականությունը ցույց է տալիս ծագման հնությունը, կապը խոսքի հնայության հետ: Այդ և նման բարեմաղթություններով ենթադրվում էր իրականում առաջացնել բարեկեցության և կյանքի անխափան գոյության մասին խոսքի միջոցով արտահայտված ցանկությունները:

    Միանգամայն պարզ է, որ քննարկվող տոնի «Բարեկենդան» անվան մեջ ստուգաբանական առումով որոշակիորեն արտահայտվում է նրա կապը պտղաբերության, սերմի, բերքի (արգասիք), պտղի, որ է՝ բարի (բարիք) և գոյություն ունեցողի՝ կյանքի գաղափարի հետ» (մեջբերված՝ Ա. Ա. Օդաբաշյանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից):

    Աշտարակում ծնված Հայ գրող, գրականագետ, պատմաբան, ազգագրագետ Երվանդ Շահազիզը վկայում է, որ Բարեկենդանին, ինչպես Հայոց որոշ այլ տոներին, նաև Նախնիներն էին մեծարվում:

    «…Աշտարակում, Բուն Բարեկենդանի կիրակի երեկոյան, երկու շաբաթվա կերուխումից, ուրախություններից, զվարճություններից ու գժություններից հետո, որոնք կատարվել են հրապարակավ, գյուղամիջում…, գյուղը հանգստացել է, և ամեն մարդ յուր ծանոթ-բարեկամին մնաս-բարև է ասել ու մտել յուր տունը, յուր հարկի տակ: Սակայն այդ հանգստությունը եղել է միայն արտաքուստ, իրոք դրանք, այդ ուրախություններն ու զվարճությունները, չեն վերջացած եղել, այլ շարունակվել են, միայն որ նրանք փոխադրվել են տները և փոխել իրենց աղմկալի բնույթը, ու դարձել համեստ, անմեղ, ընտանեկան զվարճություններ:
    Պապերի ու տատերի’ տոհմի այդ զառամյալ ազգապետի շուրջը, նրանց հարկի տակ, հավաքվել են նրանց ազգուտակը, բերելով իրենց հետ, կապոցներով, իրենց տներում Բարեկենդանից մնացած ուտելիքները, որովհետև այդ երեկո տոհմի անդամ ընտանիքներից և ոչ մեկի տանը օջախ չպիտի վառվեր, ծուխ չպիտի դուրս գար, բացի ազգապետի տանից, որտեղ պիտի օջախը վառեր, և այն՝ միայն բերանփակեքի ձվածեղը պատրաստելու համար: Այդտեղ նրանք համբուրել են ազգապետ զույգերի ձեռքերը, շնորհավորել են նրանց Բարեկենդանը, բաց են արել իրենց կապոցները, խառնել իրենց բերածները նրանց տանն եղածի հետ, սեղանակից եղել, տատերի բաժանած տնային աղանդերով’ կախանով, փշատով, շուջուխով և ալանիով, բերանները քաղցրացրել, ասել, խոսել, կատակներ արել, զվարճացել և մի-մի կտոր ձվածեղով բերանները փակելուց հետո, առել ազգապետների օրհնությունը ու ցրվել, գնացել իրենց տները:
    Դրանով նրանք տարենը մին վերանորոգած ու ամրացրած են եղել իրենց կապերը բուն տոհմային տան հետ, որտեղից նրանք հեռացած են եղել տարիներ առաջ…, և պապենական սրբազան օջախից տարած պեծուկեծով վառել իրենց նոր օջախները»:

    Շարունակելի…🔥

  • ՀԱՅԵՐԻ ՈՒՆԵԶՐԿՈՒՄԸ…ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ…

    ՀԱՅԵՐԻ ՈՒՆԵԶՐԿՈՒՄԸ…ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ…

    ՀԱՅԵՐԻ ՈՒՆԵԶՐԿՈՒՄԸ…
    ՓՈԽՀԱՏՈՒՑՄԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ…

    Հայերի հանդեպ իրականացվող բնաջնջման քաղաքականությունը դարերի ընթացքում բազմազան միջոցներով է եղել՝ դարաշրջանին համապատասխան (նպատակային զանգվածային տեղահանություններով, ղեկավարների հովանավորությամբ խրախուսվող՝ թրքերի ու քրդերի կողմից Հայերի կողոպտմամբ ու նրանց գոյության միջոցներից զրկելով)…

    Ցեղասպանության հետևանքով Հայ ազգի կրած կորուստներին ու հնարավոր փոխհատուցմանն անդրադարձել են բազմաթիվ առիթներով՝ հարյուր տարի ի վեր (թեև անգնահատելի է սպանված, հայրենազրկված ողջ ազգին պատճառված վնասը):
    1919 թվականին Փարիզում Խաղաղության վեհաժողովին Հայաստանի հանրապետության պատվիրակության նախագահ Ավետիս Ահարոնյանն ու Հայկական Ազգային պատվիրակության նախագահ Պողոս Նուբարը ներկայացրել էին իրենց կազմած մոտավոր ցանկը՝ Արևմտյան Հայաստանի և Կովկասի Հայկական Հանրապետության տարածքներում Հայ ազգին հասցված վնասների ոչ ամբողջական գնահատմամբ և փոխհատուցման պահանջով (ուր ընդգրկված չէին 1878-1914 և 1920-1923 թվականներին՝ օսմանյան կայսրության սահմաններում՝ Կիլիկիայում, Իզմիրում և այլուր՝ Նախիջևանում, Սուրմալուում, Շուշիում (20.000 Հայերի սպանդը) իրականացված ցեղասպանական գործողությունները):

    Ավետիս Ահարոնյանի և Պողոս Նուբարի ներկայացրած «Մոտավոր ցանկի» շապիկը

    Առաջին Համաշխարհայինի տարիներին Արևմտյան Հայաստանում և օսմանյան կայսրության այլ շրջաններում Հայ ազգաբնակչությանն ունեզրկելու, տեղահանելու, ցեղասպանելու, նրանց ունեցվածքը՝ շարժական ու անշարժ կայքը որպես «լքյալ գույք» սեփականացնելու-բռնազավթելու հանցագործությունները բազմաթիվ ապացույցներով են ներկայացվել հարյուր տարուց ի վեր՝ Հայերի և այլ ազգերի զանազան ներկայացուցիչների կողմից: Թեև մինչ օրս գոնե մասամբ չեն բացահայտում, թե աշխարհում ու՛մ բաժին հասան միլիոնավոր Հայերի բանկային գումարները, ավանդները, հողատարածքները, անասունները, տները…

    «Ահա անհատական սեփականության կողոպուտի մասին պատմող պաշտոնական տեղեկագրի մեկ նմուշ, որը կազմվել է Սվազի, Էրզրումի, Թոքատի «Լքյալ գույքերի» հանձնաժողովի կողմից: 1918 թվականի մայիսի 4-ին ստացված հրամանի հանաձայն, հանձնաժողովի անդամները Սվազից տարագրված Էլմաս անունով մի Հայուհու պայուսակներում հայտնաբերել և արձանագրել են
    271 կտոր ոսկյա դրամ, զարդեղեն և գոհարեղեն: Սա միայն մեկ Հայ ընտանիքի զարդեղենն էր: Հազարավոր Հայ ընտանիքներ կողոպտվեցին՝ նախքան անապատներում նահատակվելը» (մեջբերումը՝ Անահիտ Աստոյանի՝ «Հայերի ունեզրկումը Թուրքիայում 1918-1923 թվականներին» աշխատությունից):

    Յուրի Բարսեղովի՝ «Հայերի ցեղասպանության համար նյութական պատասխանատվությունը» (Երևան, 1999 թ.) ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք.
    «Ահա Մուշում Հայերի կոտորածի ականատես գերմանացու ցուցմունքը.
    «1914 թվականի հոկտեմբերի վերջերին, երբ թուրքերը պատերազմի մեջ մտան, թուրք աստիճանավորները սկսեցին Հայերից խլել այն ամենը, ինչի կարիքն ունեին պատերազմի համար: Հայերի ունեցվածքը, նրանց փողերը, ամեն ինչ բռնագրավվեց»:
    …«Ամերիկյան հյուպատոս Ջեքսոնը, տեղում հետևելով դեպքերին, ուղղակի մատնացույց է անում թուրքական կառավարության դերը Հայ ժողովրդի կողոպտման կազմակերպման մեջ, որպես Հայերի բնաջնջման բաղկացուցիչ մաս, «կողոպտման և այդ ցեղի բնաջնջման համար վերջին վիթխարի հարվածի մի պլան»:
    …«Անգլիական հետախուզության տվյալներով՝ «Մարդինում և Դիարբեքիրում կողոպտվեց 6 միլիոն թուրքական ֆունտ արժողությամբ ակնեղեն, գորգեր, հնաոճ իրեր և 1,5 միլիոն թուրքական ֆունտ արժողությամբ ոսկի»: Հայերի ցեղասպանության կազմակերպիչներից մեկը՝ Դիարբեքիրի նահանգապետը, Հալեպ հասավ «…Կոստանդնուպոլիս տանող գնացքով, 48 արկղ ոսկերչական իրերով և թանկարժեք քարերով լի երկու սնդուկով»:
    …«Այսպէս, Հերբերտ Ասկվիտը և Սթենլի Բոլդուինը, որոնք տարբեր ժամանակներ զբաղեցրել են Մեծ Բրիտանիայի պրեմիեր մինիստրի պաշտոնը, 1924 թվականի սեպտեմբերին պրեմիեր Ռամզեյ Մակդոնալդին ուղղված հուշագրում նշել են, որ «թուրքական կառավարության կողմից 1916 թ. Բեռլին փոխանցված և հաշտություն կնքելուց հետո Դաշնակցային պետությունների գրաված 5 միլիոն ֆունտ ստեռլինգը (թուրքական ոսկով) մեծ մասամբ (հնարավոր է՝ ամբողջությամբ), հայկական փողեր են»:
    Հուշագրում նշվել է նաև, որ Հայերի բռնի տեղահանությունից հետո նրանց բանկային հաշիվներն ու ավանդները «կառավարության հրամանով փոխանցվել են Կոստանդնուպոլիս՝ պետական գանձատուն և «դրա շնորհիվ թուրքերը կարողացել են Բեռլին, Reichbank ուղարկել 5 միլիոն ֆունտ»: Գերմանական հետազոտողների հաշվումներով՝ 1916 թվականին փոխանցված գումարը կազմել է 100 միլիոն ոսկե մարկ:
    Էկոնոմիկայի մինիստր Ջավիդը իր հուշերում հայտնել է, որ 1918 թվականի նոյեմբերի 9-ին կարգադրություն է արել «լքյալ ունեցվածքի» իրացումից գոյացած գումարներից օգտագործել 1 միլիոն թուրքական ֆունտ:
    1919 թվականի նոյեմբերին հրապարակված գերմանական տվյալների հիման վրա դոկտոր Յ. Լեփսիուսի գնահատումով՝ թուրքերի բռնազավթած հայկական ունեցվածքի արժեքը կազմել է 1 միլիարդ մարկ (250 միլիոն դոլար):
    1919 թվականին Հայկական Ազգային պատվիրակության նախաձեռնությամբ օտարերկրյա մասնագետներից հատուկ հանձնաժողով կազմվեց՝ օսմանյան կայսրությունում ցեղասպանության հետևանքով Հայերին հասցված վնասի գնահատման համար:
    Հանձնաժողովը եկավ այն միաձայն եզրակացության, որ Հայերից զավթված արժեքները 3 միլիարդ 750 միլիոն դոլար արժողություն ունեն: Այդ թիվն ընդունեց նաև Ամերիկյան Կոնգրեսի հանձնաժողովը՝ Ջեյմս Ջերարդի գլխավորությամբ:

    Հայերը կողոպուտի են ենթարկվել ոչ միայն օսմանյան կայսրության տարածքում, այլ նաև դրա սահմաններից դուրս, նախկին Ռուսական կայսրության տարածքում՝ Ղարսի մարզում, Ալեքսանդրապոլում, Երևանում: Նախիջևանում, Ղարաբաղում, Բաքվում Հայկական ջարդերի և ցեղասպանության քաղաքականությունը իրականացրել են թուրքական զորքերը՝ թաթար հրոսակախմբերի հետ համատեղ»…

    Լուսանկարներում՝ Մկրտիչ Թոքատլյանի հայտնի պանդոկները Բոսփորի շուրջ (Թոքատլեան և Փերա Պալաս), որտեղ իջևանում էին ժամանակի հայտնի դեմքերը:
    Վերևի լուսանկարում՝ Թոքատլյան հյուրատունն է, ուր եղել է նաև Ագաթա Քրիստիի հայտնի հետախույզը՝ Հ.Պուարոն…
  • ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՈՒՄ  (ՉՈՐՐՈՐԴ ՀԱՅՔ)

    ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՈՒՄ (ՉՈՐՐՈՐԴ ՀԱՅՔ)

    Ուէսթ Հոպոքըն, Նիւ Ճըրսի (ԱՄՆ), 1903։ Դիարբեքիրցի Հայերից կազմուած Հայ Մարզական Կաճառի դերակատարները (լուսանկարն ու բացատրությունը՝ «Յուշամատեան»-ից)

    Մեծ Հայքի Աղձնիք Աշխարհը Հայոց հնագույն կարևոր կենտրոններից էր, որը վերստին նշանավորվեց Տիգրան Մեծի օրոք (ն.թ.ա 95 — 55 թվականներին), երբ այստեղ կառուցվեց Տիգրանակերտ մայրաքաղաքը՝ Աղձնիքը հայտարարելով արքունական սեփականություն:

    Սեպագիր արձանագրություններում Նաիրյան երկրների թվում՝ Ալզի, Ալզինի անվամբ հիշատակվող այս երկիրը՝ հարուստ գետերով ու աղբյուրներով, երկաթի ու կապարի հանքերով, հազարամյակների ընթացքում այլազգիների հարձակումների թատերաբեմը եղավ, ուր հաջորդվեցին պարսկական, սելջուկյան, արաբական, թուրքական տիրապետությունները:

    Սակայն, ի հեճուկս փոթորկալից իրադարձությունների, բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը Հայերն էին դարեր շարունակ:

    Պատմական Հայաստանի հինգերորդ մայրաքաղաքում՝ Աղձնիք նահանգում գտնվող Տիգրանակերտի հետ է առնչվում Հայ թատրոնի գոյության հնագույն հիշատակությունը:

    Ամիդ-Դիարբեքիրի ամրությունների կառուցումը Մ. Խորենացին վերագրում է Հայկազունի՝ Երվանդունի Տիգրանին՝ ն.թ.ա 6-րդ դարի կեսերին, որտեղից էլ՝ Հայ պատմագրության մեջ Ամիդը նաև Տիգրանակերտ է կոչվում՝ շփոթություն առաջացնելով ն.թ.ա 70-ականներին Տիգրան Մեծի կառուցած Տիգրանակերտի հետ, որը հետագայում Մարտիրոսուպոլիսն էր (Նեփրկերտ), (Երվանդ Քասունին և որոշ պատմաբաններ անդրադարձել են պատմագրության մեջ առաջացած այդ շփոթին):

    Միջնադարի հայ հեղինակների կողմից քաղաքը նույնացվել է Հայոց Տիգրան Մեծ արքայի կողմից կառուցված Տիգրանակերտի հետ (11-12-րդ դարերի Հայ ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցին իր «Ժամանակագրության» մեջ նշում է. «Տգլատ (Տիգրիս) գետի վրայ կառուցուած Տիգրանակերտ քաղաքի վրայ, որը Ամիթ է կոչւում»): Դիարբեքիրը Տիգրանակերտ էին անվանում նաև քաղաքում բնակվող Հայերը:

    Տիգրանակերտ

    Արևմտեան Հայաստանի այլ քաղաքների նման, այստեղ ևս Հայերի հիմնական զբաղմունքը արհեստներն ու առևտուրն էին: Արհեստագործական հիմնական ճյուղերի՝ ոսկերչության, ջուլհակության և մետաքսագործության բարձրարժեք արտադրանքը մեծ հռչակ էր վայելում ժամանակի շուկաներում:
    Դիարբեքիր քաղաքի մասին իր ուղևորական հուշագրություններում 17-րդ դարի օսմանցի ճանապարհորդ Էվլիյա Չելեբին գրել է.

    «Դիարբեքիրի օդը շատ լավն է, նրա բնակիչները հիանալի ջուր են խմում և այդ պատճառով վարդագույն դենք ունեն: Ընդհանրապես միջահասակ, առողջ և բարեկազմ են: Ապրում են ամենաքիչը մինչև 70-80 տարեկան հասակը և աշխատանքից ու վաստակից ետ չեն մնում:
    Հաճախ հասնում են մինչև հարյուր տարեկանը:
    Սիրելի և սրտագրավ երիտասարդ տղաները անհաշիվ են, նրանք աննման են իրենց գեղեցկությամբ և վայելչությամբ, խոսում են Արևելյան ժողովրդին հատուկ մաքուր լեզվով ու հռետորական ձևով, կարծես սրտաբեկ սիրահարներ լինեն: Նրանց բոլոր շարժումներն ու արտահայտությունները մարդուն հիացմունք են պատճառում:
    Բոլոր երիտասարդ տղաները նուրբ են ու բարեձև:
    Այս երկրում շատ պերճախոս և կարող բանաստեղծներ կան, որոնցից յուրաքանչյուրը նման է Ֆիզուլիին և Ռուհիին: Շատերին հանդիպեցինք ու զրուցեցինք, իսկապես աննման, կատարյալ մարդիկ են:
    Ավագանիի հագուստը: Աննման սամույրի և կզաքիսի մուշտակներ, սնդուս հագուստներ են հագնում: Միջակ դրության մարդիկ ընտիր ասվիից են հագուստներ հագնում, իսկ ցածր դիրքի մարդիկ՝ հասարակ ասվիից:

    Կանանց հագուստը: Բոլորը փաթաթվում են սպիտակ չարսավով, երեսները ծածկում են քողով, իսկ գլուխներին ոսկյա և արծաթյա թաքիյե (գդակ) են կրում: Ոտքերին անպայման ջիզմե են հագնում»…

    Տիարպեքիր. Յովսէփ Նագաշ (նստած, գլխուն ֆէս) եւ իր ընտանիքը (Աղբիւր՝ Տիգրան Մկունդ, Ամիտայի արձագանգներ, (Ա. հատոր), Նիւ-Եորք, 1950)։
    Լուսանկարն իր մեկնաբանությամբ՝ «Յուշամատեան»-ից

    …«Զբաղմունքը: Բնակչության մեծ մասը զբաղվում է վաճառականությամբ, կան հարուստ առևտրականներ: Մի մասն էլ ծառայում է: Մնացածը քաղաքի արհեստավորներն են, որոնք ամեն տեսակի արհեստներով պարապում են, մասնավորապես շատ են ոսկերիչներն ու երկաթագործները»:

    Հայ վաճառական (1612 թվականի փորագրություն)

    Բնակչության բազմազանության առիթով նշելով, որ «ռայաները»՝ տեղաբնիկները Հայերն են, շարունակում է.
    «Օդի և եղանակի հիանալի լինելու շնորհիվ ժողովուրդը վերին աստիճանի նուրբ, երիտասարդությունը՝ ազնիվ և խելացի է, խոսում են քրդերեն, արաբերեն և հայերեն: Շատ պանդխտասեր, աղքատասեր, ուրախ, զվարթ և սրտառուչ մարդիկ են: Սրանց տղամարդիկ հաճելի, մաքուր համոզմունքի տեր և հավատացյալ են, կանայք բարեկիրթ և աստվածասեր են:
    Կանայք, նույնիսկ փոքր աղջիկները, շուկա չեն գնում:
    Վերին աստիճանի պատվասեր և բարոյական մարդիկ են»:
    («Օտար աղբյուրները Հայաստանի և Հայերի մասին», հ. 4, էջ 185-187):

    Մինչև 1915-ի ցեղասպանությունը հինավուրց Տիգրանակերտում Հայերը ջերմեռանդորեն շարունակել են դարերի խորքից եկող ազգային ավանդույթները, տոներն ու մեծախումբ ուխտագնացությունները, որոնց մասին որոշ մանրամասներ՝  հետագայում…

    Ուէսթ Հոպոքըն, Նիւ Ճըրսի (ԱՄՆ), 1913. դիարբեքիրցի Հայերից կազմուած «Յառաջդիմական» ընկերութեան թատերական խումբի «Գոհար» թատերախաղի դերակատարները (լուսանկարը՝ մեկնաբանությամբ՝ «Յուշամատեան»-ից)
  • ԴԵՊԻ ԿՈՌԻԿՈՍ…

    ԴԵՊԻ ԿՈՌԻԿՈՍ…

    ԴԵՊԻ ԿՈՌԻԿՈՍ…

    Կոռիկոս

    Կիլիկիա, Երկիր Հայոց, Լերանց Աշխարհ, Տունն Կիլիկիո, Փոքր Հայք, Սիսուան…
    Աշխարհագրական, բնական զանազան պայմաններ ունեցող այս Երկիրը՝ Ապառաժային՝ Լեռնային Կիլիկիան՝ Տավրոսյան լեռնահամակարգի բարձր գագաթներով, Անտիտավրոսի լեռնաշղթայի ճյուղերով, նաև՝ Դաշտավայրային Կիլիկիայի արգավանդ հողերով, հանքային հանածոներով հարուստ ընդերքով ու ստորին հոսանքներով գետերով, Արևելքն Արևմուտքի հետ կապող կարևորագույն օղակներից է:

    Եվ Կիլիկիայի մասին տեղեկությունները գալիս են ժամանակների խորքից. խեթական, ասորեստանյան սեպագիր արձանագրություններում, հույն պատմիչների երկերում բազմաթիվ հիշատակություններ կան հազարամյակների ընթացքում զանազան ասպատակությունների ենթարկված հիշյալ տարածաշրջանի վերաբերյալ…

    1943 թվականին Փարիզում հրատարակված՝ «Հայ-եվրոպական պատմություն» գրքում, շեշտելով անցյալը ներկային ու ապագային կապող Պատմության դերը, հեղինակը՝ Գրիգոր Թելալյանը, անդրադառնալով հույն ու հռոմեացի պատմիչների հիշատակած՝ «Ընդարձակ ու մեծ թագավորության»՝ Հայաստանի պատմության հնագույն շրջանին, գրում է.
    «Հայերի առաջին Նախնիները՝ Խեթերն ապրել են Կիլիկիայում» (Krimitel «Histoire Armeno-européenne», Paris, 1943):

    Դարերի ընթացքում, օտարազգի նվաճողներից բացի, նաև ճանապարհորդներն են անցել այստեղով և իրենց հուշագրություններում հավերժացրել պատմական հուշարձանների, ավերակված բերդերի ու նրանց արքաների, իշխանների պատմությունը:

    Կոռիկոսի բերդը

    Ուշագրավ ուսումնասիրություններ կան հատկապես հնագիտական կոթողներով ու արձանագրություններով հարուստ Կոռիկոսի վերաբերյալ, որին անդրադարձել է և ֆրանսիացի ճանապարհորդ Վ. Լանգլուան՝ 1853 թվականի իր ուղևորության ընթացքում, լուսանկարելով նաև Հայոց Հեթում թագավորի՝ 1251 թվականին արված արձանագրությունը՝ բերդ-ամրոցի կառուցման մասին (որը հիշատակում է Ղ. Ալիշանը՝ «Սիսուան»-ում):

    Կոռիկոսի արձանագրությունից մի հատված

    Ի դեպ, Ծովային Կիլիկիայի կարևոր նավահանգստի՝ Կոռիկոս բերդաքաղաքի անունը ստուգաբանվում է հունարեն «քրքում» (քրոքոս) բառից:

    Իրավամբ, Կոռիկոսի Վիհում առատորեն բուսնում է մեծ համբավ վայելող՝ լավագույն տեսակի բարձրորակ քրքումը, որի մասին հիշատակել է Ստրաբոնը (Հին աշխարհում քրքումն օգտագործվում էր որպես համեմունք, ամոքիչ բուժամիջոց, օծանելիք ու ներկանյութ):

    Վ. Լանգլուան առանձնահատուկ ուշադրությամբ է գրել ժայռերում բնականորեն փորված անդունդի մասին, ուր, ինչպես ինքն է նշում, «համաձայն հելլենական ավանդույթների, հայտնի Դիցամարտն էր եղել»…

    Միջերկրականի ափին՝ Հայոց Ծոցից ոչ հեռու գտնվող այս խորը, խոնավ անդունդը, որտեղ արևի ճառագայթներն անգամ հազիվ են լուսավորում, դարեր առաջ նկարագրել են Ստրաբոնը, Սենեկան, Պոմպոնիուս Մելան…

    Հինավուրց զրույցների, ավանդապատումների, դիցաբանության հետքերն են պահպանվել այս հողում:

    Տրոյայի պատերազմը նկարագրող Հոմերոսն իր «Իլիական»-ում հիշատակում է «Արիմների երկիրը», որտեղ Տիփոնի «մահիճն» էր (ուր կրակ ժայթքող՝ բազմագլուխ առասպելական Հրեշին՝ Տիփոնին հաղթելով, փակել էր Զևսը):

    «Գնում էին նրանք գունդ-գունդ, և ասես թե երկիրը ողջ
    Բռնկվել էր բոց-կրակով, ու տնքում էր գետինն այնպես,
    Կարծես Զևսն էր շանթազվարճ զարկում երկրին Արիմների,
    Ու հարվածում փայլատակմամբ Տիփոնևսի մահիճն այնտեղ»…
    (Իլիական, Երգ 2, 770)

    Նշենք, որ Հեսիոդոսի միջոցով փոխանցված՝ հունական դիցաբանական պատումը՝ Զևսի ու Տիփոնի մենամարտի մասին, համարվում է ավելի վաղ՝ Հուրիական դիցաբանությունից հայտնի Թեշուբի և Ուլիխումի մենամարտի «արձագանքը»:

    Դիցաբանական «Հրեշի խորխորատը» նկարագրելիս Ստրաբոնը ժամանակին հստակեցրել է, որ անդունդի խորքում ստորգետնյա գետ է հոսում ու «դուրս է գալիս միայն ծովը թափվելու համար»:

    Մեր օրերում «Դրախտի անդունդ» և «Դժոխքի անդունդ» կոչվող այդ խորխորատների կազմության լուսանկարը՝ O. Casabonne, A. Porcher «Notes ciliciennes» ուսումնասիրությունից (2003թ.):

  • ՕՏԱՐ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՈՒ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

    ՕՏԱՐ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՈՒ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

    ՕՏԱՐ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՈՒ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

    Հին Աշխարհի պատմագրության ականավոր հեղինակների բազմահատոր աշխատություններում ուշագրավ տեղեկություններ կան Հայաստանի ու Հայ ժողովրդի պատմության, կենցաղի, ազգագրության, արհեստների, տնտեսական կյանքի, բանակի, արքաների, նրանց գործերի, «ոսկեհուռ ու ծիրանածվեն» հանդերձների մասին, ինչպես նաև՝ զանազան այլ հարցերի վերաբերյալ:

    Տարբեր առիթներով թողած այդ հիշատակությունների ուսումնասիրությանը հետագայում անդրադարձել են Հայ և օտարազգի բազմաթիվ պատմաբաններ ու այլ մասնագետներ:

    Պատմիչների միջոցով հազարամյակների հեռվից մեզ հասած տեղեկություններից որոշ դրվագներ՝ քաղված Ռաֆիկ Նահապետյանի՝ «Հունական և հռոմեական անտիկ սկզբնաղբյուրների ազգագրական տեղեկությունները Հայաստանի և Հայերի մասին», (Երևան, 2018 թ.) մենագրությունից, ներկայացնում ենք ստորև, հիշեցնելով, որ հատկապես հարուստ վկայություններ են պահպանվել «հելլենիստական» կոչվող շրջանից, երբ, քաղաքական իրադարձությունների հետևանքով հելլենական՝ հունական մշակույթը տարածվեց հեռու ու մոտ երկրներում…

    Հիշյալ երկերում, հայկական զորատեսակների՝ ծանր ու թեթև հեծելազորի (նետաձիգների, տեգակիրների…) տարատեսակ զենքերի (նետ-աղեղ, նիզակ, վաղր՝ դաշույն, սուր, տեգ, վահան…), հանդերձների նկարագրություններից բացի, որոշ երկխոսություններ են նաև մեջբերված:

    «Ըստ Քսենոփոնի վկայությունների՝ արմենները եղել են ռազմիկ ժողովուրդ, ձգտել են ազատ ու անկախ լինել, որի համար էլ պարբերաբար ապստամբել են:
    Հայերի այս ձգտումների մասին հանգամանալի նկարագրված է Դարեհ Ա-ի (522-486թ.) թողած արձանագրության մեջ, ինչպես նաև «Կյուրոպեդիա» երկում՝ Կյուրոսի և արմենների թագավորի երկխոսության մեջ:
    «–Ասա՛ ինձ,- հարցնում է Կյուրոսը,- երբևէ դու կռվե՞լ ես իմ մոր հոր՝ Աստյուագեսի և մյուս մեդացիների դեմ:
    –Այո՛,- պատասխանեց:
    –Պարտվելով նրանից՝ համաձայնե՞լ ես տուրք վճարել, նրա հետ պատերազմի գնալ, ուր որ նա հրամայի, և բերդեր չունենալ:
    –Այդպե՛ս է:
    –Հապա ինչո՞ւ այժմ տուրք չես վճարում, զորք չես ուղարկում և սկսել ես ամրություններ կառուցել:

    -Ես ազատության էի ձգտում, քանզի լավ էի համարում, որ ինքս ազատ լինեմ, և որդիներիս Ազատություն թողնեմ» («Կյուրոպեդիա», 3, 1, 10, էջ 96-97)»:

    «Հայ-արմենների ազատատենչության ձգտումների վերաբերյալ ուշագրավ հավաստումների ենք հանդիպում դարձյալ «Կյուրոպեդիա»-ում Կյուրոսի և մեդիացիների արքա Կյուաքսարեսի (Կիաքսար) երկխոսության մեջ: Երբ հնդիկները դուրս գնացին, Կյուրոսն ասաց Կյուաքսարեսին. «–Հիշում եմ՝ քիչ առաջ քեզանից լսեցի, թե արմենների թագավորը քեզ այժմ արհամարհում է՝ լսած լինելով, որ թշնամիները գալիս են քեզ վրա, և նա ո՛չ զորք է ուղարկում, ո՛չ տուրք է վճարում, որը պարտավորվել էր տալ»:
    «–Իրոք, նա այդպես է վարվում, ո՛վ Կյուրոս,- ասաց Կյուաքսարեսը,- ուստի ես ևս տատանվում եմ և չգիտեմ՝ ո՛րն է լավ՝ արշավել նրա դեմ և փորձել հարկադրել նրան, թե՞ առայժմ թողնել նրան, որպեսզի մյուս թշնամիների վրա չավելացնենք նաև այս մեկին»:
    Կյուրոսը դարձյալ հարցրեց.
    «–Իսկ նրա բնակավայրերը արդյոք ամո՞ւր վայրերում են, թե՞ գուցե նաև մատչելի վայրերում»: Կյուաքսարեսը պատասխանեց.
    «Բնակավայրերը շատ ամուր վայրերում չեն. ես դա չեմ մոռացել, սակայն կան լեռներ, որտեղ կարող է իսկույն ապաստանել և թաքցնել իր հետ տարած հարստությունը և իրեն ապահով զգալ, եթե որևէ մեկը մոտերքում նստած չպաշարի նրան, ինչպես արել էր իմ հայրը»: Եվ Կյուրոսն ու Կյուաքսարեսը որոշում են քողարկված համատեղ հարձակվել Հայաստանի վրա Հայոց արքայի ուժերը ծուղակի մեջ գցելու, և արքային գերեվարելու համար (մանրամասն տե՛ս «Կյուրոպեդիա», 2, 4, 9-25, էջ 88-92)»:

    «Հույն պատմիչը (Պլուտարքոսը) ակնարկներ ունի նաև Տիգրան Մեծի արքունիքում որոշ ծեսերի և պալատական վարվելակարգի մասին: Այսպես, նա գրում է, թե «նրա (Տիգրանի) մոտ շատ թագավորներ կային սպասավորի դրությամբ, իսկ նրանցից չորսին նա մշտապես պահում էր իր մոտ՝ որպես ուղեկից կամ թիկնապահ, երբ նա գնում էր ձիով, նրանք, կարճ խիտոններ (անթև վերնազգեստ) հագած, վազում էին նրա կողքից, իսկ երբ նստած էր լինում և զբաղվում պաշտոնական գործերով, նրանք կանգնում էին նրա շուրջը՝ ձեռքները՝ կրծքերին: Համարվում էր, որ այդ դիրքը լավագույնս էր արտահայտում իրենց ստրկական կախվածության լիակատար ընդունումը: Այն ընդունողը կարծես թե իր մարմնի հետ տիրոջ տրամադրությանն էր հանձնում նաև իր ազատությունը և պատրաստակամություն հայտնում ամեն ինչ տանել, հանդուրժել առանց առարկության (Լուկուլլոս, 21):

    Տիգրան Մեծը՝ իր վասալ չորս թագավորների ուղեկցությամբ

    «Նրանք (Հայ զինվորները, Կ. Ա.) այնքան ճարպիկ էին, որ անգամ մոտիկ լինելիս կարողանում էին փախչելով ազատվել, քանզի նրանք ուրիշ ոչինչ չէին կրում, բացի աղեղներից ու պարսատիկներից։ Նրանք գերազանց նետաձիգներ էին, ունեին համարյա երեք կանգուն երկարությամբ աղեղներ և ավելի քան երկու կանգուն երկարությամբ նետեր։
    Նետարձակման ժամանակ նրանք լարը ձգում էին՝ ձախ ոտքը դնելով աղեղի ցածի ծայրի վրա։ Նրանց արձակած նետերը ծակում էին վահաններն ու լանջապանակները։

    Հելլենները, երբ այդպիսի նետեր էին ձեռք բերում, կաշվե փոկեր հարմարեցնելով դրանց՝ օգտագործում էին տեգի փոխարեն («Անաբասիս», 4, 28, էջ 88)»:

    Դիոն Կասիոսը նկարագրել է «գլխին ոսկեհուռ խույրով» Տիգրան Մեծի՝ հռոմեական զորավար Պոմպեոդի զորակայանը մտնելու տեսարանը, երբ, հակառակ ընդունված արարողակարգի, առանց ձիուց իջնելու՝ հեծյալ էր նա մուտք գործել ամրության տարածք:

    «Ապպիանոսը ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում Տիգրանակերտի հիմնադրման ու կառուցման վերաբերյալ.
    «Տիգրանը (Տիգրան Մեծը) իր անունով Տիգրանակերտ կամ Տիգրանապոլիս կառուցեց (երկրի նոր մայրաքաղաքը) այն վայրում (Աղձնիք նահանգում՝ Տիգրիսի ձախակողմյան վտակներից մեկի՝ Նիկեփորիոնի (Ֆարկին-սու) հովտում — Ռ. Ն.), որտեղ առաջին անգամ դրեց Հայաստանի թագը» (XII, 67, էջ 346)»:
    «Նա քաղաքը շրջապատեց 50 կանգուն բարձրության պարիսպով (50 կանգունը հավասար է 25 մետրի), որի հաստության մեջ կային ձիերի բազմաթիվ ախոռներ:
    Քաղաքի արվարձանում նա կառուցեց պալատ՝ ընդարձակ զբոսայգիներով, որսատեղերով և ձկնավազաններով:
    Մերձակայքում նա բարձրացրեց նաև հզոր մի բերդ» (XI, 84, Էջ 347)»:

    Տիգրանակերտի պարիսպներից մի հատված

    Հայոց «հարուստ ու ծաղկուն երկրի հիշատակումն ենք գտնում Պլուտարքոսի տողերում.
    «Եզրափակիչ մարտից հետո (Մարաստանում) վեցերորդ օրը հռոմայեցիները հասան Արաքս գետը, որը Մարաստանը բաժանում էր Հայաստանից: …Իսկ երբ, բարեհաջող հասնելով գետի հանդիպակաց ափը՝ ոտք դրեցին Հայկական հողի վրա, այնժամ, ասես բաց ծովում երկար թափառումներից հետո առաջին անգամ ցամաք տեսած, նրանք համբուրում էին քարերն ու ավազը և, իրար գրկելով, ուրախությունից լաց էին լինում: Այնուհետև ընթանալով հարուստ ու ծաղկուն երկրի միջով, նրանք այդքան դաժան զրկանքներից հետո խիստ շատ կերան ու խմեցին, ուստի հիվանդացան ջրգողությամբ ու փորհարությամբ (Անտոնիոս, 49)»:

    Տիգրանակերտի պարիսպներից մի տեսարան

    «Վերցնելով Տիգրանակերտում գտնված գանձերը՝ նա (Լուկուլլոսը) քաղաքը թողեց զինվորների թալանին, որոնք, բացի այլ բարիքներից, այնտեղ գտան նաև 8 հազար տաղանդ արծաթ (որ հավասար է 17 միլիոն ոսկի ռուբլու):
    Այս ամենից բացի «նա ռազմավարից հռոմեական ամեն մի զինվորի տվեց 800-ական դրաքմե», այսինքն՝ 280 ոսկի ռուբլի յուրաքանչյուրին (Լուկուլլոս, 29): 8 հազար տաղանդն արծաթ դրամով հավասար կլինի, ըստ գերմանացի գիտնական Հուլչի հաշվումների, մոտ 34 միլիոն գերմանական ոսկի մարկի, իսկ 800 դրաքմեն կամ արծաթ դինարն՝ 560 ոսկի մարկի: Տիգրան մեծի տերության պալատներից մեկում զորավար Լուկուլլոսը «գտել էր մեծ քանակությամբ ոսկի և արծաթ և երեք միլիոն մեդիմնոս (մոտ 120 հազար տոննա) ցորեն»:
    Այսպիսով՝ և՛ զինվորները հարստացան, և՛ Լուկուլլոսը զարմացավ, որ ինքը, մեկ դրամ անգամ չստանալով հասարակական գանձարանից, պատերազմը վարում է միայն իր միջոցներից (Լուկուլլոս, 29, 30)»:
    Տիգրանակերտում, Պլուտարքոսի հավաստմամբ, կային առատ գանձեր և Դիցերին նվիրված թանկարժեք ընծայաբերումներ, քանզի հասարակ մարդ և իշխանավոր արքայի հանդեպ ունեցած հարգանքի պատճառով իրար հետ մրցում էին քաղաքի ընդարձակման համար»:

  • «ԴԱՐԲՆԱՑ ՔԱՐ» ԿԱՄ՝ «ԶԱՐԿԵՑԵ՛Ք, ԴԱՐԲԻՆՆԵ՛Ր, ԿՌԱՆԸ ՍԱԼԻՆ»…

    «ԴԱՐԲՆԱՑ ՔԱՐ» ԿԱՄ՝ «ԶԱՐԿԵՑԵ՛Ք, ԴԱՐԲԻՆՆԵ՛Ր, ԿՌԱՆԸ ՍԱԼԻՆ»…

    «ԴԱՐԲՆԱՑ ՔԱՐ» ԿԱՄ՝
    «ԶԱՐԿԵՑԵ՛Ք, ԴԱՐԲԻՆՆԵ՛Ր, ԿՌԱՆԸ ՍԱԼԻՆ»…

    Հնագույն շրջանում Հին Աշխարհի բազմաթիվ երկրներում կարևորագույն դեր ու նշանակություն ունեին պաշտամունքավայրերը: Եվ հենց նրանց՝ մեհյանների, տաճարների հարուստ տիրույթների շուրջ (կամ՝ մերձակայքում) էին հաճախ հիմնվում բնակավայրերը, քաղաքները:
    Մեզ հասած տեղանուններն ասվածի պերճախոս ապացույցն են (Անահտա Աթոռ, Տիրինկատար, Դարբնաց Քար, Բագահառիճ…):
    Եկեղեաց ողջ գավառը Հայ և օտար աղբյուրներում Անահտական էր կոչվում:

    Տարբեր ժամանակների պատմիչների վկայությունները փաստում են Քրմական դասի, Քրմապետի ունեցած կարևոր դերը պետության կյանքում: Արքաները միաժամանակ նաև Քրմապետն էին, հետագայում Քրմապետն արքունական տոհմից էր, թագավորի եղբայրը կամ մերձավոր ազգականը, և երկրի երկրորդ դեմքն էր՝ արքայից հետո: Նա ուներ նաև ռազմական իշխանություն՝ որոշակի քանակությամբ զորաբանակով:

    Ռազմական գործի, տնտեսության ու արտադրողականության համար անհրաժեշտ գործիքների, առարկաների ստեղծման համար կրակի, նրա միջոցով երկաթի ու զանազան համաձուլվածքների կիրառումը կենսական նշանակություն ուներ: Եվ մետաղագիտությամբ, ինչպես և բժշկությամբ ու այլ գիտություններով, Քրմերն էին զբաղվում:
    Այդ արհեստներով զբաղվողներն առանձնահատուկ դեր ունեին ծիսական կյանքում հետագայում նույնպես:
    Հուրի, Կրակի Ցոլքի խորհուրդն ունեին գլխավոր Դիցերը՝ Շանթը, Փայլակը՝ Թեշուբը, Միհրը, հունական դիցաբանությունից հայտնի Հեփեստոսը, որոնք նաև արհեստների, մետաղագործության, հատկապես՝ Դարբնության հովանավոր դիցերն էին:

    Կրակի միջոցով ու մուրճի հզոր հարվածներով արարող հմտագույն դարբինները, վաղնջական ժամանակներից ի վեր, սերնդեսերունդ փոխանցվող հմտությունների հետ միաժամանակ փոխանցել են նաև Դարբնության հետ կապված՝ խորհրդանշական բնույթի ծեսերը:

    Դարերի խորքից եկող դարբնոցային ծեսերի վաղնջագույն շերտերի արձագանքներն առկա են հետագայում պահպանված՝ Դարբնի ու Դարբնոցի ունեցած դերում:
    Դարբինն իր «բաժինն ուներ գյուղատնտեսական աշխատանքների հաջող ընթացքի ապահովման մեջ: Նա էր, փաստորեն, և երկրագործական մի շարք առաջնային նշանակության գործիքների, այդ թվում՝ գութանի և արորի խոփի, մանգաղի, բահի, քաղհանի ուրագի պատրաստողը, եզներին ու ձիերին պայտողը: Դարբինն էր նաև համայնքի այլ արհեստավորների (հյուսն, քարգործ) գործիքները կռող-կոփողը, որի շնորհիվ նրան անվանում էին «վարպետաց-վարպետ (ուստեքի միջի ուստա)»,- կարդում ենք Աղասի Թադևոսյանի՝ «Դարբինը Հայոց ծիսակարգում» ուսումնասիրության մեջ (հրատարակված «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» բազմահատորյակի թիվ 23 -ում, Երևան, 2007 թ.):
    Մինչ մեր օրերը հարատևած որոշ ծեսերի նկարագրությունը՝ հիշյալ աշխատությունից՝ ահավասիկ:

    «Դարբինը համայնքի ցիկլային տոներից առավել ընդգծված մասնակցություն ուներ Զատկի տոնին:
    Զատիկը, սեզոնային առումով, համապատասխանում է հայկական արեգակնային շարժական տոմարով ավանդական Նոր տարուն և իր սիմվոլիկայում ու ծիսաշարքի ենթատեքստում կրում է հինը՝ նորով, քաոսը՝ կոսմիկ վիճակով փոխարինելու, արարչագործության, զարթոնքի և վերածննդի իմաստ:
    Զատկի տոնին դարբնի մասնակցությամբ կատարվող ծեսերը նույնպես հագեցած են նշված իմաստավորմամբ, և դարբինն այդ ծեսերում կրում է տիեզերապահպան և արարչագործ գերբնական ուժի գործառույթ, որպես չար ուժերի հակառակորդ և մարդկանց դրանց վտանգավոր ազդեցությունից պաշտպանող:
    Զատկի վերջին շաբաթվա Ավագ ուրբաթի Խավարման կոչվող գիշերը, ժամը 4-5-ի կողմերը, դարբինը գնում էր դարբնոց, առանց որևէ մեկի հետ խոսք փոխանակելու, մինչև լուսանալը, սկսում էր ծիսական (մոգական) ուժ ունեցող երկաթի ծեծելը, որից ամբողջ տարվա ընթացքում գյուղացիների համար պատրաստում էր տարբեր տիպի հմայիլներ: Այդ նույն երկաթից նա պատրաստում էր նաև ծիսական մեխեր, որոնցով գյուղացիները Զատկի տոնին հարվածում էին գետնին, իբր թե Հուդայի աչքը հանելու: Ըստ իս, սա պտղաբերության իմաստով համայնքային ծես էր, որում դարբինն ուներ տիեզերապահպան հերոսի դեր: Նման գործառույթով է օժտված դարբինը նաև մի այլ սովորույթում, որի համաձայն նա Զատկի Ավագ ուրբաթ օրն «ուրբաթըրուր» չարխափան ապարանջաններ էր պատրաստում կանանց համար:

    Բրոնզե ապարանջան (ն.թ.ա. 14-13-րդ դարեր, հայտնաբերված 1983 թվականին՝ Քուչակից, Արագածոտնի մարզ)

    Դարբնի գերբնական հատկությունները բնորոշ էին նաև իր միջավայրին՝ այն միկրոկոսմին, որտեղ նա ցուցաբերում էր այդ հատկությունները: Թերևս դա է պատճառը մեր գրառած այն հետաքրքիր սովորույթի, ըստ որի, շաբաթ երեկոյան կիրակնամուտի ժամանակ, երբ նորից սպասվում է չար ուժերի ակտիվացում, գյուղացիներն այցելում էին դարբնոց՝ զնդանին մոմ կպցնելու (մոմ վառելու) նպատակով: Անկասկած, այս սովորույթը հնամենի մտածողության վերաիմաստավորված դրսևորում է, որում պահպանվել են համայնքի ու գերբնական ուժերի միջև դարբնի ու դարբնոցի ունեցած կարևոր դերի արձագանքները: Պատահական չէ, որ դարբինն ամբողջ գյուղում համարվել է միակ մարդը, ում տուն չարքերը և սատանաները չէին կարող մտնել՝ նրանից վախենալու պատճառով:
    Դարբինն այն եզակիներից էր նաև, ով տարվա ցանկացած օր կարող էր Զատկին ծեծած՝ մոգական ուժ ունեցող երկաթից չարխափան հմայիլներ պատրաստել գյուղի կանանց և երեխաների համար: Հիմնականում այդ հմայիլները կոչված էին ապահովելու հարսների հաջող ծննդաբերությունը: Դրանք երկաթից պատրաստված ապարանջաններ էին, մատանիներ և վզնոցներ («դող»), որոնք պատվիրում էր հարսի սկեսուրը:

    Դրանց դիմաց դարբնին վարձատրություն տանելը վիրավորական կարող էր համարվել: Սակայն այստեղ կատարվում էր մի հետաքրքիր փոխանակություն: Պատրաստածի դիմաց դարբնոց, որպես նվեր, բերվում էր մի քանի ձու:
    Ձվին նույնպես Հայերը վերագրում էին չարխափանության հատկանիշ:
    Ձուն նաև Զատկի տոնի գլխավոր խորհրդանիշներից էր, և նվեր տալով ձու՝ դրա դիմաց փոխադարձորեն նվիրատրվում էր Զատկի Խավարման գիշերը ծեծված՝ մոգական ուժ ունեցող երկաթից պատրաստված չարխափան հմայիլ:

    Եվ այս փոխադարձ նվիրատվությունը, ժամանակային առումով, խորհրդանշորեն տեղափոխում էր այն կատարողներին Զատկի սրբազան աշխարհ, նախասկզբնական արարման, ծնունդի և չար ուժերի պարտության շրջան, որտեղ ապահովված էր ոչ ցանկալի ազդեցություններից հարսի հաջող ծննդաբերությունը: Նույնպիսի փոխանակություն արվում էր նաև երեխայի ձախ ուսից կախվող՝ դարբնի պատրաստած չարխափան պողպատե կայծքարը ձեռք բերելիս: Երբեմն էլ վախ բռնելու համար օգտագործել են դարբնոցից վերցրած ջուրը»:

    Զատկի տոնակատարության Ավագ Ուրբաթ օրվա վերաբերյալ՝ կարդում ենք.
    «Այդ օրը գյուղի տարեց կանայք, դիմելով դարբնին, խնդրում էին պատրաստել «ուրբաթարուր»: Դարբինն այն պատրաստում էր հատուկ երկաթից, որը պետք է նախապես հավաքած լիներ գյուղի յոթը թաղից:
    Մինչ ապարանջանի կամ մատանու պատրաստումը, դարբինը մուրճի յոթ ծիսական հարված էր հասցնում զնդանին (ըստ որոշ վկայությունների՝ ա՛յն երկաթի կտորին, որից պետք է պատրաստվեր մատանին):
    Այնուհետև, առանց որևէ մեկի հետ խոսք փոխանակելու, սկսում էր մատանու կամ ապարանջանի կռում-կոփումը:
    Շատ դարբիններ պարտադիր են համարել նաև անձկությունը, որպեսզի որևէ մեկը չտեսնի, թե ինչպես է պատրաստվում չարխափան ուժով օժտված մատանին կամ ապարանջանը: Ենթադրվում էր, որ կողմնակի մարդու ներկայությունը կամ որևէ մեկի հետ դարբնի փոխանակած խոսքը կկորցներ առարկայի չարխափան ազդեցությունը»:

    …«Տոնակատարության ժամանակ դարբնի նվիրած մատանին, ապարանջանը կամ «դօղ» վզնոցը կանայք պահպանում էին և որպես չարխափան օգտագործում հղիության և ծնունդի ժամանակ, որպես երեխայի ծննդյան հաջողությունն ապահովող միջոց»:

    «Ծեսի մյուս տարբերակում դարբինը Զատկի Ավագ ուրբաթ, դեռ լույսը չբացված, կեսգիշերին վեր էր կենում, գնում դարբնոց, կրակարանում վառում կրակը, և սկսում ծիսական երկաթի կռումը:


    Ամեն մի երկաթի կտորի մուրճով երեք կամ յոթ խորհրդանշական հարված էր հասցվում և մի կողմ դրվում: Գործողությունը շարունակվում էր մինչև արևածագի մոտենալը, որից հետո ծեծված երկաթը առանձնացվում և պահվում էր:
    Տուն գնալով, դարբինը հայտնում էր մորը, որ երկաթը ծեծել, պատրաստել է: Նույն Ավագ ուրբաթ օրը, լուսաբացից հետո, դարբինն այդ գիշեր ծեծված երկաթից ապարանջան, մատանի կամ «դօղ» վզնոց էր պատրաստում կանանց ու հարսների համար, որպեսզի չարքերը վնաս չբերեն:
    Այդ նույնը, սկեսուրների պատվերով, պատրաստվում էր հղի կանանց համար, որպեսզի ծննդաբերությունը հաջող ու ապահով անցնի:
    Ի տարբերություն առաջին տարբերակի, դարբինն այս դեպքում, նախապես, Զատկի տոնին ծեծված երկաթից չարխափան իրեր, մատանի, ապարանջան, «դօղ» կարող էր պատրաստել տարվա որևէ այլ օր: Սակայն, որպեսզի պատրաստվող առարկան ունենար բարերար և չարխափան ուժ ու կարողություն, դարբինն այն պետք է պատրաստեր քառասուն հարվածով: Դրանից ավել կամ պակաս հարվածների թիվը գցում էր հմայիլի զորությունը:
    Այդ առավոտ, բացի իր մորից, ոչ ոք չպետք է նկատեր կամ իմանար, որ դարբինը գնում է դարբնոց՝ երկաթ ծեծելու:
    Այս դեպքում նույնպես, պատրաստված ծիսական առարկաների դիմաց ընդունվում էր միայն ձու»:

    Դարբնի ծիսական կերպարի շուրջ բազմաթիվ այլ դրվագներ կան, ինչպես, օրինակ, մինչև մատանու կամ ապարանջանի պատրաստման բուն գործողությանն անցնելը կռանով՝ մուրճով զնդանին յոթ ծիսական հարված հասցնելը (համանման ձևով՝ թմբուկի, գոնգի կամ այլ նվագարանի կիրառումն է՝ ի ազդարարումն ծեսի սկզբի):
    Ծիսական կռանահարման խոսուն փաստերից է հենց «Արտավազդի շղթաների ամրացման» առասպելը:
    Հայոց երկրագործական մշակույթում երաշտի դեմ պայքարի բնական միջոցներից զատ, անձրև բերելու ակնկալիքով կիրառվել են նաև «անձրևաբեր ծեսեր»: Հրով, կայծերով արարող Դարբնին, ինչպես երկնքում փայլատակող Շանթին՝ Կայծակին, անձրևաբեր կարողություններ էին վերագրվում:
    Ծիսական կռանահարմամբ անձրևաբեր ծեսերը շարունակվել են մինչև մեր օրերը…

    Մ. Աբեղյանի հայտնի բանաստեղծությունից մի հատված՝ Դարբնաց — Քարի՝ Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքավայրի նկարագրությամբ՝ հնագույն շրջանից Դարբնի «մոգական» աշխատանքի հանդեպ եղած հետաքրքրությամբ…

    ՈՍԿԵՄԱՅՐ — ՏԻՐԱՄԱՅՐ
    (ԴԱՐԲՆԱՑ ՔԱՐ ԵՎ ՀՈԳՒՈՑ ՎԱՆՔ)

    Անձևացի Անձևացիք
    Թողնում Պաղատն ու պինդ Կանգուար,
    Հայր Արամազդն ու սէր-Աստղիկ,
    Թողնում գալիս են Դարբնաց — Քար:

    Դարբնաց — Քարին բարձր կանգուն
    Կայ Անահտայ ոսկի պատկեր…
    Գիշեր-ցերեկ դիմաց ոսկուն
    Շարժվում են հոն հզոր ձեռքեր:

    Շարժվում են միշտ, ածում կռան,
    Եւ շիկավառ երկաթ ծեծում
    Ահագնագոռ սալի վրան
    Եւ ծեծելիս չորս դին հեծում:

    Հեծեծում է, դողում՝ քարը,
    Եւ արձագանք բերում-տանում,
    Դղորդն ընկնում ողջ աշխարհը,
    Եւ խուռն ամբոխ ոտքի հանում:

    Եւ խուռն ամբոխ Անձևացիք
    Թողնում Պաղատն ու պինդ Կանգուար,
    Հայր Արամազդն ու սէր Աստղիկ,
    Թողնում գալիս են Դարբնաց — Քար:

    Դարբնաց — Քարին պսակ հիւսում
    Մեծ բարերար Ոսկեմօրը,
    Եւ նրանից կյանք են ուզում
    Ու բոլորում շուրջ բոլորը:

    Ու բոլորում՝ բռնում են պար
    Ոսկեծնի կռքի չորս դին…
    Սալը թնդում է անդադար
    Ու չափ տալիս ժողովրդին…

    Եւ ժողովուրդը կաքաւում՝
    Ու կյանք հայցում Ոսկեմօրից…
    Եւ Դարբնոցի քուրան վառում,
    Մաքրում ախտերն ախտավորից…

    Հ.գ. Շարունակությունը՝ նախորդ գրառումներից մեկում.