Category: Non classé

«ՓՈՐՁ ՄԵՐ ԷՊՈՍԻ ԴԻՑԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ»
(Ավետիք Իսահակյան)

Ազգային բանահյուսության մեջ ազգի ոգին, միտքն ու աշխարհըմբռնումն է խտացած:
Հայոց բազմահազարամյա պատմության ընթացքում կերտած հաղթանակները, լուսավոր գաղափարներն ու ձգտումները, նաև՝ մաքառումներն են «մարմնավորվում», արտացոլվում սերնդեսերունդ փոխանցվող բանարվեստում, վիպասքում…

Հանգամանալից ուսումնասիրությամբ զանազան հոդվածներում անդրադառնալով Հայոց էպոսին՝ Ավետիք Իսահակյանն ընդգծում է նրա կարևորությունը ազգային հոգեբանության ձևավորման գործում ու քննում պատումների պատմա-դիցաբանական ակունքները:

1939 թվականին գրված իր մի հոդվածից հակիրճ հատվածներ՝ ստորև (մեջբերումը՝ Ավետիք Իսահակյան, Երկերի ժողովածու, հ. 5, էջ 156-171):

ՓՈՐՁ ՄԵՐ ԷՊՈՍԻ ԴԻՑԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

«Մեր բազմաբովանդակ դյուցազնավեպը իր վարիանտներով, ինչպես հայտնի է, գրի է առնված 9-րդ դարի վերջին քառորդից սկսած, անմիջապես ժողովրդի ասացողների բերանից:
Մեր վեպը դարեր ու դարեր պատմել են ու երգել մեր ռամիկ ասացողներն ու գուսանները՝ ավանդելով սերնդե սերունդ և հասցրել են մինչև մեր ժամանակները: Գրական մշակումի չի ենթարկվել նա, գրական միջամտություն չի ունեցել. լիվրեսկ ոչ մի կնիք չի կրել նա, որպիսին եղել են հունական էպոսը, «Շահ Նամեն», «Նիբելունգների երգը»:

Մեր վեպը լեռներից բխող աղբյուրի պես անարատ և՝ անխռով հասել է մեզ — այս թանկագին գանձը:
Մեր վեպը, այսպիսով, բացառապես ժողովրդական ստեղծագործության արդյունք է:
Այս տեսակետից եզակի նշանակություն ունի նա և ուսումնասիրությունների համար՝ անչափելի արժեք»:

…«Դյուցազն Դավիթի մեջ լրիվ կերպով շոշափվում է Հայ ժողովուրդը:
Դավիթը հայրենասեր է, ժողովրդասեր է, ռամիկի և աշխատավորների պաշտպան, անձնուրաց քաջ է, մարդասեր և խաղաղասեր. Դավիթը, լինելով Հայ ժողովրդի ամենասիրելի հերոսը, իր հոգին, ժողովուրդը նրան տվել է աստվածային տիտղոս՝ «Դավիթ» կոչումը:

Ո՛չ իբրև պարադոքս, այլ իբրև հիպոթեզ պիտի ասենք, որ «Դավիթ» կոչումը գալիս է չափազանց շատ խորին հնությունից: Հնդկական Վեդաների մեջ աստվածների ընդհանուր անունը Դյավ է, որ նշանակում է «ամենազոր, լուսավոր, պայծառ»:
Կարելի է մտածել, որ Դավիթ անունը հոմանիշ չէ բիբլիական նշանավոր հովիվ թագավորի՝ Դավիթի հետ, այլ, հավանաբար, վերջինս էլ նույն վեդայական աղբյուրից է ծագել:
Հետագայում Զրադաշտի Ավեստայի մեջ հնդկական բարի և պայծառ աստվածները վերածվել են չարի, խավարի ոգիների՝ դևերի:
Սա իրարամերժ կրոնների հատկությունն է՝ մի կրոնի բարի աստվածները ուրիշ կրոնի համար դառնում են չար:
Դիվացման օրենքն է սա:
Օրինակի համար՝ Լյուցիֆերը — Արուսյակը, որ առավոտու պայծառ աստվածությունն էր, դարձել է դև, չար: Բահալը (Բել), Մովսեսը, Մուհամեդը՝ թշնամի կրոնների կողմից հռչակվել են չար սատանա, դևեր:
Սակայն թուրքական և մոնղոլական առասպելների մեջ Դյավը պահել է իր նախկին իմաստը, լեզվական էվոլյուցիայի մեջ հետզհետե ընդունելով Տվեն, Տվին, Տեբ, Տաբաթ, Տուբաթ, Տուվաթ, Տավութ, Դավութ ձևերը: Մոնղոլական էպոսի մեջ առասպելական Չինգիզ — խանը կոչվում է Դավութ կամ Դավիթ, որ նշանակում է հենց մոնղոլ լեզվով էլ՝ աստվածային:

Հայտնի է համաշխարհային գրականության պատմությունից, որ քրիստոնեական կրոնը վտարել է էպոսների միջից դիցաբանությունը և նրա տեղը դրել է քրիստոնեական դոգմաները, կերպարները, հրաշքները, ինչպես «Ռոլանդի երգը», «Սիդը», «Պարսիֆալը», սակայն քրիստոնեությունը իր երկարատև գոյությամբ չի կարողացել խաթարել Սասունի տան դիցաբանական էությունը, ինչպես և՝ Նիբելունգների երգինը:
Ուրեմն, իր սկզբնական բնույթով Դավիթը աստվածային է՝ Դյավ — աստված է, այսինքն՝ կոսմիկական մի ուժի աստվածացումը:

Մեր վեպի մեջ Դավիթ կոչումը ունեցել է և մի ուրիշ էվոլյուցիա. նա դարձել է հասարակ գոյական անուն. նա ստացել է քաջի, կտրիճի, փեհլևանի, հսկայի իմաստ:
«Ջոջանց տան» վարիանտի մեջ կարդում ենք. «Աթոռ մը թալեցին Տավիթի տակ, նստած մեջ էն 30 տավիթներանց, որ ուրեմն առաջ աշղներ եկել — բերել էին… էն 39 տավիթներուն»:

«Մհերի թեոգոնիկ ծագման արմատները թաղված են վեդայական իրանական-հայկական միֆոլոգիայի մեջ: Վեպի Մհերը արդեն իր նախահայրերի գծով տարերային-կոսմիկ ծնունդ ունի: Սակայն կասկածից դուրս է, որ Մհերը հայկական հեթանոսական Միհր աստծու անվան փոխված ձևն է:
Վեդայական և զրադաշտական Միթրա աստվածը Հայերի մեջ կոչվում էր Միհր: Նա Ահուրամազդայի որդին էր, հոր զինակիցն ընդդեմ չար, խավար, կործանիչ Ահրիմանի (Անգրա — Մայնի) :
Նա Արև-աստվածն էր:
Իրանական էտիմոլոգիայով Միթրա նշանակում է Արև — աստված:

Հանգուցյալ ակադեմիկ Ն. Մառի բացատրությամբ, վրաց առասպելի «Ամիրան» և օսերի էպոսի «Ամրան» — մեր Մհերի անվանակիցները, աբխազերեն «a-mra» կամ «a — mer» բառն է, որ «արև» իմաստն ունի: Թերևս մեր «ամառ» անունը նույն արմատից է բխել:

Միհրին պաշտում էին ողջ անտիկ աշխարհում, մանավանդ ժողովրդի խոնարհ խավերում: Հռոմում այսպես էին դիմում նրան — Deo Soli Invicto Mithrue, Անհաղթելի Արև — աստծուն՝ Միթրային:
Միհրապաշտները Հռոմում կոչվում էին «արևաքաղաքացիներ», և մեծ մասով սրանք ստրուկներն էին, որովհետև, ըստ Ավեստայի՝ «Միթրան բերքերի առատության արդար և հավասար բաշխողն էր մարդկանց մեջ» և հավատացյալների համայնքի մեջ կիրառվում էր լիակատար հավասարություն:

Նա ճշմարտության, բարության և բարոյական մաքրության աստվածն էր, և չարաչար վրեժխնդիր էր նենգության, ստության և խաբեության:
Որպես ուխտի և հավատարմության աստված, դաշինքներ կապելիս երդվում էին նրանով. ուխտադրուժներին, որոնք կոչվում էին mitrodrukhs — Միթրոդրուժ, այսինքն՝ Միհրադրուժ, խիստ պատժում էր անաչառ Միհրը:
Միթրան Լույս է և Լույսի պես ամեն տեղ մտնում է. նա ունի 10.000 աչք և 1.000 ականջ, որի շնորհիվ նա ամենատես է և ամենալուր, դրա համար էլ նա ամեն բան գիտե, կանխատես և կանխագետ է:
Ամեն վայրկյան, աննինջ, հսկում է աշխարհին:
Նա տալիս է մարդկանց մաքուր խիղճ, իմաստություն և երջանկություն: Նա ամենուրեք հասնում է իր հավատացյալներին՝ չարից ազատելու և բարիք անելու համար:
Վեդաների Միթրան, նրա նախատիպարը, նույն լուսավոր, բարի արևաստվածն է:
Միհրի ներակայացուցիչը երկրի վրա, շոշափելի սիմվոլը կրակն էր, որ անշեջ վառվում էր տաճարների ատրուշանների վրա:

Պարսկաստանում Միհրին նվիրված նշանավոր զոհարանները կոչվում էին «Der — i Mihr» — Դեր -ի Միհր, բառացի՝ «Մհերի դուռ»:
Մաթեմատիկական ճշտությամբ համապատասխանում է մեր «Մհերի դուռ»-ին:
Միհրը հին Հայերի ամենասիրելի աստվածներից մեկն էր. ամեն տարի շքեղ հանդեսներ նվիրում էին նրան, որոնք կոչվում էին «Միհրական տոներ»:

Հայկական ամիսների հին անուններից մեկը նրա անունն էր կրում՝ «Մեհական» կամ «Միհրական»: Հայոց հեթանոսական տաճարները նրա անունից են ծագել և կոչվում էին «Մեհյան», լատիներեն՝ «Միթրայում»:
Միհրի պաշտամունքի նշանավոր վայրերիցն են հին Հայաստանում՝ Ագռավաքար, Դարբնացքար, Վան քաղաքը՝ Շամիրամակերտ (Շահ Միհր կերտ) և Թորդան ավանը՝ հին Միթրոդան:
Հայերի և վրացիների մեջ արական և իգական շատ անուններ կան Միհրի ծագումով»…

… «Այսպես տարածված ու արմատացած է եղել Միհր — Մհերի անունը հին Հայաստանում և հարևան երկրներում:
Միհր աստծու նշանակությունը, սակայն, մազդեական կրոնի մեջ շատ ու շատ ավելի մեծ է. նա համարվում է և ակնկալվում իբրև փրկիչ, մեսիա (Ավեստական մեսիա Սաոշիանտ կամ Կաշխանտ):

Դարերի վերջում Միհրը գալու է, հաղթելու է Ահրիմանին, չարության հեղինակին, ազատելու է մարդկությունը չարիքից և մահից, և փառքով իշխելու է վերանորոգված տիեզերքի վրա: Նա մեռելներին հարություն պիտի տա աշխարհի անցման վերջին օրում, վերջին դատաստանը պիտի անե և արդարներին դրախտ պիտի տանի:

Այս դրությունից պարզ երևում է, որ Միթրայիզմը մեծ ազդեցություն է արել քրիստոնեության ձևավորման վրա, սակայն, այս հանգամանքից անկախ, Միհրի պաշտամունքը արևելքում և արևմուտքում քրիստոնեական կրոնի տարածման դեմ ամենաուժեղ խոչընդոտն եղավ: (Անվերջ փաստեր կարելի է բերել ցույց տալու համար Միհրապաշտության ազդեցությունը քրիստոնեության ու նրա ծեսերի վրա: Միհրական համայնքի անդամները իրար «եղբայր» էին համարում և եղբայրական սեր պիտի տածեին իրար հանդեպ: Համայնքի մեջ մտնողին ջրով լվանում էին, որ մի տեսակ մկրտոություն էր. հանդեսներին հավատացյալները հաց և գինի էին ճաշակում, որով միանում էին Միհրին՝ քրիստոնյաների հաղորդության ծեսը: Դեկտեմբերի 25-ին տոնում էին Միհրի ծնունդը, և, վերջապես, շաբաթվա 7-րդ օրը նվիրված էր Միհրին, քրիստոնյաների կիրակին):

Այս երկու մեսիական կրոնները իրար կատաղի մրցակիցներ և թշնամիներ եղան: Քրիստոսի հաղթանակը ճակատագրական եղավ Միհրի համար, ուրիշ խոսքով, աստվածորդի Միհրը, որ մարմնացել էր երկրի վրա, կրակի մեջ, այս խոլ տարերքը դարձնելով քաղաքակրթության և մարդկության առաջադիմության կռվանը, ենթարկվեց մետամորֆոզայի՝ դիվացման. քրիստոնեական կրոնը այն վերածեց չար, կործանիչ, սատանայական ոգու:
Արդեն 9-րդ դարում Թովմա Արծրունու մոտ Միհրի նվիրական անունը դարձել էր ածական անուն՝ զզվելի, նողկալի, չար, պղծող իմաստով՝ վատ Միհր:

Բայց և այնպես, Քրիստոս հաղթելով Միհրին՝ յուրացրեց նրան փառաբանող լուսավոր մակդիրները:
Քրիստոսին սկսեցին փառաբանել՝ «Արեգակն արդար, Առավոտ լուսո, Լուսատու տիեզերաց, Առաջին լույս, Հուր փայլակնացյալ»:

Մհերը Միհր աստվածն է. Մհերը կրակն է, կայծակն, ամպրոպն է. Մհերը Արևն է: (Առյուծաձև Մհերն էլ, որ Մհերի երկճյուղումն է, մեր վեպի մեջ հանդես է գալիս «արևային» մակդիրով:
Առյուծաձև չի նշանակում «առյուծ ձևող, պատառող», այլ՝ «առյուծակերպ»: Առյուծը՝ հին պարսիկների ու հայերի ըմբռնումով սրբազան կրակի սիմվոլն է. առյուծարև, պարսկերեն՝ «Շիրխուրշիդ», հոմանիշներ են: Եվ «Առյուծաձև Մհեր» կնշանակե «Առյուծակերպ Մհեր», առլուծ Մհեր, ինչպես Հովհաննես Թումանյանը կիրառել է արդեն իր «Սասունցի Դավիթ» պոեմում՝ «Առյուծ Մհերը՝ զարմով դյուցազուն»)»:

…«Սակայն ժողովուրդները չհաշտվեցին չարափոխված, բայց իրենց սրտի խորքում մի՛շտ սիրելի հին աստվածների և տիտանների ճակատագրին: Եվ ժողովուրդները սպասում են իրենց բարերարների ազատագրմանը:
Հայ ժողովրդի հոգին նույնպես չհաշտվեց իր հերոսի տրագիկ ճակատագրի հետ:
«Մհերի դուռը», որի ետևը փակված է դյուցազնը, սիմվոլիկ իմաստով նայում է «Սուրբ արևին«: Այրի մեջ, Մհերի գլխի վերևը, օր ու գիշեր վառվում է մի անշեջ ճրագ՝ խորհրդանշանը արեգակնային Մհերի. այդ ճրագից, ըստ մեր էպոսի, կրակ է վերցնում ժողովուրդը, երբ հանգչում է իրենց տան ճրագը:
Եվ «Մհերի դուռը» դարերի ընթացքում, մինչև մեր օրերը, եղավ սրբավայր, ուր ժողովուրդը ուխտ էր գնում, խունկ ծխում՝ հավատալով Մհերի փրկչական սաոշիանտ մեսիային: (Հաղթանակող քրիստոնեության հալածանքներից ազատվելու համար Հռոմում և ուրիշ տեղեր Միհրականները գաղտնի կատարում էին իրենց կուլտը՝ քարայրներում կամ ժայռերի մեջ, սրբազան կրակի պաշտամունքի սեղաններ շինելով: Այդ վայրերը կոչվում էին «Միթրայի ժայռեր»: Անշուշտ, մեծ առնչություն կա Միհրի դռների, վիմածին Միհրի, հրածին սուրբ քարերի և այս «Միթրայան ժայռերի» միջև):

Մեր ժողովրդի համար իր հերոսների վեպը ստրկության ծանր դարերի մեջ եղավ իր ոգևորության աղբյուրը և ներշնչարանը: Այդ անսպառելի զինարանից զենքե՛ր է առել նա՝ տոկալու և կռվելու իր ինքնության և հավերժության համար:

Իր անմահ վեպի մեջ ժողովուրդը դրեց իր բովանդակ հոգին՝ անվերջանալի պայքարով և դառնությամբ լի իր պատմության փիլիսոփայությունը, իր փորձը աշխարհի իրերի մասին, իր դարավոր իմաստությունը, իր նվիրական իդեալները:
Եվ, կերտելով Մհերի վսեմ, մարգարեական, մեսիական կերպարը, մեր վեպը ազգային շրջանակից ելնելով, ընդունում է համամարդկային որակ և դառնում է աշխարհահեղաշրջման և աշխարհավերակառուցման պատգամախոս»:

«Մեր վեպը իր հնությամբ, իր բարձր արվեստով, իր դեմոկրատիկ, ինտերնացիոնալ, հումանիստ գաղափարախոսությամբ մտնում է դասական, առաջնակարգ էպոսների պանթեոնը:

Նա տալիս է մեզ հպարտության արդար հիմք, գոյության գրավական ու ազնվության վկայական»…

«ՓՈՂԵՐ ՀՆՉԵՑԻՆ, ԹՄԲՈՒԿՆԵՐ ԶԱՐԿԻՆ,
ԵՎ ԸՄԲԻՇՆԵՐԻՆ ԱՇԽՈՒՅԺԻ ԲԵՐԻՆ»…

Հնագույն դիցաբանական պատումներում Արարչագործության սկզբնավորումը Դիցերի մենամարտով է սկսվում. «Կումարբիի շարքը», «Գիլգամեշը», Զևսի շուրջ հյուսված պատմությունները… (համաձայն գրեթե բոլոր ուսումնասիրողների, հունական դիցաբանության «ծննդաբանությունը» «Կումարբիի շարքի» ձևափոխված արձագանքն է):

Գոտեմարտող երկու ըմբիշների մենապայքարը՝ ըմբշամարտը, թերևս ամենահին մարզաձևն է աշխարհում: Մրցակցի թիկունքն առաջինը գետնին դիպցնողն է հաղթանակողը:
Այստեղից էլ հայերենում հայտնի դարձվածքը՝ մեկի մեջքը գետին զարկելը՝ զգետնելու, Հաղթանակի իմաստով: «Մեջքը գետնին դիպչել»՝ հաղթվել, տապալվել է նշանակում:
«Մեջքը գետին չտալ»՝ չնվաստանալ…

Տարբեր երկրներում վաղնջական ժամանակներից տարածված ու մեծ համբավ վայելող այս մրցապայքարը պատկերող բազմաթիվ պատկերներ են մեզ հասել հազարամյակների հեռվից (բարձրաքանդակներում, որմնանկարներում, սափորների նկարազարդումներում)…

Հայոց Քաջահաղթ Նահապետի՝ Հայկի՝ իր ախոյանի հանդեպ տարած հաղթանակով է նշանավորվում և Հայկազունների պատմությունը…
Անդրադառնալով Հայ առասպելաբանության հերոսներից՝ Տորք Անգեղին, Ղ. Աղայանը «հսկաների մենամարտի» հին ավանդույթն է ակնարկել՝ Հայկանուշ Գեղեցիկի ամուսնության առիթով (մի հատված կտեղադրենք վերջում՝ որպես հիշեցում):

Հայոց ազգային տոնախմբություններից անբաժան գոտեմարտը՝ կոխը, հազարամյակներ թևակոխելով, չնայած քրիստոնեության տարածումից հետո հաստատված՝ ազգային ծեսերի արգելքին, հարատևել է մինչ օրս:

Հայոց Նավասարդյան և մյուս ծիսական տոնախմբությունների նման, Հռոմեական կայսրության վերջին կայսեր՝ Թեոդոս Ա-ի հրովարտակով 393 թվականից արգելվեցին ու դադարեցվեցին նաև Հին Աշխարհի մեծահամբավ մրցումները՝ «Արագ, բարձր, ուժեղ» կարգախոսով մրցող մարզիկների Օլիմպիական խաղերը՝ որպես Դիցանվեր տոնակատարություններ (թեև մասնակիցների թվում էին արքաները, իմաստասերներն ու հռետորները…):

Հին Հունաստան. սափորի նկազարդված մի դրվագ՝ մենամարտի տեսարանով

Նավասարդյան խաղերի ու ազգային տոների ընթացքում Հայոց վեհադիր մեհյանների շուրջ ցնծացող ոգով մրցախաղերով ու շուրջպարերով անթեղված՝ Հայորդիների սրտերում Նախնյաց ավանդույթները պահպանվեցին քրիստոնեության տարածումից հետո նույնպես՝ ի հեճուկս եկեղեցու սահմանած արգելքի:
Եվ «թագավորների օրենքով ու նրանց օրերի» հնագույն ծեսերի ու տոնախմբությունների ժամանակ իրենց բարձրաբերձ լեռների քարայծների մորթուց պատրաստված թմբուկների որոտն ու հնչող փողերի, բամբիռների ելևէջները հազարամյակների հեռվից հասան մեր օրերը:

Իհարկե, փոքր-ինչ ձևափոխված. Հայոց ծիսական՝ ռազմական պարերում նաև՝ ռազմամարզական խաղերում…

Մարտախաղերից մեկի՝ Յարխուշտայի մասին է հիշեցրել անվանի ազգագրագետ-բանահավաք Վարդ Բդոյանն իր գրքում:
«Յարխուշտան Սասունցիների ամենասիրած խաղերից էր, որ կատարվում էր բազմաթիվ հանդիսատեսների ներկայությամբ: Խաղին մասնակցում էին պատանիներն ու հասակավորները, նույնիսկ ծերունիներն՝ անզուսպ հետաքրքրությամբ:
Յարխուշտա խաղացողները բաժանվում էին երկու բանակների, յուրաքանչյուրը՝ 10-20 և նույնիսկ ավելի մարտիկներով, որոնք ճակատ-ճակատի կանգնած երգում, պարում էին և երեք անգամ ծափ տալուց հետո, հարձակում գործում իրար վրա՝ ուղիղ գծաշարով, համաչափ և ռիթմիկ, երեք անգամ բաց ձեռքերն իրար ուժգին խփում, անմիջապես ետ քաշվում, դարձյալ երգ ու պարով կրկնում նույնը:
Խաղը տաքանում, եռում էր՝ մինչև մի կողմն իրեն պարտված էր զգում:
Յարխուշտա խաղացողները իշխանական ռազմական տարազ էին հագնում՝ զինված դաշույնով, որ կապվում էր մեջքին՝ աջ կողմի առաջամասում:
Խաղը կատարվում էր ուխտագնացության ժամանակ՝ Անդոկի, Մարութա սարի, Ծովասարի և Մշո Սբ. Կարապետ վանքի տոներին, ինչպես նաև հարսանիքների և քեֆերի ժամանակ»:

Վ. Բդոյանի աշխատասիրությամբ կազմված՝ «Հայ ժողովրդական խաղեր» վերնագրով երկհատոր ուսումնասիրության էջերում (հ. Ա, Երևան, 1963) հիշատակվում են Երևանի Մատենադարանի ձեռագրերից քաղված հատվածներ, որոնք փաստում են մրցախաղերին կանանց մասնակցությունը, ինչպես Տիգրանակերտի գյուղերում հայտնի «Պատերազմ» ծիսական խաղը, որի դերակատարները հրազեններով սպառազինված կանայք էին…
Ուշագրավ մի դրվագում հիշվում է Կիլիկիայի պատմությունից մի դեպք.
«Սպորտային խաղերին մասնակցում էին ոչ միայն տղամարդիկ, այլև՝ կանայք: Հիշենք Կիլիկիայի քաջարի ռազմիկ ասպետ Լիպարիտի քրոջ հաղթական մենամարտը իսմայելացի ըմբիշի հետ (Ձ. N 3569, էջ 28ա-28բ), Զեյթունցի կնոջ հաղթական ըմբշամարտը Մսրա սուլթանի ըմբշապետի հետ (Ձ. N515, էջ 27բ-28գ), Գորիսեցի կնոջ հաղթական մենամարտը մոնղոլ ըմբիշի հետ և այլն, որպիսի հաղթանակներն, ըստ բանահյուսության, կանխում էին այն ավերիչ պատերազմները, որ նախապատրաստում էին օտարները Հայերի դեմ» (նշվ. աշխ., էջ 48):

Անդրադառնալով Հայոց ավանդույթներում գոտեմարտի դերին, հեղինակը գրում է.
«Սեբաստիայում մենամարտիկները միմյանց հետ մրցում էին նույնիսկ ցուրտ ձմռանը: Նրանք մենամարտի ժամանակ մինչև գոտկատեղը մերկանում էին:
Հասարակական վայրերում մենամարտը տեղի էր ունենում դավուլ-զուռնայի նվագակցությամբ:

Ախալցխայում, երբ գոտեմարտությունը կատարվում էր, սովորաբար, միևնույն գյուղի երիտասարդների միջև ուժերը չափելու նպատակով մարմնամարզություն էր, բայց հայտնի փահլևանները երբեմն գնում էին հարևան գյուղերը՝ մրցելու, նախօրոք գրազ գալով՝ մեկ ոչխարով, մոզիկով, երբեմն էլ՝ դրամով: Այստեղ արդեն մարմնամարզության սահմանները խախտվում էին և վերածվում եկամտի աղբյուրի»:

«Համշենի Հայերի մեջ հարսանեկան գոտեմարտը տեղի էր ունենում մերկ, առանց շապկի, միայն վարտիկը կամ շալվարը հագին: Նախ մի քանի րոպե իրար բարևներ ու «թեմենաներ» էին տալիս, պտույտներ ու փորձեր անում իրարից բռնելու, մինչև որ երկար ժամանակ միմյանց քաշքշելուց հետո մեկին հաջողվում էր հակառակորդին գցել մեջքի վրա. դա համարվում էր հաղթության պայմանը:
Գցելուց հետո հաղթողն իսկույն վեր էր բարձրացնում ախոյանին և համբուրվում նրա հետ: Ապա երկուսը միասին, ձեռքերը իրար ուսերին դրած գալիս էին ու մի ոտքով ծունկ չոքում «աղաների» ու «իշխանների» առաջ և «բաշխիշ» պահանջում: Ստացած փողը կիսում էին իրար մեջ, իսկ հաղթողը, բացի դրանից, ստանում էր նաև մրցանակ դրված «յաղլուխը»:
Այս գոտեմարտից հետո հարսնառը շարժվում էր դեպի հարսի հոր տունը, որտեղ ևս նման գոտեմարտեր էին կազմակերպվում»:

Մենամարտ Հարսնառին
«Կարսի գյուղերի սովորույթի համաձայն, երբ հասրնառը այլ գյուղից հարսին դուրս էր հանում, ձմռան պայմաններում մի կտրիճ տղա կանգնում էր հարսնառի առջևը և ձյունով թևերը շփելով՝ առաջարկում էր կամ գոտեմարտող, կամ նվեր տալ:
Կարնոհայերի մեջ նման դեպքերում կտրիճին խմիչքներով հարգելով և նրա ճակատը համբուրելով մաղարն անարգել առաջ էր ընթանում»:

Հարսանեկան գոտեմարտեր
«Բորչալուի գավառում պսակի երթին մասնակցում էր գրեթե ամբողջ գյուղը: Բոլորին առաջնորդում էր դավուլ-զուռնան, ապա գնում էին մակարները, պարողները, գոտեմարտիկները, հետո՝ թագավորն ու թագուհին՝ կողք-կողքի, թաշկինակի ծայրերից բռնած:
Զանազան կտրիճներ ընթացքի ժամանակ գոտեմարտելու ցանկություն էին հայտնում. այդ դեպքերում պսակվողները պետք է սպասեին, մինչև մեկը մյուսին վայր գլորեր և խաչեղբայրը բաժաներ նրանց՝ երկուսին էլ համբուրելով ու մի քանի կոպեկ նվիրելով:
Ուրիշ անվանի մի ըմբիշ գալիս էր և ճանապարհի մեջտեղը՝ խաչեղբոր առջև չոքում, որով կամենում էր ասել, թե կամ իրեն հետ գոտեմարտելու խիզախությունն ունեցող ըմբիշ դու՛րս բերեք, կամ՝ նվե՛ր տվեք:
Խաչեղբայրը նրան էլ էր գոհացնում, վեր բարձրացնում, հետը համբուրվում: Նույնն էր անում նաև թագավորը (փեսացուն, Կ.Ա.):
Դսեղում մինչ եկեղեցում խորհուրդն էին կատարում, դրսում՝ փոքր-ինչ հեռու, դավուլ-զուռնի առաջնորդությամբ մակարները միմյանց հետ գոտեմարտում էին: Պսակից հետո նույնն էր տեղի ունենում՝ այս անգամ արդեն փոխած ճանապարհին, մինչև որ հասնում էին նորահարսի տունը:

Վայոց Ձորում պսակից վերադառնալու միջոցին գոտեմարտերն ու հրացանաձգությունը ավելի սաստիկ բնույթ էին կրում: Շատ անգամ գոտեմարտել առաջարկող կտրիճների հետ ստիպված էին ըմբշամարտել մակարները, որի պատճառով ընթացքը դադարում էր. հարսնևորները շրջան էին կազմում ու գոտեմարտիկները փորձում էին իրենց ուժը. եթե հրավիրող գոտեմարտիկն էր հաղթում, քավորը նրան իբրև տուգանք նվեր էր տալիս, իսկ եթե մակարը՝ մի բաժակ գինի էին տալիս և, գովաբանելով նրան, անցնում էին առաջ:
Նույնը տեղի էր ունենում նաև Նոր Բայազետում, Սիսիանում, Ախալքալաքում, Կարսում և այլուր:

Ավշուրմա և կշտուկի
Էջմիածնի շրջանի Հայթաղ գյուղում (Ուրմեցիներ) պսակի արարողությունից հետո հարս ու փեսայի առջև կտրիճներից մեկը եկեղեցու դուռը բռնում և գոտեմարտող կամ նվեր էր պահանջում: Հարսնետերը մենամարտող տալու դեպքում նվագախումբը գոտեմարտի եղանակ էր նվագում:
Գոտեմարտիկները աքլորակռվի ձևով վրա էին պրծնում, փաթաթվում, քանդվում և նորից բռնում:
Բռնում էին «ավշուրմա» և «կշտուկի»:
Երբ հաղթողը դուռ բռնողն էր լինում, փեսայի հայրը՝ դրամական նվեր տալով, պսակվողներին դուրս բերելու իրավունք էր ստանում:

«Գոտեմարտ» ամուսինների միջև
Նորապսակները փեսայի տան բակը հասնելուն պես, սովորույթի համաձայն, տղայի ծնողների միջև՝ պսակվածների առաջ տեղի էր ունենում կեղծ գոտեմարտ:
Գոտեմարտի նպատակն այն էր, որ կինն ամուսնուն անպայման տապալելով՝ չոքեր նրա կրծքին և խեղդոտելով հնազանդություն պահանջեր: Ամուսինը պարտավոր էր հնազանդվել:
Հարսնևորները, մանավանդ մակարները, միշտ միջամտում և ամուսնուն բռնելով, ոտը քաշելով, նրան ուժազրկելով ապահովում էին կնոջ հաղթանակը, որը հանդիսատես ամբողջ հասարակությանը մեծ հաճույք էր պատճառում:
Գոտեմարտին զուգակցում էր կոխի եղանակը, որ կատարում էր նվագախումբը:
Այս սովորույթը անցյալում տարածված էր Հայաստանի գրեթե բոլոր վայրերում, իսկ մինչև 1940-ական թվականներն ամենից շատ հարատևում էր ամբողջ Արարատյան դաշտում, Աշտարակի, Կոտայքի և մի քանի այլ շրջաններում:
Գոտեմարտի մեղմացված ձևը որոշ վայրերում ամուսնու կողմից կնոջը շալակելն ու պարելն էր կամ նրան համբուրելը»:

Ազգային նվագարանների նվագակցությամբ կոխի որոշ դրվագներ՝ ստորև.

Հ.գ. Հատված Ղազարոս Աղայանի՝ «Տորք Անգեղ և Հայկանուշ Գեղեցիկ» պոեմից՝ Ծոբոփորեցի քսան աժդահաների՝ ըմբիշների մասնակցությամբ (Ծոբոփորը Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհում էր, հետագայում տարածքը համապատասխանում էր Վրաստանի Շուլավերի՝ Մառնեուլի շրջանին)…

Գնաց բանակը. կեսօրին ահա
Լուր եկավ արդեն, որ բերդումն է նա,
Բերդում սկսվեց սրինգ ու թմբուկ,
Եվ ամբողջ գիշեր բարձրացավ աղմուկ.
Թնդաց Ուփրեթը, դղրդաց սար, ձոր,
Եվ ձայնը հասավ մինչև Ծոբոփոր:
Ծոբոփորեցի քսան աժդահա
Լույսը չբացված՝ եկել են ահա.
Բերդի պատի տակ իրարից հեռու
Շնթռել են իբրև գազան ահարկու:
Մերոնք էլ եկան Տորքի հետ մեկտեղ
Մինչև երեսուն հսկաներ ահեղ:
Ծոբոփորեցոց Տորքը բարևեց,
Ոչ ոք բարևին չի պատասխանեց.

• «Բարև՛ ձեզ, եղբա՛յրք»,- կրկնում է Տորքը,
  Որ տեսնի նրանց մարդկութեան շնորհքը,
  Դարձյալ լռություն, ոչի՛նչ ձայն, ժպտուն.
  Կարծես մարդիկ չեն, այլ համր անասուն:
• «Ես ազգականն եմ այս Հայկանուշի,
  Եվ այսօր սրան պիտի տամ մարդի.
  Եթե դուք էլ եք փեսացուներից,
  Պետք է չփախչիք ըմբշական մարտից.
  Մեկը կհաղթե մեկէլ ուզողին,
  Աղջիկը կմնա վերջին հաղթողին.
  Եթե ուզող եք, եկեք ներս գնացեք,
  Աղջկա առջև մենամարտեցեք»:
  Ծոբոփորեցիք իսկույն վեր թռան,
  Եվ ներս խուժեցին փղերի նման:
  Բոլոր հյուրերը բարձրացան վերև,
  Իսկ ըմբիշները կանգնեցին ներքև.
  Ամենից վերջը Տորքը վեր ելավ,
  Եվ Հայկանուշին զեկուցում տվավ.-
• «Բացի հյուրերից եկել են ահա
  Իրանց կամքովը քսան աժդահա.
  Թող սրանք կռվեն, իսկ մենք կնայենք,
  Եվ վերջինի հետ հաշիվ կտեսնենք»:
• «Հիմա թողեք ինձ,- ասաց ծերունին,
  Որ հասկացնեմ մեր այս քաջերին
  Ուղիղ կանոնը մենամարտության,
  Որ արգելք չլնին մեր ուրախության:
  Եվ հասկացրեց, որ վիճակ ձգեն,
  Վիճակն ու՛մ ընկնի, նախ նրանք մրցեն:
  Փողեր հնչեցին, թմբուկներ զարկին
  Եվ ըմբիշներին աշխույժի բերին.
  Իսկ Հայկանուշը պատշգամբի վրա
  Նստած է իբրև մրցման առարկա.
  Երբ նայում են նրան փեսացուները,
  Կրկնապատկվում է նրանց ուժերը:
  Ահա երկուքը ասպարեզ մտան,
  Կռվարար ցուլի ու գոմշի նման.
  Պտտեցին երկար, մինչև վերջապես,
  Իրար ճանկեցին երկու արջի պես.
  Մինը մեկէլից խիզախ, համարձակ,
  Թնդաց գետինը նրանց ոտքի տակ:
  Մերթ բարձրանում են, մերթ գետնին քսվում,
  Մերթ գոմշու նման գլուխ գլխի զարկում.
  Չոքում ու կանգնում, վայր ընկնում կրկին,
  Ո՛չ մեկի մեջքը չի՛ խփվում գետնին:
  Ամբողջ երեք ժամ այսպես կռվեցան
  Եվ հետզհետե ավելի տաքցան.
  Իրար միս բռնած առյուծի ճանկով,
  Գջլտում էին ինչպես աքցանով:
  Վերջն, ինչպես եղավ՝ մեկը սայթաքեց,
  Մեկէլը նրան հաղթած համարեց.
  Բայց ընկած հսկան վեր թռավ կրկին
  Եվ նորից բռնեց իր ախոյանին,
  Բռնեց, բարձրացրեց, և այնպես զարկեց,
  Որ մեկ թզաչափ գետնի մեջ թաղեց:
  Եվ նա հաղթեցավ, հաղթեցավ իսպառ,
  Մեռածի նման մեկնվեց շնչասպառ.
  «Ապրի՛ս, քա՜ջ, ապրի՛ս»,- հյուրերն ասացին.
  Եվ հաղթող ըմբշին գովաբանեցին.
  Բայց մյուսներին էլ նա պիտի հաղթեր,
  Որ նպատակին հասած համարվեր.
  Եվ հեշտ չէր հաղթել բոլոր քսանին,
  Նա հազիվ հաղթեց միայն երեքին:
  Հինգերորդ հսկան չորս հոգու հաղթեց,
  Իսկ տասներորդը տասնին վայր ձգեց,
  Անունն Ավագ էր, ամենից զորեղ,
  Սա պիտի հաղթեր և Տորքին ահեղ:
  Ե
  Տորքը վեր կոչեց Ավագ հսկային,
  Եվ նստեցրեց նրան իր կողքին.
• «Դո՛ւ եղար հաղթող,- ասաց մեր հսկան,
  Քեզ արժանի՛ է պարգև պատվական.
  Բայց դարձյալ մեկին դու պիտի հաղթես,
  Որ մրցանակը լրիվ վաստակես:
  Եթե դու ինձ հետ կռվել չուզենաս,
  Դարձյալ մեր այս տան փեսա կդառնաս.
  Այս աղջիկներից մեկը քեզ կտամ,
  Եվ քեզ հետ սիրով եղբայր կդառնամ»:
  -«Իսկ Հայկանուշին դու ինքդ կառնես,
  Եվ խաղ ու պարով հարսանիք կանես.
  Ես համաձա՛յն չեմ. կկռվե՛նք մեկտեղ,
  Թեկուզ դու լինիս ինձանից զորեղ.
  Թող Հայկանուշի համար ես մեռնիմ,
  Բայց ոչ ուրիշի ամուսին լինիմ.
  Կամ պետք է հաղթել և կամ թէ մեռնել,
  Հաղթահարություն չեմ կարող տանել»:
• Հոգնած ես այսօր, դեռ հանգստացի՛ր,
  Ու ինձ հետ փոքր-ինչ մոտ ծանոթացի՛ր,
  Եվ այնուհետև երբ որ ուզենաս,
  Ինձ միշտ հրամանիդ պատրաստ կունենաս:
• «Շատ լավ պայման է,- ասաց ծեր հսկան,-
  Ձեր մրցությունը կթողնենք վաղվան»:
  Ծեր հսկայի խոսքն ըմբիշն ընդունեց,
  Եվ իսկույն մի ճոխ սեղան պատրաստվեց,
  Կանչեցին և մյուս աժդահաներին,
  Որ հացկերույթին մասնակից լինին.
  Կերան, կշտացան և զվարթացան,
  Հոգնածություններն իսպառ մոռացան:

«ԵՎ Ի՞ՆՉ ԵՆՔ ԹՈՂԵԼ ՁՈՐՈՒՄ ԱՅՆ ՀԵՌՈՒ»…

Նախնիների կերտած ազգային պատմությամբ ու նրանց ժառանգած մշակույթով է ձևավորվում անհատը: Եվ սերնդեսերունդ փոխանցված այդ «Հիշողությու՛նն» էլ կերտում է Ազգային ինքնությունը:

«Պատմությունը մի վարդապետարան է, որի մեջ ապագա սերունդը կրթվում է՝ զգուշանալով իր Նախահարց (Նախահայրերի, Կ.Ա.) սխալներից և հետևելով նրանց լավ գործերի օրինակին»,- գրել է Րաֆֆին 19-րդ դարում:

«Հիմա թե դժվար մշակվող հող է, թե դժվար բարձրացվող սար, կամ դժվար իջնել-ելնելու կիրճ՝ մե՛րն է, և մենք պարտավո՛ր ենք սա սիրել: Կարծում եք հե՞շտ է: Չէ՞որ սա ա՛յն երկիրն է, ուր սեփական հոգին խորովել կա: Կամ էլ՝ տեղահան եղած, եկած Արագած սարի ուսերին հենված Սասնա տուն կա: Սա չէ՞որ եղեռն է, սա չէ՞որ լավ բան չէ, բայց սիրում ենք:
Սա ահավոր բան է, միայն Հայը կարող է սեփական մոխրում հոգին խորովել, բայց… Սրանից հրաժարվել չե՛ս կարող:
Այսինքն՝ ժողովրդի պատմությունից հեռու գնալ, պոկվել, անջատվել հնարավո՛ր չէ:
Նրա կենսագրությունից ինչպե՞ս հեռանաս, եթե դա հենց քո՛ կենսագրությունն է» (Համո Սահյան):

Բարձրալերինք Հայկական Լեռնաշխարհն իր բարձրաբերձ, վսեմ լեռնագագաթներով, խստաշունչ ձմեռներով՝ հազարամյակներ ի վեր կռել ու կոփել է Հայոց Ոգին ու Միտքը: Եվ այս «Սրբազան հողին ու քարերին երկրպագելով»՝ «մեր սրտի հետ անխոս խոսող ավերակների» հայացքի ներքո արարում ու հարատևում է Հայը…

Մի հատված՝ Գարեգին Սրվանձտյանի (1840-1892) «Թորոս աղբար»-ից, երբ հեղինակը վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ Հայոց կարևորագույն պաշտամունքավայրերից մեկում է՝ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք Աշխարհի Դարանաղի գավառի բարձրադիր լեռներում՝ Անի-Կամախում (Երզնկա քաղաքից մոտ 42-44 կիլոմետր հարավ-արևմուտք, Արևմտյան Եփրատի ձախ ափին), ուր «ամեն քարից Լույս է արձակվում» (Կամախը հիշատակվում է իբրև բերդ, բերդաքաղաք, նաև՝ հնագույն մեհենական դպրության կենտրոն. այստեղ էր «Ամպրոպային Արամազդի» գլխավոր տաճարը, որը կործանվեց 4-րդ դարի սկզբին՝ Հայաստանում քրիստոնեության տարածման ժամանակ)…

«Մեր ուղին լեռնային է։ Սեպուհն (լեռը, Կ. Ա.) այս կողմէն երեք փեղկի բաժանեալ կը տեսնուի։ Առաջնոյն վրայէն կ’երթանք մենք։ Ղըզըլբաշ Քրդերը՝ ընտանեօք եւ զաւակօք, բազմութեամբ նստած են այս լեռան գագաթը՝ տօնի հագուստներով եւ աղօթելու կերպով։ Հոն կայ ուխտատեղի մը՝ ՍԵԲԷ անուն, եւ գերեզման մը. ուխտ կ’ընեն հոն։
Այս Սեբէէն մերթ ընդ մերթ կ’արձակուին կայծակունք եւ որոտմունք եւ լոյս, եւ կը տարածին Սեպհոյ ամբողջ մասերուն վրայ։ Տեղացիք կը հաւատան, թէ այն գերեզմանէն կ’ելնեն այդ նշանները»։

Արդարեւ, այս անդնդային խորեր եւ երկնաբարձ լեռները այնքա՜ն վսեմութիւն եւ սրբութիւն կ’ազդեն Հայու մը հոգւոյն, որ կը կարծէ, թէ երկնից կամարի մէջ կը շրջի:
Ամենայն քարինք լոյս կ’արձակեն:

Տեղ կայ, ուր մարդու սիրտն ու քնար քար կը դառնայ, քար կայ, որ քար կտրած սիրտեր եւ խորտակեալ քնարներ կը շարժէ։
Ինչպէս երբ գտնուի մարդ տեսարանի մը մէջ եւ իր չորս դեհէն ձայն քաղցրանուագ զինքն շրջապատող հազարաւոր բերնէ կամ գործքերէ փոփոխակի լսէ, կամ լուսաւոր երեւոյթներ, շարժմունք եւ բոմբիւնք յաջորդաբար ցոլանան ’ի վեր եւ ’ի վայր, առջեւ եւ ետեւ, յաջ եւ ’ի ձախ։
Կը շարժէ մարդն իր դէմքն ու աչերը՝ լսելու եւ տեսնալու անոնց քաղցրութիւնն, անոնց հրաշալիք։
Այս վիճակ կ’ունենայ Սեպուհի ուխտաւորն, թէ բարձրանայ ’ի բարձունս լերանց, թէ իջնայ յատակս ձորոց, թէ անցնի այրերու առջեւէն, թէ ջրի մը հանդիպի, թէ ժայռի մը եւ թէ քարամէջ բուսած ծառի մը:

Սեպհոյ ամէնէն բարձր մասն է «Գոհանամք»-ը, որոյ գլուխը շատ հեռու տեղերէ կ’երեւի, իսկ դեռ շէն մատուռներն են այդ լերան մէջն ու վրան՝ Մանեայ այր…»:

«…Հեղեղատն ’ի վար կ’ընթանանք՝ երկրպագելով սրբազան հողին եւ քարերուն, կ’անցնինք վանքի ջաղացներէն եւ տնկովի ծառոց պուրակներէն, ովասիսի նման են այս ապառաժներու մէջ, կը մտնենք Գառնի գեղը, կը տեսնենք Թըվկըներ գեղ, եւ կ’ելնենք դուրս ձորէն։
Քիչ մը յառաջանալով՝ կը գտնենք մեծ պողոտան, որ Երզնկայէն կուգայ Եփրատայ քովէն։
Մնձուր, որ Տէրսիմի այս մասին անունն է, մեր ճակտին կը զարնէ իւր զովը, եւ մեր աչաց առջեւ կ’արձանանայ բարձրաբերձ, պարսպանման, սպիտակափառ, ձիւնազարդ, որ իր վրայ ծագած մայիսի արեգակն արծաթափայլ կը շողշողացնէ եւ մեր բիբերը կը խտղտեցնէ։
Մնձուրի այս երեսը որքան վեհ եւ ահաւոր, նոյնքան քնքոյշ եւ գեղադէմ է, ժայռեր եւ պատառուածքներ ունի, կանանչներ եւ դալարիք փռուած են միւս տեղերը։ Շէն եւ աւերակ գեղերը բազմաթիւ կ’երեւան եւ ահա կը յիշեցնեն մեզ այն մեծ գաղթականութիւն Հայոց, որք այս գաւառէն փոխադրուած են ’ի Թէքիրտաղ, Կէլիպօլու քաղաքներ եւ գիւղերը։
Այսպէս նաեւ քիչ մը յառաջ երթալով՝ պիտի տեսնանք Կամախի բերդաքաղաքի ամայութիւնն եւ անդին գտնուած գեղերուն մինչեւ Ակնայ սահմանը, եւ նոյն իսկ Ակնայ գիւղորէից շատերուն փոխադրուիլը Նիկոմիդիոյ կողմերը, ուր հաստատուելով՝ Հայք իրենց թողած գեղերու անունները իրենց նոր բնակած տեղերուն վրայ դրեր են, որպիսի է Միջագիւղ կամ Օրթա գեղ, Բաղչաճիկ կամ Պարտիզակ, եւ այլն, եւ այլն, եւ միեւնոյն անունները դեռ կը մնան հին գեղերու վրայ։

Հեռուանց կ’երեւի մեզ մեր պատմութեան մէջ անուանի անառիկ ամրոցն կամ բերդն Անի։
Իր ետեւի կողմէն կ’անցնինք։ Աւերա՜կ, յորում կան սակայն շէնքերու մնացորդներ եւ եկեղեցեաց եւ հին մզկիթ մը՝ իր մինարայով։
Աւերա՜կ, որ իր դիրքով զարմանալի է, արդարեւ ամրոց անառիկ, աւերա՜կ, յոր պահուեցաւ գանձն Խոսրովիդուխտ Արշակունին՝ Արշակունեաց արքունի գանձերով, աւերա՜կ, որ կը խօսի անխօս մեր սրտին հետ եւ Եփրատին հետ, որ իրարու լեզուն կը հասկնան եւ իրարու վրայ կուլան։
Բերդին տակ՝ ձորաբերանը, շինուած է այս աւանը։ Վտակ մը կը հոսի Մնձուրէն ’ի վայր՝ բերդին ոտները թրջելով, եւ կը բաշխուի բնակչաց թաղը, արտերուն եւ պարտէզներուն։
Այս ջուրը կը բերէ իրեն հետ գարնան եւ աշնան առատութեան միջոցին հնութեանց կտորներ, դրամներ, փոքրիկ կուռքեր, քարակներ, զորս կը հանէ աւերակաց մէջէն, կամ պահուած հողադարաններէն, եւ ջրոյն նուազման օրերը մանուկները կ’երթան կը ժողվեն, որոցմէ քանիներ տեսանք, եւ շատերը վաճառուած էին ու կը վաճառեն շրջող հնախուզաց։
Պղնձագործ ուսթա Յարութիւն, որ իր արհեստին բերմամբ կը շրջի քրդերու գեղերն ալ, շատ այդպիսի նիւթերը ձեռք բերած ու ձեռքէ հանած էր։
Ես գնեցի իրմէն փոքրիկ կուռք մի կանացի՝ ոտները բեկած, եւ մի կարմիր քարակն՝ քանդակեալ մօրուօք, գլուխ մի սաղաւարտով, որ ունի նետ եւ աղեղն եւ մի աստղ եւս իւր վրայ, զոր երեք կողմ դարձնելով՝ երեք պատկեր կը ներկայացնէ, գլուխ մարդոյ, ձի եւ աքաղաղ»…

«Մայիս 16-ին քաղաքէս մեկնեցանք յԵրզնկայ։ Անմիջապէս սկսանք ել մը, որ կը հանէր Մուսալլայ անունով բարձր լեռ մը։ Որքա՞ն զով է օդ, եւ ի՞նչ պաղ-պաղ ջրերէ կը խմենք։ Լեռան գանգի տարածութեան վրայ լճակ մը կը տեսնանք, որոյ մէջն ու եզերքները երամ թռչնոց կը ճըռուողեն եւ կը թռչտին, ուղեկիցներս կը բացատրեն, թէ Այգըռ գօլու կ’ըսուի այս լճակը, եւ թէ հրեղէն ձիեր ունի իր մէջը»…

Երզնկայից մոտ 190 կիլոմետր հեռավորությամբ՝ Կարինի սաստիկ ցրտաշունչ ձմեռներին է անդրադարձել իր ճամփորդական ուղեգրություններում Էվլիյա Չելեբին՝ 17-րդ դարում:

«…Չնայած Էրզրումում ձմեռները խիստ են և սառնամանիքային, սակայն այստեղ հիանալի բանջարանոցներ կան, սեխը, ձմերուկը, կաղամբն ու բադրիջանը, շրեշտը շատ առատ են:
Հողը բարեբեր է: Վիլայեթը ընդարձակ է և հարուստ. հայտնի են ցորենն ու այլ հացահատիկները, ցանքսերը շատ են, բարիքները՝ լիառատ. ապրուստի միջոցները լավ են և հեշտ:
Այս բարեշեն քաղաքը հազարավոր աղբյուրներ և ջրեր ունի»:

Որոշ այգիների ու պարտեզների, վարդերի ու ձմեռային խնձորի հիշատակումից հետո նշում է.
«Զբոսավայրերում շատ առատ են ուռենիները և բարդիները:
Ձմեռը երկարատև լինելու պատճառով ցանում, հնձում, կալսում և հավաքում են երկու ամսվա ընթացքում:
Մեր այնտեղ (Էրզրումում) եղած տարին, հուլիս ամսին մի սոսկալի փոթորիկ բարձրացավ, անձրև ու ձյուն տեղաց: Մեր ձիերը՝ իրենց կապերը կտրելով, փախան շրջակա գյուղերը և 5-10 օր անտեր թափառեցին:
Ժողովրդի մեջ մի այսպիսի առած կա. մի դերվիշից հարցնում են՝ «Որտեղի՞ց ես գալիս». պատասխանում է՝ «Ձյան բարիքի երկրից»: «Այդ ի՞նչ երկիր է», պատասխանում է՝ «Ցրտից մարդու համար զուլում եղող Էրզրումն է»:
«Այնտեղ ամառվա հանդիպեցի՞ր», «Ճիշտն ասած, տասնևմեկ ամիս 29 օր այնտեղ ապրեցի. ժողովուրդը միշտ ասում էր, թե ամառը պիտի գա, իսկ ես չտեսա»:
Կա նաև այսպիսի մի առած. մի կատու կտուրից մի այլ կտուր ցատկելիս՝ օդում սառել մնացել է:
Ութ ամիս անց, Խևարիզմ Շահի Նևրուզին սառույցը քանդվում է և (կատուն) մլավելով ընկնում է գետնին:
Իսկապես, եթե մեկը թաց ձեռքով կպչի մի երկաթի կտորի, ձեռքն անմիջապես կսառչի և անհնարին կլինի ձեռքը երկաթից պոկել: Միայն ձեռքի կաշին պոկելով և ծանր ցավեր առաջացնելու գնով կարելի է ձեռքն ազատել»:

Վերհիշենք Համո Սահյանի հարցադրումները՝

-Եվ ի՞նչ ես թողել ձորում այն հեռու:
-Ամպի երդկալով անպաճույճ մի տուն,
Մանկության միջով անցնող մի առու
Եվ առվի միջից կանչող մանկություն:

Եվ ի՞նչ ես բերել ձորից այն հեռու:
-Ամենն, ինչ որ ինձ Մա՛րդ էր պահելու:

«ՄԵՆՔ ՆՈ՛Ր ՄՏՔԵՐ, ՆՈ՛Ր ՍՐՏԵՐ, ՆՈՐ ՀՈԳԻՆԵ՛Ր ՊԻՏԻ ԴԱՐԲՆԵՆՔ»…

«Ինձ համար գրելը երգել է:
Բոլոր մխիթարությունս սա երկաթի փոքրիկ գրչիս մեջն է» (Ռուբեն Սևակ):

Արևմտյան Հայաստանի Հայության համար ողբերգական շրջանում՝ իրար հաջորդող կոտորածների ու ջարդերի տարիներին, երբ 1909-ին Կիլիկիայի Հայության կոտորածների գույժն էր Հայ և օտար մամուլում, հարազատներից ստացվող նամակներում, ուսանելու նպատակով հեռավոր Շվեյցարիայի Լոզան քաղաքում գտնվող տաղանդավոր Հայորդին՝ բանաստեղծ, արձակագիր, բժիշկ Ռուբեն Սևակը (Ռուբէն Չիլինկիրեան, 1885 — 1915), գրում էր.

«Սև օրեր կապրինք նորեն, սարսափի օրեր: Հեռագիրները ամեն ժամ նոր գույժ մը կը բերեն»…
«Գազանների վայրենի խաղին զոհ» դարձած Հայրենիքից հեռու, իր բազմահազար ազգակիցների ողբերգական ճակատագրից փոթորկված սրտով, նա ցասումով բարձրաձայնում էր քաղաքական մի հանդեսում ասված միտքը օսմանյան կայսրության իրականացնող շարունակական ջարդերի և, հատկապես, «հուսահատեցուցիչ «խելոքությամբ» այդ ջարդերը ողջունող Հայերի» առիթով.

«Ե՞րբ այս ժողովուրդը պիտի սորվի մարդկորեն կատղիլ»:
«Ու իրա՛վ: Մարդկորեն կատղի՛լ. այս տարրական առաքինությունը կը թվի իսպառ հեռացած ըլլալ Հայու սրտեն»…
Լինելով բժիշկ, նա խորաթափանց հայացքով քննում է իր Ազգի իրավիճակը՝ ստեղծված կացությունից ելքեր գտնելու նպատակով. համոզված, որ «Խաչն այլևս անզոր է, ապրելու համար «սու՛ր է հարկավոր»… Զի կյանքն անո՛նց է միայն, որ քա՛ջ են»:

1913 թվականին գրված պատմվածքների, հոդվածների, խորհրդածությունների շարքում («Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր» խորագրով), անդրադառնում է Հայ ազգի առջև ծառացած զանազան խնդիրներին, ահազանգում այլազան օտար բարքերի վնասները…

Համոզված, որ Հայության Վերածննդի Լույսը ազգային Դյուցազնակա՛ն Ոգում է և նոր Ոսկեդար է պետք՝ Ցեղի կենսական ակունքներից սնվելով ու զորանալով, նա գրում է.

«Ո՜վ մարդ, մտածա՞ծ ես երբեք այն հրաշալի բանին վրայ, որ Կեանքն է:
Կ’ըսէն, թէ համբոյրներ կան, որ Վա՜րդ կը ծլցնեն:
Վարդն ի՞նչ է որ. համբոյրներ կան, որ Մա՛րդ կը ծնցնեն:
Ծնողնե՛ր, ուսուցե՛ք ձեր տղաներուն, թէ իրենց մէջ Աստուա՛ծ մը կը քնանայ»…

«Յիշէ՛ Սպարթացի մօր խօսքը՝ «Վահանովդ կամ՝ վահանիդ վրայ»:
Պիտի յաղթե՛ս կամ՝ պիտի յաղթուի՛ս, ուրիշ ճար չկա՛յ…
Բժիշկնե՛ր, սորվեցուցէ՛ք ձեր հիվանդներուն, որ քաջ ըլլան. ապրիլը յաղթե՛լ է:
Յուսահատներուն համար այս կեանքին մէջ տեղ չկա՛յ…
Վա՛յ հոգեւոր ու մարմնաւոր տկարներուն, վա՛յ երկչոտներուն, վա՛յ յոռետեսներուն, վա՛յ թերահաւատներուն:
Վատերուն համար այս աշխարհին մէջ տեղ չկա՛յ…
Յոգնա՞ծ ես՝ տու՛ր ինծի քու ձեռքդ: Որովհետեւ, եթէ կեանքի պայքարը տիեզերական օրէնք է, իրար օգնութիւնն ալ կենդանական բնա՛զդ է:
Մենք երգելո՛վ երթանք Վաղուան:
…Յառա՜ջ, ապրիլը Յաղթե՛լ է»… («Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր», «Ապրիլը յաղթել է», Լոզան, 1913 թ.):

«Հին ցեղեր խարոյկներու վրայ կ՚այրէին իրենց լուսնոտներն ու ջլագարները՝ իբրեւ չար ոգիներ։ Պղատոն իր իտէալ հանրապետութենէն կը վանէր մելամաղձոտները։ Սպարտացիներ իրենց տխուր ծնունդները գետը կը նետէին՝ առոյգ ու զուարթ մանուկներ միայն ընտրելով ցեղին պահպանումին համար. ահա ա՛յս կերպով այդ ափ մը փոքրիկ ազգը պատմական դիւցազուններու մեծագոյն ազգը եղաւ։

Այսօր այդ բարբարոս միջոցները ի սպառ հեռացուած են քաղաքակրթութեան սահմանագլուխներէն, բայց այլասերումի վտանգը երթալով անկարելի համեմատութիւններ կը ստանայ։

Այս երկաթէ դարին համար երկաթէ՛ ուղեղներ են պէտք»։

«Բնախօսական օրէ՛նք մ՚է, որ մարմինը իր մէջէն քիչ֊քիչ կը չէզոքացնէ, կ՚անջատէ, կը վտարէ այլասերած մասերը»։

«Ցեղը մնում է առավել, քան երբեք առողջ ու իր մեջ չեզոքացնում է, անջատում է, վտարում է օտարացած ու այլասերած տարրերը»:

«Գառնուկի պէս անզէն ցեղ մը ամէ՛ն օր, ամէ՛ն օր կը յօշոտուի։ Իսկ մեր գամբռները խելօքցեր, փիլիսոփայացեր, քաղաքակրթուեր են, տիեզերական եղբայրակցութեան մը խօսքերը կ՚ընեն մեզի, ու կ՚երազեն այն հեռաւոր օրուան՝ ուր գայլ ու գառնուկ մէկտեղ կ՚արածուին…

Մանուկի պէս տգէտ ցեղ մը ուսման կաթին է կարօտ, այն բարի ու անարատ ու սպիտակ կաթին, որ հիւանդներն իսկ կարենային մարսել»։

«Որբուկի պէս անտէր ցեղ մը հուժկու, ու լուսեղ ու սիրտբուխ բարբառի մըն է ծարաւ։
Իսկ մեր գրագէտները հանելուկային, առեղծուածային, խաւարակուռ բաներ կ՚ըսեն իրեն, ու մեր քերթողները՝ գրիչնին Հայ արեան մէջ թաթխելէ վերջ՝ չինարէն տաղեր կը գրեն, որպէսզի մա՛րդ չհասկնայ…

Թռչունի պէս վիրաւոր ցեղ մը, փոքրիկ վիրակապի մըն է կարօտ՝ իր թեւերը նորէ՛ն բանալու միջոցին մէջ արծիւի պէս սաւառնելու համար։
Իսկ մեր ընկերաբանները թո՜յն կը փչեն բոյներէն ներս, ու մեզ կը խօսին այն տարտամ ապագաներուն վրայ, ուր Ազգ ու Հայրենիք ու Ընտանիք կը լուծուին համաշխարհային միջազգայնութեան մը մէջ»…

«Մենք նո՛ր Միտքեր, նո՛ր Սիրտեր, նո՛ր Հոգիներ պիտի դարբնենք»:

«Այո՛, մեր Ցեղը տարօրինապէս կենսունակ ու աշխատող ցեղ մըն է: Այո՛, մեր հնամենի նաւը դեռ ջուրերուն վրայ կը ծփայ, դեռ չընկղմեցաւ: Բայց ի՞նչ է պատճառը, որ երէկուան նաւակները մեզ արդէն անցան, ու մենք Ուրուական նավին պէս կը ծածանինք դեռ, անխորասուզելի՛, բայց եւ հաստատ ցամաքի մը հասնելու անկարող…

Ասոր պատճառները շատ բարդ են անշուշտ: Բայց գլխավոր պատճառներէն մեկն ալ ա՛յն է, որ ղեկին գլուխը կը նստեցնենք մեր է՛ն ախտագին, է՛ն այլասերած, է՛ն անպէտ ծնունդները:

Սակայն ստու՜յգ, ստու՛յգ կ’ըսեմ ձեզի, վտանգը մեծ է, շա՜տ մեծ, աւելի՛ մեծ, քան կրնանք ենթադրել:

Ժամանա՛կն է հակազդելու, հակազդե’նք:
Մեզ մի նո՛ր Ոսկեդար մը պէտք է, մի նոր Ոսկեդա՛ր:
Այլասերո՞ւմ, ո’չ, Վերածնու՛նդ»…

ՄԻ ԴԴՈՒՄ ԳԻՆԻ

«Դդումները քամելով» գինի խմե՞լ եք…
Մի դդում գինի, գինով լի դդում («Որ ունէր դըդում լի գինւով»)…
«Գինի ‘ի դդմոյ և ‘ի տկոյ և ‘ի կարասոյ առեալ»,- 15-րդ դարում գրել է Մխիթար Ապարանցին:

Խ. Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» ստեղծագործության հայրենաբույր էջերում Գևորգ Չաուշի հետ կապված մի դրվագում կարդում ենք (մեջբերենք հատվածաբար).

«Այդ տարի այնքան ձյուն էր եկել, որ, ինչպես կասեր Սասունցի Ֆադեն՝ «Ճնճուղ որ պառկեր վըր մեջքին ու զոտվնին տնկեր վերև՝ կհասներ աստված»։

Մենք Սբ. Աղբերիկի սարի վրա, ձյուների տակ մի ընդարձակ այր շինեցինք և մտանք մեջը։
Երբ ցրտերը սաստկացան, ես Գալեին, Փեթարա Մանուկին, Չոլոյին և Ախոյին ձյուների տակից հանելով ուղարկեցի Սասուն, Սպաղանաց Մակարի մոտ, իսկ ինքս քայլ առա դեպի Սբ. Կարապետի վանքը, որոշելով այնտեղ անցկացնել այդ դաժան ձմեռվա մնացյալ մեկ-երկու ամիսը։

Ես գիտեի, որ վանքում զինյալ պահակներ կան, բայց իմ վճիռը անխախտ էր, որովհետև այնտեղ էր գտնվում Գևորգ Չաուշը, որից լուր չունեի երկար ժամանակ։
Գևորգը այդ վանքն էր մտել բքոտ մի գիշեր և թաքնվել նրա խուցերից մեկում»…

…«Ու հանկարծ Ստեփանոս վարդապետը իմ ներկայությամբ ծնկի իջավ ծերունի վանահոր առաջ.
— Ների՛ր ինձ, սրբազա՛ն։ Ես մեղավոր եմ։ Նե՛րիր մեղավորիս։
Այժմ այնպիսի վիճակ է, որ ես չեմ կարող չբանալ մի գաղտնիք։
Մեկ ամբողջ ամիս է, որ Գևորգ Չաուշը թաքնված է իմ խուցի մեջ։
— Իսկ ինչու՞ ես այդ բանը գաղտնի պահել։
— Որ անվրդով մնայիք և գիշերները չտանջվեիք, սրբազա՛ն։
Գիտեմ, որ դուք սիրում եք Գևորգ Չաուշին։ Եթե իմանայիք, որ նա այստեղ է, պիտի մտահոգվեիք չարաչար։ Իսկ մտահոգությունը մտքի անդորրն է քանդում։
Չէ՞ որ, ինչպես ասացիք, վանքի վրա հսկողություն կա։ Ես նրան թաքցրի, որ գիշերները հանգիստ քնեք։
— Նա ինչպե՞ս մտավ այստեղ։
— Սուլթանի զորքը ձյուն ու բքին գյուղերն ընկած Գևորգին էր փնտրում։
Սպաղանաց Գալեի ականջներն ու քիթը սառել, իսկ Փեթարա Մանուկի ոտքերի մատները ցրտահարվել էին։
Գևորգը նախրապահ Սահակի միջոցով լուր էր տվել ինձ, որ ինքը գտնվում է Գլակա սարի վրա, հիվանդ է և ուզում է թաքնվել վանքում։ Ես նրան ուղարկեցի տաք հանդերձանք և խորհուրդ տվեցի զգուշությամբ մերձենալ վանքին։
Պայմանավորված ժամին իմ խցիկի լուսամուտին մի ձյունագնդակ դիպավ, և ես ու մեր նախրապահը նրան պարանով վեր քաշեցինք։
Ուղիղ մեկ ամիս է, որ Գևորգ Չաուշը իմ խցի մեջ է և բոլորովին կազդուրված։

— Վե՛ր կաց և բե՛ր Գևորգին այստեղ,- ասաց ծերունի վանահայրը։
Ստեփանոսը ոտքի ելավ և քիչ անց վերադարձավ Գևորգ Չաուշի հետ։

Նախ մենք գրկախառնվեցինք, ապա՝ Գևորգ Չաուշը և Հեսու վարդապետը։ Վանահայրը այդ հեքիաթային հանդիպման առթիվ բացեց պահարանը և գինով լի մի դդում հանելով՝ առաջարկեց խմել Գևորգ Չաուշի և իմ կենացը։
— Դու ներված ես, Ստեփանո՛ս,- ասաց վանահայրը: -Երիտասարդները ավելի համարձակ են և կորովի։ Ապագան երիտասարդի ճակատին է և ծերի թիկունքին։
Այս ֆիդայիների պատճառով գուցե մենք և մեր վանքը կործանվենք մի օր, բայց երբ սուրբը պիտի կործանվի, վանքը ինչո՞ւ համար է։
Ե՛կ խմենք Գևորգ Չաուշի և իր հավատարիմ հայդուկի կենացը։
Նա ձախ ձեռքով պահեց մորուքը և աջով դատարկեց գավաթը, վրայից կուլ տալով մի կտոր չորացած մասուր։

Գինին երբ խմեցինք, Գևորգը դարձավ և մանկան պես ուրախ բացականչեց,
— Անուշ գինի էր։
— Իրա՛վ, որ անուշ գինի էր,- հաստատեցի։

Գևորգի հետ ես վանքում ապրեցի մոտ երկու ամիս, վայելելով վանահոր հյուրընկալությունը և նրա անուշ գինիները։
Գևորգը Ստեփանոսի հյուրն էր, իսկ ես՝ Հեսու վարդապետի։
Ապրում էինք պահարանների մեջ՝ ամեն րոպե մեր գլխին զգալով ահեղ վտանգ։

Երբ ձնհալն ընկավ և Սբ. Կարապետի լեռները սկսեցին կանաչել, պատրաստվեցինք դուրս գալ վանքից։ Նախ պետք է գնար Գևորգ Չաուշը։

Այդ օրը գյուղերից տուրք հավաքող զինվորներ էին եկել վանք։ Հեսուն գնացել էր նրանց կերակրելու։

Գևորգն ասաց, «Երբ վանահայրը գա, դու խոսք բաց արա և վանքի գինին գովի։ Ես էլ քո ասածը կհաստատեմ։ Տեսնենք կարո՞ղ ենք մի դդում գինի ևս ձեռք գցել»։

Քիչ վերջը վանահայրը եկավ։
— Գնացին,- ասաց նա։ — Կերակրեցի և ճամփու դրեցի։
— Հա՛յր սուրբ, — ասացի,- Գևորգին էլ պետք է ճամփու դնել։ Երեկվա գինին շատ համեղ էր։
— Իրա՛վ, որ պատվական գինի էր,- իմ խոսքը ընդհատելով ասաց Գևորգը։

Վանահայրը ծիծաղը դեմքին աչքերի ծայրով Գևորգին նայեց և, իր խուզարկու հայացքը մեզ վրա դարձնելով, ասաց.
— Մինչև իրիկուն էլ գովեք, էլ գինի չկա՛։
Այդ անաստվածները իմ բոլոր դդումները քամեցին»…

Օգտակար հատկություններով հայտնի դդումն իր տեսակներով, որոնց պտղից բացի նաև կուտը, ծաղիկն ու տերևներն են օգտագործվում, վաղնջական ժամանակներից ի վեր կիրառվել են զանազան ոլորտներում՝ որպես ջրի, գինու աման, ըմպանոց, յուրօրինակ «շերեփ» կամ՝ երաժշտական գործիք…

«Դդում՝ պտուղ դդմենւոյ, որ և լինի աման գինւոյ»…

Դդումը՝ դդմենու պտուղը, մեր Նախնիների համար նաև գինու ամանն էր:
«Ամեն տարի մի դդում գինի էր բերում ընծայ»:

«Դդմակ՝ մի տեսակ երկայնաձև դդում, սնամէջ գլխով ու երկայն կոթով, որը, չորացնելուց յետոյ, ծակում, միջի փորոտիքը հանում են և գործ են ածում իբրև ջրի կամ գինու աման»:

«Հետը միշտ դդմակով ջուր է ման ածում» (Հ. Աճառյանի «Հայրերէնի բացատրական բառարանից):

Խարբերդցիների և Հայկական Լեռնաշխարհի այլ շրջանների Հայերի խոհանոցում իր ուրույն տեղն ուներ «դոլը» (դույլը)՝ երկարավիզ դդումով շինված ամանը:

«Մակար երէկ դոլ մը գինի թափեր է եղեր կոկորդէն վար…»,- իր գունեղ ստեղծագործություններից մեկում գրել է Խարբերդցի Հայ գրող, մանկավարժ ու հասարակական գործիչ Թլկատինցին՝ Հովհաննես Հարությունյանը (1860-1915), որն իր կնոջ ու երեխաների հետ 1915-ին ցեղասպանության զոհ դարձավ:

Հազարամյակներ շարունակ, աշխարհի տարբեր ճանապարհներին զինվորների և ուխտավորների անբաժան ուղեկիցն էր դդմակից՝ չորացրած դդումից (calebasse) պատրաստված թեթև ըմպամանը՝ ջրով կամ այլ հեղուկով լի:

Ու մինչ օրս զանազան երկրներում մշակվում ու կիրառվում է դդումն՝ իր հարուստ տեսակներով, որպես սննդամթերք ու բազմաբնույթ առարկաների պատրաստման միջոց…

Հ.գ. Ստորև լուսանկարում՝ Երևանում դդմի հիմքով պատրաստված համեղ հացեր ու կարկանդակներ՝ «Դդմաշկի Ddmashki» էջից…

«ԱՅՍՕՐ ԳԱՐՈՒՆ Է, ՆՈՐ ՏԱՐԻ,
ՔԵԶ ԳՐԵԼ ԵՄ ՀԱԶԱՐ ԲԱՐԻ»…

Ազգային հնագույն տոներն ու ծեսերն իրենց իրական իմաստով ու էությամբ լավագույնս են արտացոլում Ազգի աշխարհընկալումը:

Վաղնջական ժամանակներից եկող ծեսերն ու տոներն ինքնանպատակ չեն. իրենց Բանական ու Բնական՝ տրամաբանական պատճառը՝ հիմնավորումն ու բացատրությունն ունեն՝ կապված Տիեզերքի, Բնության շրջափուլերի հետ, որոնք պայմանավորում են իրենց անքակտելի մի մասնիկի՝ Մարդու կյանքն ու գործունեությունը:

Հայոց մշակույթում, ազգային ավանդույթներում պահպանվել են անհիշելի ժամանակներից եկող ծիսակատարությունների հետքերը՝ բանահյուսության, երաժշտության մեջ, պարերում, խաղերում ու թատերականացված դրվագներում:

Տիեզերագիտական ուսումնասիրությունների վրա հիմնված փորձի կուտակման և սերունդներին փոխանցման նպատակով հաստատված տոնացույցն՝ իր ծիսական կարգով, արտացոլում էր Բնության մեջ կատարվող փոփոխությունները, երկրագործի առօրյան՝ իր հաջորդական փուլերով:

Հայոց տոմարին ու տոնացույցին զանազան փոփոխություններ են պարտադրվել քրիստոնեության տարածումից հետո՝ աղճատելով նրանց նախնական ձևը: Սակայն, բարեբախտաբար, ազգային մտածողությունը, Հայկազունների Սրբազան ուսմունքը պահպանվեց Քրմազուն հազվագյուտ նվիրյալների շնորհիվ՝ անպատմելի դժվարությունների հաղթահարմամբ…

Արեգակի, աստղերի ընթացքով պայմանավորված եղանակների հաջորդականությունը, գարնանային, ամառային, աշնանային ու ձմեռային օրահավասարները երկրագործական տոնացույցում կարևոր հանգույցներն էին:
Ուստի, նշանավորվում էին համապատասխան ծիսա-տոնական արարողություններով՝ փառաբանելու համար տնտեսական տարվա նախապատրաստումը՝ ցանքին ու բերքաճին նվիրված տոներով, ծեսերով, այնուհետև՝ բերքահավաքի, տնտեսական տարվա արդյունքների ամփոփմանը նվիրված տոներով ու ծեսերով և, անշուշտ, Նախնիների փառաբանմամբ…

Ձմեռվա վերջին շրջանն ու գարնան սկիզբը, Բնության Ջարթոնքն ազդարարող, բերքի առատ աճն ու բարեհաջող բերքահավաքն ապահովող ծիսահմայական սովորույթներն են հնագույն ժամանակներից եկող տոնացույցի հիմքում:
Հետևաբար, տոնակատարություններն իրենց առանձնահատուկ բնույթն ունեին, տոնական օրերն էլ՝ իրենց բնորոշ խնդիրները, որոնց խորհուրդն իմաստազրկվում է՝ արհեստականորեն ստեղծված այլ տոմարով նշելիս (ձմռանը՝ հունվարի 1-ին Նոր տարի նշելը նման է երեկոյան «Արևածագ» դիմավորելուն):

Մեկ կամ մի քանի օր տևող տոների ընթացքում խոսքի կամ գործունեության հմայական զորությամբ Բնության վրա ներգործելու հավատով՝ զանազան ծիսական սովորույթներով համեմված դրվագներ են հարատևել ու այսօր էլ դեռևս շարունակվում են Հայոց ավանդույթներում:

Բնության շրջափուլերի Առաջին օրը, տարվա Առաջին Պտուղը առանձնահատուկ խորհուրդ ունեին՝ ողջ Տարվա բարեկեցության, ողջ Բերքի առատության ապահովման համար:
Այստեղից էլ՝ ծեսերի իմաստն ու բովանդակությունը՝ բարեմաղթական, չարխափան բնույթով, թեև, քրիստոնեության տարածումից հետո արգելվեցին ու Հայերի կենցաղից դուրս մղվեցին նման բազմաթիվ ծիսակարգեր, երգեր…

Շարունակելով մեր հեռավոր Նախահայրերի՝ աստղագիտական, տոմարագիտական հմուտ գիտելիքները, Անանիա Շիրակացին ներկայացրել է երկնակամարում Արեգակի ընթացքին համահունչ կատարվող փոփոխությունների կարևորությունը («Վասն ընթացից Արեգական՝ ըստ կենդանատեսակացն…»): Եվ պատահական չէ, որ արեգակի դիրքի հետ կապված փոփոխությունների ուսումնասիրությունը նա սկսում է մարտ ամսից:

Գարնանային օրահավասարը՝ Արեգ ամսվա Արեգ օրը (մարտի 21-ը), «Ձմեռային քնից հետո» Բնության Վերազարթոնքն ու Փթթումն էր բերում՝ նշանավորելով Նոր տարվա գալուստը (Ամանոր), Արարչության փառաբանումը (Զատեք), երփնատունկ ծառերի ծաղկումը՝ Ծառզարդարը՝ «Երփնագեղ ծիրանածայր ընծիւղքով»: Կենսախինդ այս տոնը նախորդվում էր եկող Բարեբեր օրերի զվարճալի սպասումով՝ Բարի Կենդանության՝ Բարեկենդանի խրախճանքներով ու տոնախմբություններով, Տրնդեզով, երբ Արևի կենարար ճառագայթներն սկսում են ավելի ջերմացնել՝ ազդարարելով ձմռան ավարտն ու գալիք հերթական Վերածնունդը:

Գարնան գալուստը Բույսերի վերընձյուղումն էր՝ սաղարթումը, բողբոջումը ու նոր փթթումի սկիզբն էր ազդարարում: Ուստի՝ դաշտերի դալարաբերությունն ու ծառերի պտղաբերությունն էին փառաբանում Հայորդիք և ուրախ տոնախմբություններով, ծեսերով նշանավորում մեկնարկվող Նոր տարին:

Գարնան հետ սկսվող Նոր տարվա հիշատակումը պահպանվել է Հովնաթանյանների հայտնի տոհմի ներկայացուցիչներից մեկի՝ 18-րդ դարի Հայ բանաստեղծ, նկարիչ Նաղաշ Հակոբի տողերում.

«Այսօր գարուն է, Նոր տարի,
Քեզ գրել եմ հազար բարի,
Դու զարադարած ինձ մոտ արի.
Է՞ր նազ կանես, քեզ ի՞նչ արի»:

Հայաստանի պատմական բոլոր շրջաններում ծիսական համընդհանուր ավանդույթներ ու սովորույթներ կային, որոնց մասին պահպանվել են վկայություններ՝ տարբեր աղբյուրներում:

Հայոց մեջ Նոր Տարվա տոնական մի դրվագի նկարագրությունը՝ Հաճընցիների հուշերից՝ քաղված «Յուշամատեան»-ից՝ ահավասիկ.
«Տղոց համար ամէնէն սիրելի ու սպասուած օրն է Կաղանդը, որ կու գայ նուէրներով, անուշեղէններով ու զուարթ խաղերով ուրախացնել մանուկները: Կաղանդի գիշերը տղաք փողոց ելած տուն տուն կը պտտին եւ երդիքներէն պարանով տոպրակ մը իջեցնելով նուէրներ կը պահանջեն, ապա տուները մտնելով կը սկսին երգել.
«Կաղընտէս, տընտէս, տընտէս»…

Երդիկներից շարոց կախելը, Գոտեկախը, տոնին համապատասխան կերակուրների պատրաստումը, նվերներով, երեխաների խմբերով տնետուն շրջելով ու «Ավետիս»-ներով՝ «տոնական Բարի լուրի հաղորդմամբ» միմյանց շնորհավորանքն ու բարեմաղթանքները՝ «օջախին՝ շենություն, բերքին՝ առատություն» մաղթելը, ծիսահմայական գործողություններին պարտադիր ուղեկցող երգերը դեռևս մինչև վերջին հարյուրամյակը հարատևել էին Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր անկյուններում:

Կաղանդի տոնին շրջելով «Բարի լուրն ավետող» երեխաների համանման մի ավանդույթի նկարագրությունն է մնացել նաև հին Հունաստանից՝ Հոմերոսի մոտ, ինչպես և՝ 19-րդ դարի հույն նկարիչ Նիկոֆորոս Լիտրասի՝ «Կաղանդի երգը» կտավում (1872 թ.):

Նիկիֆորոս Լիտրաս
«Կաղանդի երգ», 1872

«ԲՈՑԱՎԱՌ՝ ԻՆՉՊԵՍ ՊԱՅԾԱՌ ԱՐԵԳ»…

«Եվ կանգնեց Դավիթը նրա դեմ՝
Անսասան, անահ դեմքով վսեմ,
Հայացքով պայծառ ու ժպիտով սեգ,
Բոցավառ, ինչպես պայծառ Արեգ»…

(Ե. Չարենց)

Անհիշելի ժամանակներից ի վեր Մարդկությունը կարևորել է Ազգային ինքնությունն ու այդ ինքնագիտակցությամբ գոյատևել, մարտնչել հանուն իր տեսակի հարատևման:

«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանից՝ որոշ հիշեցումներ (հատկապես նրանց համար, ովքեր կորցրել են «ազգային»-ի ըմբռնումը և, հակահայ դիրքորոշմամբ, Հայաստանի բնակչությունն օտարազգիներով համալրման դրույթներ են արծարծում):

«Ազգաբանություն»՝ պատմություն ազգի, ծննդաբանություն, ճյուղագրումը՝ որդուց-որդի»:
«Ազգակից»՝ նույն ազգից («ի նմին ազգէ»):
«Ազգային՝ իբր հայրենական, և ցեղական»:
«Ազգականությունը՝ «բնութենակից»՝ Ազգի, ցեղի, ազգատոհմի մերձավորությունը»:
«Ազգ, Ազն՝ զարմ և զավակ սերեալ ‘ի միոյ ‘ի նախնեաց. ծնունդք միոյ նահապետի առաջնոյ»:
«Ազգ՝ ցեղ և տոհմ՝ սերեալ ‘ի նմին ազգի ‘ի մասնաւոր ցեղապետէ («Յազգէն Սիւնեաց, յազգէն Արծրունեաց…)»:
«Ազգ՝ Տուն, ազգատոհմ, ծնունդք և սերունդք ‘ի միոյ հաւէ կամ՝ նախահաւէ» (նույն հորից կամ՝ նախահորից՝ նահապետից, Կ.Ա.):
«Ազգ՝ Յաջորդք նոյն տան, սերունդք որդւոց և թոռանց»…
«Ազգածին՝ ծնօղ կամ նահապետ ազգի»:

Հայ ժողովրդի պատմության փոթորկահույզ ժամանակաշրջաններից մեկում՝ 11-րդ դարում ապրած՝ միջնադարյան Հայ մատենագրության ականավոր դեմքերից մեկը՝ Արիստակես Լաստիվերցին, անդրադառնալով «Հայոց Աշխարհում կատարված անցուդարձերին»՝ վաչկատուն խուժադուժ ցեղերի ասպատակություններին, «մեր շրջապատի այլացեղ ազգերից մեզ հասած արհավիրքների մասին», գրում է.
«Օտարածին ազգերը օտարացրին մեզ մեր բնաշխարհից, մեր փառքը փոխվեց ապականության. շունչ իսկ չմնաց մեր մեջ, և կորանք հուսալքումից»…
«Եվ կյանք արծարծող շունչը նվազեց: Երկրի հաստատուն բնակիչները վտարանդիներ դարձան ստամբակ (դժնի, Կ.Ա.) օտարի ձեռքով և պանդխտեցին՝ պանդխտության մեջ նորից ու նորից»…

«Օտարածին՝ ծնեալ յօտարէ, ծնունդ օտարի. օտարազգի. այլազգի. «Յամենայն օտարածնէ, որ ոչ իցէ ‘ի զաւակէ քումմէ», «Տեսանել զորդիս օտարածնաց՝ կոխելով զսահմանս հայրենիս», «Ազգք օտարածնաց օտարացուցին զմեզ ‘ի բնակութենէ մերմէ» (վերոնշյալ բառարանից):

1933 թվականին լույս տեսավ Եղիշե Չարենցի «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուն, ուր ընդգրկված էր նրա «Սասունցի Դավիթ» պոեմը՝ հայտնի հերոսների՝ իր ուրույն մեկնաբանմամբ:
Հայ ազգի հերոսական Ոգին մարմնավորող Քաջազուն Սասունցին Չարենցյան գրչով մեծարվում է պանծալի գնահատմամբ՝ որպես աներեր, արդար, Արեգական, Արևավոր, իր անպարտ հոր սրով կռվող անսասան, հուրհեր Դյուցազուն՝ զորեղ ու սեգ…

Դյուցազնական վեհությամբ հերոսին նա հակադրում է վտանգից սարսափած, հոգու արիությունը կորցրած Ձենով Օհանին՝ ձաղկելով, պարսավելով թշնամուն հնազանդի ստրկամտությունը (իր ազգի անկախության ու ազատության համար չպայքարողին)…
Չարենցի վերոհիշյալ պոեմից՝ խորիմաստ որոշ հատվածներ՝ ստորև…

Մհերը՝ զարմով արևազուն՝
Քառասուն տարի իշխեց Սասուն,
Իբրև այր արդար և դյուցազուն։
Նա պատերազմներ մղեց բազում՝
Թշնամիների հանդեպ հզոր,
Որ խուժում էին անբավ ուժով՝
Տիրելու բարձրիկ երկրին Սասուն,
Բայց մարտերում այդ հզորազոր
Հաղթում է նա մի՛շտ իր սրով սուր։
Որպես այր ռամիկ ու դյուցազուն՝
Նա հուր ձի ուներ, կայծակե սուր,
Բայց ու՛ժը նրա, որ չէր կասում,
Ժողովու՛րդն էր իր բազմաբազում։
Եվ անպա՛րտ էր նա իր սրով սուր
Եվ՝ ժողովրդո՛վ ռամիկ ու սուրբ։

Իշխեց նա այսպես, դյուցազնը մեր
Քառասուն տարի։ -Եվ ահա ծեր
Մազերին նրա, գլխին հուրհեր
Իջավ մառախուղ, ցրտին ձմեռ։
Դարձավ նա զառամ ու ալեհեր,
Եվ կամաց-կամաց դյուցազնին ծեր
Սկսեց պատել, ինչպես գիշեր,
Վիշտ անբուժելի ու մահաբեր։
Չուներ նա ժառանգ աշխարհում դեռ,
Եվ մտորում էր դյուցազնը ծեր։

Մտորում էր նա, դյուցազնը ծեր,
Որ մնալու է Երկիրն անտեր,
Բարձրաբերձ լեռներ, հարուստ հանդեր,
Եվ ոսոխի ու չարի հանդեպ՝
Ռամիկ ժողովուրդ՝ անկար, անգետ։
Մտածում էր նա, դյուցազնը սուրբ,
Որ անցնելու է իր փառքը զուր,
Որ իր երկնահեց երկիրն հզոր
Դառնալու է վաղն հազար ու բյուր
Թշնամիների ավար ու կուր։
Եվ այսպես՝ հասած ծերության դուռ՝
Մտորում էր նա սրտով տխուր,
Եվ իր հետ մեկտեղ, թախիծով հուր,
Ժողովու՛րդն էր ողջ մտորում լուռ։

Կարո՞ղ է սակայն պատահել, որ՝
Որքան էլ լինի ապագան մութ՝
Մնա անժառանգ ու անսերունդ
Երկի՛ր մի ամբողջ ու ժողովուրդ։
Կարո՞ղ է լինել, որ Երկրում լուրթ,
Որքան էլ խավարն իջնի տխուր,
Չբացվի հանկարծ հրաշքով հուր
Գալիքի համար փրկության դուռ։
Եվ ահա՝ մի վառ ու պայծառ օր,
Հրաշքով անհաս ու զորավոր,
Առյուծ-Մհերին մեր ալևոր
Ծնվեց մի մանկիկ Արևավոր։

Ծնվեց մի մանկիկ Արևավոր
Առյուծ-Մհերին իբրև ժառանգ,
Դավիթ անվանեց ծերը նրան,
Փառք տվեց ապա բախտին իրա,
Որ հուշն իր էլ հա´ր երկրի վրա
Պիտի առկայծի ու հուրհուրա։
Եվ նայելով իր մանուկ Դավթին՝
Նա պայծառացավ սրտով կրկին,
Նա ի՛նքն էր կարծես եկել երկիր
Հրաշքով մի սուրբ ու անհնար,
Նա ի՛նքն էր կարծես եկել աշխարհք
Ու հուր-հավիտյան պիտի մնար…

Ձենով-ՕՀանը դարձավ իշխան…
Եվ ՕՀանը, երբ իշխան դարձավ՝
Առյուծ-Մհերի զենքերն հրցայտ,
Նժույգներն այն հուր, սուրը կայծակ
Հավաքեց, լցրեց մի քարանձավ։
Մոռացած նրա փառքը պայծառ՝
Թաքցրեց նրա զենքերն հրցայտ,
Առյուծ-Մհերի սուրը կայծակ
Եվ զորությունը նրա անծայր։
Հավաքեց ապա, տիրեց իսկույն,
Առյուծ-Մհերի ամբավ ոսկուն,
Սրտում ա՛հ հազար, հազար սոսկում՝
Աչքերը չռեց նրա ոսկուն։
Մոռացած նրա համբավն հավետ՝
Նրա վաստակած ոսկուն ցավեց,
Իբրև ոսոխից աշխարհավեր
Միա՛կ փրկություն ու ապավեն։
Իսկ դյուցազն Դավթին, մանկանն հուրհեր
Նա հովիվ կարգեց սարերում մեր,
Որ խաշն արածե ամառ-ձմեռ,
Իսկ գիշերները քնի մի ծեր,
Մի այրի կնոջ խուզում, որ էլ
Մոռանա՛ հավետ, որ դյուցազուն
Իր հայրը ուներ կայծակե սու՛ր,
Հուր նժու՛յգ ուներ, զրահնե՛ր հուր,
Զըրկելով նրան այսպես մի օր
Զենքերից իր քաջ, դյուցազուն հոր։

Գնաց մեր Օհանն, ահով-դողով
Արքայի առջև այն անողոք
Գլուխ խոնարհեց ազգով-ցեղով,
«Քոնն է»,- աղերսեց,- «Երկիր ու հող»,
Ընծայեց նրան ոսկի շողշող,
Գերության հանձնեց Սասունը ողջ։
«Լավ»,- համաձայնեց Մելիքն ահեղ,-
«Ձեր կյանքը»,- ասաց,- «Կխնայե՛մ,
Միայն թե թող գա քո երկնահեռ
Ժողովուրդն ամբողջ, մանուկ ու ծեր,
Եվ անցնի տակով իմ թրի կեռ,
Որ Սասմա երկրում ո՛չ մի մարդ էլ
Չշարժի իմ դեմ զրահ ու զենք»։

Ձենով-Օհանը, իշխանն այն նենգ
Գլուխ խոնարհեց Մելիքին նեռ,
Արձակեց ապա հրաման գոռ,
Որ ժողովուրդը Սասմա ամբողջ
Գա, անցնի նրա փայլատակող
Արնահոտ, դաժան թրի տակով։
Եվ ժողովուրդը Սասմա անկոր՝
Խեղճացած, խոնարհ ու գլխիկոր,
Անցավ Օհանի դժնի կամքով
Մսրամելիքի թրի տակով։
Մելիքը, շողշող զրահ հագին,
Կանգնեց՝ ահռելի ու ահագին,
Եվ ժողովուրդը, մանուկ ու կին,
Անցավ պողպատե թրի տակից։
Բայց հերթը հասավ երբ Դավիթին՝
Չմոտեցա՛վ նա չարի թրին,
«Չե՛մ անցնի,- ասաց կամքով անկոր,-
Մսրամելիքի թրի տակով»։

Եվ եկան Բադին ու Կոզբադին,
Ցնծագին հասան մի օր Սասուն,
Հետները բերին պարկեր բազում,
Որ Սասմա ամբողջ գանձերը ձույլ
Հավաքեն, տանեն։ -Խանդով քսու
Ձենով-Օհանը, իշխանն այդ մեծ,
Հարկահաններին դիմավորեց։
Գնաց նա ապա, անհուն հորից
Հանեց Մհերի գանձը խորին,
Եվ զարմանալի՜ շռայլորեն
Սկսեց չափել, ինչպես ցորեն,
Առյուծ-Մհերի գանձը, որ էլ
Մսրամելիքի ձեռքը զորեղ
Հավիտյան իշխե, թագավորե։
Չկար Մհերի զորքը հո էլ,
Որ ճզմեր նրանց ու տրորեր։

Այդ ժամին մանուկ Դավիթն հուրհեր
Այն պառավ կնոջ աղքատ արտում,
Թռչունների դեմ ելած մարտի,
Ձեռքին մի կանաչ, բարակ բարդի,
Խաղում էր զվարթ ու թռչկոտում։
Պառավը կանչեց մանուկ Դավթին.
«Ո՛վ Դավիթ,- կանչեց,- Քաջի՛ որդի,
Դու ի՞նչ ես ուզում իմ խեղճ արտից.
Ինչքա՜ն տրորես ոսկեհատիկ
Հասկերը այրու կտավատի.
Չե՞ս տեսնում՝ Բադին ու Կոզբադին
Տանում են քո հոր արդար ոսկին.
Ուժ, զորություն է տված բազկիդ,
Գնա՛, ո՜վ Դավիթ, գնա՛ հսկի՝
Չտանեն քո հոր արդար ոսկին»:
«Բայց ո՞վ է տալիս ոսկին իմ հոր
Բադուն, Կոզբադուն»,- զարմանքով խոր
Հարցրեց Դավիթ-դյուցազնը նոր։
«Ձենով-Օհանն է տալիս քո հոր
Գանձերը չարին՝ չարի սովոր»,-
Բարբառեց պառավն հառաչքով խոր։
Եվ գնաց մանուկ Դավիթը, որ
Տերություն անի գանձերին հոր։

Հուշ դարձավ այսպես, կյանքից գնաց
Սասունցի Դավթի զարմը դյուցազն,
Եվ տիրեց անհուն աղետ ու լաց
Լեռներին Սասմա, աշխարհին բարձր,
Եվ ժողովրդին ռամիկ ու պարզ։
Հուշ դարձավ այսպես, դարձավ երազ
Առյուծ-Մհերի զարմը զորեղ,
Եվ դարեր ապա ու տարիներ
Լեռներում Սասմա, Աշխարհում մեր,
Որ ոչ մի դյուցազն էլ չսերեց-
Ձենով-Օհանի զարմը տիրեց…
Տիրեց Օհանի սերունդը մառ
Բազում տարիներ,- ու դարեդար
Հայրենի երկրում ժլատ ու չար,
Անդուլ կեղեքող — ձեռքով շռայլ
Ցրե՜ց մեր երկրի գանձը անծայր
Եվ ինքնությունը մեր ոսկեսար։
Եվ եկան ապա ու շարեշար
Տիրեցին երկրին իշխաններ չար,
Տերեր հայրենի ու զանազան,
Ազատանիներ՝ վարքով գազան,
Եվ նեռ-արքաներ հազարհազար։
Եվ ժողովրդի գլխին ազատ,
Իբրև հովանի մի սրբազան,
Կախվեց տերերի ժանիքը ժանտ-
Ե՛վ խարույկ, և՛ խաչ, և՛ խարազան…
Այսպես Օհանի սերունդը մառ
Տիրեց աշխարհում երկա՛ր, երկա՛ր,
Մինչև օրն եկավ՝ և դեմքով վառ
Ելավ քարայրից Մհերն արդար,
Եվ բերեց զարմին Օհանի չար
Անկում վերջնական և մահ անճառ։

Օ՜, անմահ Մհեր, քանի՜ դու դար
Պիտի մնայիր այրում խավար,
Մինչև աշխարհում քո օրը գար
Եվ ելնեիր դու՝ Արևավառ՝
Համա՛յն աշխարհի զարմերին չար
Բերելու անկում և մահ արդար…

ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ
ԿԱՄ՝ «ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԻՆ ՕՐԵՐԸ» (ՄԱՍ Դ)

Ազգովի նշվող՝ հախուռն ու զվարթ խրախճանքներով լի տոն էր Բարեկենդանը՝ արթնացող, վերստին Պտղաբերության պատրաստվող Բնությանն ուրախ դիմավորելու խորհրդով:

Հայոց տոնակատարություններից, ուխտագնացություններից անբաժան էին ծիսական պարերը, մրցախաղերը՝ կոխը՝ նվագակցությամբ ուղեկցվող գոտեմարտը, բազկամարտը, հեծյալ զինախաղերը՝ հեծելախաղերը, աքլորակռիվը…
Երգով ու պարով, ընդհանուր խնջույքով «ձմեռը ճամփող» Բարեկենդանի օրերն ավանդական կանոններով կենցաղից տարբերվող տոնախմբություններով ու ծեսերով էին անցնում, հնարամիտ կատակներով, լարախաղացներով, ոտնացուպերով քայլող կերպարներով, դիմակավորված-կերպարանափոխված մասնակիցներով ներկայացումներով ու գլխիվայր շրջված սովորույթներով, ինչպես «Աբեղաթողի ծեսն» էր…

Ջավախքում, Արցախում, Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում Բարեկենդանի օրերին տեղի էին ունենում զանազան խաղեր, պարեր, մրցումներ, ձիարշավներ, դիմակավորված թատերականացված տեսարանների ցուցադրումներ, դիմակներով կերպարանափոխված անձանց մասնակցությամբ գործողություններ, Ղեյնոբաներ, Վարդանանց տոնի հետ կապված երթեր…

Լեռնային Կիլիկիայում՝ Ադանայի նահանգի Մարաշի գավառում՝ Հաճնում անցկացվող տոնական օրերի նկարագրությունները կան «Յուշամատեան»-ում: Ծանոթանանք.

«Բարեկենդանը Հայոց ամէնէն ուրախ եւ ամէնէն սիրուած տօներէն է, կը տեւէ շաբաթ մը կամ տասը օր, կը յաջորդէ Ս. Սարգիսին եւ կ’աւարտի Մեծ պահքին: Հաճնոյ բարեկենդանեան նկարագրութիւնները ցոյց կու տան, որ «Բայկինտօնք»ը (Հաճնոյ գաւառաբարբառով՝ Բարեկենդան) Հաճնոյ Հայոց ամենաուրախ եւ համաժողովրդական տօներէն է:
Աւելին, տօնակատարութեան առանցքը կազմող՝ խաղերը, պարերը, խնճոյքները, զուարճանքները, տանիքներու վրայ կազմակերպուող մրցախաղերը, անմիջական զուգահեռներ կը բերեն Հայոց աւանդական Բարեկենդանին հետ:
Խաղերու եւ զուարճութիւններու շաբաթ մը յիրաւի, որ Հաճնոյ Հայութիւնը կը նշէ համընդհանուր խանդավառութեամբ: Կարեւոր է նկատել, որ տօնին հիմնական գաղափարը կը յանգի կեանքի առօրեայ յարաբերութիւններու եւ արժէքներու ժամանակաւոր, աւելի ճիշդ՝ խորդհրդանշական փոփոխութեան. ժուժկալութիւնը կը փոխարինուի զեխութեամբ, հնազանդութիւնը՝ անհնազանդութեամբ, զսպուածութիւնը՝ անկաշկանդութեամբ եւ ազատութեամբ, աշխատանքը՝ անգործութեամբ եւլն:
Օրինակ, կրտսերներ աւագներու հետ անկաշկանդ կը կատակեն, կը զուարճանան, երիտասարդ տղաք եւ աղջիկներ իրարու հետ ազատօրէն կը շփուին, նոյնպէս երիտասարդ կիներ եւ աղջիկներ ընտանիքի երէց անդամներուն եւ տղամարդոց ներկայութեամբ աշխուժօրէն կը մասնակցին հանդիսութիւններուն:
Այս երեւոյթները ո’չ միայն ընդունուած չէին այդ ժամանակներու Հաճնոյ առօրեայ կեանքին մէջ, այլեւ կը հակադրուէին իշխող աւանդական բարքերուն: Մինչդեռ տօնին ամբողջ ընթացակարգը տակնուվրայ կ’ընէ ընկերային կեանքին կամ ընտանիքին մէջ գործող իրական յարաբերութիւնները:

Բարեկենդանի անբաժան ուղեկիցներն են ընդհանրական խաղերը, երգն ու պարը, որոնք յաւելեալ զուարթութիւն կը հաղորդեն տօնին:
«Շաբաթ մը ամբողջ Հաճնի Հայութիւնը տղայական եւ մանկական ոգիով կը լեցուէր,- կը պատմէ Հաճնոյ տօներուն մասին ականատես հեղինակը,- տանիքներուն վրայ տարիքոտ մարդիկ, կիներ, հարսեր, աղջիկներ եւ տղաք խումբ խումբ տարբեր խաղերով կը զբօսնէին, եւ ժողովուրդը մեծ հաճոյքով կը դիտէր զանոնք»:
Խաղերը տեղի կ’ունենան բակերուն մէջ, տանիքներուն վրայ եւ կը շարունակուին մինչեւ ուշ գիշեր: Տղաք անարգել տանիքէ տանիք կը ցատկեն ու կը զուարճացնեն ընտանիքները: Առաւել տարածուած են՝ «էշի պուլտու», «գօչգօչա», «թույինը», «չօթուրում էշէք», «ալայինը», «մէտիկ», «տիկանօկ» անուններով յայտնի զուարճախաղերը: Նշուած անուններէն կարելի է եզրակացնել, որ անոնք հայաբնակ շատ մը գաւառներու մէջ տօնին ուղեկցող ընդհանրական խաղերէն են, միայն թէ փոփոխուած անուններով եւ տեղական տարբերակներով:

Անցնինք ուտեստներու նկարագրութեան, որուն ընդհանրապէս մեծ կարեւորութիւն կը տրուի:
Տօնին ընդառաջ մառաններէն դուրս կը բերուին ձմրան համար պատրաստուած բոլոր մթերքները. կը պատրաստուին միսով եւ իւղով կերակուրներ, տեսակ տեսակ անուշեղէններ:
Նաեւ իւրաքանչիւր ընտանիք, ըստ կարողութեան, կենդանի մը կը մորթէ, առհասարակ խնճոյքի սեղանները առատ եւ ճոխ կ’ըլլան: Ընդունուած սովորութիւն է նաեւ տօնական ուտեստներէն բաժնել դրացիներուն, յատկապէս չունեւոր ընտանիքներուն:

Խնճոյքները, զուարճութիւնները, կատակները իրենց բարձրակէտին կը հասնին Բարեկենդանի վերջին օրը:
Պարտադիր պէտք է սպառին բոլոր մսեղէն, իւղեղէն, կաթնեղէն ուտեստները, քանի որ յաջորդ օրն այլեւս Մեծ պահք է, որու ընթացքին արգիլուած է կենդանական ծագման ուտելիքներով սնուիլ: Բարեկենդանին այնքան շատ կ’ուտեն, որ այդ օրերու համար կ’ըսեն.

Բայկինտօնք, խնտոնք, խնտոնք,
Էշ մը ունանք, գինիցոնք, կիյօնք,
Վողը իլոնք, կըլկըլտիցոնք:

Աշխարհաբար՝

Բարեկենդան, ուրախացանք, ուրախացանք,
Էշ մը ունէինք, գերցանք, կ’երանք,
Վաղը (յաջորդ օրը) ելանք, փափաքեցանք (կարօտը քաշեցինք)»:

Շարունակելի…