«ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ»
ԿԱՄ՝
«ՋՈՒՐՆ ՈՒ ԾԱՂԻԿ ԱՍՏՂՈՒՆՔ ԴՆԵՆՔ»…
«Օխտն աղբյուրից ջուր է առել
Կույս սափորով, լուռ ու մունջ,
Օխտը ծաղկից ծաղիկ քաղել,
Կապել սիրո ծաղկեփունջ։
Ջուրն ու ծաղիկ աստղունք դըրել,
Խընդիրք արել աստղերին,
Փափագ սըրտով խընդիրք արել՝
Բարի ժըպտան իր սերին»…
(«Համբարձման գիշեր», Հ. Թումանյանի «Անուշի» նախերգանքից)
Յուրաքանչյուր Գարնան գալուստով Բնության՝ Երկրի վրա ծավալված Վերազարթոնքն է ազդարարվում:
«Ի վեհից վարսիցն Արփենից»՝ Արեգակի «կարմրերփեան» վարսերից՝ ծիրանափայլ ճառագայթներից՝ «երփնունակ» ծաղկունքն է փթթում՝ կանխորոշելով ապագայի «պտուղն ի ճղին»:
Բնության զարմանահրաշ բարիքներից օգտվող Մարդը, բնականաբար, պիտի փառաբաներ այդ Պարգևը, որն իր ուտելի խոտաբույսերով, մեղրատու բույսերով նաև լավագույն բժշկարանն էր (և՝ է)…
Նորաբողբոջ դալարագեղ Ոստերն ու անուշաբույր զանազան Ծաղիկները, որպես «Բարունակ»՝ Երախայրիք, նվիրաբերվում էին Դիցերին՝ Բնության Արարիչ Ուժերի «մարմնացումներին» (խորհրդանիշներին), ի նշան երախտագիտության ու նրանց կողմից ցուցաբերված հովանավորության ակնկալիքի…
Հերթական «Նոր Տարվա»՝ «Նոր Գարնան» փառաբանման տոնակատարությանը հաջորդում էին Բնության ռիթմով թելադրված՝ տարեկան մյուս տոները՝ Ծաղկազարդը, հետո՝ «Աստղի ծագումով»՝ Վեր բարձրանալով՝ Ամբառնալով՝ Համբարձումով (Ելաստղով)՝ տաք օրերի գալուստը, հետևաբար նաև՝ Ծաղկունքի փթթումը…
Ծեսերն ու տոներն, անշուշտ, ուղեկցվում էին տվյալ տոնի բնույթին համահունչ ծիսակատարություններով, ծիսական պարերով:
Ծիսական պարերի յուրաքանչյուր շարժումը, քայլերն ու ցատկերն իրենց իմաստն ունեին:
Համբարձումը՝ Աստղի Վերելքը նշանավորող տոնին «Վերվերիներն» էին պարվում՝ իրենց ցատկերով վերելքն ու աճը, Բնության փթթումը խորհրդանշելով:
Կենսատու Ջրի ու Ծաղկանց այս տոնին Ճակատագրի գուշակման՝ «Վիճակ հանելու» ծեսն էր կատարվում (ուստի հաճախ տոնը պարզապես «Վիճակ» էր կոչվում)…
Յոթ հոգանոց խմբերով երիտասարդ աղջիկները՝ լռելյայն, յոթ տեսակի ծաղիկներ ու տերևներ, յոթ աղբյուրից յոթ բուռ ջուր, հոսող առվակից՝ յոթ տեսակի քար էին լցնում փարչի մեջ, այնուհետև երգելով՝ ծաղկեպսակներ հյուսում:
Գուշակություններից առաջ, նախորդող հրաշալից գիշերվա ընթացքում «Աստղունքի էին դնում»՝ Աստղերի Ցոլքի ներքո էին թողնում բաց փարչը՝ «Երկնային մոգական զորությամբ» լիցքավորման նպատակով…
Վաղ առավոտյան, հիվանդություններից ձերբազատվելու և զորանալու ակնկալիքով, կանայք գաղտնի լոգանգ էին ընդունում գետում…
Հ. Թումանյանի «Անուշ»-ից որոշ մեջբերումներ՝ հիշյալ տոնի պատկերավոր նկարագրությամբ՝
«Կըժերն ուսած՝ թըռվըռալով
Ջուրն են իջնում աղջիկներ,
Խընդում իրար ուսի տալով,
Երգը զընգում սարն ի վեր։
-Ամպի տակից ջուր է գալի,
Դոշ է տալի, փըրփըրում.
Էն ո՞ւմ յարն է նըստած լալի
Հոնգուր-հոնգուր էն սարում։
———
Ա՜յ պաղ ջըրեր, զուլալ ջըրեր,
Որ գալիս եք սարերից,
Գալիս՝ անցնում հանդ ու չոլեր,
Յարս էլ խըմե՞ց էդ ջըրից։
Եկավ Համբարձում՝
Ծաղկով զարդարված,
Մեր բախտին հարցում.
— Ո՞վ է մեզ գըրված։
— Ա՛յ ջան տղա, չոբա՛ն տղա, ո՞ւմն ես դու։
— Աստված գիտի, աշխարհ գիտի՝ ի՛մն ես դու։
Դե հանի՛ր, աղջի՛,
Վիճակն ի բարին,
Երգերով գովենք
Էն իգիթ յարին։
— Բեղը ծիլ-ծիլ, բոյը թիլ-թիլ էն յարի,
Ի՜նչ դարդ ունեմ, քանի նա կա աշխարհի։
Համբարձում, յա՛յլա,
Յա՛յլա ջան, յա՛յլա,
Հուր սըրտեր, յա՛յլա։
Յա՛յլա ջան, յա՛յլա։
Թընդում են երգեր, խընդում են սըրտեր,
Ու շուրջ բոլորած վիճակ են հանում.
Ելնում է մեկին իր երազն ու սեր,
Մյուսի մուրազը սըրտումն է մընում։
———
Պըտույտ է տալիս վիճակը նորից՝
Քուշուշքը գըլխին ծաղիկ Ծաղկամեր,
Թընդում «ջան գյուլում» մատաղ սըրտերից,
Հետը գըվգըվում էն ծաղկոտ սարեր»։
Աստղի Ամբարձմամբ ազդարարվող՝ Փթթող Ծաղկունքի կարևորությունն ըմբռնելու համար հիշեցնենք, որ ծաղիկները, բույսերը՝ իրենց քիմիական տարբեր բաղադրությունների շնորհիվ, Հայոց հնագույն «դեղատան» անհրաժեշտ բաղկացուցիչներն էին նաև:
Հայկական Լեռնաշխարհի բուսաշխարհն՝ իր հարուստ բազմազանությամբ, բնական բուժամիջոցների անհատնում շտեմարան էր, որը հրաշալիորեն օգտագործվում էր Քրմերի կողմից՝ բժշկության նպատակով:
Միջնադարից մեզ հասած ձեռագիր նկարազարդ բժշկարաններն՝ իրենց բարդ դեղատոմսերով, վաղնջական ժամանակներից ի վեր կիրառվող բժշկագիտության վառ ապացույցն են:
12-րդ դարից՝ Մխիթար Հերացու՝ «Ջերմանց մխիթարություն», 15-րդ դարից՝ Ամիրդովլաթ Ամասիացու՝ «Ուսումն բժշկութեան», «Անգիտաց՝ անպէտ» և այլ ձեռագիր բժշկարանների բարդ դեղատոմսերում բույսերից բացի նաև կենդանական ու անօրգանական բաղադրիչներ կան (ինչպես կաքավի լյարդը, կղբու ձուն, հայկավը)…
Բույսերի, ծաղիկների թուրմը, եթերայուղերը, խեժերը զանազան հիվանդությունների՝ ջերմության, բորբոքման, ուռուցքների դեմ էին կիրառվում (ծաղիկների, տերևների թուրմը խմելով, վերքին դնելով սպիացնելով…), նաև՝ օրգանիզմի դիմադրողականության բարձրացման նպատակով (ուրց, գնարբուկ, երիցուկ, ավելուկ, անանուխ, արևքուրիկ)…
Ջերմերի ժամանակ, օրինակ, օգտագործվում էին վարդի, մանուշակի, ջրաշուշանի ու քաֆուրի ձեթը։
«Համբարձումի» տոնակատարության նկարագրություններն են պահպանվել՝ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջանների բնակիչների վկայությամբ (քրիստոնեության տարածումից հետո Հայերը պահպանեցին իրենց վաղեմի կենսախինդ որոշ տոները՝ նոր կրոնի գաղափարախոսությամբ փոքր-ինչ փոփոխված):
«Բալուի գիւղերուն մէջ սովորութիւն է, որ Համբարձման օրը, որ կը համապատասխանէ հինգշաբթիի մը, երկսեռ բազմութիւնը առաւօտեան իսկ հաւաքուի բնակավայրին մօտակայ ընդարձակ տեղ մը, ուր ծայր կ՝առնէ նաեւ տօնական այս օրուան յատուկ ուրախութիւններն ու խաղերը։
Հաւաւ գիւղին մէջ Համբարձման շաբթուան կիրակին յատուկ նշանակութիւն մը կ՝առնէ։
Գիւղին մէջ պատարագ տեղի չունենար, այլ բոլոր հաւատացեալները կ՝ուղղուին մօտակայ Քաղցրահայեաց Ս. Աստուածածին վանքը. այս յատուկ օրը այստեղ կու գան նաեւ ամբողջ Բալուի տարածքէն հայեր։
Կէսօրուայ մօտ բոլոր այս հաւատացեալները կը խմբուին վանքին շրջակայ անտառին մէջ, ուր իւրաքանչիւր խումբ կը պատրաստէ օրուան ճաշը, որ ընդհանրապէս կ՝ըլլայ պուլղուրի եղինձ (փիլաւ):
Այս տօնը տեղի կ՝ունենայ գարնան վերջաւորութեան։
Անոր կը տրուի նաեւ Վիճակի օր անուանումը եւ այս պարագան աւելի շատ կը վերաբերի դեռատի աղջիկներուն։
Այսպէս, Համբարձման հինգշաբթիէն մէկ օր առաջ գիւղէն եօթ անչափահաս աղջիկներ (ընդհանրապէս 13-14 տարեկան) կուժեր բռնած կ՝երթան եօթ տարբեր աղբիւրներէ ջուր կը լեցնեն եւ այս կուժերուն մէջ կը դնեն եօթ տարբեր ծաղիկներու փունջեր։
Անմիջապէս կու գան եկեղեցի, ուր կ՝օրհնուին իրենց հետ բերած ջուրն ու ծաղիկները։
Ապա կը սկսին զանոնք բաժնել գիւղի տուներուն, ուր մարդիկ ջուրը կը լեցնեն խնոցիին մէջ՝ հարուելիք մածունին հետ միասին, որպէսզի իրենց կաթն ու իւղը անսպառ ըլլան։
Իսկ ծաղիկները կը կերցնեն կաթնտու անասուններուն եւ լծկան եզերուն՝ անոնցմէ յաւելեալ պարարտութիւն յուսալով։
Յաջորդ առտու կանուխ, այսինքն Համբարձման հինգշաբթին, նոյն եօթ աղջիկները, իրենց հետ նաեւ հինգ ուրիշ աղջիկներ, կը հաւաքուին սենեակի մը մէջ ու կը սկսին վիճակ ձգել՝ ճշդելու համար թէ իրենցմէ ամէն մէկը ինչ դերեր պիտի ստանձնէ նոյն օրը կատարուելիք խաղին մէջ։
Դերերը հետեւեալներն են. հարս, հարսի հետ պարող, տափ զարնող, երգող, նուէրներ հաւաքող։
Ասկէ ետք խումբը ներկայ կ՝ըլլայ եկեղեցական արարողութեան ու յետոյ այս 12 աղջիկները կ՝այցելեն զանազան տուներ, ուր կը պարեն, կ՝երգեն Համբարձումի այս տօնին յատուկ երգեր, իսկ տնեցիներն ալ իրենց կը բաժնեն նուէրներ, ինչպէս իւղ, հաւկիթ, աղ, պլղուր, եւ այլն։
Աղջիկները իրենց նուէրներով բեռնաւորուած կը վերադառնան իրենց սենեակը եւ հոն կը պատրաստեն կէսօրուան ճաշը, որուն կը հրաւիրեն քահանան, տիրացուները ու գիւղին չքաւորները։ Մնացեալ նուէրները նոյնպէս կը բաշխուին աղքատ ընտանիքներուն։
Մեսրոպ Կռայեան դիտել կու տայ որ Բալու քաղաքին Համբարձման տօնակատարութիւնը գիւղերէն քիչ մը կը տարբերի։
Այսպէս, առաւօտեայ եկեղեցական արարողութենէն ետք, երիտասարդներ կ՝ուղղուին այգիները, գետեզերքը կամ տուներուն տանիքները, ուր ծայր կ՝առնէ խրախճանքը։ Աւելի տարեցներ իրարու տուներ այցելութեան կ՝երթան։ Բոլոր պարագաներուն ալ գինին եւ օղին առատ կը հոսի տօնական այս օրը։
Բալու քաղաքին մէջ կը գործէ նաեւ «վիճակի» այլ տարբերակ մը։ Այս անգամ եօթ պարմանուհիները իրենց բերած եօթ տարբեր աղբիւրներու ջուրն ու եօթ տարբեր ծաղիկները կը լեցնեն լայն բերանով սափորի մը մէջ ու կը հաւաքուին իրենցմէ մէկուն տունը։ Կը զուարճանան, կ՝երգեն, կը ճաշեն, ապա աւելի փոքրիկ աղջկայ մը կը թելադրեն իրենց համար վիճակ քաշել։ Սափորին մէջ պարմանուհիները արդէն նետած կ՝ըլլան իրենց պատկանող անձնական մէկական իրեր, ինչպէս օղ, մատանի, փոքր բանալի, կոճակ, եւայլն։
Կը սկսին միասնաբար երգել «Վիճակի երգ»-էն կամ ասոր նման այլ երգերէ տուն մը, որ իր մէջ կը բովանդակէ լուր մը, գուշակութիւն՝ չար կամ բարի։ Աղջնակը կը քաշէ վիճակը։ Զատուած իրին տիրոջ կը վերաբերի նաեւ երգուած տունին գուշակութիւնը:
Մեջբերումը՝ «Յուշամատեան»-ից՝ «Բալուի տօները»…
Տարբեր տոների առիթով՝ «Սարի լանջին, ժայռի տակ» բխող սառնորակ (և մյուս) Աղբյուրների Ջրի բուժիչ, կազդուրիչ հատկութան մասին ևս բազմաթիվ վկայություններ ունենք:
«Բալուի գիւղերուն մէջ, կէս գիշերին, տան մեծը՝ իր տղաքը առնելով, կ՝ուղղուի դէպի գիւղին աղբիւրը։ Այստեղ իրենց հետ կը բերուին արջառներուն համար պատրաստուած Կաղանդի հացեր, որոնց կու տրուի անասուններուն կճղակներուն ձեւը։
Այլ հացեր նմանցուած են երկրագործական, արհեստի կամ տնային աշխատանքներու վերաբերող գործիքներու (խոփ, կկոց, ուրագ, սղոց, մատնոց, մկրատ)։
Աւանդութիւն է, որ գիւղացի տղամարդիկը Կաղանդի այդ գիշերը հաւաքուին աղբիւրին շուրջ, ամբողջովին մերկանան, մտնեն հոսող սառ ջուրին մէջ ու լոգնան։
Իրենց հետ կը թրջեն նաեւ արջառներուն ու իրենց յատկացուած վերոնշեալ խմորեղէնները, որոնք զետեղուած կ՝ըլլան մեծ մաղերու մէջ։
Կը վերադառնան տուն, արջառները կը սկսին ուտել իրենց բաժինը, մինչ գիւղացիներն ալ՝ իրենցը»…
«Չափահասներուն համար տօնական խրախճանքը ծայր կ՝առնէ Նոր տարուան երեկոյեան, իսկ կէս գիշերին, գիւղերուն մէջ (օրինակ Բազմաշէն, Դատեմ, Բարջանճ) սովորութիւն է աղբիւր երթալ եւ Նոր տարուայ ջուրը կուժերու մէջ լեցուած՝ բերել տուն։
Այսպէս, ամբողջ գիւղի երկսեռ երիտասարդութիւնը կը թափուի փողոցներուն մէջ ու երգելով կ՝ուղղուին դէպի գիւղին աղբիւրները։
Ոմանք նոյնիսկ այդ ցուրտ օդին աղբիւրներու աւազաններուն մէջ լոգանք կ՝առնեն, քանի որ, ըստ տեղական աւանդութեան, այդ օրը ջուրերը կախարդիչ յատկութիւն կ՝ունենան եւ անհատը կրնան բժշկել ֆիզիքական զանազան ցաւերէ։
Ասիկա նաեւ կը համարուի աղբիւրներու ոգիներէն Նոր տարուան համար բարի մաղթանքներ խնդրելու արարողութիւն մը։
Այսպէս, գիւղացիներ, յատկապէս աղջիկները, այդ օրը աղբիւրի ակին ու գուռին վրայ, ինչպէս նաեւ ասոնց բոլորտիքը կը ցանեն ցորենի, գարիի, սիսեռի հատիկներ, նոր ծննդաբերած կովու կամ ոչխարի առաջին կաթով պատրաստուած պանիր (տեղական բարբառով՝ խեր), բամպակի կուտ, ոլոռն եւ պայտ (նալ)։
Անոնք նաեւ աղբիւրին ուղղուած եւ զանազան գիւղերու մէջ կրկնուող խօսքեր ունին.
Տա՛նք քեզի ցորեն ու գարի,
Տու՛ր մեզի հազար բարի,
Բարո՛վ եկար դուն Նոր տարի:
Կամ՝
Աղբի՛ր, աղբի՛ր, ա՛ռ քեզ հաց, պահէ՛ մեր դուռը միշտ բաց։
Ա՛ռ քեզի նալ, տուր ինծի մալ (հարստութիւն)։
Աղբի՛ր, ա՛ռ քեզի խեր, տու՛ր վուս սեր։
Ա՛ռ քեզի կուտ, տովլաթովդ (հարստութեամբդ) մեր տու՛նը մուտ։
Կաթնաղբի՛ր, քեզի բերեմ քուշնա (քիսամ), օր կովուս կաթն անուշնա։
Ակիդ խերուն, սահքին սիրուն, անուշ ջուր, մուրազս տու՛ր, ինծի սիրուն մանչ մի տու՛ր։
Ակիդ խերուն, սահքին սիրուն, անու՛շ ջուր, մուրազս տու՛ր, սրտիս սիրածն ինծի՛ տուր։
Իսկ դողէ ու տենդէ տառապողներ նոյնպէս ակին ջուրին մէջ երեք անգամ կը սուզուին ու ամէն անգամ կ՝ըսեն.
«Ա՛ռ իմ փող, տա՛ր իմ դող»։
Ուրիշ հիւանդներու ալ կը բարձրացնեն աղբիւրին կողքի ծառը, որ ընդհանրապէս կ՝ըլլայ թթենի։ Հագուած միայն շապիկ ու վարտիք, ծառ բարձրացողը ճիւղ մը պէտք է բռնէ ու ըսէ.
«Թութ կը թօթուեմ, ո՞վ կ՝ուտէ»։
«Այս զէմփերուն (զամփար, զըմփըր, տեղական բարբառով՝ սառ) թութ կ՝ըլլի՞» (կամ՝ «Ծօ՛ խենթ, ձմեռ վախտը թութ կ՝ըլլի՞»), — կը պատասխանեն վարինները։
«Ինչո՞ւ, դող կ՝ըլլի ու թութ չըլլի՞ր (կամ՝ «Թութը թօթուեմ, դողը թօթուեմ»),- կը ձայնէ հիւանդը։
Ապա երեք անգամ ճիւղը կը ցնցէ ու վար կ՝իջնէ ծառէն, համոզուած ըլլալով, որ դողը պիտի կտրուի։
Նոր տարուայ այդ իրիկունը սովորութիւն է նաեւ, որ գիւղացիներ իրենց հետ աղբիւր բերեն բկեղներ (բլիթ), որոնք օղակաձեւ շինուած հացեր են։
Նախ կը թաթխեն զանոնք աղբիւրին ջուրին մէջ, ապա տուն կը դառնան ու բկեղները կը կերցնեն ախոռի ու գոմի անասուններուն՝ անոնց բեղմնաւորութիւն շնորհելու յոյսով» (մեջբերումը՝ «Յուշամատեան»ից)։
Հին Աշխարհում բոլոր աղբյուրները «սուրբ» էին համարվում:
Ինչպես 1-ին դարում ապրած հռոմեացի բանաստեղծ Վերգիլիոսն է իր «Էնեական»-ում հիշեցնում՜ «Չկա մի աղբյուր, որ սրբազան չլինի»…
Խոյլիպապայի Աղբյուրի, Լուսաղբյուրի վերաբերյալ «Յուշամատեան»-ում կարդում ենք՝
«Գիւղին հիւսիս-արեւմտեան կողմը անտառապատ լեռ մը կը բարձրանար, որուն անունը Խոյլիպապա կամ Քոլիպապա էր։
Ըստ առասպելին, լեռնանունը բխած էր Խոյէն եկած ճգնաւորի մը անունէն։
Պարսկերէնէ «Խոյէն երէց» թարգմանութեամբ, «Խոյլի պապա» կապուած էր այն մարդուն հետ, որ ապրած էր լերան գագաթը գտնուող ժայռախորշի մը մէջ։
Ճգնաւորի խուցին մօտ, բուժիչ ջուրերով աղբիւր մը կար, զոր հիւանդները սրբազան կը նկատէին եւ որուն ջուրով կը լուային մարմնի ցաւած տեղերը։
Աղբիւրին շրջակայ ծառերը նոյնպէս սրբազան կը համարուէին. զանոնք կտրելը երէցը պիտի դառնացնէր եւ փայտահատները հետեւանքները պիտի կրէին։
Խամուրի լեռնաշղթան ծայր կ՚առնէր Խոյլիպապա լեռնէն ու կ՚երկարէր հարաւ-արեւմուտքէն դէպի հիւսիս-արեւելք։
Անոր կատարին նշանակալից առարկայ մը կար, որ, ըստ երեւոյթին, իմաստունի մը կամ սուրբ մարդու մը դամբանն էր։
Լինչ դիտել տուած է, որ մարդկային ոսկորի մը նմանող անոր տապանաքարը կրնար դասաւորուած ըլլալ հսկայի մը մնացորդները ընդունելու համար։
Լիւսաղբիւր (Ս. Դանիէլի վանք)
Կոփի Ս. Դանիէլի վանքի մօտերը Լիւսաղբիւրը կը բխէր։
Հիւանդները կ՚օգտուէին անոր ջուրերէն իրենց աչքերը լուալու համար, իսկ առողջ մարդիկ ջուրը կը սփռէին մարմնին վրայ՝ հիւանդութիւններ կանխելու նպատակով։
Փաստօրէն, Լիւսաղբիւր անունով քանի մը աղբիւր կար կանգուն կամ աւեր վանքերու մօտ։
Ըստ առասպելին, կոյր մարդ մը իր աչքին լոյսը վերագտած էր աղբիւրի ջուրով աչքերը լուալէ ետք։ Այստեղէն ծագում առած էր «Լուսաղբիւր» անունը։
Ուրիշ աղբիւրներ ալ Կաթնաղբիւր եւ Շաքարաղբիւր անունները կը կրէին։
Սասունի մերձակայ քազային մէջ, Սուրբ Աղբերիկ (Աղբերկավանք) վանքը նոյնպէս Պուլանըխի հայերու ուխտագնացութեան վայր մըն էր, որուն անունը «աղբիւր + իկ» բառի ածանցում մըն էր, եւ կը բխէր մօտակայ աղբիւրէ մը, որ իբրեւ թէ բուժական յատկութիւններ ունէր»։
«Յոթնջուր» («Յոթնաղբյուր») անունով գյուղ կա Արևմտյան Հայաստանում՝ Բիթլիսի նահանգում, (Արածանիի միջին հոսանքի շրջանում), Մուշի գավառի Վերին Բուլանըղի գավառակում, ուր 20-րդ դարի սկզբին 105 տուն Հայ կար, որոնց մեծ մասը ցեղասպանության զոհ դարձավ, հրաշքով հազվադեպ փրկվածները տարագրվեցին զանազան վայրեր:
«Յուշամատեան»-ի «Քարտէսներ. Պիթլիսի/Բաղէշի վիլայէթ |Պուլանըխի քազա|»-ի էջերում հիշատակվում է «Յոթնջուրը».
«Եօթնջուր (Ոտնչոր)
Գիւղին անունը Եօթնջուրի («Եօթը աղբիւրներ») բարբառային աղաւաղուած տարբերակ մըն է։
Այս աղբիւրները կը բխէին գիւղի հարաւ-արեւելեան թաղամասին մէջ։
Տեղացիները սրբազան կը համարէին եօթը աղբիւրները։ Հիւանդները անոնց ջուրէն կ՚օգտուէին, կարծելով որ անոնք կը բուժէին ջերմն ու այլ ախտեր»։
Ծաղիկների ու նրանցով հյուսված ծաղկեպսակի, Սրբազան Աղբյուրների՝ հազարամյակների խորքից եկող խորհրդի մասին երկար կարելի է գրել…
Նշենք միայն, որ Հայկական Լեռնաշխարհում ու շատ այլ վայրերում բազմաթիվ ուխտատեղիներ ու սրբավայրեր են մինչ օրս «Աղբյուրի» հետ կապվում:
Որպես հին ավանդույթների արձագանք ու ազգային հավատալիքների շարունակում՝ Երևանում, Հանրապետության Հրապարակում ունենք «Յոթնաղբյուր» ցայտաղբյուրը…
«Համբարձման գիշեր, էն դյութիչ գիշեր,
Կա հըրաշալի, երջանիկ վայրկյան.
Բացվում են ոսկի երկընքի դըռներ,
Ներքև պապանձվում, լըռում ամեն բան,
Ու աստվածային անհաս խորհըրդով
Լըցվում բովանդակ Նըրա սուրբ գըթով։
Էն վեհ վայրկենին չըքնաղ գիշերի՝
Երկընքի անհո՜ւն, հեռու խորքերից,
Անմուրազ մեռած սիրահարների
Աստղերը թըռած իրար են գալիս,
Գալի՜ս՝ կարոտով մի հեղ համբուրվում
Աշխարհքից հեռո՜ւ, լազուր կամարում»…
