«ՍԻՐՈՒՆ՝ ԻՆՉՊԵՍ ԱՐՏԱՄԵՏԻ ԽՆՁՈՐԸ»…
Գեղատեսիլ Վանն իր շրջակայքի առասպելաշունչ բնաշխարհով առանձնահատուկ տեղ ու դեր ունի Հայոց բազմահազարամյա պատմության մեջ՝ իր նյութական ու հոգևոր մշակութային՝ աննկարագրելիորեն հարուստ շերտով՝ Փոքր Մհերի, Արա Գեղեցիկի ու Շամիրամի շուրջ հյուսված պատմություններից մինչև 1915-ի Ինքնապաշտպանության հերոսական էջերով…
Վանի ժայռափոր արձանագրություններից, «Մհերի Դռնից» ոչ հեռու նաև Լեզք գյուղն է՝ իր հնագույն տաճարով, ուր, համաձայն վաղեմի ավանդության, գերբնական ուժերով օժտված «Յարալեզ» շներն Արայի դին էին վերակենդանացրել լիզելով:
Հետագայում այս տաճարի տեղում «Ամենափրկիչ» եկեղեցին է կառուցվել:
Եվ, ինչպես Վանեցիներն իրենց հուշերում են պատմում, Զատիկից երկու շաբաթ հետո Վանում Լեզքի փառատոնն էր տոնվում, որի ընթացքում կատարվող վիճակահանությունը Համբարձման տոնի սովորույթներին էին նման:
Առասպելական պատումներով պարուրված ժայռերից, սրբազան ծառերից բացի՝
«Այստեղ կար ծառ մը, որուն տակէն կը ժայթքէր հրաշագործ աղբիւր մը։ Եղիշեանի վկայութեամբ, աղբիւրին ջուրը դարմանած էր եղբօր երեսի վէրքը:
Հոս դարմանուելու կու գային մինչեւ իսկ հեռաւոր Խարբերդէն, թաց լաթով մը սրբելով իրենց երեսի վէրքը»։ (Մեջբերումը և որոշ լուսանկարներ՝ «Հուշամատյանի»՝ «Քարտէսներ, Վանի վիլայեթ» կայքից):
Վանի մոտ է և իր անուշաբույր, «անմահական» խնձորով հռչակված Արտամետը՝ ամբողջովին մրգատու, հատկապես՝ խնձորենիների այգիներով՝ Անահիտ Դիցուհու հնագույն մեհենատեղին, հետագայում, թերևս Աստղիկ Դիցուհու՝ հունարեն համարժեք Արտեմիդի անվամբ հնչյունափոխված:
Ավանդույթի համաձայն՝ Արտամետում է մեղրամիսն անցկացրել Արտաշես Ա արքան (ն.թ.ա 2-րդ դար), իր կնոջ՝ Սաթենիկի հետ:
Սիրո Դիցուհու խորհրդանիշ-խնձորը նաև Սիրո խորհրդանիշն էր՝ հազարամյակներ ի վեր՝ ազգային պատկերացումներում…
Գրիգոր Մագիստրոսի խոսքերով՝ «Խնձորս երբեմն յԱստղկայ շնորհեալ»…
Արտամետի խնձորները հարսանեկան սնդուկներում էին դրվում՝ զգեստները բուրումնավետ դարձնելու նպատակով…
Եվ, ինչպես Քուչակի Հայրեններում է՝ «Սերը խնձորով պիտի»…
«Արծկեն հայտնի էր իր համով և խոշոր ընկույզներով և անգերազանցելի ցորենով: Մեր գյուղի սպիտակահաց ցորենից թխում էին մեկ մետրանոց սպիտակ, համեղ ու բուրավետ լավաշ հացեր, որոնք քանի-քանի կուռ ու կուշտ մարդկանց ախորժակ էին գրգռում: Ալջավազի ցորենը դեպի իրեն էր գրավում տասնյակ հազար գնորդների:
Ամեն տարի Վանից և Արծկենից մեր գյուղն էին բերում Արտամետի բուրավետ կարմիր խնձորները, թոփերով կտորներ և արկղներով ընկույզներ, ու փոխանակում էին մեր ցորենի հետ:
Արտամետի խնձորների կարմիր գույնն ու անուշ հոտը դեպի իրեն էր ձգում հեռավոր թաղերի և փողոցների հարս-աղջիկներին, որոնք գնած խնձորներից մի-մի հատ դնում էին սնդուկներում դարսված իրենց տոնական հագուստների ծալքերում՝ նրանց անուշաբույր դարձնելու համար: Ներկայիս ամենաընտիր օծանելիքներն իրենց բույրով կնսեմանային Արտամետի խնձորի քաղցրաբույր հոտի առջև» (հատված՝ Մարո Ալազանի՝ «Իմ կյանքի ողբերգությունը» վերնագրված հուշերից):
Արտամետյան անմոռաց բույրերով շաղախված՝ մանկության հուզումնալից մի դրվագ ևս՝ Զարզանդ Դարյանի «Արծիվ Վասպուրականի» վեպից՝ ստորև:
«Մի երեկո, ընկերոջս տանը, խնջույքի նստելուց առաջ, ահա թե ինչ տխուր պատմություն լսեցի.
Վանեցի Սաթենիկ դուդուն, պատմողի հեռավոր ազգականուհին, հիվանդանում անկողին է ընկնում։ Բժիշկները գալիս նայում են, պարտականության հարկադիր կանոնով շուռումուռ են տալիս խեղճ կնոջը և, գլուխներն օրորելով, նստում դեղատոմս գրելու։
Այսինքն ՝ պարտք է, կատարում ենք , թեև լավ գիտենք, որ ծնվողը պիտի մեռնի…
Յոթանասունն անց կին է լինում դուդուն, լավ-վատ ապրած աղջկա ու փեսայի խնամքին, հարմար պահի ետ չդարձնելով դեպի կոկորդ եկած հայտնի խոսքը՝ «փեսի հով, փշի հով մեկ ի…», աչքը՝ Վանա ճանապարհին ու ականջը՝ ձենի։
Հիմա վերջապես աչքն ու ականջը հանգստանալու էին և այլևս հովի կարիք չէր ունենա։
Հարազատներն էլ հաշտված են լինում այդ մտքի հետ. բնության կարգ է, ի՞նչ կարող ես անել, մեռնողը մեռնում է, ապրողը՝ ապրում։
Եվ ահա այն օրը, երբ հիվանդը պետք է հրաժեշտ տար աշխարհին, առավոտյան Մոսկվայից հեռագիր է ստացվում, թե գալիս է նրա կորած որդին՝ Մուշեն։
Սկզբում ոչ ոք չի հավատում դրան։
Ծանոթ-բարեկամներից մեկը՝ պառավին ուրախացնելու համար արած կլինի, որ խեղճը խռով չգնա մարդկանցից։
Մուշեն կորել էր տասնութ թվականի գաղթի ճանապարհին, Բանդի-Մահու գետն անցնելիս։
Մինչև անգամ նրան տեսնողներ էին եղել գետի ահարկու ալիքների մեջ թպրտալիս ։
Թեև ինքը՝ Սաթենիկ դուդուն չէր հավատում այդ խոսքերին, սպասում էր, որ մի օր որդին կվերադառնա, բայց ո՞ր մայրն այդպես չէ։
Կարճ ասած՝ հեռագիրը հավատ չէր ներշնչել։
Երեկոյան կողմ երկրորդ հեռագիրն էր ստացվել։
Կարծես Մուշեն կանխազգացել էր, որ առաջինին կարող էին չհավատալ. նշել էր ժամը, գնացքի ու վագոնի համարները։
Սաթենիկ դուդուի աղջիկն ու փեսան պատրաստվում են դիմավորել։ Ու՝ միշտ կասկածը սրտներում։ Հիվանդին ոչինչ չէին ասում, կարող էր սուտ լիներ լուրը։
Եվ ապա՝ պառավը չէր դիմանա ուրախությանը։
Մի խոսքով, աշխատում են ամեն ինչ ընդունված կարգով անել։
Երեկոյան աղջիկը, փեսան ու մի քանի մոտիկ բարեկամներ գնում են կայարան։
Նրանցից ոչ մեկն էլ Մուշեին տեսած չի լինում փոքրուց։ Քույրը՝ Մանիշակը, մի տարեկան էր եղել, երբ եղբայրը անհայտացել էր։ Ու, թեև մորից շատ բան էր լսել նրա «բոյ-բուսաթի, թուխ-թուխ մազերաց ու խաժ աչքերաց» մասին, բայց ոչ մի կերպ չէր պատկերացնում եղբորը։
Իսկ կայարանում գնացքը դեռ կանգ չառած՝ նա տեսել էր վագոնի լուսամուտից դուրս նայող եղբոր դեմքն ու ճիչ արձակել։
Եվրոպական տարազն ու հիսուն տարին անզոր էին եղել ծածկելու հայրական դիմագծերը։
Ճանապարհին Մուշեն մի երկու խոսքով պատմում է գլխովն անցածը։
Բադի-Մահուից նրան կիսախեղդ հանել էր գետափին լվացք անող պառավ քրդուհին, տարել մեծացրել էր նրան հարազատ զավակի պես ու, երբ պառավը մահվան անկողին է ընկնում, Մուշեին կանչում, նստացնում է կողքն ու հայտնում, որ ինքը ծվստանցի է, նրա մոր ու տատի թխած հացն է կերել և նրանց ամագը չի կորցնի։
«Դու հայ քրիստոնյա ես, Մուշե՛,- ասել էր նա,- քո հեր ու մեր Հայաստան են գաղթել, գնա՛, գտի՛ր նրանց… էստեղ մի մնա»…
Իր բարերարի մահից հետո Մուշեն փախել էր Հունաստան, այնտեղից էլ՝ Ֆրանսիա։
Բախտի քմահաճ հովանավորությամբ շատ փորձանքներից էր անցել, Փարիզում տուն-տեղ էր դրել, կին-երեխաներ, բայց մորն ու քրոջը չէր մոռացել։
Հարմար առիթի էր սպասել՝ Հայաստան գալու։
Իսկ սրանից մի ամիս առաջ եղել էր ՎԱՆում։
Ֆրանսիացի տուրիստի անվան տակ գնացել էր Թուրքիա, շրջել էր մանկության վայրերը, կարոտն առել։
Եվ այժմ եկել էր Հայաստան։
Տուն հասնելով՝ քույրն ու փեսան մտահոգվում են հիվանդին նախապատրաստելու։
Մուշեին հազիվ են զսպում, որ չնետվի մոր սենյակը։ Մանիշակն ու մի երկու պառավ մտնում են հիվանդի ննջարանը, իսկ Մուշեն ինչ-որ հիշելով՝ հետը բերած ճամպրուկն է բաց անում։
Ներկաները ենթադրում են, թե երևի շատ թանկագին նվերներ է բերել մորն ու քրոջը և ուզում է րոպե առաջ ցույց տալ։
Բայց տեսնում են՝ ճամպրուկը խնձորով է լցված։
Հին սովորությու՞ն էր հիշել, որ հիվանդի մոտ անպայման խնձորով պիտի գնալ, թե՞ ուրիշ բան կար մտքում։
Բարեկամները հիասթափ նայում են իրար։
Աշխարհե-աշխարհ է անցել եկել ու ի՛նչ է բերել հետը…
Կարծես Երևանում խնձոր չկա…
Այդ միջոցին ննջարանում եղած կանանցից մեկը խոնարհվում է հիվանդի վրա.
-Սաթե՛ն դուդու, աստծո խեր խաբար եմ պիրե…,- սկսում է նա։
Խոսքը կիսատ է մնում։
Հանկարծ մահամերձ տեղից շարժվում է, ծանրությամբ նստում, հայացքն ուղղում դռանը ու ծորուն, երգեցիկ ձայնով ասում. —Արտամետա խնձորի խոտ կառնեմ, Մանիշա՛կ…
Կանայք գլուխներն օրորում են ու տխուր հառաչում՝
«Տեսիլք կտիսնա», «հրեշտակնիրաց խետ ի»,- շշնջում են իրար։
-Քյե կասեմ՝ Արտամետա խնձորի խոտ կուգյա, Մանիշա՛կ,- կրկնում է հիվանդը,- Վարագա քամին ի պիրե, քա՜…
Կիսաբաց դռնից մոր ձայնը լսելով Մուշեն չի համբերում , երկու խնձոր վերցրած ներս է ընկնում, խոնարհվում է հիվանդի առաջ , համբուրում ոսկրացած ձեռքերը և խնձորները դնում ափի մեջ…
-Մարե՜ ջան…
Սաթենիկ դուդուի ձեռքերը ցնցվում են խնձորի շփումից։
-Օխա՜յ, Վանա խամ ու խոտն ի … Լագլագու բաղի խնձորն ի…,- այս անգամ գրեթե բացականչում է նա:
-Մարե՜, ե՛ս եմ, քո Մուշե՜ն։ Արտամետա խնձոր եմ բերել քեզ, հո՛տ քաշե, անո՛ւշ արա… Հիվանդի աչքերը լայն բացվում են, տենդագին նայում է նորեկին, մի պահ քարանում, ապա ջղաձգաբար ցնցվելով՝ ճչում. -Մուշե՜…
Եվ ափերի մեջ խնձորներն ամուր սեղմած՝ որդու թևերի վրա հոգին ավանդում է։
-Մանկության բույրերը չե՛ն մոռացվում հավիտյան,- խոսքը եզրափակեց պատմողը։
Ես որոշեցի տեսնել Սաթենիկ դուդուի աղջկան ու փեսային, զրուցել հետները, թեև, ինչպես տեսնում եք, այս պատմության մեջ չավարտված կամ խորհրդավոր որևէ բան չի երևում։
Գնացի, գտա նրանց, երկար զրուցեցինք, և…
(Շարունակությունը՝ Զարզանդ Դարյանի՝ «Արծիվ Վասպուրականի» վեպում)…
«Մանկության բույրերը չեն մոռացվում հավիտյան»… (Զ. ԴԱՐՅԱՆ)
