«ԵՐԱԶ ՏԵՍԱ. ՍԱՅԱԹ — ՆՈՎԵՆ ՄՈՏՍ ԷԿԱՎ ՍԱԶԸ ՁԵՌԻՆ»…

Անդրադառնալով քրիստոնեության տարածման ժամանակ և հետագայում Հայոց ազգային մշակույթի բնաջնջմանը, Րաֆֆին գրում է.
«Քարքե լեռան սքանչելի տաճարները կործանվեցան… Հայոց արհեստի և ճարտարության գեղեցիկ գործը ոչնչացավ…
Եվ մեծագանձ մեհյանների հարստությունը Հայոց նոր խաչակիրների ավարառության առարկա դարձավ:
Ոսկին, արծաթը, մարմարիոնը հեշտ էր կործանել, բայց այն զգացմու՛նքը, որ միացած էր ժողովրդի սրտի և հոգու հետ, այն հավա՛տը, որ նա ուներ դեպի յուր հայրենական աստվածները – դրանք դեռ մնում էին և մնացին շա՜տ դարեր այդ կործանումից հետո:
Սուրը և հուրը չկարողացա՛ն ոչնչացնել նրանց:
Կրոնը փոխվեցավ, բայց ժողովրդի վաղեմի սովորությունները մնացին»:

Ասվածի վկայություններից են Հայոց հնագույն պաշտամունքավայրերում երբեք չդադարած ուխտագնացությունները, ծեսերն ու տոները, որոնք նույնիսկ հակասում էին քրիստոնեությանը:

Ահավասիկ՝ երազներին տրվող առանձնահատուկ կարևորությունը՝ Հայոց Երազամույն վայրերի ավանդույթներից մեկը: Հիշենք, որ այսօրվա Զվարթնոցի տաճարի տեղում էլ նման վայրերից մեկն էր, որից էլ՝ ի հակադրություն «Երազամույն» անվան՝ «Զվարթնոց»՝ «Զվարթունների վայր» կոչվեց այն՝ քրիստոնեության տարածումից հետո:

Լինելով սերնդեսերունդ ամբարված իմաստության, մշակույթի բանավոր փոխանցման հնագույն միջոցի շարունակողներ՝ գուսանները՝ աշուղները պահպանեցին վաղնջական ժամանակներից եկող ավանդույթները՝ նույնիսկ քրիստոնեության տարածումից հետո եղած արգելքներն անտեսելով:

Ասվածի ապացույցներից է ուխտագնացությամբ Դիցերից «շնորհ» ստանալու ավանդությունը:
Դիցապաշտ Հայոց հայտնի ուխտավայրերից մեկում՝ Քարքե լեռան հայացքի ներքո՝ մեծագանձ ու ծաղկուն տաճարներով, ուր հետագայում անվանափոխված Մշո սբ. Կարապետն էր, ինչպես և այլուր՝ իրենց ուխտագնացությունն էին կատարում՝ Դիցերից (հետագայում՝ «մուրազատու սրբից») ցանկալի շնորհն ստանալու ակնկալիքով: Լարախաղացների նման, աշուղները ևս մի քանի օրով գիշերում էին սրբավայրում՝ երազում հայցվող շնորհի պարգևն ստանալով («…Նա իր ուխտավորներին անմասն չէ թողնում իր շնորհներից»,- ինչպես գրում է Րաֆֆին՝ «Կայծեր»-ում)…

19-րդ դարի Սեբաստացի արհեստավարժ Հայ աշուղի՝ Փէսէնտիի ուխտագնացության պատմությունը՝ «Յուշամատեան»-ից.

«Փէսէնտին պատմեր է Ինճէեանին, թէ ինչպէս զգացեր է աշուղի իր կոչումը.

«Ես 16-17 տարեկան էի. հայրս քէմանի-ջութակ կը նուագէր։
Աշուղ ըլլալու շատ սէր ունէի։
Օրին մէկը ըսին թէ Սուլու Խահվէն աշուղներ եկեր են, «Մուամմէ» կախեր են։
Քանի մը անգամ գացի մտիկ ընելու եւ հեռացայ։ Սէրս աշուղութեան տուի, բայց խնդիր էր, թէ ինչպէս սորվիմ։ Ես, որ մեր մամիկներէն լսած էի, թէ մեր պատմական Ս. Նշան վանքն ի սրտէ բարձրացողին եւ հաւատացողին «մուրազ»-ը կու տայ, որոշեցի վանք երթալ եւ «մուրազս» խնդրել։

Դպրոցական ընկեր մը ունէի Ոսկիան անունով, որ քէմանի կը նուագէր. ան ալ ինծի պէս աշուղութեան փափաքող էր։

Օրին մէկը մեր ծնողքին հետ որոշեցինք երթալ սուրբ Նշան վանքը եւ խնդրել Առաջնորդ Պետրոս Սրբազանէն, որ մեզի վանքին մէջ սենեակ մը տրամադրէ, որպէսզի մեր փափաքին համաձայն 30 օր ուխտի մնայինք։ Առաջնորդը մեզ օրհնելով սենեակ մը տուաւ։ Ծնողքնիս կը հոգային մեր ծախքերը։

Օրը երեք անգամ մատուռի սեղանին առջեւ ծունկի գալով եւ «Սուրբ Նշան, մեր փափա՛քը տուր» ըսելով կ’աղօթէինք։ Հազիւ 10-15 օր անցած, ընկերս՝ ձանձրանալով, տուն գնաց, իսկ ես լման ամիս մը մնացի, առանց հուսահատելու եւ ձանձրանալու, աղօթքս կը շարունակէի։
Օրին մէկը գիշերը, երբ կը քնանայի անկողինիս մէջ, մօրուսաւոր մէկը, կայտառ դէմքով, քովս կանգնելով թեւս բռնեց։
Ձեռքին մէջ քէմանի մը ունէր, ինծի տուաւ եւ ըսաւ թէ ուխտս ընդունուած է։
Ես մէկէն արթնցայ. ո՛չ մարդ կար, ո՛չ ալ քէմանի։
Առաւօտը լուսանալուն գացի մատուռը, ծունր դրի խորանին առջեւ։ Առաջնորդը երբ եկաւ, պատմեցի երազս։
Ան օրհնեց զիս եւ ըսաւ. «Գնա՛, զաւակս, յաջողութիւն կը մաղթեմ քեզի եւ շարունակէ՛ փորձերդ, որ քու փափաքդ կատարուի»։ Համբուրեցի Առաջնորդի ձեռքը ու տուն վերադարձայ։
Ծնողացս պատմեցի երազս. շատ ուրախացան»…

Հետագայում՝
«…Փէսէնտին կը գաղթէ Ռուսիա եւ կ’ապրի զանազան տեղեր՝ ներառեալ Կեռչ (արեւելեան Ղրիմ), Պաթում, Երեւան եւ Էջմիածին. ապրուստը կը վաստակի իբրեւ փռապան եւ սրճարանատէր։

Հաւանական է, որ ունեցած է սրճարան մը, ուր աշուղական երաժշտութիւն կը հնչէր, ներառեալ իր իսկ կատարումով։ Կրնանք նաեւ պատկերացնել որ հանդիպած ըլլայ հռչակաւոր աշուղներ Ջիւանիին եւ Շերամին, որոնք այդ օրերուն նոյնպէս գործուն էին Ռուսահայաստանի մէջ։
1895-ի ջարդերուն Փէսէնտին ուզած է Ամերիկա ապրող իր ընկերները տեղեակ պահել կատարուածներէն։

«Բնական է, որ բացէն բան չէր կրնար գրել Ամերիկա գտնուող իր բարեկմաներուն։
Իր մէկ նամակը սակայն, այսպէս կը վերջացնէր.

«Աղէտը եկաւ անցաւ. Յանցաւորը ո՛վ է՝ չենք գիտեր, քէմանիս ալ ազատուած է. ինձմէ հեռու էք, բայց երգեմ, որ լսէք, կարելի է զիրար ալ չի տեսնենք, սա երգս ձեզի կտակ։

«Վարդը բացատրելու պէտք չկայ,
Ծաղիկ մըն է, մենք գիտենք։
Շունը բացատրելու պէտք չկայ,
-Գամփռ մըն է, մենք գիտենք»:

Ըսել կ’ուզէր թէ շունը, որ նման ոճիր մը կատարած էր, ամենամեծ տականքն էր»…

«Երազ տեսա…»,- գրում էր Չարենցը.

«Երազ տեսա. Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին,
Հրի նման վառման գինու օսկեջրած թասը ձեռին,
Նստեց, անուշ երգեր ասավ՝ հին քամանչի մասը ձեռին,
Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմա՛սը ձեռին»։

«Թագավորների բուն պատմություններում ու մեհենական գրականության մեջ» հիշատակմամբ մեզ չհասած պատմական դրվագները, Մ. Խորենացու վկայմամբ՝ «…ինչպես Մար Աբաս Կատինան պատմում է, փոքր և աննշան մարդկանց ձեռքով գուսանական (երգերից) ժողովված են արքունի դիվանում»:

Գուսանները՝ տաղերգուների նման, պատմական նշանավոր դեպքերի, հայտնի դեմքերի, սիրելի վայրերի գովքի, իրադարձությունների նկարագրումից զատ ուսուցողական, բարոյախոսական, խրատական գործեր՝ «խաղեր» ունեին:
«Գի՛ր սիրե, ղալա՛մ սիրե, դավթա՛ր սիրե»,- երգում էր Սայաթ-Նովան …

«Հայրս ուներ մի աշուղ բարեկամ, մեր դրացի գյուղից, աշուղ Գալուստ անունով: Լավ սազ էր նվագում, անուշ, թավ ձայն ուներ` սրտից խոսող, շա՜տ հեքիաթներ գիտեր: Պարսկական, թրքական, հայկական անթիվ հեքիաթներ: Իր սիրո վեպն ուներ՝ արևելքի հեքիաթների տարրերով և գույներով հյուսած:
Ամեն շաբաթ, կեսօրից հետո, սազը պատյանի մեջ՝ վզից կախ, գալիս էր նա մեր տունը, մնում էր ամբողջ կիրակի օրը մինչև երկուշաբթի: Եվ երկուշաբթի առավոտ մեկնում էր՝ սազը վզից կախ, առատ վարձատրված:
Ինչքա՜ն, ինչքա՜ն էի սիրում աշուղ-ամուն: Երբ գալիս էր, տոն էր սկսվում ինձ համար: Հափշտակված, աչքերս նրա մթին աչքերին հառած՝ ժամերով կախված էի մնում նրա շրթներից:
Նրա սազն ու հեքիաթը այլափոխում էին իմ աչքում իրական շրջապատը:
Հանկարծ մեր գավառի լեռները, ձորերը, դաշտերը վերածվում էին ուրիշ տեսակ մի աշխարհի՝ աննկարագրելի գեղեցիկ, առասպելական: Հրաշքի աշխարհ, որի լեռների բաշերով թռչում են հրեղեն ձիերը, կտրիճները գնում են անմահական խնձոր բերելու, չքնաղագեղ աղջիկները մարմարյա ապարանքների մեջ կարոտով սպասում են անվեհեր կտրիճներին, որոնց մեջ տեսնում էի և ինձ»…
1933 թվականին «Հայրենի հուշեր»-ում գրել է Ավետիք Իսահակյանը (Ավ. Իսահակյան, Երկերի ժողովածու, հ. 4, էջ 119):

«ԱՐԻ ՄՐՑՈՒ՛ՄՆ ԱՇՈՒՂՆԵՐԻ՝ ԵՐԳԻՍ ԿՌՎՈՎ ՍԱԶԴ ԽԼԵ՛Մ»…

«Ո՛վ Հաղպատի Սայաթ-Նովա, ոչ թե կյանքի խասի համար`
Վանքից փախա ես էլ, քեզ պես, երգի ոսկե վազի՛ համար,
Արի մրցու՛մն աշուղների՝ երգիս կռվով սազդ խլե՛մ,
Որ էլ չասեն, թե չեմ ծնվել անմահական սազի համար»… (Հ. Շիրազ)

Հայ աշուղական արվեստի մեծանուն գործչի՝ աշուղ Ջիվանու որդին՝ գրականագետ, արվեստաբան, մատենագետ, պրոֆեսոր Գարեգին Լևոնյանն (1872-1947) իր անխոնջ գործունեությամբ նվիրվեց Հայ մշակութային ժառանգության ուսումնասիրության, պահպանման ու սերունդներին փոխանցման կարևորագույն գործին՝ հարստացնելով ազգային ինքնաճանաչողությանը նպաստող շտեմարանը:

Գարեգին Լևոնյանի դիմանկարը՝ Մ. Սարյանի վրձնով

Պատմա-քննական հայացքով ներկայացնելով Հայ աշուղներին՝ երգիչներին, գուսանական արվեստը, նա նկարագրում է աշուղների մրցումը, որոնք անցկացվում էին բացօթյա մի վայրում, հրապարակում կամ մի մեծ սրճարանում:

«Օր առաջ արդէն տարածւում է լուրը, թէ «այսինչ» աշուղը եկել է «այսինչ» աշուղի հետ մրցելու, փորձուելու: Եկուորը լինում է կամ մի անուանի աշուղ, կամ նոր երևացող ոյժ, տեղացի յայտնի աշուղին ցոյց տալու իւր «հունարը», «մարիֆաթը», շնորհքը: Հաւաքւում է բազմաթիւ հասարակութիւն՝ ունկնդիր և վկայ, իսկ տեղական և մօտակայ աշուղներն էլ հետաքրքրութիւնից բացի՝ ներկայ լինելով հանդիսանում են որպէս ընթերակայ և դատաւոր:
Մրցող աշուղները նստում են դէմ առ դէմ, սազերը ձեռքերին և սկսում գործը:

Ինչպէս մենամարտութեան ժամանակ սովորութիւն է՝ ատրճանակը առաջինը նա՛ է արձակում, ով ինքը չի եղել առաջարկողը, այնպէս էլ այստեղ՝ առաջին հարցերը ա՛յն աշուղն է ասում, ով պատճառ չի եղել այդ մրցման: Նորեկը, փորձուել ուզողը, ուշադրութեամբ լսում է վարպետ աշուղի երգը:
Թէ ի՜նչպիսի լարված դրութեամբ ու սրտի բաբախումով սպասում են ներկայ եղողները, դրան պէտք է միայն ականատես լինել:

Խօսք չը կայ, որ աւելի ևս լարուած ու շփոթուած դրութեան մէջ են լինում գործի հերոսները. տիրում է այնպիսի ոգևորութիւն, որ մարդ մի րոպէ կարծում է, թէ Օլիմպիական խաղերի դարերումն է ապրում:
Այնպիսի պատկառանքով ու լրջութեամբ են վերաբերւում աշուղները, թէ ունկնդիր հասարակութիւնը այդ գործին, որ ճիշտ կարծես գիտութեանց կաճառում ու ճեմարանում ակադեմիկ ու պրոֆեսոր վեճ ունին մի նշանաւոր խնդրի կամ դիսերտացիայի մասին:

Յանկարծ տիրող լռութեան, ժողովրդի «քըսըր-փըսըր»-ի միջից լսւում է վարպետ աշուղի հեղինակաւր ձայնը. նա երգով հեգնում է նորեկին, ծաղրում է նրա յանդգնութեան վերայ, որ համարձակուել է դուրս գալ իւր նման յայտնի աշուղի առաջ: Մի խօսքով, շատ բարձրից խօսելով ուզում է հենց սկզբից նրա աչքը վախեցնել:
Սրա ամեն մի տուն յարձակողական երգին նա պատասխանում է անպատճառ նոյն ղաֆիայով, — ձևով (չափ, վանկ, յանգ):
Այս սկզբնական հակաճառութիւնը, որ համեմատաբար թեթև բան է լինում, կազմում է դեռեւս մրցման նախերգանքը. ինչպէս որ ըմբիշները կպչելուց առաջ դեռ մի քանի անգամ միմեանց մօտենում են ու թափ տալիս՝ փորձելու հակառակորդի ոյժը:
Յետոյ եկւոր աշուղը solo ածում է մի դժուարին եղանակ՝ երևի ցոյց տալու երաժշտութեան մէջ իւր ունեցած ընդունակութեան չափը:

Նուագածութիւնից յետոյ սկսւում է իսկական մրցումը:
Վարպետ աշուղը ծանր եղանակով երգում է մի ղափուլլամա՝ զանազան հարցեր պարունակող մի երգ՝ հրաւիրելով մեկնել իւր հարցերը:
Հակառակորդը իւր բոլոր ոյժը, ընդունակութիւնը, շնորհքը գործ է դնելու, որ նրա երգելու միջոցին մտքի մէջ մեկնէ բոլոր հարցերը ու ոտանաւորի վերածէ նոյն չափով ու յանգով:

«Աշուղների մրցումը» (գրքի նկարազարդում, 1965 թ., Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի հավաքածու), նկարիչ՝ Միհրան Սոսոյան

Այստե՛ղ է ահա աշուղական արուեստի ամենադժուարին կողմը, այստե՛ղ է աշուղի յանկարծախօսութեան (improvisation) ընդունակութեան չափը հայտնի լինում. այստե՛ղ է եկւոր աշուղի քննութիւնը:
Նա, եթէ կարողանում է տրուած հարցերին պատասխան գտնել ու երգ հիւսելով նոյն եղանակով ասել, արժանի է լինում «վարպետ աշուղ» կոչուելու: Իսկ եթէ չի կարողանում մրցութեան դիմանալ՝ սազը ձեռից առնում են ու ճանապարհ ձգում. այսինքն՝ «Գնա՛, դու արժանի չես աշուղ կոչվելու»:

Պատահում է երբեմն՝ գործը բոլորովին այլ կերպարանք է ընդունում: Եկւոր աշուղը լինում է նոյնպէս յայտնի կամ մի նոր տաղանդաւոր երիտասարդ ու երբ պատասխանում է վարպետ աշուղին ու ինքն էլ ստանում վարպետի կոչումը, դրանով չբաւականանալով, ուզում է և «կապել», այսինքն՝ յաղթել նրան:
Նա ինքն էլ իւր կողմից մի հարցական երգ է ասում աւելի դժուար կազմով ու յանգով ու խնդրում է պատասխանել:
Հին վարպետը դժուարանում է պատասխանել ու մնում է շուարած: Իրարանցում է ընկնում ժողովրդի մէջ, որ մի «ղարիբ տղայ» իրենց յարգուած վարպետին «կապեց»:
Վերջինս, աշուղական աւանդական սովորութիւնը դրժել չուզելով, իւր ձեռքով սազը յանձնում է նրան ու ձեռքը համբուրում՝ խոստովանելով նրա՝ իրենից բարձր լինելը: Բայց այսպիսի հազուագիւտ դէպքերում յաղթողն առհասարակ վեհանձնաբար յետ է դարձնում սազը հին աշուղին ու ինքն էլ նրա ձեռը համբուրում՝ խնդրելով նրա «հայրական օրհնենքը»:

…«Ուշադրութեան արժանին ա՛յն է, որ յարգուած ու սիրուած ծերունի աշուղը, եթէ յաղթւում է մի նոր յայտնուող աշուղից, ժողովրդի մէջ իւր պատիվը չի կորցնում, որովհետև նա՛ էլ իւր ժամանակին ուրիշներին է յաղթել, այլ մնում է իւր աստիճանի վրայ. միայն թէ յաղթողը նրանից աւելի հեղինակութիւն ու համարում է ձեռք բերում ու սազը կախում նրա սազից վեր»…

Աշուղական մրցման բանավոր կողմի մասին՝ հաջորդիվ…

Աշուղ Ջիվանի

(գրքի նկարազարդում),

նկարիչ՝ Հակոբ Կոջոյան (1883-1954)

(Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի ֆոնդապահոց)

«ԱՇՈՒՂՆԵ՛Ր, ԴՈՒՔ ԲԱՐՈ՛Վ ԵԿԱՔ»…

«Աշուղը ժողովրդի ժամանակագիրն է ու արձագանքը»:
(Գարեգին Լևոնյան)

…«Ի՞նչ ձայն կարող է լինել այնքան ազդու, քան թե մի երգ, որ հնչեցնում է ժողովրդին նորա ցավերը, նորա սրտի տխուր կամ ուրախ զգացմունքները»: (Րաֆֆի)

Հնագույն շրջանից եկող ազգային ավանդույթները, արհեստներն ու արվեստները պահպանած քաղաք է Գյումրին (Կումայրին), ուր 1828 -1829 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո տեղափոխվել էին Կարինից, Բայազետից, Կարսից ու այլ վայրերից բռնագաղթած Հայեր:

«Մեր Գյումրվա վարպետների ճարտարապետության մեջ կան անթիվ տարրեր, ընդօրինակումներ հին մեր՝ Անիի, վանքերի, ճարտարապետական մնացորդներից, կոթողներից, մոտիվներ, տրամադրություններ, զգացումներ, ձևեր… Գյումրվա որմնադիր վարպետները Անիի աշակերտներն են, անտեսանելի, անանուն, անունները մոռացված վարպետների աշակերտներ, որոնք, դիտելով մանուկ օրերից Անիի շենքերը, ավերակները, աոել են նրանց արվեստը, արվեստի գաղտնիքները…»,- գրել է Ավետիք Իսահակյանը:

«Ալեքսանդրապոլը (Լենինականը) աշուղների քաղաք էր համարվում:
Ես իմ պատանեկության ժամանակ հաշվում էի երեսունի չափ աշուղներ և ժողովրդական երգիչներ (երգահաններ), որոնք անուն ունեին հայրենի քաղաքում և հայրենի քաղաքից դուրս:
Այդ աշուղ–երգիչներից նշանավորներն էին՝ Զիվանին, Ջամալին, Ֆիզային, Մալուլը, Պայծառը, Խայաթը և ուրիշները:

Դրանցից Ջիվանին, Խայաթը, Շերամը և ուրիշներ հանդես են եկել որպես բանաստեղծ, եղանակող, նվագող ու երգող: Եղել են նաև միայն երգողներ, միայն նվագողներ, նաև՝ միայն պարեղանակներ հորինողներ: Այս վերջիններից է կույր աշուղ Համբոն (Համբարձում Ադամյան. 1867–1904, «Զուռնի տրնգի»-ի հորինողը): Նրանք բոլորը իրենց արվեստին նվիրված գործիչներ էին, ուսումնասեր, կարդացած մարդիկ, քաջատեղյակ ոչ միայն աշուղական արվեստի նրբություններին, այլև Հայ և արևելյան հերոսավեպերին ու սիրավեպերին. Հայ և օտար առասպելաբանությանը:
Իմացել են լեզուներ, այդ լեզուներով երբեմն խաղեր հորինել, չափվել նույնպես օտարների հետ նրանց լեզուներով:
Աշուղները մասնակցել են մրցությանը, որ տեղի է ունեցել հրապարակով՝ բազմաթիվ երգասերների ու աշուղների ներկայությամբ: Պարտվածի նվագարանը վերցնելու սովորություն չի եղել: Պարտվածը հանպատրաստից մի երգով խոստովանել, գովաբանել է հաղթողի բարձր արվեստը, և այդպիսով վեճ–մրցությունը ավարտվել է խաղաղությամբ, մարդկայնորեն» (Ա. Իսահակյան):

Մ. Աղայանի՝ «Հայ գուսանները և գուսանա-աշուղական արվեստը» ուսումնասիրությունը (Երևան, 1959) հաստատումն է հայտնի ասացվածքի՝
«Աշուղի լեզուն օրհնած է»:
Հեղինակն անդրադառնում է հնագույն ավանդույթներից սնվող գուսանական արվեստին…
«Գուսանների մասին Սպ. Մելիքյանը գրում է.
«Այդ գուսանները, կամ այսպես կոչված վարձակները, հնում, ինչպես և վաղ միջնադարում, նույն դերն են խաղում, ինչ հին անտիկ Հունաստանում միմոսները (ծաղրածուները), կամ միջնադարյան Ֆրանսիայում ժոնգլյորները: Նրանք և՛ երգում են, և՛ պարում, և՛ նվագում»…

Աշուղների մասին Մ. Աղայանը գրում է.
«Աշուղությունը, որ հատկապես տարածված է եղել մեզ մոտ 18-րդ և 19-րդ դարերում, իբրև պրոֆեսիա, մի նոր երևույթ չէ: Աշուղները միջնադարյան ժողովրդական երգիչների հաջորդներն են մի նոր անունով, մի նոր ձևափոխությամբ:
Աշուղները, իբրև պատմողներ, երգողներ և բանաստեղծ-երաժիշտներ, վաղ միջնադարի վիպասանների և միջնադարյան թափառող գուսանների հետևորդներն են»:

Տարբեր երկրներում ու զանազան քաղաքներում ապրող-ստեղծագործող գուսաններն ունեին իրենց դպրոցները, ավագ վարպետները, արհեստակցական միությունն ու կանոնադրությունը:

«Անցյալում լավագույն գուսանները՝ հռչակ ստանալով, հրավիրվում էին մեծամեծների, իշխանների ու թագավորների պալատները և, հիմնավորվելով այնտեղ, դառնում էին թագավորի և նրա մերձավորների սիրելի երգիչները:
Նրանք տարվա նշանավոր տոներին հրապարակ էին գալիս կենտրոնական վայրերում, այգիներում, շուկաներում, վանքերի և ուխտատեղերի բակերում և մրցության մեջ էին մտնում մյուս գուսանների հետ:
Այդ պալատական գուսաններն ունեին իրենց օգնականները, նվագողների խումբը՝ սազանդարը, որ նմանապես կազմված էր լավագույն նվագողներից:
Բացի պալատական կատեգորիայի գուսաններից, կային քաղաքային տիպի գուսաններ, որոնք երգում ու նվագում էին միայնակ կամ, ավելի հաճախ՝ խմբով (3 — 4 հոգով) քաղաքի սրճարաններում և ստանում էին իրենց աշխատավարձը սրճարանների տերերից և այցելուներից:

Եվ, վերջապես, կային գյուղական գուսաններ, որոնց մեծ մասը կույր լինելով, գյուղե-գյուղ էին ընկնում իրենց ուղեկից ընկերոջ հետ, որը միաժամանակ ձայնակցում էր գուսանին և հավաքում էր ունկնդիրների տված դրամը:
Այս վերոհիշյալ երկու տիպի՝ թե՛ քաղաքի և թե՛ գյուղի գուսաններին հատուկ էր թափառաշրջիկ կյանքը: Այդ մասին գուսան Ջիվանին հորինել է իր «Անթև թռչնիկ է աշուղը» երգը (գրված՝ 1902 թվականին, Կ.Ա.).

Անթև թռչնակ է աշուղը —
Այսօր՝ այստեղ, վաղը՝ այլ տեղ.
Դարձող ճախրիկ է աշուղը,
Այսօր՝ այստեղ, վաղը՝ այլ տեղ։

Մերթ անսվաղ, ծարավ, պապակ.
Մերթ անհաջող, մերթ հաջողակ,
Թափառում է նա շարունակ,
Այսօր՝ այստեղ, վաղը՝ այլ տեղ։

Մի տեսակ լուսատըտիկ է,
Լուր տարածող մունետիկ է.
Հողմից հալածված ամպիկ է,
Այսօր՝ այստեղ, վաղը՝ այլ տեղ:

Զուր հույսերով խարխափում է,
Գյուղեր, քաղաքներ չափում է.
Կայծակի նման խըփում է,
Այսօր՝ այստեղ, վաղը՝ այլ տեղ։

Ջիվան, մի տեղ դադար չունի,
Մեղվի պես միշտ կըթռչկոտի.
Այս ընթացքով պիտի մեռնի,
Գուցե՝ այստեղ, գուցե՝ այլ տեղ»։

Մեջբերումը՝ Մ. Աղայանի վերոհիշյալ ուսումնասիրությունից:
Տարբեր բովանդակությամբ՝ սիրային, խրատական, պատմական, հասարակության բացասական երևույթների խարազանման, անարդարության քննադատման ու այլ թեմաներով երգերը՝ «խաղերը» գուսանական արվեստի կանոններով էին ստեղծվում՝ ներդաշնակելով պատմողական ձևն ու երաժշտությունը, հանգերն ու հանպատրաստից հորինվածքը՝ «խաղ կապելը», ունկնդիրներին հիացնելով իրենց սրամիտ «խաղիկներով»՝ հարց ու պատասխանով, «թաքուստի»՝ հանելուկի գուշակմամբ, ինչպես և՝ այլաբանության կիրառմամբ: Վերջինիս հիանալի նմուշներից է Ջիվանու հայտնի «Խելքի՛ աշեցեք» խաղը:
Որպես իր ազգին «ծառայող մարտիկ»՝ նա անդրադարձել է Հային սեփական ուժերին ապավինելով՝ «զենքով փրկության» գաղափարին՝ «Խրախույս Հայ զինվորներուն» երգում ցավալով, որ Հայը զենք չի գործածում (մի խումբ երգերում էլ հիշատակում է 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին ծավալված ազգային- ազատագրական պայքարի մասնակից ֆիդայիներին):

«Ամբողջ վեց հարյուր տարի է թմրած ոչխարի նման,
Ամեն խուժդուժ մեզ տանելով լցնում է սպանդարան,
Տեսել եմ Հայ գյուղացիներ հարյուրավոր սայլապան,
Ոչ մեկի մոտ չէ գտնվել մի սուր, կամ մի հրացան,
Ուրեմն տա՛նք մեր որդիքը թող գնան լավ հմտանան,
Սովորեն զենք գործածելը, բարձրանա՛ Հայ ազգը վեր»:

«…Գուսանական արվեստի բաղկացուցիչ մասն է կազմում գուսանական տեխնիկան, ինչպես, օրինակ՝ ոտանավորներ, որոնց տողերի սկզբնատառերը և վերջնատառերը նույնն են, կամ՝ յուրաքանչյուր ոտանավորի վերջին բառերով սկսվում է հաջորդ տան առաջին տողը և այլն:
Վերջապես, կան մի շարք ձևեր, երբ ոտանավորն արտասանելիս լեզուն չի շարժվում, կամ, երկրորդ ձևը, երբ շրթունքները չեն շարժվում և, վերջապես, այս երկու ձևերի միացումով հորինված ոտանավորները:
Հանդիպում ենք նաև տողերի գրաֆիկ ձևերին, երբ ամբողջ բանաստեղծության նկարը ձվի է նմանվում և այլն» (մեջբերումը՝ Մ. Աղայան «Հայ գուսանները և գուսանա-աշուղական արվեստը», Երևան, 1959):

Ջիվանու ստեղծագործություններից՝ «Ես մի ծառ եմ ծիրանին»՝ որպես Հայ ազգի այլաբանական կերպար…

Ես մի ծառ եմ ծիրանի,
Հին արմատ եմ անվանի,
Պտուղներս քաղցրահամ,
Բոլոր մարդկանց պիտանի:

Հին ծառ եմ արևելյան,
Չունիմ որոշ այգեպան,
Տունկերս ամեն երկիր
Ընկած են բաժան-բաժան:

Ապրում եմ խեղճ, միայնակ,
Որոշ ծառի շքի տակ,
Հյութս որդունքն է ծծում
Իմ տունկերուս փոխանակ:

Տունկերս ուր էլ որ գնան,
Թեպետ նույնը կմնան,
Բայց օտար հողի վրա
Չեն աճիլ, կչորանան:

Արևելքում ինձ տնկեց,
Երբ որ տերը ստեղծեց.
Ասավ` աճե, բազմացիր,
Մի այգի էլ ինձ տվեց:

Ուղարկեց մի այգեպան`
Հարավից հսկա իշխան,
Այն հսկայի անունով
Կոչվեցա ծառ Հայկական:

Չորս հազար տարվա ծառ եմ,
Մարմինս պինդ, կայտառ եմ.
Թեև ուժս պակաս է,
Բայց անունով պայծառ եմ:

Ինչպես հաճախ արհեստներում՝ աշուղներն էլ իրենց «երգ կապելու» արվեստի փոխանցումը, նոր վարպետի կարգումը հատուկ ծիսակատարությամբ էին նշանավորում:
Վարպետների հետ, նրանց կողքին տարիների ընթացքում ամբարած անհրաժեշտ իմացությունն ու հմտություններն «ուստաբաշու» և այլ աշուղների առջև ցուցադրելուց ու հաջող քննություն հանձնելուց հետո, «ուստաբաշին կանչում էր նրան իր մոտ, երեսին մի ուժեղ ապտակ հասցնում՝ առաջին անգամ նրան կոչելով վարպետ» (Գ. Լևոնյան «Աշուղները և նրանց արվեստը»):

«Ո՛վ Հաղպատի Սայաթ-Նովա, ո՛չ թե կյանքի խասի համար`
Վանքից փախա ես էլ, քեզ պես, երգի ոսկե վազի՛ համար,
Արի մրցու՛մն աշուղների՝ երգիս կռվով սազդ խլե՛մ,
Որ էլ չասեն, թե չեմ ծնվել անմահական սազի համար»…(Հ. Շիրազ)

Սայաթ — Նովային ուղղված՝ Հ. Շիրազի մարտահրավերով ավարտենք այս գրառումը՝ նույն տողերով (աշուղական հնարքներով) հաջորդ հրապարակումն սկսելու համար…