Category: Histoire

  • «ՀԱՅ ՀԱՅՏՆԻ ԱԽՈՅԱՆՆԵՐ ԱՆՑՅԱԼՈՒՄ»  (Ն. ԱԴՈՆՑ)

    «ՀԱՅ ՀԱՅՏՆԻ ԱԽՈՅԱՆՆԵՐ ԱՆՑՅԱԼՈՒՄ» (Ն. ԱԴՈՆՑ)

    «ՀԱՅ ՀԱՅՏՆԻ ԱԽՈՅԱՆՆԵՐ ԱՆՑՅԱԼՈՒՄ» (Ն. ԱԴՈՆՑ)

    «Նախամարտիկ — յառաջամարտիկ, ախոյեան, զօրավար»՝ քաջ, հզոր մարտիկ և խրոխտ պաշտպան, առաջ նետվող կտրիճ: Ախոյան՝ «յառաջամարտիկ բանակին խաղացեալ ընդդէմ թշնամեաց, դիմակաց», նաև՝ ոսոխ…
    «Ախոյանաբար՝ արիաբար, ախոյանայարձակ՝ յարձակեալն իբրև ախոյեան, նախամարտիկ, արի»:
    «Ախոյանահարձակ սլացմամբ» ոգեշնչված մի քանի էջ անցյալից՝ Ն. Ադոնցի շարադրմամբ՝ ստորև…

    ՀԱՅ ՀԱՅՏՆԻ ԱԽՈՅԱՆՆԵՐ ԱՆՑՅԱԼՈՒՄ

    Անձնական քաջությունը, ֆիզիկական ուժը, անհամեմատ շատ ավելի մեծ տեղ ունեին կյանքի մեջ հին ժամանակները, քան ներկայումս։ Քաջությունը երկնային էր, համարյա աստվածային։ Պատմական մեծ անձնավորություններից շատերը պարտական են գոնե աոաջին հաջողություններն իրենց բազուկներին, քան գլխին։ Ինքնապաշտպանության և կռվի միջոցներն ու գործիքներն էին լայնալիճ կամ հաստաձիգ աղեղ, պարսատիկ, բռնալիր, նիզակ, տապար ու սուսեր։ Ծանր սպառազինություն, երկաթապատ զրահ, պահանջում էին այնպիսի մարմնավոր ուժ, հաղթանդամ կազմվածք, որին բնավ պետք չունի ժամանակակից ինքնաշարժ հրացանը, գնդացիրը և մյուս հրեշավոր անոթները։ Որքան մարդկությունը հառաջանում է, այնքան նսեմանում է ուժի կարևորությունը, կարիքը։ Պատմության ընթացքը կարելի է բնորոշել որպես հարատև փոխանցումը մարմնավոր և ֆիզիկական զորությունից դեպի մտավոր և հոգեկան ուժի։ Բազուկները տեղի են տալիս գլխին։ Մարմնավոր քաջությունը՝ որքան հնանում է՝ մնում է անցած դարերի զարդ, այնքան մարդն անձուկով է նայում և կարոտում հին քաջությանը։ Հին մարդիկ պատկերվում են որպես տիտաններ, անհաղթելի հսկաներ, անհեթեթ, անձնեղ (մարմնեղ), մեծանձն, անձնյա, ոչ նման սովորական մարդի։

    (Նրանք) պաշտամունքի նյութ են դառնում, համարվում են դյուցազուններ, այսինքն՝ կեսաստվածներ, սերված աստվածներից (դիցերից, Կ.Ա.) և մահկանացուներից։ Հերակլես դեռ օրորոցում երկու վիշապ խեղդեց, որ Հերան ուղարկել էր նորածին մանկանը սպանելու համար։ Անունը կապ ունի «հերոս» արմատի հետ, լատիներեն՝ «սերվ», որ նշանակում է պահել, հսկել, rend — հարուա–haurna-servare – հսկա: Մեր Վահագն էլ է վիշապաքաղ։

    Հին մարդիկ փառաբանում են քաջությունը, նրանք ստեղծում են հերոսների տիպարներ և քաջությունը համարում տուրք աստվածային։ Քաջությունը տալիս է նաև անմահություն՝ հերոսները երբեմն երկինք են բարձրանում և որպես աստված միանում մյուս աստվածների խմբին։

    Բոլոր հին ազգերը քաջության աստված ունեն և քաջության տիպար հերոսներ։ Հռւնաց՝ Աքիլլես, Տրովա՝ Հեկտոր, պարսից՝ Ռոստամ, Հայոց՝ Տորք (մեր քաջության ավելի հին աստվածը և մեր բուն նախահայրն է Հայկ)։

    Մեր նախնիք ևս մեծապես գնահատում էին քաջությունը։ Հայկը Հայ ազգի նախահայրն է, Հայ ազգի մարմնացումն է։ Գեղապատշաճ, անձնյա, քաջագանգուր, խայտակն և հաստաբազուկ Հայկը քաջ և երևելի էր հսկաների մեջ։ Բելը Հայկի վրա է արշավում երկնադեզ հասակով մրցող հսկաներով։ Մովսես Խորենացին Հայկի այս պատկերը քաղել է՝ հիմնվելով Հայ առաջնորդի ուժի, նորա անձնական քաջության նկարագրի վրա։ Մամիկոնյան, Բագրատունի, Սյունյաց, Ամատունյաց և Արծրունյաց իշխանական տներն այնպիսի դեմքեր են տվել, որ իրապես հերոսներ են։ Կուզեմ ներկայացնել պատմական մի քանի դեմքեր, որոնց քաջությունը միայն մարմնավոր չէր, այլ շաղկապված անվեհերության և գերմարդկային խիզախումի հետ։
    Մարմնավոր ուժն առանց հոգեկան արիության մեռած ուժ է։
    Սա է, որ շարժում է մարմնավորը, ոգի տալով՝ կրկնապատկում է այն։

    Ստորև հիշելի անձինք պատմության մեծ դեմքեր չեն, (նրանք) փայլուն
    հետք չեն թողել իրենց հետևից։ Բայց և այնպես՝ հերոսության տիպարներ են, որովհետև արհամարհելով մահը առնական արիությամբ, դուրս գալով մենամարտության ասպարեզը՝ նրանք փառքով են պսակել իրենց ծնող, սնող ժողովրդին։ Պետք է մի վտիտ հարգանքի տուրք տամ նրանց, ովքեր պատիվ են բերել Հայությանը որպես մենամարտիկներ։ Բյուզանդական ահռելի բանակի մեջ հազարավորների, տասնյակ հազարների մեջ հանկարծ մի Հայ է նետվում ընդդեմ թշնամու՝ իբրև կարող ընդունելու մենամարտը։
    Ահա նրանք՝ Արտավան, Արտավազդ, Անզալաս, Հովհաննես Գուզես, որ վկայված են օտար պատմիչներից (Ծնթ.- Ակնարկում է բյուզանդական նշանավոր պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացուն)։

    1. Արտավան Արշակունի, բյուզանդական բանակի հայազգի զորավար, Հովհաննես Արշակունու որդին: Նախապես մարտնչել է Բյուզանդիայի դեմ, 539 թ. սպանել է Արևմտյան Հայաստան արշաված բյուզանդական զորավարներ Ակակիոսին և Սիտտասին: Այնուհետև ծառայել է Հուստինիանոս Ա կայսեր…
    2. Արտավազդ (? — 542), բյուզանդական բանակի Հայազգի զորավար: Աչքի է ընկել գոթերի դեմ մղված իտալական արշավանքների (541-542 թթ.) և, հատկապես, Վերոնա քաղաքի պաշարման ժամանակ: Ընդունել է գոթերի Վալարիս զորականի՝ իր հետ մենամարտելու առաջարկը և սպանել նրան:
    3. Անզալաս (Ընջյուղ), բյուզանդական բանակի Հայ զորական: 553 թվականին Տոսկանա քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտի ժամանակ ընդունել է գոթերի բանակից Կոկկաս անունով մի քաջ պատերազմողի հրավերը և մենամարտի ժամանակ սպանել նրան:
    4. Հովհաննես Գուզես, բյուզանդական բանակի Հայազգի զորավար, Հայաստանի կոմես Թովմայի որդին: Աչքի է ընկել 551 թվականի Լազիկայի և Կոլխիսի համար մղված պատերազմներում: Մենամարտի ժամանակ սպանել է հսկա մարմնով մի քաջ ալանի և ապահովել բյուզանդական բանակի հաղթանակը:
    1. ԱՐՏԱՎԱՆ (548 թ.)
    2. ՍՄԲԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈԻՆԻ, ՈՐԴԻ ՄԱՆՈՒԵԼԻ (590 թ.)

    590 թ. Մորիկ կայսրը փորձեց Հայ նախարարներին Թրակիա ղրկելու։ Սակայն Հայոց նախարարներն ապստամբեցին և կամեցան «ի բաց կալ ի ծառայութենէն Յունաց թագաւորին և նստուցանել իւրեանց թագաւոր»։
    Դա արվեց հետևյալ նպատակով, «զի մի և նոցա հասցէ մեռանել ի կողմանս Թրակացաց, այլ կեալ և մեռանել ի վերայ աշխարհին իւրեանց» («Պատմութիւն Սեբէոսի» աշխատասիրությամբ՝ Գ. Վ. Աբգարյանի, Երևան, 1979, էջ 92)։
    Կայսրը արքունական պատվիրակներին հրովարտակով ղրկեց Հայաստան, սակայն Մանուելի որդի Սմբատ Բագրատունին նրանցից մեկին սպանեց։ Բյուզանդացիները ձերբակալեցին Սմբատին և (ուրիշ) յոթ հոգու հետ տարան մայրաքաղաք։ Դատեցին և որոշեցին ձգել կյունիկ, այսինքն՝ կրկես (ծանոթագրություն՝ «կյունիկը» բացօթյա կրկեսի բեմ էր, որի վրա տեղի էին ունենում կառամարզումներ, ցլամարտեր և այլ մրցումներ)։ Սմբատ էր «այր անհեդեդ անձամբ և գեղեցիկ տեսլեամբ, և բարձր և լայն հասակաւ, և բուռն և ցամաք մարմնով» (Սեբէոս, էջ 92)։ Նա «հզաւր և պատերազմող» էր հռչակվել բազում պատերազմներում։ (Սմբատն) այնպիսի ուժ ուներ, որ անցնելով «անտառախիտ մայրեաց և զաւրաւոր ծառոց» տակից՝ հաղթանդամ հզոր երիվարին նստած, ձեռքերը բարձրացնում, ծառի ոստից բռնում և իրանքով ու ոտքերով սեղմելով երիվարի մեջքը՝ նրան բարձրացնում էր գետնից վեր։ Տեսնողներն ահաբեկվում էին ու սաստիկ զարմանում։

    Սմբատին մերկացրեցին և թողեցին միայն անդրավարտիքով, այնուհետև նրան ձգեցին կյունիկ, «զի կուր լիցի գազանաց» (Սեբէոս, էջ 93)։ Սկզբում նրա վրա արձակեցին արջին (այս և հետագա բոլոր ընդգծումները հեղինակինն են — Պ. Հ.)։ Սմբատը գոռաց մեծաձայն և գնաց արջի վրա, զարկեց ճակատին բռունցքով և տեղնուտեղ սատակեց։ Երկրորդ անգամ նրա վրա արձակեցին ցուլ։ Սմբատը բռնեց ցուլի եղջյուրներից, դարձյալ իր աղաղակով ահ ձգեց ցուլի վրա, չարչարեց՝ ոլորելով պարանոցն ու ջարդելով եղջյուրները։
    Ցուլը թուլացած նահանջեց և փախստական դարձավ։ Սմբատը հետևից վազելով «բուռն հարկանէր յագին և ի կճղակն ազդեր միոյ ոտին նորա», ցուլի կճղակը պոկվեց և մնաց Սմբատի ձեռքին։ Ցուլը փախավ մի ոտով «բոկ»։ (Նման մի քաջություն Խորենացին վերագրում է Տրդատ (Գ Մեծին)՝ ասելով, որ հույն մի ըմբիշ հնում «զկճղակ եզին թափեաց», իսկ Տրդատը մի ձեռքով «կալեալ զեղջերէն» երկու վայրի ցուլերի, «թափեաց հանդերձ ընդվզեալ ջախջախմամբ») (Մովսես Խորենացի, «Պատմութիւն Հայոց», Տփղիս, 1913, էջ 218)։

    Երրորդ անգամ կատաղի առյուծ արձակեցին նորա վրա։ Երբ առյուծին արձակեցին, Սմբատը ճարպկորեն բռնեց նրա ականջից և նստեց մեջքին։
    Այնուհետև ձեռքը տարավ խոռոչափողը և սեղմելով խեղդեց առյուծին։
    Ամբոխը ոգևորությամբ ողջույնի աղաղակներ բարձրացնելով գոչեց և դիմեց կայսեր, որ ներե Հայ իշխանին։ Իսկ Սմբատը հոգնած, հանգիստ էր առնում նստած առյուծի վրա։ Կայսրուհին և կայսրը ողորմացին նորան, ներում շնորհեցին և բաղանիս ղրկեցին։ Այստեղ Սմբատին լվացին, հանդերձավորեցին և պալատ տարան։ Հետագայում Սմբատը զրպարտության զոհ դարձավ և աքսորվեց «ի կղզիս հեռաւորս» (Սեբէոս, էջ 93), ապա կայսրը հրամայեց այնտեղից նրան տեղափոխել Աֆրիկա՝ տալով նորան զինվորական տրիբունի պաշտոն։

    1. ՍՄԲԱՏ ՎՐԿԱՆԻՑ ԽՈՍՐՈՎ ՇՆՈՒՄ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (ք 607 թ.)

    Քուշանաց թագավոր Հեփթաղաց աշխարհում (Թուրքեստան) մեծ կազմությամբ ճամբարեց Սմբատի դեմ։ Հեփթաղը պատգամավոր ղրկեց Սմբատի մոտ.

    • Ի՞նչ օգուտ այսպես խառնամբոխ մտնել պատերազմի մեջ և սպառել մեր զորքը։ Ինչո՞վ պիտի ճանաչվի իմ և քո քաջությունը։ Արի՜, միայն ես և դու մենամարտենք։ Ես այստեղից, իսկ դա՝ այդտեղից ել ախոյան, «զի այսաւր ծանիցի քեզ քաջութիւն իմ»։

    Սմբատը պատասխանում է. «Ահաւասիկ պատրաստ եմ ի մեռանել»։
    Երկար հարձակվեցին միմյանց դեմ և կռվեցին ի տես երկու բանակների։
    Սակայն չէին կարողանում միմյանց հաղթանցել, որովհետև հսկայազորք (և ոչ «սակաւազաւրք», ինչպես տպված է. տես Ք. Պատկանյանի հրատարակությունը, էջ 67) և կուռ սպառազինյալ էին։ Վերջապես Սմբատին հաջողվեց ձգել նիզակը, պատռել վերտ և ամուր (ոչ վերտևամուր) ու կուռ զրահի ամրությանը և (Քուշանաց թագավորին) գետին տապալել:
    Իսկ Քուշանաց զորքը «իբրև տեսին զարքայն իւրեանց՝ զարհուրեցան և դարձան գնացին փախստական» (Սեբէոս, էջ 103)։

    1. ՎԱՍԻԼ ՄԱԿԵԴՈՆԱՑԻ (շուրջ 820-886 թթ.)
    2. ԱՇՈՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (973 թ.)

    Անիի Գագիկ Շահնշահի մահից հետո նորա երկու որդիները՝ Հովհաննես-Սմբատ և Աշոտ գժտվեցին։ Աշոտը Արծրունյաց թագավոր Սենեքերիմից զորք է ստանում և շարժվում իր եղբոր վրա։ Այդ ժամանակ որպես դեսպան Հովհաննես-Սմբատ թագավորի մոտ էր մի վրաց իշխան։
    Սա պարծենալով խնդրում է, որ Հայոց թագավորն իրեն թույլ տա գնալ և բռնել կենդանվույն Աշոտին և վերջ դնել արյունահեղությանը։ Հովհաննես-Սմբատն ասում է. «Այր հզօր է Աշոտ, դու զիա՞րդ կարծես ածել զնա առաջի իմ»։ Վրացին պատասխանում է. «Ի ձիոյն առից զնա կենդանի»։ Սակայն Հովհաննես-Սմբատ թագավորը զգուշացնում է վրացուն, թե՝ «Առյուծի ձագին մի՜ արհամարհիր, մինչև որ տեսնես»։ Վրաց իշխանն արծվի նման սլացավ Աշոտի վրա՝ գոռալով. «Ո՞վ է Աշոտը, թող առա՜ջ գա»։ Աշոտը զայրացավ ինչպես ինծ և վրացին՝ մինչ ուզում էր նիզակով զարկել, Աշոտը կայծակի արագությամբ հանեց պողովատիկ սուրը և այնպես հարվածեց սաղավարտին, որ վրացու երկաթապատ մարմինը պատառեց, մինչև ստինքը երկուսի բաժանեց և «հանդերձ միջօքն յերկիր ընկենոյր» (Մատթէոս Ուռհայեցի, էջ 13-14)։

    1. ՎԱՍԱԿ ՊԱՀԼԱՎՈՒՆԻ, ԲՋՆՈ ԻՇԽԱՆ (1021 թ.)

    Թագավորը Դելումաց (դելմիկների — Պ. Հ.) եկավ և ավերեց Նիգ գավառը։ Հայոց սպարապետ Վասակն իր որդի Գրիգորի հետ ելավ նրանց դեմ։ Վասակը չէր կարող սպասել, որ մինչև զորքը հավաքվի։ Նա հինգ հարյուր մարդով առաջ անցավ։ Այլազգիների զորքից դուրս եկավ մի ախոյան՝ սև խափշիկ, որ կոչվեր «Յոթ գայլն», որ իբրև «սև ամպ որոտալով, բոց արձակելով իր զրահներից»՝ Վասակին կանչեց մենամարտի։ Վասակի ենթակաները սարսափած էին, քանզի «նման մի մարդ դեռ երկրի վրա չէր ծնվել»։ Վասակը հանգստացրեց նրանց և ասաց. «Ես դուրս կգամ նրա դեմ և նրան կտամ այն նույն պարգևը, ինչ Դավիթը տվեց Գողիաթին»։ Խափշիկը գազանաբար վրա հասավ, որ գեղարդի վրա առնի Վասակին։ Իսկ Վասակը փութաց և պողովատ թրով այնպես խփեց խափշիկի գլխին, որ նորա սաղավարտը երկուսի բաժանվեց, իսկ «մասունք մարմնոյ յերկիր անկանէին» (Մատթէոս Ուռհայեցի, էջ 13-14)։

    1. ՀԱՍԱՆ ԵՎ ՃՆՃՂՈՒԿ (1042 թ.)

    Հասանը և Ճնճղուկը Վասպարականի Խաչիկ իշխանի որդիներն էին։
    Նրանք նոր էին վերադարձել Թրակիայից, ուր կռվել էին կայսրության թշնամիների դեմ։ Իրենց բացակայության ժամանակ Խաչիկ իշխանը և նրա կրտսեր որդին՝ տասնհինգամյա պատանի Իշխանը, զոհ էին գնացել Սալմաստի մուսուլման ցեղերի հարձակումների ժամանակ։

    Վրեժ լուծելու համար մի քուրդ են կաշառում և ղրկում Սալմաստ՝ լուր տարածելու, թե Խաչիկ իշխանի կալվածքն անպաշտպան է, «զի՞ կայք պարապ»՝ ոչխարների բազում հոտեր անտերունչ թափառում են։ Քուրդն այդպես էլ արեց։ Այլազգիները 15 հազարով արշավեցին Վասպուրական:
    Հասան և Ճնճղուկ ունեին 5.000 զինվոր։

    Որպես «խոցված գազան»՝ Հասանը հարձակվելով թշնամու բանակի վրա ձայն է տալիս. «Ո՞վ է, ու՞ր է այն մարդը, որ սպանեց հորս՝ Խաչիկին, թող առա՜ջ գա»։ Եվ ահա դուրս եկավ մի այլազգի սև մարդ և հզոր ձայնեց.
    «Ես եմ, որ սպանեցի առյուծ Խաչիկին և ահա նրա պատերազմական ձին, զգեստը, նշանակն ու թուրը ձեռքիս է»։ Հասան՝ տեսնելով հոր ինչքը, սկսեց լալ և թուրը հանելով պատյանից, առյուծի պես սլացավ նորա վրա և հարվածելով երկու կտոր արեց, գետին տապալեց և (հոր) ձին ու նշանակը խլեց։

    Նման կերպով ձայն տվեց և Ճնճղուկը. «Ո՞վ է սպանել իմ մանուկ եղբորս՝ Իշխանին, թող ատյան դուրս գա, որ տեսնեմ նորան»։ Դուրս եկավ մի քաջ պարսիկ և ասաց. «Ես եմ քո եղբայր Իշխանին սպանել, ահա՜ նորա սպիտակ ձին, վառ նշանակը և թուրը»։ Ճնճղուկը կայծակի նման վրա հասավ, մի հարվածով սատակեցրեց նորան և առնելով եղբոր ձին և նշանակը՝ դարձավ հետ։

    Հայոց զորքերը խանդավառված հարձակվեցին թշնամու վրա, «դարձուցին ի փախուստ և կոտորեցին ի նոցանէ արս չորս հազար» (Մ. Ուռհայեցի, էջ 92)։

    1. ԱՐԿՆԻ ԱՄՐՈՑԻ ԻՇԽԱՆ ՀԱԲԵԼԻ ՀԱՐՊԻԿ, ԴԱՎԻԹ, ԼԵՎՈՆ
      ԵՎ ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ ՈՐԴԻՆԵՐԸ (1052 թ.)

    Քսու և նենգավոր մարդիկ գնացին (Կոստանդնին Մոնոմախ կայսրի մոտ և ամբաստանեցին Չորրորդ Հայքի Պաղին գավառում բնակվող Հայոց իշխաններին, թե նրանք «անհնազանդ կան հրամանաց քոց և կամին ապստամբ լինել ի քէն»։ Բյուզանդացիներն ավերեցին բովանդակ գավառը։ Նրանք ցանկացան ձերբակալել նաև Արկնի կոչված մեծ ամրոցի տեր Հաբել իշխանի չորս քաջ և հզոր որդիներին՝ Հարպիկին, Դավիթին, Լևոնին և Կոստանդնին։ Եղբայրներից ավագը՝ Հարպիկը, նենգությամբ զոհ գնաց, մյուսները գերի տարվեցին մայրաքաղաք։

    Կայսրը և բոլոր հույները ապշել էին՝ տեսնելով նրանց ահեղ արտաքինը («սոսկալի տեսիլ կերպարանացն»), քանզի իրենց հաղթանդամությամբ նրանք գերազանցում էին բոլոր հույներին («ահատր էին տեսլեամբ և թիկամբքն հանդերձ բարձր էին քան զամենայն տունն Յունաց»)։ Կայսրը նրանց գեղեցիկ, հաղթանդամ արտաքինը նկատի ունենալով մարմնական ոչ մի պատժի չենթարկեց, այլ հրամայեց քաջ, հզոր և երևելի իշխաններ Դավթին, Լևոնին և Կոստանդինին կղզի աքսորել: (Եղբայրներն աքսորում մնացին մինչև 1056 թվականը, երբ Թեոդորոս կայսրուհին «մեծաւ փառասիրութեամբ արձակեաց զնոսա ի հայրենի աշխարհն իւրեանց ի բերդն Արկնի», Մ. Ուռհայեցի, էջ 122)։

    1. ՍԱԴՈՒՆ ԱՐԾՐՈՒՆԻ (1256 թ.)

    (Մոնղոլական) Մանգու Մեծ խանի կողմից Հայաստանի, Վրաստանի, Իրանի և Մերձավոր Արևելքի կառավարիչ Հուլավու խանի մոտ է գալիս «մուղալ ազգաւ» (մոնղոլ) հույժ ահագին, երկայն հասակով, թիկնեղ, շլինքը «զերդ զգոմիշու», ձեռներն անճոռնի իբրև արջի, մի մարդ։ Սա ամեն օր ուտում էր մի ոչխար։ Նա Մանգու խանից գիր էր բերել և մի անգին կապա։
    Գրի մեջ ասված էր, թե «իմ եղբոր Հուլավու խանի մոտ եթե գտնվի մի բավքա (ըմբիշ), որ գետնի այս ըմբիշին, թող նրա՜ն լինի կապան։ Իսկ եթե այս բավքան հաղթե, թող կապան նրա՜ն հագցնեն և մեծ դեսպանությամբ ու պատվով հետ ուղարկեն իր մոտ։

    Հուլավուն կանչեց իր զորքերի բոլոր գլխավորներին և հարցրեց, թե գիտե՞ն որևէ մարդ թաթար, Հայ կամ վրացի, որ կարողանա մենամարտել Մանգու խանի բավքայի հետ։ Սակայն թաթարների մեջ այդպիսի մեկը չգտան, քանզի «ով աեսանէր զայրն զայն՝ ամենայնն վախէին ահագին հասակէն և ի տեսոյ նորա»։ Իսկ Հայ և վրացի իշխաններն ասացին, որ միայն մի մարդ կա, որ կարող է ճար լինել, այդ Արծրունյաց Սադուն իշխանն է, բայց այստեղ չէ, «այլ կայ ի տուն իւր»։ Սադունը «էր երկայն և վայելուչ հասակաւ, յոյժ ուժեղ ի մանկութենէ» («Պատմութիւն թաթարաց Վարդանայ պատմչի», Երուսաղեմ, 1870, էջ 47) և մենամարտերի մեջ փորձառու ու կիրթ։

    Խանը մարդ ղրկեց նորա հետևից։ Լսելով հրամանը՝ Սադունը խիստ տրտմեց, որովհետև երբեք չէր մենամարտել խանի առաջ, իսկ հաշվակիցը ահագին էր և ուժով։ Սադունը նախ գնաց Գագ՝ «առ ամենահաս Սուրբ Սարգիսն» և ուխտ ու մատաղ արեց, ապա ճանապարհ ընկավ Հուլավուի մոտ։ Երբ խանը տեսավ Սադունին, նորա կորովը և երկայն հասակը՝ հույժ ուրախացավ։ Նա հրամայեց, որ երկու ըմբիշներն ինը օր միասին կենան, որ օրն ուտեն մի ոչխար և խմեն մի տիկ գինի։

    Երբ սահմանված օրերն անցան, (խանը) հրամայեց բոլոր գլխավորներին ժողովել իր առջև և կանչելով երկու ըմբիշներին հրամայեց մենամարտել։ Երեք ժամ տևեց մենամարտը՝ ցերեկվա ժամը 3-ից մինչև 6-ը, և ըմբիշները չէին կարողանում միմյանց հաղթել։ Սակայն Սադունը ուժգին բախմամբ զգետնեց Մանգու Մեծ խանի ախոյանին և հույժ բարձրացավ Հուլավու խանի աչքին։ Խանը յառլիկ («իառլախ») գրեց «և թողուլ նմայ մինչև ի յինն գունահն» («Պատմութիւն թաթարաց», էջ 49)։

    Լուսանկարում՝ Ն. ԱԴՈՆՑԸ 1912 թվականին Անիում՝ Ն. Մառի, Հ. Օրբելու և արշավախմբի մյուս անդամների հետ (լուսանկարի հեղինակ՝ Ա. Վրույր)

  • «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ»  (Մաս Դ) Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Դ) Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Դ)
    Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    Հ. Աճառյանի՝ «Հայոց անձնանունները» հոդվածի շարունակությունը՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդող երեք գրառումներում):

    «Այժմ խօսում եմ ազգանունների մասին:
    Երբ համայնքը փոքր է, անունը բաւական է անհատը համայնքի մնացեալ անդամներից զանազանելու համար:
    Օրինակ, մի գիւղում, ուր 10-20-30 տնուոր միայն կայ, երկու սեռը բաժանելով, նրա կէսի չափ միայն տղամարդ և այնքան էլ կին պիտի լինի:
    Ուստի եթէ մի 100 անուն լինի, այդ թիւը բաւական է. ամէն մարդ էլ իմանայ, թէ ո՞վ է Կարապետը, կամ ո՞վ է Գրիգորը:
    Բայց երբ համայնքը մեծանում է, տների թիւը բարձրանում է 100-ների և
    1000-ների, այն սակաւաթիւ անունները այլեւս բաւական չեն: Ուստի կամ պէտք է անունների թիւը շատացնել, ինչ որ անում են, և կամ անուններին պիտի աւելացնեն զանազանիչ մի երկրորդ միջոց: Զարգացման այս առաջին աստիճանը կազմում է ածականը: Անուան վրայ դնում են մի ածական: Վերցնում են նոյն անհատի արտաքին կամ ներքին նկարագրից յատկանշական որեւէ կէտ: Օրինակ՝ հռոմայեցւոց ինքնակալներից մէկը կոչւում էր Յուլիոս. սա մի սովորական անուն էր հռոմայեցւոց մէջ. կային շատ Յուլիոսներ. ուստի այս Յուլիոսը միւս Յուլիոսներից զանազանելու համար կոչեցին «Յուլիոս Կեսար»: Ի՞նչ է նշանակում «կեսար». «կեսար» նշանակում է «փորը ճղած»: Երբ Յուլիոսի մայրը երկունքի մէջ էր, ծնունդը շատ դժուար եղաւ. բժիշկները ստիպուեցին ճղել մօր փորը և երեխային այնպէս դուրս բերել. Յուլիոսը կոչուեց «փորը ճղած Յուլիոս»: Այնուհետեւ Յուլիոս Կեսարը մի մեծ ինքնակալ դարձաւ, և նրա «Կեսար» վերադիրը նշանակեց «մեծ ինքնակալ». այս է «կայսր» բառը:

    Ածականով անուններ շատ սովորական են թէ՛ պատմութեան և թէ՛ մեր հասարակ կեանքի մէջ. օրինակ՝ Լենկ-Թիմուր (Կաղ Թիմուր), Իւան Գրոզնի (Իւան Ահեղ), Աշոտ Ողորմած, Գայլ Վահան, Աշոտ Երկաթ, Գող Վասիլ, Ցլիկ Ամրամ, Քոռ Թաթոս, Չոլախ Սարգիս, Փալթարա Մարտին, Նապրասնի Գորդի և այլն:
    Ածականներից յետոյ կարելի է դնել անհատի տեղը, ծնուած կամ բնակուած քաղաքը. այսպէս՝ ունենք Գրիգոր Նարեկացի, Գրիգոր Տաթեւացի, Մովսէս Խորենացի, Խաչատուր Տարոնացի, Գէորգ Սկեւռացի, Ներսէս Լամբրոնացի և այլն:
    Երրորդ միջոցն է հայրանուան գործածութիւնը. այսպէս՝ Գրիգոր որդի Յովհաննու, Տրդատ որդի Խոսրովու, Սմբատ որդի Աշոտի: Թիւրքերի մէջ՝ Հիւսէին օղլի Ալի, Ալի օղլի Սուլէյման և այլն: Արաբների մէջ՝ Հասան իբնի Ալի, Ալի իբնի Վեհպի, Մեհէմմէտ իբնի Սուլէման: Ամէնքիս յայտնի է ռուսաց մէջ ընդունուած սովորութիւնը, հայրանունը իբրեւ պատուանուն. Նիկոլա Ալեքսանդրովիչ, Վլադիմիր Սերգեւիչ, իգականի մէջ՝ Աննա Գրիգորիեւնա, Սոֆիա Գերասիմովնա և այլն:
    Այս երեք միջոցներն էլ կարող ենք կոչել անհատական կամ աւելի շուտ մականուն, քան թէ ազգանուն:

    Ազգանունը այն է, որ դրւում է մի գերդաստանի ամբողջ սերնդի կամ սերունդների վրայ և կարող է դարեցդար շարունակուել: Այսպէս՝ Մամիկոնեան, Բագրատունի, Արծրունի, Գնունի, Սլկունի, Խորխոռունի, Հովնունի, Ձիւնական և այլն հին Հայոց նախարարական տոհմերը, որոնք շարունակուել են երկար դարեր և արաբական շրջանում հետզհետէ վերջացել:
    Կան ազգեր, որոնք հայրանուան վրայ կանգնում են և ազգանուան չեն անցնում. այսպէս էին թիւրքերը և պարսիկները, որոնք գիտէին միայն Հիւսէին օղլի Ալի կամ Հիւսէին Փուսերի Ալի. և միայն վերջին քսանամեակում, հետեւելով եւրոպական կարգերին, անցան ազգանուան:
    Հետաքրքիր է կարծեմ իմանալ, թէ ինչպէս պարսիկները անցան ազգանուան: 1918 թուականին էր, պարսից կառավարութիւնը յայտարարեց, թէ այսուհետեւ տիտղոսները պիտի ջնջուեն և ամէն մարդ իրեն համար մի ազգանուն պիտի ընտրէ: Ամէն մարդ ընկաւ մտածողութեան խորքը և մի որեւէ տեղից մի բան հնարեց և
    թերթում յայտարարեց, թէ ես այսինչ ազգանունն եմ վերցնում: Այլեւս ոչ ոք այդ ազգանունը վերցնելու իրաւունք չունէր: Երկու տարի տեւեց այդ գործողութիւնը և ամէն ընտանիք կամ գերդաստան տարբեր ազգանուան տէր դարձաւ:
    Արաբներն էլ կանգնել են հայրանւան վրայ և որովհետեւ միայն հայրանունը քիչ էր զանազանելու համար համայնքի զանազան անդամները իրարից, աւելացրին նրա հետ նաեւ մի մականուն և այն անձի ո՞ր տեղացի լինելը:
    Արաբների մէջ կայ նաեւ մի ուրիշ տարօրինակ սովորութիւն, որ միայն արաբներին է յատուկ: Ենթադրենք մի մարդ Հասան անունով, սա ենթադրենք թէ Հիւսէինի որդին է, ուստի լինում է Հասան-իբնի-Հիւսէին. նա ասենք Բաղդատ քաղաքից է, ուստի լինում է
    Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի, նա ունի մի մականուն, ենթադրենք՝ Ֆաթթահ. ամբողջ լինում է Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի-Ֆաթթահ: Բայց այսքանը քիչ է. նա ամուսնացաւ, ունեցաւ մի որդի Ալի անունով. հայրը այժմ իր վրայ վերցնում է ապու-Ալի, այսինքն՝ «հայր Ալիի» տիտղոսը և դառնում է Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի-ապու-Ալի-Ֆաթթահ: Որդիները շատացան. նա ունեցաւ երկու որդի եւս, մէկը Մուսթաֆա և միւսը Սուլէյման: Ուստի այդ մարդը դարձաւ՝ Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի ապու Ալի-ապու-Մուսթաֆա-ապու- Սուլէյման-Ֆաթթահ: Արաբ պատմութեան և գրականութեան մէջ շատ ենք պատահում այսպիսի կանգունաչափ անունների. օրինակ՝ մի բանաստեղծ կայ, որի անունն է՝ Իզզ-էդ-դին-Աբդուլ-Ֆուտաւէլ- Արդուլ-Վահապ-Ամադ-էդ-դին. իբն-Իբրահիմ-էլ-Սենճանի: Եգիպտոսի սուլթաններից մէկի քարտուղարն է Շէյխ- ար — Ռայիս -Սաֆի — ադ- Դավլաւ իբնի — աբու — Մաալի — իբնի-Շարաֆի:
    Արաբ ուղեգիրներից մէկը կոչւում է Աբու — Աբդալլահ — Մուհամմէդ-բին-Աբդուլլահ — բին-Մուհամմէդ-բին-Իբրահիմ-էլ-Վաթիւէդ-Դանջի-իբնի Բատուտա — Նեմմ — էդ — Դին: Մի արաբ բժիշկ կայ, որի անունն է Զիա-էդ-դին-ապու-Մուհամմէդ-Արդալլահ — բին- Ահմէդ-էն-Նուբաթի-էլ-Մալաքի: Արաբ պատմիչ Իբն-Խալլիքանը իր «Վեֆայաթ էլ Աայան» գրքում (թրգմ. Գ. Մըսրլեան, Գահիրէ, 1935 թ., էջ 8), այսպէս է անուանում Խորասանի էմիրներից մէկի անունը. — Էլ էմիր Կութէյբա բին աբի Սալիհ Մուսլիմ բին Ամր բին էլ Հոսէյն բին Ռաբիա բին Խալիդ բին Էսիդ էլ Խէյր բին Կուդայի բին Հիլալ բին Սալամա բին Սաալաբա բին Վաիլ բին Մաան բին Մալիք Աասար բին Սաագ բին Կայս Այլան բին Մոդար բին Նիզար բին Մուադդ բին Ադնան էլ Բահիլի:
    Սա այդ մարդու ամբողջ ցեղաբանութիւնն է: Իբն-Խալլիքանը մի ուրիշ անգամ էլ տալիս է մի իշխանի երկար անունը և յետոյ էլ աւելացնում է. «Մնացեալը չեմ յիշում»:
    Դժբախտաբար ես էլ էջը չեմ յիշում:
    Հայրանունները կարող են կրկնուել, այսինքն դնել պապի և պապի հօր, գուցէ և պապի պապի անունը:
    Արաբական սովորութիւնը քիչ-քիչ կամ մասամբ տարածուեց հպատակ կամ կրօնակից ցեղերի վրայ. օրինակ՝ Մատակասկարի թագաւորներից մէկը կոչւում է Անդրիանամպոյինիմերինա:

    Սպանացիք էլ սիրում են կազմել երկար անուններ: Մի առակ կայ:
    «Հարաւային Ամերիկայում մի սպանացի գիշերը անտառում կորցրել է ճանապարհը. ստիպուած թակում է մի անգլիացու դուռը և խնդրում է, որ իրեն թոյլ տայ գիշերել. անգլիացին մութ տեղը պատուհանը բաց արած հարցնում է՝ ո՞վ է:
    Սպանացին պատասխանում է. «Ֆերնանդօ-դելլոս-Վեստոս-Սերվալոս-Մինկոս-Սանթա-կուզենօ-Տիխօնոս»:
    Մեր տունը փոքր է, այդքան մարդու տեղ չկայ, ասում է անգլիացին և պատուհանը փակում»:

    Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

  • «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Ա) (Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ)

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Ա) (Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ)

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Ա) (Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ)

    Անձնանուններում, ազգանուններում, տեղանուններում արտացոլված են տվյալ ազգի պատմությունն ու մշակույթը։
    Հազարամյակների ընթացքում քաղաքական իրավիճակի թելադրմամբ տարբեր ազգերի հետ որոշ «ճանապարհ անցած» Հայերի անունների, ազգանունների ծագման ուսումնասիրությունը, լուսաբանումը ծագումնաբանական բազմաթիվ էջեր են բացահայտում՝ կրած ազդեցությունների շերտերով:

    Հրաչյա Աճառյանի՝ «Հայոց անձնանունները» հոդվածից մի հատված՝ ստորև (Մաս Ա, շարունակությունը՝ հաջորդ հրապարակմամբ)…

    «Անձնանունը այն գլխաւոր միջոցներից մէկն է, որով համայնքը կամ հասարակութիւնը զանազանում է իր անդամներից այս կամ այն անհատին՝ միւս անհատներից: Այդ միջոցը աւելի է բնորոշւում կամ զարգանում, երբ անձնանուան վրայ աւելանում է մի մականուն, կամ հայրանունը, կամ ազգանունը — և կամ այդ բոլորը միասին: Կարող ենք ասել պարզապէս Վահան, աւելի ճշտած՝ Գայլ Վահան, կամ Վահան որդի Հմայեակի և կամ Վահան Մամիկոնեան և այլն:
    Մարդկային հասարակութեան մէջ չկայ թէկուզ ամենավայրենի մի ցեղ,
    որի անդամները անձնանուն չունենան:
    Անձնանունը համաշխարհային մի երեւոյթ է:
    Շատերը կարծում են և կամ այնպէս են հաւատացած, թէ անձնանունները ծագում չունեն, այսինքն աննշանակ ձայներ են, և կամ աւելի գիտական ձեւով արտայայտուելով՝ արմատական բառեր են: Այս կարծիքը առաջացել է նրանց մէջ հասարակ անունների համեմատութեամբ: Ինչպէս որ՝ սեղան, ջուր, արեւ, փայտ, ծառ բառերը արմատ են և մենք միջոց չունենք վերածելու նրանք իրենց մասերին, նոյնպէս են համարւում նաեւ անձնանունները՝ Միքայէլ, Տիգրան, Երուանդ, Թադէոս, Յովսէփ և այլն:

    Այս կարծիքը ճիշտ չէ: Հասարակ անունների մէջ կան և պէտք է որ լինեն արմատներ կամ արմատական բառեր, բայց անունների մէջ չկայ արմատական բառ: Բոլոր յատուկ անունները, լինեն նրանք մարդու, թէ տեղի (լերան, ծովի, լճի, գետի, քաղաքի, գիւղի և այլն), կազմուած են հասարակ գոյականներից, և են բարդ կամ ածանց բառեր: Ուրիշ խօսքով՝ ամէն յատուկ անուն մի բառ է, նշանակութեամբ տուած հասարակ անուն:
    Մեր հասարակութեան մէջ այս սխալ կարծիքը առաջացած է յատկապէս ա՜յն պատճառով, որ մեր ամբողջ շրջապատը լցուած լինելով անթիւ, անհամար օտար անուններով, որոնց իմաստը անծանօթ է մեզ, ենթադրում ենք, թէ անունները առհասարակ անիմաստ ձայներ են:

    Թէ ինչպէ՞ս կարելի է իմանալ, թէ այսինչ անունը հայկակա՞ն է, թէ օտար, պէտք է դիմել ստուգաբանութեան: Եթէ մի որեւէ անուն մեզ համար և մեր լեզուով որեւէ իմաստ տալիս է, ուրեմն հայկական է. իսկ եթէ ոչինչ չի նշանակում, ուրեմն օտար է: Այսպէս օրինակ՝ Աստուածատուր, Խաչատուր, Տիրատուր, Հրաչեայ, Վարդգէս, Նորայր, Ժիրայր, Հրայր, Մարգար՝ և այլն հայկական անուններ են, որովհետեւ հայերէն են և հայերէնով մի բան նշանակում են: Աստուածատուր նշանակում է Աստուծոյ տուածը, Խաչատուր՝ խաչի տուածը, Տիրատուր՝ Տիրոջ տուածը, Հրաչեայ՝ հրային աչքեր ունեցող, Վարդգէս՝ որի գէսը, այսինքն մազերը վարդի նման են, Նորայրը՝ նոր այր, նոր մարդ է, Ժիրայրը՝ ժիր այր, ժիր մարդ է, Հրայրը՝ հուր այր, այսինքն կրակէ մարդ է, Հրանդ՝ հուր է անդ, այնտեղ՝ սրտում կրակ կայ վառուած, Մարգարը — մի մարգարէ է, ապագայի գուշակ, և այլն:


    Իսկ Պետրոս, Պօղոս, Լեւոն, Գուրգէն, Գրիգոր, Փիլիպոս, Արզուման, Ռուբէն, Ալավերդի, Սենեքերիմ և այլն հայերէնի մէջ ո՛չ մի իմաստ չունեն, հետեւաբար՝ հայկական անուն չեն:
    Նրանք օտար անուններ են և իւրաքանչիւրը պատկանում է այն ազգին, որի լեզուով ստուգաբանւում է կամ որից որ առնուած է: Պետրոս յունարէն է և յունարէնում Petros նշանակում է «քար»… Պօղոս լատիներէն է և լատիներէն paulus կամ paullus նշանակում է «փոքրիկ», Լեւոն յունարէն և լատիներէն է. այս երկու լեզուով Leo, Leon նշանակում է «առիւծ»: Գուրգէն պահլաւերէն կամ պարսկերէն է և պարսկերէն կամ պահլավերէն gurg, gurgen նշանակում է «գայլ, փոքրիկ գայլ», Գրիգոր յունարէն է և յունարէն Grigorios նշանակում է «արթուն», Փիլիպոս յունարէն է, որովհետեւ ծագում է յունարէն ֆիլօ «սիրել» և իպպոս «ձի» բառերից և նշանակում է «ձիասէր, ձի սիրող»:
    Արզուման պարսկերէն յատուկ անուն է, որովհետեւ ծագում է պարսկերէն արզումենդ «փափագող, ցանկացող» բառից, Ալավերդի տաճկական անուն է, որովհետեւ ծագում է Ալլահ «Աստուած» և վերդի «տուեց» բառերից, Ռուբէն ben եբրայեցերէն է և եբրայեցերէն rau նշանակում է «տես, որդի»… Սենեքերիմ ասորեստաներէն է և այս լեզուով sin ahhe eriba նշանակում է «Աստուած եղբայրներս շատացրեց»:

    Իգական անունները արականներից այն առաւելութիւնն ունեն, որ նրանց մէջ հայկականները համեմատաբար աւելի շատ են: Այսպէս, օրինակ՝ հայկական ծագում ունեն Սիրանոյշ, Մաքրուհի, Տիրուհի, Թագուհի, Սրբուհի, Իսկուհի, Յասմիկ, Մանիշակ, Վարդուհի, Լուսնթագ, Մայրանոյշ, Համասփիւռ, Երջանիկ, Արմէնուհի, Արշալոյս, Արեւհատ, Արեգնազան, Նազենիկ, Վարսենիկ և այլն, և այլն:
    Իգական անունների այս դրական կողմը, սակայն, մի բացասական երեւոյթի արդիւնք է — հին Հայոց մէջ կնոջ անունը տալը ամօթ էր համարւում, և փոխանակ կնոջ իր սեփական անունով կոչելու, ասում էին «այսինչի աղջիկը»: Սրանից են առաջացել Տիգրանուհի, Խոսրովիդուխտ, Սահականոյշ, Սմբատուհի, Սմբատանոյշ և այլն, որոնք ո՛չ թէ իրապէս անուն են, ինչպէս կարծում ենք սխալմամը, այլ նշանակում են «Տիգրանի աղջիկը, Խոսրովի աղջիկը, Սահակի աղջիկը» և այլն:
    Տրդատի քոյրը կոչւում էր Խոսրովիդուխտ, որովհետեւ Մեծն Խոսրովի աղջիկն էր, Սմբատ Բագրատունու երկու աղջիկները կոչւում էին Սմբատանոյշ և Սմբատուհի: Մինչեւ այժմ էլ Ղարաբաղի կամ Զանգեզուրի գիւղերում կանայք և օրիորդները կոչւում են նոյն ձեւով. «Բալասանի աղջիկ», փոխանակ ասելու Արուսեակ և այլն:

    Երեւոյթը շատ տարբեր չէ եւրոպական երկրների այն սովորութիւնից, որով ամէն մի օրիորդ իր հօր ազգանունով և ամէն մի կին իր ամուսնու ազգանունով է կոչւում, առանց իր ծննդական անուան յիշատակութեան: Ֆրանսիացոց մէջ կնոջ բուն անունը տալը ամենամեծ անարգանքն է. այդպէս են կոչւում միայն փողոցային կանայք: Այս պատճառով է ահա, որ մեր հին մատենագրութիւնն էլ չափազանց ժլատ է իգական անունների վերաբերմամբ:
    Հայոց պատմութեան մէջ իգական անուն չկայ: Այս բացասական երեւոյթի դրական արդիւնքն այն եղաւ, որ երբ անցեալ դարի կէսին սկսեց հայկական ինքնագիտակցութեան զարթնումը, հայկական իգական անուններ չունենալու պատճառով ազատ ասպարէզ բացուեց բառակերտութեան և սկսեցին յօրինել ամէն տեսակի իգական նորանոր անուններ:
    Հայոց մէջ բուն հայկական անունների զգալի մասը օտար է: Համարեայ նոյն դրութեան են նաեւ մեր շրջակայ ազգերը. այսպէս, ռուսների մէջ զուտ ռուսական կամ սլավական ծագում ունեցող Վսեվոլոդ, Վլադիմիր, Սվեատոսլավ, Եարոսլավ, Լուդմիլա և այլ անունների կողքին կան՝ Իվան, Սերգեյ, Նիկոլա, Դմիտրի, Ալեքսանդր, Պեոտր, Պավել, Սերաֆիմ, Եակով, Խրիստաֆոր և այլ օտար անունները:

    Պարսիկների մէջ բնիկ իրանական անուններ այժմ շատ քիչ են, այսպէս՝ Խուսրեւ, Գուրգէն և այլն, իսկ Ահմէդ, Ալի, Հասան, Հիւսէին, Սուլէյման, Աբբաս և այլն օտար են: Այսպէս է նաեւ տաճիկների, վրացոց, քրդերի մէջ:
    Այսպէս չեն սակայն արաբները, հնդիկները, չինացիք, եբրայեցիք, չէին նաեւ հին յոյները, լատինները և այլն:
    Արաբական բոլոր անունները՝ Ալի, Օսման, Օմար, Հասան, Հիւսէին, Աբբաս և այլն զուտ արաբական են և արաբերէն լեզուով ունեն իրենց իմաստը. Ալի նշանակում է «բարձր«, Հասան նշանակում է «գեղեցիկ», Հիւսէին՝ «սիրունիկ» և այլն:
    Հնդիկների բոլոր անունները հնդկերէն են, և նրանց մէջ օտար անուն չկայ:
    Չինական անունները միշտ եռավանկ են, ինչպէս, օրինակ՝ Կոն Ֆու-Ցի, Լի Հունկ-Չանկ, Սուն Եան-Ցեն և այլն. սրանց մէջ առաջին վանկը ազգանունն է, միւս երկուսը անուն և հայրանուն:

    Սեփական կամ օտար անուններ ունենալու երեւոյթը կապուած է սեփական կրօն ունենալու փաստի հետ: Եբրայեցին ունի իր սեփական կրօնը, որ է Մովսիսականութիւնը և պահում է իր սեփական անունները՝ Մովսէս, Աբրահամ, Իսահակ, Դաւիթ, Սողոմոն և այլն:
    Արաբը ունի իր սեփական կրօնը, որ է մահմեդականութիւնը և պահում է իր արաբական անունները: Հնդիկը, չինացին ունեն իրենց սեփական կրօնները՝ բրահմանականութիւն, բուդդայականութիւն, կոնֆուցիականութիւն, լաոցեականութիւն և այլն, ուստի և պահում են իրենց սեփական անունները:
    Իսկ այն ազգերը, որոնք ընդունել են մի ուրիշ ժողովրդի կրօնը, ընդունել են նաեւ նրանց անունները:
    Տաճիկները, քրդերը, աֆղանները ընդունել են մահմեդականութիւնը, որ արաբների կրօնն է, ուստի սեփական անուն չունեն. նրանց անունները բոլոր արաբերէն են:

    Պարսիկները, հին ժամանակ, երբ հետեւում էին իրենց սեփական զրադաշտական կամ մազդեզական կրօնին, ունէին զուտ պարսկական (իրանական) անուններ, իսկ այն օրից, երբ ընդունեցին մահմեդական կրօնը և մինչեւ այժմ, գործ են ածում միայն արաբական անուններ:
    Այս կողմից հետաքրքիր օրինակ են տալիս փարսիները, այն է՝ Պարսկաստանի և Հնդկաստանի արդի կրակապաշտ պարսիկները, որ մինչեւ այսօր պահում են անաղարտ հին պարսկական (իրանեան) անունները:

    Եւրոպան հնապէս երկու բաժին ունէր. հիւսիսը և արեւելքը բարբարոս էին, իսկ հարաւը և արեւմուտքը բռնում էին յոյներն ու հռոմէացիք, որոնք շատ հին և շատ առաջադէմ մշակոյթ էին ստեղծել: Այս երկուսն էլ ունէին իրենց սեփական անունները, յոյները՝ զուտ յունարէն և հռոմայեցիք՝ զուտ լատիներէն:
    Մեզանից 1900 տարի առաջ, այս երկու աշխարհներում սկսեց քարոզուել քրիստոնէութիւնը, որ վերջապէս ընդհանուր կրօն դարձաւ ու տիրապետեց ամբողջ Եւրոպայում և Ասիայի արեւմտեան մասում, Սպանիայից մինչեւ Հայաստանի արեւելեան սահմանը:
    Երբ յոյները և լատինները ընդունեցին քրիստոնէութիւնը, Աւետարանի հետ պիտի ընդունէին նաեւ Հին Կտակարանը, որ քրիստոնէութեան պատւանդանն էր կազմում և հրեաների սրբազան մատեանն էր: Այս պատճառով էլ հրէական այն անունները, որոնք սովորական էին Հին Կտակարանի մէջ, գործածական դարձան նաեւ յոյների և լատինների մէջ: Բայց յոյները և լատինները, ունենալով նաեւ սեփական մեծ քաղաքակրթութիւն, հարուստ լեզու և մեծահարուստ հին գրականութիւն, չկարողացան հրաժարուել այս բոլորից և նորի հետ պահեցին նաեւ հինը:

    Այսպիսով, քրիստոնէութեան մէջ ընդունւեցին, մի կողմից՝ հրէական (եբրայական) և, միւս կողմից յունական ու լատինական անունները: Եւ այն բոլոր ազգերը (հայ, վրացի, ռուս, գերմանացի, հունգարացի, անգլիացի և այլն), որոնք ընդունեցին յունա-լատինական քրիստոնէութիւնը, ընդունեցին նաեւ հրէական, յունական և լատինական անունները: Ուր որ կային հին կեանքին սեփական անուններ, մեծագոյն չափով ջնջուեցին՝ իբրեւ կռապաշտութեան
    մնացորդ, տեղի տալով նոր կրօնի՝ քրիստոնէութեան բերած յոյն լատին և եբրայական անուններին:

    Այժմ մասնաւորենք մեր խօսքը Հայոց գործածած անունների մասին:
    Ո՛չ մի բան այնքան հաւատարիմ կերպով չի ներկայացնում մեր պատմական կեանքի զանազան ելեւէջները, մեր կրած ազդեցութիւնները օտար ժողովուրդներից, ինչպէս և մեր ներքին ձգտումները, որչափ յատուկ անունները:

    Մենք գիտենք, որ յատուկ անունները երկու տեսակ են՝ տեղանուններ և
    անձնանուններ: Տեղանունները աւելի յարատեւ, հաստատուն և տեւական բնոյթ ունեն, քան անձնանունները:

    Որեւէ լեռ, լիճ, ծով ու գետ մշտնջենական կեանք ունի. որեւէ քաղաք կամ գիւղ հարիւրաւոր ու հազարաւոր տարիների կեանք ունի. հետեւաբար և նրանց անունը ընդհանրապէս մնայուն և տեւական է: Բայց անձերի կեանքը առ առաւելն մի դարի տեւողութիւն ունի:

    Անցնում է սերունդը, փոխւում են գաղափարները, փոխւում են ազդեցութիւնները և անուններն էլ նրանց հետ միասին անհետանում են՝ տեղի տալով նորանոր ձեւերի»…

    Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

  • «…ԵՒ ԿՈՉԷԻՆ ԴԱՐԲԸՆԱՔԱՐ»…

    «…ԵՒ ԿՈՉԷԻՆ ԴԱՐԲԸՆԱՔԱՐ»…

    «…ԵՒ ԿՈՉԷԻՆ ԴԱՐԲԸՆԱՔԱՐ»…

    Մատենագրական, հնագիտական, արձանագրական և այլ աղբյուրների ուսումնասիրության շնորհիվ հառնում են անցյալի պատմության որոշ դրվագները:
    Ուսումնասիրողները փորձում են վերականգնել հազարամյակների հետքերը կրող բնակավայրերի, քաղաքների պատմությունը, երկրների տնտեսական և մշակութային զարգացման մակարդակը, բնակչության կենցաղը…

    Ձեռագիր մատյաններում տնտեսության, մշակույթի զարգացման համար բարենպաստ և դժնդակ, աղետալի ժամանակների վկայություններն են… Ղևոնդ երեցի հաղորդմամբ՝ արաբական սաստիկ ծանր հարկահանության հետևանքով Հայոց երկրում բոլորովին սպառվեցին թանկագին մետաղները՝ «…վախճանեաց զգիւտ արծաթոյ ի յերկրէս»…
    Երկրագործությունը, անասնապահությունը, արհեստագործությունը երկրի հզորության մակարդակի կարևոր երաշխիքներից են:
    Հսկայական նշանակություն ունի նաև երկրի բնական հարստությունը, մետաղագործությունը:
    Հայկական Լեռնաշխարհն իր լեռներում, նրանց ընդերքում հարուստ հանքեր ունի, որոնք հռչակված էին հնագույն ժամանակներից ի վեր: Հայոց լեռների երկաթն արտահանվում էր և հարավ՝ Ասորեստան, և հյուսիս՝ սկյութական աշխարհ:
    Պեղումներից հայտնաբերված գտածոներն ապացուցում են Հայոց Նախնիների ունեցած բարձր մակարդակը մետաղամշակման բնագավառում:

    Ստրաբոնի հիշատակմամբ՝ «Կան ոսկու հանքեր Սիսպիրիտիսի (Սպերի, Կ. Ա.) մեջ՝ Կաբալլայում, ուր ուղարկվեց Մենոնը Ալեքսանդրի կողմից զորքով, բայց խեղդամահ եղավ բնակիչների կողմից:
    Կան նաև ուրիշ հանքեր, ինչպես սանդիքս կոչվածը, որ կոչվում է նաև «Հայկական գույն» և նման է կալքեյի (=ծիրանի խեցի)»:


    «Հայ հին մատենագրության մեջ ևս կան վկայություններ մետաղների հանույթի, և առավել ևս, նրանց մշակման, նրանցից զանազան իրեր, առարկաներ պատրաստելու վերաբերյալ:
    Աղբյուրներից երևում է, որ երկաթահանքով հարուստ են եղել Ռշտունիքի լեռները, որտեղ երկաթի հանույթը զարգացած է եղել հին ժամանակներից ի վեր:
    Փավստոս Բուզանդի ասելով՝ Հակոբ Մծբնացին Հայաստան գալով «հասանէր ի լեռն երկաթահատացն և կապարահատացն… ընդ Ըռշտունիս» (Փ. Բուզանդ, Պատմութիւն, էջ 38):
    Ուրեմն, այս լեռը հռչակավոր էր իր երկաթի և կապարի հանքերով, և որովհետև երկար ժամանակ այստեղ երկաթ և կապար էին հանել, այդ պատճառով էլ ստացել էր «Երկաթահատաց և կապարահատաց լեռ» հռչակը:
    Ավանդաբար պատմվում է, որ Բարդուղիմեոս առաքյալը Հայաստան գալով, երկրի հարավում՝ Անձևացյաց երկրում հանդիպում է «Դարբնաց քար»-ին, այսինքն՝ երկաթի մշակման մի այնպիսի նշանավոր վայրի, որը շատ հայտնի էր, և Բուզանդը բացատրություններ տալ հարկ չի համարում, իսկ «Դարբնաց քար» կարող էր կոչվել երկաթաքարը կամ երկաթահանքը:
    Ղազար Փարպեցին՝ գովաբանելով Արարատյան դաշտը, հիշատակում է նրա ընդերքի ոսկին, պղինձը, երկաթը և պատվական քարերը»,- գրում է Բաբկեն Առաքելյանը («Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում 9-13-րդ դարերում», Երևան, 1958 թ., 52-53):
    Հայքի տարբեր շրջանների մետաղական կարևոր հանքերի մասին բազմաթիվ աղբյուրներում եղած հիշատակումներից են նաև Անանիա Շիրակացու «Աշխարհացոյց»-ում նշվող հարստություններից՝ Տուրուբերանի և Աղձնիքի երկաթի հանքերը:
    Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի գավառներից է Անձևացիքը՝ քարայրներով հարուստ Անձևացեաց գավառը, որին տեղացիները սովորաբար անվանում էին «Քարգահ», «Քարպահ»՝ Հայկական Տավրոսի արևելյան հատվածում, Վանա լճից հարավ-արեւելք փռված իր լեռներով, Դարբնաքարի՝ Կանգվարի բերդ-ամրոցով:

    «Այսպիսի խառը, բնական և անբնական երևույթներ և զգացումներ է գուշակել տալիս Վանա երկրի հարավարևմտյան կողմերում՝ Անձևացյաց գավառում (որ արդեն իսկ նշանակում է դարուփոր երկիր), քրիստոնեության դարասկզբում՝ ս․ Բարդուղիմեոսի առաքելության ժամանակ, հիշատակված Կանգվար և Ագռավի քար կոչված լեռների միջև առկա տարածքը, որտեղ կա մի հատուկ քար կամ քարայր, ու ըստ ավանդողի՝ «Դեւք բազում (ասենք և դիւախաբները- Ղ․ Ա․) բնակեալ էին ի Քարն յայն, և պատրէին զմարդիկ տեղւոյն, տուեալ յայնմ տեղւոջէ դեղս ախտականս․․․ կռանձայնս դարբնաց, ահաւոր հրաշիւք և զարհուրանօք գործէին․ յորս՝ մարդիկ աշխարհին սովորեալք՝ անդ առ Քարայրին (կամ Քուրային- Ղ․ Ա․) դեգերէին․․․ անունեալ զանուն տեղւոյն այնորիկ Դարբնաց-քար։ Հասեալ ս․ առաքեալն՝ հալածեաց զդարբինսն՝ զգործօնեայս չարին, և զկուռսն փշրեաց որ յանուն Անահատայ էր»։

    «Բուն պաշտելին կամ սարսափելին եղել են խարդախ դարբինների կռանաձայնությունը և այն քարայրը կամ քուրան, որ նշանակում է նաև դարբինների հալոցքատեղ, հանքերի ու քարերի խորը տեղ, խորքից հանած նյութեր։
    Սրան շատ նման էր նաև քիչ հեռու գտնվող «Բութ» կոչված լեռնակողը, ուր պաշտում էին թե՛ կրակ, թե՛ ջուր, թե՛ կուռք, ու կային վիշապաբնակ քարայրեր, որտեղից դևերից խաբվածները ու դիվահարները «Ահագին իմն և տեսիլս և փայլիւնս, ձայնս և թնդմունս և ճայթմունս գործէին», ինչը ևս լեռցրեց սուրբ առաքյալը և դրանց տեղում, ըստ ազգիս հին ավանդության, դրեց Տիրամոր անձեռագործ պատկերը և նոր հավատացյալ կույսեր կարգեց ի պահպանություն այդ տեղի, ինչը կրկին հաստատեց ս․ Լուսավորիչը։ Եվ եղավ վանքը մեծ ուխտատեղի ու թեև բավական անշուք՝ այդպիսին է առ այսօր», — գրում է Ղ. Ալիշանը։

    Բանաստեղծական քառյակներում Դարբնաց Քարի կռանների բախման և թնդման արձագանքներն է հնչեցրել Ներսես Մոկացին (~1575-1625):
    «…Եկեալ յերկիրն Անձևացեաց՝
    Առ ի համբաւ քարի միոջ,
    Յոր էր աղուեսն ամրացեալ յորջ,
    Ընդ Անահտայ բնակէր տիկնոջ՝
    Մարդախոշոշ կռանագոչ:

    Քանզի փայլակն ի վայր անկեալ,
    Ի Դարբնաց քըրայս արկեալ,
    Զդեղն, որ կազմէր ախտիւ խառնեալ,
    Յուռութուլունս մակարդացեալ:

    Որպէս և ճառըն պատմական
    Ուսուցանէ մեզ միաբան,
    Եւ զվիշապին հին մեքենայն
    Կիպրիանոս այր սրբազան:

    Զի հին վիշապն անդըր բունէր
    Եւ կըռանին համաձայնէր.
    Բախմամբ թնդմանն ահ արկանէր,
    Զնոսա յուշոյ միշտ խափանէր:

    Իսկ արք տեղւոյն զերդ խելագար
    Անդ խռնէին դեգերաբար,
    Թարախածոր առեալ ծըրար
    Եւ կոչէին Դարբընաքար:

    Յոր վայր հասեալ առաքելոյն
    Փութով խափան առնէր գործոյն,
    Դարբնական բախման թընդոյն,
    Որ գործօնեայք էին նիւթոյն,
    Եւ զդիցամայրն խորտակեաց»…

    «Երկնադիտակ վեմերով պատված՝ հույժ լեռնափակ այս հռչակավոր վայրը»՝ «Ագռավաց Քարը»՝ Կանգվար ամրոցին մոտ, ուր «Տիգրիսի մեծ կայլակն էր» և Անահիտ Դիցամոր տաճարը՝

    Մերձ Կանգնաւոր մեծ ամրոցին
    Որ «Ագռաւուց Քար կոչէին»,

    ուր դարբիններն իրենց ահեղագոչ կռաններով Հայոց երկրի հզորությունն ապահովող զենքերն էին կռում՝ Այր Արամազդին, Անահիտ Տիկնոջը, Անհաղթ Միհրին և Հաղթաբազուկ Վահագնին փառաբանելով, քրիստոնեության տարածման ժամանակ հիմնահատակ ավերվեց:

    Լռեցին «դարբնական բախման թնդյունն ու ճայթյունը», և տեղում հիմնվեց Հոգվոց վանքը…
    Զենքի փոխարեն՝ խաչն ու կուսանոցը…

    «Ու՜ր էր թէ դարձեալ այս անձաւներէն արթննալով ելնէին հնչէին ի բարձրաւանդակ Բագրեւանդ, յիշատակօք Հայկայ եւ Տրդատայ…»,- անձավներից արթնացած անցյալի հիշատակները կրկին տեսնելու բաղձանքով գրել է Ղևոնդ Ալիշանը…

    Ի հիշատակ Դարբինների հովանավոր Դից Միհրի՝ մերօրյա Երևանյան մի դարբին՝ նույն ճակատը զարդարող Անահիտ Դիցամորը խորհրդանշող քանդակի ուղեկցությամբ: Հիշյալ քանդակների լուսանկարների հեղինակին՝ arlephoto-ին՝ մեծ շնորհակալությամբ…

  • «ԻՆՉՈ՞Ւ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԸ (ԱՐՑԱԽ), ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆ, ՉԻ ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆԸ»

    «ԻՆՉՈ՞Ւ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԸ (ԱՐՑԱԽ), ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆ, ՉԻ ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆԸ»

    «ԻՆՉՈ՞Ւ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԸ (ԱՐՑԱԽ), ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ
    ՀԱՄԱՁԱՅՆ, ՉԻ ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆԸ»

    ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ «ԼՐԱԲԵՐ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ» քառամսյա հանդեսի 2023 թվականի 3-րդ հատորում (սեպտեմբեր-դեկտեմբեր) հրատարակվել է Փիլիսոփայական, գիտությունների դոկտոր Ալեքսանդր Մանասյանի՝
    «ԻՆՉՈ՞Ւ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԸ (ԱՐՑԱԽ), ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՄԱՁԱՅՆ, ՉԻ ՊԱՏԿԱՆՈՒՄ ԱԴՐԲԵՋԱՆԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆԸ» հոդվածը, որտեղից մեջբերում ենք փոքրիկ պատառիկներ։

    «Ներածություն

    Ղարաբաղյան հիմնախնդիրը կեղծ կարծրատիպերի ծուղակում
    Քաղաքական շրջանակներում լայնորեն տարածված է այն կարծիքը, թե Լեռնային Ղարաբաղը (ԼՂ) միջազգային իրավունքով պատկանում է
    Ադրբեջանին:
    Առանց խնդրի հիմքերին դիմելու հենց իբր ինքնին ակնհայտ այդ գաղափարով է առաջնորդվել ԵԱՀԿ-ն իր հովանու տակ Արցախի՝ շուրջ երեսուն տարի ընթացող բանակցություններում՝ փնտրելով խնդրի այնպիսի լուծում, որ չխախտվի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, և ինչ-որ կերպ ապահովվի նրա սահմաններում Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը:
    Բանակցությունների ընթացքում ԵԱՀԿ-ն, ՄԱԿ-ի Կանոնադրությանը և Հելսինկյան եզրափակիչ ակտի տառին ու ոգուն հակառակ, գերակա է դիտել պետությունների տարածքային ամբողջականությունը:

    Մենք չենք քննի այդ մոտեցման քաղաքական շարժառիթները:
    Մեր խնդիրն է ցույց տալ, որ իրավունքի տեսակետից Լեռնային Ղարաբաղը չի պատկանում Ադրբեջանին, և որ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը չի վերաբերում նրան:
    Միջազգայնորեն հայտնի փաստաթղթերում արձանագրված՝ լույսի պես պարզ այդ ճշմարտությունը և նրա իրավական հետևանքները տեսանելի չեն հանուրին, քանի որ դրանք փակված են մնացել հիմնախնդրի իրավական փաթեթում, որն այդպես էլ ԵԱՀԿ-ն չի բացել:
    Այդ փաթեթի ուսումնասիրությանը ձեռք զարկող ցանկացած հետազոտող պետք է մեկնարկի Ադրբեջանական Հանրապետություն հասկացության բացորոշումից, քանի որ այդ «գլխարկի» տակ երեք տարբեր Ադրբեջան կա, և հաճախ պարզ չի լինում, թե Բաքուն ո՛ր մեկի անունից է խոսում»…

    «Եզրակացություններ

    Չկա իրավական որևէ հիմք պնդելու, թե Լեռնային Ղարաբաղը (Արցախը) 20-րդ դարում Անդրկովկասում «ադրբեջանական» կոչված երեք պետություններից որևէ մեկի մաս էր/է:
    Թուրքերի կողմից հիմնած ԱԴՀ-ն, ստանալով Ազգերի լիգային անդամակցելու մերժումը, պատմությունը լքել է առանց հաստատված կամ ճանաչված սահմանների՝ առանց Արցախի:

    Արցախը չի եղել նաև Խորհրդային Ռուսաստանի 11-րդ Կարմիր բանակի կողմից հիմնված Ադր.ԽՍՀ-ի սուվերեն տարածք, քանի որ`

    1. Ադր.ԽՍՀ-ն ինքնիշխան պետություն չի եղել, 

    2. նրա սահմաններում Արցախը հայտնվել է Խորհրդային Ռուսաստանի կոմկուսի Կովկասյան բյուրոյի՝ 1921 թ. հուլիսի 5-ի չընդունված, բայց գործադրված «որոշմամբ», երբ նա արդեն հռչակված էր Խորհրդային Հայաստանի մաս, 

    3. Ադր.ԽՍՀ-ի ապօրինի կազմավորում լինելը Բաքուն ընդունել է 1991 թ. Ադր.Հ-ի անկախության մասին սահմանադրական ակտով, որից բխում է նաև Արցախը ոչ օրինական այդ կազմավորման սահմանները մտցնելու՝ Կովբյուրոյի «որոշման» ապօրինությունը: 

    Միջազգային իրավունքի տեսակետից Արցախը չի պատկանում նաև 1991 թ. ԽՍՀՄ-ի լուծարման ընթացքում հայտնված մերօրյա Ադրբեջանական Հանրապետությանը, որը վերականգնել է թուրքերի կողմից հիմնված, 1918-1920 թթ. գոյատևած ԱԴՀ-ն, որին Արցախը չի պատկանել: 

    1991 թ. դեկտեմբերի 10-ին հանրաքվեով Արցախը անկախություն է ձեռք բերել մերօրյա Ադր.Հ-ին չպատկանող տարածքներում: 

    1991-ին Եվրոպան դա անտեսել և միջազգային իրավունքն արհամարհելով որոշել է ԱԴՀ-ն ճանաչել Արցախով հանդերձ, երբ հայտնի էր, որ XX դարում «Ադրբեջան» անվան տակ հայտնված ոչ մի «պետություն», ներառյալ Ադր.Հ-ն, ասպարեզում չի հայտնվել ինքնորոշման ակտով (անկախության հանրաքվեով)»:

    «Ամփոփում

    20-րդ դարում Անդրկովկասում «Ադրբեջան» անունով Արցախի/Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ (ԼՂ) հավակնող երեք ապօրինի կազմավորում է հայտնվել:
    Առաջինը թուրքերի կողմից հիմնած Ադրբեջանական Դեմոկրատական Հանրապետությունն էր (1918-1920 թթ.), որին Ազգերի լիգան 1920 թ. չի ճանաչել որպես պետություն, և որը պատմությունը լքել է առանց փաստորեն հաստատված կամ ճանաչված սահմանների, առանց Արցախի:

    Նույն՝ 1918-1920 թթ. Արցախը եղել է դեֆակտո անկախ կազմավորում և ունեցել է լեգիտիմ իշխանություններ ի դեմս Լեռնային Ղարաբաղի լիազոր ներկայացուցիչների համագումարի (ԼՂ ԼՆՀ) և Ժողովրդական կառավարության:
    1920 թ. ապրիլի 28-ին ԼՂ ԼՆՀ-ն Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարել է Հայաստանի Հանրապետության (ՀՀ) անկապտելի մաս:

    «Ադրբեջան» անվամբ երկրորդ ապօրինի կազմավորումը Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը (Ադր.ԽՍՀ) հիմնել է Խորհրդային Ռուսաստանի XI Կարմիր բանակը 1920 թ. ապրիլի 28-ին՝ որպես նոր տիպի ոչ ազգային, ինտերնացիոնալ, տիտղոսակիր ազգ չունեցող հանրապետություն:
    Վերջինիս սահմաններում արդեն Խորհրդային Հայաստանի մաս հռչակված ԼՂ-ն մտցվել է Ռուսաստանի Կոմունիստական (բոլշևիկյան) Կուսակցության Կովկասյան բյուրոյի (Կովբյուրո) չընդունված, բայց գործադրված որոշմամբ:

    Բռնակցմանը իրավական տեսք տալու համար Խորհրդային Հայաստանից օտարված ԼՂ-ի մի մասը ոչ ազգային այդ հանրապետության սահմաններում ունեցել է ինքնավար մարզի, իսկ ԽՍՀՄ կազմավորումից հետո՝ բոլոր ինքնավարությունների պես նաև ԽՍՀՄ ազգային-պետական համակարգի սուբյեկտի կարգավիճակ:

    ԽՍՀՄ-ի օրոք Արցախը զանգվածային հանրագրերով պարբերաբար պահանջել է ուղղել 1921 թ. իր նկատմամբ թույլ տրված անարդարությունը: 1988 թ. դա ընդունել է համաժողովրդական շարժման բնույթ:

    «Ադրբեջան» անունով երրորդ ապօրինի կազմավորումը՝ Ադրբեջանական Հանրապետությունն ասպարեզ է իջել ԽՍՀՄ-ի լուծարման ընթացքում:
    1991 թ. հոկտեմբերի 18-ի՝ Պետական անկախության մասին սահմանադրական ակտով Բաքուն Ադրբեջանի խորհրդայնացումը որակել է որպես նրա բռնազավթում Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից:

    1991 թ. դեկտեմբերի 10-ին կայացել է Արցախի Հանրապետության անկախության հանրաքվեն մերօրյա Ադր.Հ-ին չպատկանող այն տարածքներում, որտեղ Բաքուն չէր հասցրել ավարտել էթնիկական զտումները:
    Եվրոպան «չնկատեց» միջազգային իրավունքի տեսակետից անբասիր ձևով անկախություն հռչակած ԼՂ Հանրապետությունը:
    1991-ի դեկտեմբերին, երբ ԽՍՀՄ-ի լուծարման գործընթացը մոտեցել էր վերջնագծին, Եվրոպական համայնքը որոշեց ճանաչել անհայտ կարգավիճակով ու սահմաններով Ադրբեջանական Հանրապետությունը, որտեղ մինչ այդ չէր եղել ինքնորոշման մասին որևէ ակտ և անկախության մասին որևէ հանրաքվե:

    Իր հովանու տակ Ադր.Հ – ԼՂՀ կոնֆլիկտի կարգավորման երեսուն տարի տևած բանակցություններում, հակառակ իրավական անհերքելի փաստերին, Եվրոպան «չտեսավ», որ ԼՂ Հանրապետությունը կայացել է Ադր.Հ.-ին չպատկանող տարածքներում, իր կառույցներում ու ՄԱԿ ընդունվելու անցագիր տալով ցեղասպան Ադրբեջանին:
    2020-2023 թթ. Արցախի Հանրապետության դեմ սանձազերծած ագրեսիայի հետևանքով Արցախն այսօր Ադր.Հ-ի կողմից զավթված տարածք է
    »:

  • «… ԸՍՏ ԱՌԱՋԻՆ ԿԱՐԳԻ ՕՐԻՆԱՑՆ ԱՐՔՈՒՆԻ ԱՐԿԱՆԷՐ ԶՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՐՁՆ»…

    «… ԸՍՏ ԱՌԱՋԻՆ ԿԱՐԳԻ ՕՐԻՆԱՑՆ ԱՐՔՈՒՆԻ ԱՐԿԱՆԷՐ ԶՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՐՁՆ»…

    «… ԸՍՏ ԱՌԱՋԻՆ ԿԱՐԳԻ ՕՐԻՆԱՑՆ ԱՐՔՈՒՆԻ ԱՐԿԱՆԷՐ ԶՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՐՁՆ»…

    Հնագույն ժամանակներից ի վեր՝ «ի փառս և ի պատիւ»՝ արքունական նշաններ՝ հագուստի, զարդի բազում տարբերանշաններ են կիրառվել՝ որպես ցուցիչ այն կրող անձի «բարձի և աստիճանի» կարգի:
    «Իբրև զմարգարիտն կամ զականք պատուական», որ վայելչագեղ զարդարում են թագավորների՝ փողփողացող վերջավորությամբ արտախույրը և շքեղաշուք թագը՝ «ինչպէս ճաճանչ լուսոյ»…

    Բաբկեն Առաքելյանն իր՝ «Հայկական պատկերաքանդակները 4-7-րդ դարերում», (Երևան, 1949թ.) արժեքավոր ուսումնասիրության մեջ գրում է.

    «4-7-րդ դարերի կիրառական արվեստներից մեզ համարյա ոչինչ չի հասել, թեև նրանց վերաբերյալ պահպանվել են բավական ընդարձակ մատենագրական վկայություններ ժամանակակից և հետագա հեղինակների մոտ:
    Իշխանական ոսկեհուռ, ոսկեճամուկ զգեստներ, թագեր, ու խույրեր, զարդեր, զարդարուն զենքեր, զինանշաններ, եկեղեցական սպասներ, սեղանի գործածության իրեր — գավաթներ, թասեր, ափսեներ, տնային գործածության մանր իրեր, տան և եկեղեցու գեղեցիկ դրվագավոր կահկարասի, ջահեր, կանթեղներ, գրքերի փղոսկրյա և մետաղե կազմեր. այս ամենի պատրաստումը կիրառական արվեստների ճյուղին է պատկանում:
    Հայկական արքայական և իշխանական թագերն ու խույրերը պատրաստվում էին ազնիվ մետաղներից և ընդելուզվում էին մարգարիտներով և այլ ակներով: Ագաթանգեղոսը վկայում է, թե բազմաթիվ «մեծագնաց թանգարք»՝ կտրելով ծով և ցամաք, իրենց կյանքը վտանգի ենթարկելով՝ վաճառականությամբ էին պարապում և անգամ Հնդկաստանից բերում էին մարգարիտներ և զանազան պատվական ակներ, գույնզգույն կերպասներ, որոնցով զարդարում էին թագավորներին, նրանց խույրերը. «ականք պատուականք ի Հնդկային աշխարհէն, որ ի վայելչութիւն զարդու ի խոյր պսակի զարդարիցեն զթագաւորս» (Ագաթանգեղայ «Պատմութիւն Հայոց», Տփղիս, 1909, էջ 6): Կամ թագերը զարդարող ականց լուսո ճաճանչը «զթագաւորս շքեղացուցանէ ի նմանութիւն արտախոյրն պսակի ի վերջաւորն փողփողելոյ» (Ագաթանգեղայ Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, էջ 7):

    Տիգրանի դրամների վրա մեզ հասած հայկական թագը, որը պահպանված է եղել նաև հետագայում, զարդարված է մարգարիտներով և խույրի վերին ճառագայթների ծայրերին հագցված են խոշոր գոհարներ:
    Դրանով հասկանալի է դառնում «արտախոյրն պսակի ի վերջաւորն փողփողելոյ» արտահայտությունը:

    Ղազար Փարպեցին մեծ համակրանքով է խոսում քարերի և մետաղների հանույթով, նրանց մշակմամբ պարապող և գեղարվեստական իրեր պատրաստող արվեստավորների աշխատանքի մասին:
    «Որք (արուեստաւորք) ոչ միայն երևելութեամբն ցուցանեն, վերաբերեալ զշահաւորութիւն օգտից մարդկան, այլ առաւել հորդախոյզ աշխատողացն՝ զառ ընդ երկրաւ ծածկեալ օգուտս ուսուցանեն, գանձել անձանց շահս և զվայելս այսր աշխարհիս ի մեծութիւն թագաւորաց և ի հարստութիւն հարկահանաց, զոսկի և զպղինձ և զերկաթ և զպատուական քարինս. զոր ընկալեալ արուեստող ձեռաց՝ զարդարեն զթագաւորս մեծատեսիլ զարդեօքն յորինուածովքն, զոր ի խոյրսն և ի թագսն և ի հանդերձսն յոսկեհուռս պաճուճեալս ընդելուզանեն» (Ղազարայ Փարպեցւոյ «Պատմութիւն Հայոց», Տփղիս, 1904 թ., էջ 10):

    Այս վկայության մեջ մեծ արժեք է ներկայացնում այն, որ արհեստները թագավորների շքեղության ու վայելքի և հարկահանների հարստացման աղբյուր էին հանդիսանում:

    Ըստ հայկական սովորության՝ թագավորը՝ իշխաններին գործակալական պաշտոնների նշանակելիս կամ նախարարական տան ավագ տանուտեր հաստատելիս նրանց տալիս էր «պատիվներ», որոնք դիադեմայի ձև ունեին, և այդ «պատիվները» իշխանները կրում էին իրենց գլխին:
    Դրանցից հնագույնը, որ մեզ հայտնի է գրականությունից՝ Բագարատ թագակապ ասպետի պատիվն է, որը կազմված էր երեք շարք մանր մարգարիտներից, առանց ոսկու և այլ ակների, որ Բագարատը կրում էր արքունիքում շրջելիս: (Մովսիսի Խորենացւոյ «Պատմութիւն Հայոց», Տփղիս, 1913 թ., էջ 110):

    Հետագայում իշխաններն էլ երբեմն ճառագայթավոր խույրեր էին ունենում ոսկուց և պատվական քարերով ընդելուզված, ինչպիսին էր Վասակ Սյունու խույրը, որ դնում էր գլխին պատիվը կապելուց հետո: (Եղիշէի «Պատմութիւն Վարդանանց», Թիֆլիս, 1904, էջ 197-198):

    Պատմիչները երբեմն նկարագրում են արքունական էթիկետի համապատասխան արքայական կամ իշխանական զգեստներն ու զարդերը, որոնք «ոսկեհուռ էին պաճուճեալ, ընդելուզեալ»՝ արվեստող ձեռքերի շնորհիվ:
    Պարթևական Արշակ թագավորն իր որդի փոքր Արշակին նշանակում է Հայոց թագավոր, որին թագադրում է Բագարատ ասպետը:
    Պատմիչը նկարագրում է թագադրվողի մի քանի զարդերը:
    Երբ Արշակը Հայաստան է գալիս, ապա «սմա ընդ առաջ ելանէ,- ասում է Սեբեոսը,- Բագարատն Փառազեան յորդոցն Արամենակայ, նախարար մեծ հանդերձ զաւրու: Մատուցանէ նմա պատարագ ոսկի և արծաթ. և զարդարէ զնա ի սնդր («սնդր» նշանակում է սաղավարտ, վակաս՝ սաղավարտի ետևից ուսերի վրա կախվող մասը, հեղինակի ծանոթագրությամբ), և ի վակաս. պսակէ զնա ի վերայ ոսկիապատ ականակուռ գահոյիցն. և տայ նմա զդուստր իւր ի կնութեան» (Սեբէոսի եպիսկոպոսի «Պատմութիւն», 1939թ., Երևան, էջ 9):

    Պալատական էթիկետի համապատասխան զարդերի և զգեստների առավել լրիվ նկարագրություն գտնում ենք Եղիշեի մոտ:

    451 թվին Հայերն ապստամբում են սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության դեմ, ապստամբության ճնշումից հետո շատ նախարարներ գերի են տարվում, իսկ Վասակ Սյունին՝ ժամանակի մարզպանը, թագավոր դառնալու ակնկալությամբ պարսից արքունիքն է մտնում՝ կրելով զգեստներ ու արդուզարդ, որ նա ստացել էր նույն պարսկական արքունիքից:
    Բերում ենք այդ հետաքրքրական նկարագիրը.

    «Եւ նա (Վասակը), ըստ առաջին կարգի օրինացն արքունի արկանէր զպատուական հանդերձն զոր ուներ ի թագաւորէն, կապէր և զպատիւ վարսին և զխոյրն ոսկեղէն դնէր ի վերայ, և կռանակուռ ձոյլ ոսկի կամարն ընդելուզեալ մարգարտով և ակամբք պատուականօք ընդ մէջ իւր ածէր, և զգինդսն յականջսն, և զգումարտակն ի պարանոցին, զսամոյրսն զթիկամբն, և զամենայն օրէնս պատւոյն զանձամբ արկեալ՝ երթայր յարքունիս, շքեղ և երևելի քան զամենեսեան երևէր բազմութեանն» (Եղիշէի «Պատմութիւն Վարդանանց», Տփղիս, 1904, էջ 197-198)»:
    (Աշխարհաբարով՝ «Եվ նա (Վասակը)՝ արքունի նախկին կարգերի համաձայն՝ հագավ թագավորից ստացած պատվական հագուստը, կապեց նաև վարսակալը և գլխին դրեց ոսկեղեն խույրը և մարգարտով ու թանկագին ակներով հյուսված կռանակուռ ոսկեձույլ կամարը կապեց մեջքին, գինդերը կախեց ականջներից, և մանեակը՝ պարանոցից, սամույրի մուշտակը գցեց ուսերին և գնաց արքունիք։ Նա բոլորից ավելի շքեղ և երանելի էր երևում բազմության աչքին», Կ. Ա.)։

    «Այստեղ մենք գտնում ենք արքունական էթիկետի առաջին կարգի զգեստների և արդուզարդի նկարագիրը, որ ընդունված էր Սասանյան արքունիքում:
    Նույնպիսի առաջին կարգի պատիվների արժանացել են նաև Սմբատ Բագրատունի իշխանը, որը 6-րդ դարի վերջերին և 7-րդ դարի սկզբներին Խոսրով Անուշիրվանի մոտ պետական խոշոր պաշտոնյա էր և մեծամեծ քաջություններ ու պետական խոշոր գործչի շնորհքներ էր ցույց տվել, ինչպես և աղվանից նշանավոր իշխան Ջեվանշիրը, որը նույն Խոսրովի ժամանակ Աղվանից աշխարհի կառավարիչն էր:

    Խոսրով Անուշիրվանը Սմբատ Բագրատունուն տալիս է ոսկի, թագավորական հանդերձներ, ոսկեզօծ արտախուրակ և զանգապանակ՝ զարդարված ակներով և մարգարիտներով:
    Երկրորդ անգամ ևս պատիվներ է շնորհում նրան, որի առթիվ Սեբեոսը գրում է. «… տայ նմա (Սմբատայ) արքայ զտանուտէրութիւնն՝ որ անուանեալ կոչէր Խոսրով Շում, զարդարէ ի չքնաղս, ի գտակ և ի պատմուճան բեհեզեայս ոսկւոյ աւծեալ, մեծացուցանէ ահագին պատուաւք, ի ճամբար ականակապ ի գումարտակ, և ի գահս արծաթիս»: (Սեբէոսի «Պատմութիւն», Երևան, 1939թ., էջ 66):

    «…Պատմիչները վկայություններ են պահպանել նաև տեղական գեղարվեստական իրերի և զգեստների վերաբերյալ. Հայ իշխանները հագնում էին կերպասյա ոսկեհուռ հանդերձներ։ Իր կերպասների արտադրությամբ նշանավոր և ոսկու, արծաթի հանքեր ունեցող Հայաստանը, որն իր կերպասները արտահանում էր հարևան երկրները, գեղարվեստական զգեստներ և արդուզարդ արտադրում էր տեղում»…

    «… Գահավորակներ (դեսպակ, պատգարակ) և մանավանդ գահերն ու գահույքները Հայկական արքունիքում մեծապես հարգի էին, որքանով բարձր դասի տիկիններին և տիկնանց տիկիններին դեսպակներով փոխադրելը սահմանված էթիկետի մեջ էր մտնում:
    Ինչ վերաբերում է գահերին և գահույքներին, ապա նրանց նշանակությունը հայտնի է Հայկական Գահնամակից: Նրանք լինում էին ավելի կամ նվազ բարձր ու շքեղ, ազնիվ մետաղներից պատրաստված և ակնեղենով ընդելուզված, արքայի գահին ավելի մոտ կամ նրանից հեռու՝ ըստ պաշտոնապես սահմանված կարգի և պետության գործակալների ու իշխանների դիրքին ու աստիճանին համապատասխան:
    Անգամ պատերազմի երթի մեջ էլ այդ էթիկետը խիստ պահպանվում էր»…

    Լուսանկարը՝ Գիյոմ Արալի էջից՝ շնորհակալությամբ:

    Տիգրան Մեծի դիմաքանդակով մի բարձրարժեք նմուշ՝ Guillaume Aral-ի անձնական հավաքածուից:

  • «ՎԱՆԱ ՏԱՌԵԽԸ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՐԱՇԱԼԻՔՆԵՐԻՑ»…

    «ՎԱՆԱ ՏԱՌԵԽԸ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՐԱՇԱԼԻՔՆԵՐԻՑ»…

    «ՎԱՆԱ ՏԱՌԵԽԸ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՐԱՇԱԼԻՔՆԵՐԻՑ»…

    «Այս ժամանակ ուշիմ և խոհեմ հսկան, խիստ գանգուր մազերով, վառվռուն աչքերով, շտապով հավաքում է իր որդիներին և թոռներին, քաջ և աղեղնավոր այրերին, թվով շատ նվազ, և ուրիշ մարդկանց, որ ձեռքի տակ ուներ, գնում հասնում է մի ծովակի ափ, որի ջրերն աղի են և մանր ձկներ են պարունակում»…
    (Բնագրով՝ «Աստ ուշիմ եւ խոհեմ սկայն, քաջագանգուրն եւ խայտակնն, աճապարեալ հաւաքէ զորդիս իւր եւ զթոռունս, արս քաջս եւ աղեղնաւորս, թուով յոյժ նուազունս, եւ զայլսն եւս որ ընդ իւրով ձեռամբ․ հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրքն, մանունս ունելով յինքեան ձկունս»)։
    Պատմում է 5-րդ դարի պատմիչ Մ. Խորենացին՝ Հայկի և Բելի ճակատամարտը նկարագրելիս:
    «Աղի ջրերով ծովակն իր մանր ձկներով»՝ Վանա լիճն է՝ իր հռչակավոր տառեխներով, որոնք գարնանը, ապրիլին, ձվադրման համար մեծ քանակությամբ դուրս են գալիս գետերը։
    Ծածանազգիների ընտանիքին պատկանող տառեխն օգտագործվում է սննդում՝ գլխավորապես ապխտած, աղած (որտեղից էլ՝ «աղձուկն») և չորացրած, ինչպես նաև թարմ վիճակում։

    Հայոց Աշխարհի մշակույթի, տնտեսական կյանքի մասին ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանվել տարբեր ժամանակաշրջաններից հայտնի գրավոր օտար աղբյուրներում՝ աշխարհագիրների, պատմագիրների աշխատություններում:
    Միջնադարյան սկզբնաղբյուրներից Տաբարիին (ծնված Պարսկաստանում՝ 839 թվականին, մահացած Բաղդադում՝ 923 թվականին) հիշատակելով՝ Հ. Մանանդյանը գրում է.
    «Տաբարիի պատմական աշխատության մեջ կա տեղեկություն, որ Հայաստանը իր հացը արտահանում էր և ուղարկում Բաղդադ»…
    «… Իբրև արտահանության կարևոր ապրանք, արաբական հեղինակների մոտ հատկապես հաճախ հիշվում են Վանա և Սևանա լճերի և Արաքս ու Կուր գետերի ձկները:
    Միջին դարերում չորացրած և աղը դրած ձուկը եղել է լայն սպառման նյութ ոչ միայն Արևմտյան Եվրոպայում, այլև Արևելքում»:

    «Տառեխ կամ Տարեխ — Ազգ ձկան՝ առաւել ’ի ծովն Վանայ, որ և ապխտեալ վաճառի»:
    «Յաւուրս Բարեկենդանին եկեալ կարաւան ’ ի յարևելից ’ի քաղաքն Անտիոքայ՝ բարձեալ բերէին տառեխ ձուկն» (Ստեփանոս Օրբելեանից հիշեցնում է «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանը):

    Բաբկեն Առաքելյանն իր՝ «Քաղաքները և արհեստները հին Հայաստանում» ուսումնասիրության մեջ (էջ 23) անդրադառնում է միջնադարյան աղբյուրներում տառեխի մասին հիշատակումներին:

    «Վաճառքի առարկա էր ձկնեղենը:
    Վանա լճի տառեխը, Սևանի, ինչպես և Արաքս ու Կուր գետերի ձկները թարմ, աղ դրած և ապխտած վիճակում վաճառվում էին Անդրկովկասի շատ վայրերում:
    Վանա լիճը այն աստիճան ձկնառատ էր և տնտեսական այնպիսի խոշոր նշանակություն ուներ, որ դա արաբների մոտ առասպել էր դարձել:

    Իբն-ալ-Աթիրը՝ խոսելով Վանա լճի մասին, ասում է.
    «Այս Թարիխը աշխարհի հրաշալիքներից մեկն է, որովհետև նրա միջի մանր ձկները ամեն տարի տոնավաճառի ժամանակ անցնում են այս ծովից նորա մեջ թափվող գետերը և նոցա մեծ բազմությամբ բռնում են ձեռքերով, իսկ տոնավաճառը վերջանում է՝ այլևս ոչինչ չեն գտնում»: («Արաբացի մատենագիրներ Հայաստանի մասին. հավաքեց և թարգմանեց Բ. Խալաթեանց» Վիեննա, 1919, էջ 139):

    Այստեղ, իհարկե, ոչ մի հրաշք չկա, բայց կարևորն այն է, թե լճի ափին տոնավաճառ է եղել, որը հարմարեցվել է այն ժամանակամիջոցին, երբ ձկները ձկնկիթ նետելու համար դուրս էին գալիս լճից դեպի նրա մեջ թափվող գետերը:

    Իբն-ալ-Ֆակիհը նույնպես զարմանքով է խոսում Վանա լճի ձկնորսության մասին:
    Նա ասում է՝ «Խլաթի լճում տասն ամիս չի լինում ո՜չ ձուկ, ո՜չ գորտ, ո՜չ էլ խեցգետին, իսկ երկու ամիս ձուկը շատ առատ է և ասես քնած, թմրած լինի»:

    Համարյա նույնն է ասում և Յակուտը:
    Վանա լիճը համարելով Արճիշի լիճ, նա գրում է.
    «Նույնն է, ինչ որ Խլաթի լիճը, որի մեջ գտնվում է թարիխը:
    Իբն-ալ Բալբին ասել է, թե Խլաթի լիճը Հայաստանի հրաշալիքներից է:
    Տասն ամիս նրա մեջ չեն երևում ո՜չ գորտ, ո՜չ էլ ձկներ, իսկ տարվա երկու ամիսը նրա մեջ այնքան լիքն են (ձկները), որ կարելի է ձեռքով բռնել»
    (Յակուտ, գիրք 1-ին, էջ 513)»:

    Միջնադարում հարևան պետություններ ու հեռավոր, բազմամարդ վայրեր ուղևորվող Հայ վաճառականները մշտապես ավազակային հարձակման վտանգի ներքո էին։ Հետևաբար նրանք միաժամանակ զինված, վարժ կռվողներ էին՝ պատրաստ պաշտպանելու իրենց անձն ու շահը, ապրանքը:

    12-րդ դարի սկզբներին, Բարեկենդանի օրերին «Տառեխ ձուկը» Անտիոք հասցրած 80 հոգանոց Հայ երիտասարդների խմբի հետ կատարված մի միջադեպի հիշատակությունը կա նույն դարի Հայ ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցու «Ժամանակագրության» էջերում։ Հեղինակը պատմում է «յառաջ քան զքսան ամ», այսինքն՝ 1120-ական թվականներին տեղի ունեցած մի շատ կարևոր դեպք։
    Նա նկարագրում է, որ իրենց քարավանով Անտիոքի շուկայում գտնվող առևտրականների կազմակերպած խնջույքի ու պարի ձայնի վրա ողջ քաղաքի տղամարդիկ են եկել՝ նրանց ծեծելով դուրս հանել, սակայն խմբի «Մանկտավագի» կոչով Հայերը հավաքվել են ու բազմաթիվ տղամարդկանց «ոտնակոտոր» ու «կառափնաբեկ» արել («գլուխը ջարդել»), այնուհետև՝ «խաղաղություն հաստատել» ու իրենց տեղը վերադարձել (Անտիոքը Կիլիկյան Տլուք գավառում էր, Մուսա լեռան մոտ, «Մետաքսի ճանապարհի» կարևոր հանգույցներից մեկը, Վանից մոտավորապես 872 կիլոմետր հեռավորության վրա, այսօր հայտնի Անթակիա անվամբ. համանուն այլ քաղաքներ էլ կային):
    Հիշյալ դրվագին անդրադարձել է Լ. Խաչիկյանն իր՝ «1280 թ. Երզնկայում կազմակերպված «Եղբայրությունը» » ուսումնասիրության մեջ, որտեղից մեջբերում ենք.

    «… Անտիոք եկած վաճառականների բերած ապրանքը Վանա լճի ապխտած ձուկն է՝ տառեխը, ուստի առևտրականներն էլ Վասպուրականից են՝ ամենայն հավանականությամբ հենց Վան քաղաքից։
    Կերուխում, երգ ու կին՝ ահա նրանց առօրյան օտար շուկաների եռուզեռի մեջ»…

    Այսօր էլ «աւանդական ճոխ սեղաններու շուրջ պատիւ կ’ ընեն տառեխին»:
    «…Վանայ ծովակին վրայ կը շրջէին ձկնորսանաւեր:
    Ուռկանները լիքն էին տառեխով:
    Ըսին, որ այդ ձուկը կը հասնէր Անգարայի եւ Պոլսոյ սեղանները»,- ինչպես բազմաթիվ այլ զբոսաշրջիկներ՝ շրջագայության իր հիշողություններում գրում է Հ. Պալյանը՝ «մոռցողին յիշեցնելով, չգիտցողին տեղեկութիւն տալով» ոչ հեռավոր անցյալի պատմական իրադարձություններն Արևմտյան Հայաստանի բնակչության հանդեպ կատարված ցեղասպանության մասին՝ պահանջատիրության հրամայականով…

  • «ԱՐՀԵՍՏՆ Է ՄԱՐԴՈՒՆ ՈՍԿԻ ԲԻԼԱԶՈԻԿ»… (Հ. ՇԻՐԱԶ)

    «ԱՐՀԵՍՏՆ Է ՄԱՐԴՈՒՆ ՈՍԿԻ ԲԻԼԱԶՈԻԿ»… (Հ. ՇԻՐԱԶ)

    «ԱՐՀԵՍՏՆ Է ՄԱՐԴՈՒՆ ՈՍԿԻ ԲԻԼԱԶՈԻԿ»… (Հ. ՇԻՐԱԶ)

    Հայկական լեռնաշխարհի զանազան շրջանների պեղումներից (Անիից, Դվինից, Ամբերդից, Գառնիից, Աղցքից, Լոռեբերդից…) հայտնաբերված գտածոները փաստում են միջնադարում արհեստագործության տարբեր ճյուղերի զարգացան մակարդակը:
    Մետաղագործության մեջ պղնձագործ, արծաթագործ և ոսկերիչ վարպետները տեխնիկական նոր միջոցներով, ոսկեգույն և արծաթագույն համաձուլվածքներով իրեղեն և զարդեղեն էին պատրաստում: Խեցեղենի, ջնարակված կամ հախճապակյա անոթների զարդարման նոր եղանակներ էին ի հայտ գալիս:

    «…10-րդ դարում շատ են հիշատակվում հայկական ոսկեթել և ոսկեճամուկ դիպակները, իսկ 12-13-րդ դարերում, ինչպես ցույց են տալիս Մատենադարանի ձեռագրերի կազմերի տակ փակցրած նյութերը, ոսկեթել և արծաթաթել դիպակների կողքին արտադրվում են ոսկեգույն և արծաթագույն ներկած մետաքսի թելերով գործված դիպակներ»…
    …«Գործվածքների ներկման մեջ մշակվում ու լայն չափերով կիրառվում է դրոշմազարդումը, որը կատարվում էր փայտյա դրոշմերի (դաճերի, Կ.Ա.) օգնությամբ»,- գրում է Բաբկեն Առաքելյանն իր՝ «Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում 9-13-րդ դարերում» (Երևան, 1964թ.) ուսումնասիրության մեջ և շարունակում. «Զննելով միջին դարերից մեզ հասած դրոշմազարդ գործվածքները, որոնցից բազմաթիվ նմուշներ պահպանվել են հին ձեռագրերի կազմերի տակ, դժվար չէ նկատել, որ դրոշմները լինում էին երկու տեսակ՝ այնպիսիներ, որոնք ներկում էին նկարը՝ սպիտակ թողնելով ֆոնը, և այնպիսիները, որոնք ներկում էին ֆոնը՝ գործվածքի բուն գույնը պահպանելով նկարների համար»:
    …«Զգալի չափերով շուկայական արտադրություն էին դարձել նաև կաշվի մշակումը, մորթեգործությունը, կոշկակարությունը, թամբագործությունը, լկամարությունը (ձիերի սանձեր, փոկեր պատրաստելը), լարարարությունը (աղեղների և այլ գործիքների համար աղելարեր պատրաստելը) և կաշեգործության հետ կապված մյուս արհեստները:
    Քաղաքներում առաջացել էին կաշեգործների, թամբագործների, կոշկակարների փողոցներ կամ շարքեր, որտեղ այդ ապրանքները և՜ արտադրվում, և՜ վաճառվում էին»…

    …«Հայաստանը գտնվում էր միջազգային առևտրի առավել կարևոր հանգուցակետում և խոշոր դեր էր խաղում այդ առևտրի մեջ:
    Հայաստանը միջազգային տարանցիկ առևտրին մասնակցում էր իր սեփակա՜ն արտադրանքով…
    Միջազգային առևտրին Հայաստանի մասնակցության վերաբերյալ որոշ տեղեկություններ պահպանվել են արաբական աղբյուրներում: Թեև այդ տեղեկությունները միակողմանի են, վերաբերում են մի քանի տեսակի ապրանքների, այնուամենայնիվ, որոշ պատկերացում տալիս են, այսպես կոչված՝ «հայկական արտադրանքի» մասին:
    Ալ-Իսթահրին բարձր է գնահատում Դվինում արտադրված բրդե գործվածքներն ու զգեստները, գորգերը, մութաքաները, բազմոցները, ժանյակները և «հայկական արտադրության այլ իրեր», որոնք արտահանվում էին»…
    …«Մակրիզին վկայում է, որ ֆաթիմյանների գանձարանում Կահիրեում իբրև մեծարժեք իր պահվում էր Մութավաքել խալիֆի (847-861) վրանը, որը պատրաստված էր որդան կար­միրով ներկված և ոսկեթել հայկական գործվածքից:
    Հարևան, անգամ հեռավոր երկրների շուկաներում հռչակված էին նաև հայկական գորգերը և «տապաստակ» կոչված փոքրիկ գորգ-օթոցները»:

    «…Հայկական գորգերը հարկի ձևով տարվել են Բաղդադ:
    Հայկական գորգերը, ծածկոցները, գործվածքները և պղնձե անոթները դեռևս 714 թվականին հիշատակված են Թրակիայում բուլղարների վերցրած ավարի մեջ: Հայկական գորգերը նվեր են ուղարկվել Խորասան և Կաշգար:
    Հայաստանում արտադրվող գորգերը առևտրական կարավանների միջոցով հասնում էին հյուսիսային երկրները: Իբն-Ֆադլանը հայկական գորգեր տեսել էր Վոլգայի և Կամայի բուլղարների թագավորների վրանում:

    Այսպիսով, մատենագրական տեղեկությունները ցույց են տալիս, որ հայկական գորգերը տարածման մեծ շառավիղ ունեին: Դեպի արևմուտք նրանք տարվել են մինչև Բյուզանդական կայսրության արևմտյան մարզերը, արևելքում հասել են մինչև Խորասան և Միջին Ասիա՝ Կաշգար: Հարավում նրանք հայտնի էին Արաբական խալիֆաթի կենտրոններում, իսկ հյուսիսում հասնում էին մինչև միջին Վոլգայի, Կամայի Բուլղարների երկիրը, հավանաբար նաև Կիևյան Ռուսիա:
    Ավելի լայն տարածում ունեին հայկական գործվածքները:

    Հայաստանից արտահանվում էին նաև մետաղ և մետաղյա իրեր, խեցեղեն, ներկեր, դեղանյութ, զանազան հանքանյութեր, անտառանյութ, ցորեն, գինի, չորացրած մրգեր, ձկնեղեն, անասուններ, մասնավորապես ձիեր և ջորիներ և այլ նյութեր»:

    Հայ անվանի գեղանկարիչ և հասարակական գործիչ, 1915-ին Վանի հերոսական ինքնապաշտպանության մասնակից Փանոս Թերլեմեզյանի «Կյանքի հուշերում» կարդում ենք.
    «Այն ժամանակները եվրոպական ապրանք շատ քիչ էր գալիս Վան։
    Բամբակը ուղտերի կարավաններով գալիս էր Պարսկաստանից:
    Տեղացիները նրանից կտավ էին գործում: Ամբողջ ժողովրդի ճերմակեղենը այդ կտավից էր կարվում: Հետո կտավները ներկում էին տորոնով (garance): Տորոնը մի բույսի արմատ էր, որ բոլոր այգիներում մեծ առատությամբ էր գտնվում:
    Այդ գույնը չփոխող կարմիր կտավը «շիլա» էր կոչվում: (Շիլայից կարում էին երկար շապիկ, որը կանայք հագնում էին զգեստի վրա՝ «շիլա շապիկ», Կ. Ա.):

    Շմշիր փայտի վրա («շիմշիր փայտը» տոսախն է, Կ.Ա.) ոճավորված ծաղիկներ էին փորագրում, որը կոչվում էր «դաջ» և դրանով դաջում էին շիլան սև ու կապույտ գույներով՝ արտաքին հագուստների համար, որ «չիթ» էր կոչվում:

    Մեծ պատերազմից հետո Լենինգրադից եկած մի խումբ ռուսներ երեք հարյուրի մոտ այդ դաջերից հավաքեցին տարան իրենց հետ:

    Բույսերից ու քարերից գույներ պատրաստելու մեծ կուլտուրա կար Վասպուրականում: Այդ գույները պատրաստելու գիտությունը, սքանչելի ժողովրդական երգերը, լավագույն թանգարանների զարդ լինելիք աննման ձեռագործները, բարձրորակ մագաղաթյա ձեռագիրները, ճարտարապետական ինքնուրույն կառուցվածքները կորսվեցին և այրվեցին՝ անտեղի ոչնչացված Հայության հետ:

    Իմ մանկության տարիներից մի քանի հատուկտոր տեղեկություններս գույների մասին բերում եմ: Սև գույնը շինում էին ընկույզի և նուռի տերևներից ու կեղևներից, որոնց մեջ ձգում էին փտած երկաթի կտորներ: 1870-73 թվականների մոտեր կոտորել էին Դհերի քրդախոս Հայերին (Դհերը գտնվում էր Տիգրանակերտի կուսակալության սահմանի վրա): Նրանցից ճողոպրածները Վան էին թափվել ու քաղաքի շատ տները մի դհերցի ընտանիք հյուրընկալելու պարտ էին զգացել, որով մեր խղճուկ տանն էլ տեղավորվել էր մի ընտանիք: Նրանք երկու եղբայրներ էին, անմիջապես հորեր զարկին և շալ ու շալվար գործելու դազգահ պատրաստեցին։
    Շուտով մքուքների դուրեկան չխչխկոցը սկսեց լսվել: Նրանք գործում էին ամենագեղեցիկ նախշերով ու գույներով շալվարներ, շալեր այծերի ջուռ մազից, ինչպես Վանի նահանգի շատախցիները:
    Այդ դհերցիները մի աման ունեին, ինձ ստիպեցին, որ սրանից հետո միայն այդ ամանի մեջ միզեմ: Վերջը ես իմացա, որ մեզը գործ էր ածվում կապույտ գույնը ամրացնելու համար:
    Արքայական կարմիրը ստանում էին մի տեսակ միջատներից, որ գլխավորապես Սիրիայի կողմից էին բերվում: Այն ժամանակները մեր կողմերում եվրոպական ալիզարի գույները մուտք չէին գործել։ Երկրի արդյունաբերության գլխավոր արտադրությունն էր կտավ, շիլա, չիթ, շալ, շալվար, աբա, ջեջիմ, ջուլ և գորգեր։

    Հին դարերում մեր գորգերը նշանավոր են եղել։
    Արաբական պատմիչներից իմանում ենք, որ հաճախ Հայերը արաբներին տուրք էին վճարում գորգերով։ Որոնցից չորս նշանավոր նմուշներ կան Կոստանդնուպոլսի Եֆկաֆի (կրոնական) թանգարանում: Նրանց վրա կան հայերեն բառեր և խաչեր գործված: Բայց երկրի գլխավոր հասույթը ոչխարի և ձիերի արտահանությունն էր, որոնք տարվում էին մինչև Եգիպտոս և Պոլիս»…

    Լուսանկարում՝ Հայ գեղանկարիչներ Եղիշե Թադևոսյանը, Վարդգես Սուրենյանցը, Մարտիրոս Սարյանը և Փանոս Թերլեմեզյանը՝ 1916 թվականին:

  • «…ՊԵՏՔ ԷՐ ՆՐԱՆԻՑ ՎԵՐՑՆԵԼ ԱՅՆ, ԻՆՉ ԳՐԱՎՈՒՄ ԷՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»…

    «…ՊԵՏՔ ԷՐ ՆՐԱՆԻՑ ՎԵՐՑՆԵԼ ԱՅՆ, ԻՆՉ ԳՐԱՎՈՒՄ ԷՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»…

    «…ՊԵՏՔ ԷՐ ՆՐԱՆԻՑ ՎԵՐՑՆԵԼ ԱՅՆ, ԻՆՉ ԳՐԱՎՈՒՄ ԷՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»…

    Վաղ միջնադարյան հայկական քանդակագործությանն առնչվող հարցերի պարզաբանմանն է նվիրված Հայ հնագետ, պատմաբան, Պատմական գիտությունների դոկտոր Բաբկեն Առաքելյանի՝
    «Հայկական պատկերաքանդակները 4-7-րդ դարերում», (Երևան, 1949թ.) ուսումնասիրությունը: Հեղինակը պատմական քննությամբ ներկայացնում է մշակութային ընդհանուր պատկերը հիշյալ ժամանակահատվածում՝ հնագույն շրջանից փոխանցված շերտերը, Հայոց քանդակագործական արվեստի ակունքները…
    Անդրադառնալով կրոնական պատկերաքանդակների դերին ու նշանակությանը, նա գրում է.
    …«Կրոնական քանդակագործությունը կոչված էր ամրապնդելու քրիստոնեական հավատը ժողովրդի լայն շերտերի մեջ: Այդ քանդակագործությունը ակնառու քրիստոնեական քարոզ էր բանավոր և գրավոր խոսքի հետ մեկտեղ: Պատասխանելով իրենց հակառակորդներին՝ պատկերահարգներն ասում էին. «Մեր արուեստս լոյս է, զի ծերք և տղայք առհասարակ վերծանեն. իսկ զգիրս սուրբս սակաւք ընթեռնուն» (Կաղանկատուացի, էջ 303):
    Այստեղ աներկմիտ է ասված քանդակների նշանակության մասին, ով չի կարող սուրբ գիրքը կարդալ, թող ակնառու կերպով տեսնի նրա ամենակարևոր առասպելներն արտահայտող պատկերները, որոնք ավելի մեծ ներգործող ուժ ունեն, առավել արտահայտիչ են և անմիջական: Այդ էր պատճառը, որ քրիստոնեության առաջին դարերում ողջ քրիստոնեական աշխարհը ողողվեց հին կտակարանի և ավետարանի զանազան պատմվածքներն արտահայտող պատկերներով:
    Կրոնական պատկերները կոչված էին ամրապնդելու քրիստոնեության տակավին խախուտ դիրքերը:
    Հարկավ, Հայաստանում դեռ մեծ էր հեթանոսների թիվը»: (Քրիստոնյաները «հեթանոս» էին անվանում իր ազգայինին՝ «էթնոսին» հավատարիմ մնացողին, որը չէր ընդունում օտարի կողմից պարտադրված կրոնը՝ քրիստոնեությունը և ապրում էր իր Նախնիներին փառաբանելով, իր Նախահայրերի ուսմունքը շարունակելով: Կ. Ա.):

    «Պապ թագավորի ժամանակ (369-374թ.թ.) Ներսես կաթողիկոսի մահից հետո, նույնիսկ շատ քրիստոնյաներ հեթանոսության վերադարձան:
    Պատմիչը գրում է.
    «Յետ նորա (Ներսեսի) ելիցն յաշխարհէս բազում գաւառք Հայոց և բազում մարդիկ ի հնութիւն դիւապաշտութեան դարձան և ընդ բազում տեղիս Հայոց կուռս կանգնեցին ի համարձակութենէ թագաւորին Պապայ… բազում պատկերս կանգնեալ երկիր պագանէին»… (Փաւստոս, էջ 344-345):
    Իսկ քիչ հետո՝ 5-րդ դարում, թեև կուռքերը ոչնչացված էին, բայց «կռապաշտությունը» շարունակում էր մնալ և բավական տարածված էր: Ժողովուրդը գերադասում էր հետևել իր հնամենի հեթանոսական սովորույթներին (երգ, պար, թատերական խաղեր, բնապաշտական ծեսեր, գուսաններ և այլն), քան կրոնավորների քարոզներին:
    Ժամանակի Հովհան Մանդակունի (478-490) կաթողիկոսը կշտամբում էր ժողովրդին, որ նրանք թատերական խաղերին, պարերին, գուսանական երգերին ավելի են ունկնդիր լինում, քան եկեղեցուն, որ «թատերք սատանայականք ցնծան խայտալով և եկեղեցիք Քրիստոսի միշտ ողբան դառնապէս» (Յովհաննու Մանդակունւոյ Ճառք, «Վասն անօրէն թատերաց դիւականաց», էջ 131):
    Պետք էր հեթանոսներին քրիստոնեական դավանանքի բերել նաև հեթանոսությունի՜ց վերցրած միջոցներով:
    Եկեղեցական արարողությունները թատերականացվում են, եկեղեցին յուրացնում է մի շարք հեթանոսական տոներ, իսկ կռապաշտական քանդակների տեղ բռնում են քրիստոնեական քանդակները:
    Քանի դեռ հեթանոսությունը ժողովրդի մեջ բավականին զորեղ էր մնում, պետք էր նրանից վերցնել այն, ինչ գրավում էր ժողովրդին:

    Այսպիսով, քրիստոնեությունը հեթանոսությունից շատ բան է յուրացրել:
    Բաց թողնելով այդ հարցի քննությունը, որ մեր թեմայից դուրս է, անհրաժեշտ ենք համարում մեջբերել պատմիչների մի քանի վկայությունները քրիստոնեության և հեթանոսության հարաբերությունների վերաբերյալ, որով և մասամբ բացատրվում է մահարձանների և նրանց վրա հանդիպող զարդաքանդակների երևան գալը:
    Ամենից առաջ քրիստոնեական եկեղեցին յուրացրեց հեթանոսական տաճարների կալվածքները, դրանով իսկ ապահովեց իր՝ որպես ֆեոդալական կազմակերպության տնտեսական բազան:

    Քրմերն այնքան կալվածքներ էին ձեռք բերել և այնքան հարստություններ կուտակել, որ Փավստոսը նրանց անվանում է «տոհմք և ազգք աշխարհաւերք աշխարհակերք», իսկ Ագաթանգեղոսը վկայում է, թե Աշտիշատի մեհյաններն ավերելուց հետո նրանց կալվածքները, բազմաթիվ դաստակերտները «նոցին գետնովքն և սահմանօքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան» (Ագաթանգեղոս, էջ 406: Նույնը վկայում է և Զենոբ Գլակը, էջ 35):
    Ինքը՝ Աշտիշատն էլ դարձավ եկեղեցական կենտրոն:
    Նույն հեղինակը վկայում է, թե «յեկեղեցի գրաւէին և զԹորդան» (էջ 408): Երեզի Անահիտի հռչակավոր տաճարի, Թիլի Նանեական մեհյանի և Բագահառիճի Բարշամինի մեհյանի մեծ գանձերը և կալվածքները նույնպես գրավվեցին հօգուտ եկեղեցու
    (նույն տեղում, էջ 410-412):
    Կալվածներ գրավելը դեռ բավական չէր, ժողովրդի աչքին մեծ հմայք ունեին հեթանոսական սրբավայրերը. պետք էր նրանք ևս յուրացնել:

    Փավստոսն ուղղակի վկայում է, թե «Որ յառաջ էին տեղիք պատկերաց կռոցն… եղեն տուն աղօթից և տեղի ուխտից ամենայն ումէք» (Փաւստոս, էջ 12):
    Հիրավի, հայկական հին եկեղեցիների հնագիտական ուսումնասիրություններն էլ ցույց են տվել, որ Դիրաքլարի (Կառնուտի, Կ.Ա.), Երերուքի, Տեկորի, Մրենի, Գառնիի, Զվարթնոցի և այլ շատ եկեղեցիներ կառուցված են հենց այն տեղերում, ուր առաջ եղել են հեթանոսական մեհյաններ:
    Երբեմն նույնիսկ քրիստոնեական եկեղեցին կառուցված է հեթանոսական տաճարի հիմքի վրա կամ եկեղեցի կառուցելու համար օգտագործել են կռատան տաշած քարերը: (Զենոբ Գլակ, էջ 33):
    Թորդանը, որտեղ մի ժամանակ կանգնած էր Անահիտի մեհյանը և բագինը, դարձավ Լուսավորչի տան տոհմական գերեզմանոց (Փաւստոս, էջ 10):
    Եղիշեն վկայում է, թե եկեղեցու մեջ օգտագործելու համար գրավեցին նույնիսկ զրադաշտական մեհյանների-ատրուշանների կահկարասին և նվիրեցին «ի սպաս տերունական սեղանին» (Եղիշէ, էջ 99):

    Քրիստոնեությունը յուրացրեց նաև հեթանոսական տոները:
    Նավասարդի, Ամանորի տոները կարգվեցին քրիստոնեական տոներ՝ ի հիշատակ Հովհաննեսի և Աթանագինեսի, իսկ նրանց վայրը մնաց Բագավանը:

    Նույնը կարելի է ասել Ջրօրհնեքի տոնի վերաբերյալ, թո՜ղ տասնյակ այն սովորություններն ու սնոտիապաշտական հասկացությունները, գուշակությունները, որոնք հեթանոսական շրջանում սկիզբ առնելով, որոշ չափերով պահպանվել են նույնիսկ մեր օրերը:

    «…Վերջապես քրիստոնեության մեջ մտան նույնիսկ պաշտամունքի նախկին պաշտոնյաները՝ քրմերը, նրանց որդիները: Պատմիչը վկայում է. «Զդաստակերտսն և զսպասաւորսն քրմօքն հանդերձ և նոցին գետնովքն և սահմանօքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան» (Ագաթանգեղոս, էջ 406), կամ՝ «Ժողովել տայր սուրբն Գրիգոր զմանկունս քրմացն և զպաշտօնեայս կռօցն և աղաչէր զնոսա՝ դառնալ ի տէր աստուած» (Զենոբ Գլակ, էջ 35)»:
    …«Գրագիտությունը գերազանցապես քրմերի և նրանց որդիների սեփականությունն էր կազմում: Այդ էր պատճառը, որ երբ պետք էր պատանիներ հավաքել կրթության ուղարկելու համար, ապա առաջին հերթին քրմերի՜ որդիներին հավաքեցին: (Ագաթանգեղոս, էջ 438-441)»: (Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի հաղորդմամբ՝ Հայկազունի Քրմերից ոչ ոք օտար կրոնի պաշտոնյա չի դարձել՝ մնալով հավատարիմ ազգային ուսմունքին: Կ.Ա.):

    «Քրիստոնեությունը շատ բան վերցրեց հեթանոսությունից և իրեն հարմարեցրեց: Ի թիվս դրանց վերցրեց նաև պատկերների, քանդակների միջոցով մարդկանց մտքերի և զգացմունքների վրա ներգործելու չափազանց կարևոր արվեստը:

    Քրիստոնեական կրոնական մոլեռանդությունը առավելապես հաստատվեց հենց այդ պատկերների միջոցով, բայց այդ անհնարին կլիներ առանց այն մոլեռանդության, որը տածվում էր դեպի նոր կրոնը և կրոնական տեսարանները»…

    «…Հավատացյալ մարդուն հարկավոր էր տեսնել իր հավատալիքն արտահայտող պատկերները, և նրա ներքին վախը, ակնածանքն ու հավատը դեպի այդ պատկերները, որ մոլեռանդության էին հասնում, այնքան մեծ էին, որ այդ պատկերների արվեստին, կարելի է ասել, նշանակություն չէր վերագրվում:
    Կարևորը պատկերն էր և ո՜չ նրա արվեստը:
    Մասամբ և դրանով պետք է բացատրել հին քրիստոնեական քանդակների պրիմիտվիզմը, անարվեստ լինելը, անգամ հնում՝ հելլենիստական բարձր մշակույթ ունեցող երկրներում, օրինակ՝ Եգիպտոսում, ուր քանդակագործական փորձի պակաս չկար, և հաճախ հեթանոսական շրջանից եկող քանդակները՝ բարի հովվի քանդակը, սարկոֆագների վրա հանդիպող քանդակները աշխարհիկ թեմայով և այլն, կատարվում էին բարձր արվեստով, մինչդեռ քրիստոնեական սյուժեները արվեստով շատ հետամնաց էին:

    Հայաստանում ևս կարևորությունը տրվում էր սյուժեին, որը բավական է լիներ այնպիսին, որպեսզի «ծերք և տղայք առհասարակ վերծանէին»…

    Հայկական բարձրավանդակի տարբեր շրջաններից գտնված քանդակազարդ հնագույն քարակոթողներին 10-րդ դարից սկսած փոխարինեցին խաչքարերը, որոնք, ինչպես նախկինում եղած կոթողները, զանազան նպատակներով էին կանգնեցվում և որոնցում, ինչպես այլուր, շարունակվեցին կիրառվել հնագույն խորհրդանիշները՝ քրիստոնեականի հետ համադրվելով…

  • «ՔԱՋ Է ՆԱ, ՈՎ ՏԱՆՈՒՄ Է ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՓՈՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ՝ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՆ ԱԿՆԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ»…

    «ՔԱՋ Է ՆԱ, ՈՎ ՏԱՆՈՒՄ Է ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՓՈՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ՝ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՆ ԱԿՆԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ»…

    «ՔԱՋ Է ՆԱ, ՈՎ ՏԱՆՈՒՄ Է ԱՄԵՆԱՄԵԾ ՓՈՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ՝ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՆ ԱԿՆԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ»…

    Հայքը’ սովորաբար բնական սահմաններով’ լեռների և գետերի ավազաններով միմյանցից զատված իր գավառներով, ողջ Հայկական Բարձրավանդակն իր աշխարհագրական դիրքով, պատմական ընթացքով ձևավորել են Հայ ազգի դիմագիծը։ Ազգային աշխարհայացքի հիմքով հյուսված Հայոց մշակույթի վրա հաճախ ազդել են քաղաքական իրադարձությունները, օտարամուտ բարքերը…
    «Հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքը մեծ բեկումներ է ունեցել և այնպիսի անակնկալների է ենթարկվել, որ երբեմն ուղղակի ընդհատվել է՝ ամբողջովին կորցնելով կապը նախկինի հետ։
    Քաղաքական տագնապալից հեղաշրջումները այնպես էին փշրում պատմական հաջորդականության շղթան, որ երբեմն հաջորդ սերունդը ոչ հեռավոր անցյալի նկատմամբ այնքան անտեղյակ և այնպիսի անօգնական վիճակի մեջ էր ընկնում, ինչպես մենք՝ այսօր։ Երկրի մասնատված վիճակը և կյանքի բնականոն ընթացքի հաճախակի ընդհատումները խանգարում էին միասնական ավանդույթների մշակմանն ու պահպանմանը։
    Հենց որ հանդարտվում էին քաղաքական փոթորիկները, ետևում էին մնում ձախորդությունների սուր շրջանները, և կյանքը սովորական հունի մեջ էր մտնում, արթնանում էր հետաքրքրությունն անցյալի նկատմամբ, սկսվում էր տագնապալից ժամանակներից փրկված հուշարձանների ուսումնասիրությունը՝ հին ժամանակների հետ եղած կապը հասկանալու, ներկան անցյալի հետ որևէ կերպ շաղկապելու նպատակով»։ (Նիկողայոս Ադոնց):

    6-րդ դարի բյուզանդական պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացու «Պատերազմների մասին» գրքի էջերում հեռավոր դարերում մղված արյունահեղ մարտերի պատկերներն են, երկաթե զրահներով, սաղավարտներով զինված բազմահազար զինվորների տեղատարափ նիզակների և զենքերի շառաչյունը, հակառակորդի պարիսպները գրոհող զորքերի, «խոյերի» վրա շպրտվող «ծծմբով ու կուպրով լի» կավե բոցավառ անոթներով կրակի ճարակ դարձած տեսարանները…

    Նա հիշեցնում է նաև հնուց եկող ճշմարտությունները՝
    «Քաջ է նա, ով տանում է ամենամեծ փորձությունները՝ հաջողության ակնկալությամբ»։
    «Խիզախության անվան տակ մահվան ձգտելը գիտակից մարդիկ անխոհեմություն են համարում»
    Ականատեսի իր պատմությունների շարադրանքից բացի՝ Պրոկոպիոսն օգտվել է նաև հունալեզու, լատինալեզու և այլ ժողովուրդների լեզուներով գրված աղբյուրներից և իր օգտագործած աշխատությունների շարքում քանիցս նշում է «Հայոց պատմությունը»:

    Նա հիշատակում է նաև Փավստոս Բուզանդի (Դ, 54) մոտ հանդիպող հայտնի դրվագը, ուր պատմվում է Պարսից թագավոր Շապուհի և Հայոց Արշակ Բ արքայի մասին, Պարսից տիրակալին «Պակուր» անվամբ նշելով։
    «Պարսիկների և Հայերի միջև պարսից Պակուր արքայի և Հայոց Արշակ Արշակունու ժամանակ երեսուներկու տարի չհայտարարված պատերազմ էր գնում։ Այս պատերազմի երկարատևության պատճառով երկու կողմերն էլ անչափ վնաս կրեցին, մասնավորապես Հայերը։ Երկուսի միջև անվստահությունն այնքան խորացավ, որ ոչ ոք չէր կարողանում բանակցությունների մեջ մտնել մյուս կողմի հետ։ Այդ միջոցին պատերազմ ծագեց պարսիկների և Հայերից ոչ հեռու բնակվող այլ բարբարոսների միջև։ Հայերը, ցանկանալով պարսիկներին ցույց տալ դեպի նրանց ունեցած իրենց բարյացակամությունը և հաշտություն կնքելու պատրաստակամությունը, անսպասելիորեն հարձակվեցին այդ բարբարոսների երկրի վրա (նախօրոք տեղյակ պահելով պարսիկներին) և թշնամիների գրեթե բոլոր տղամարդկանց կոտորեցին։

    Պակուրը կատարվածից անչափ գոհ մնալով, Արշակի մոտ ուղարկեց մեծամեծներից ոմանց, հավատարմության նշանակներ տվեց և հրավիրեց իր մոտ: Երբ վերջինս հասավ (Պակուրի) մոտ, արքան նրան հյուրընկալեց և եղբոր նման հավասար համարեց։ Այնտեղ երկուսն էլ մեծ երդում տվեցին, որ պարսիկները և Հայերը միմյանց բարեկամ են և դաշնակից, որից հետո Պակուրը թողեց, որ Արշակը գնա իր հայրենիքը։
    Քիչ ժամանակ անց, ոմանք զրպարտեցին Արշակին, իբր նա ուզում է ապստամբություն բարձրացնել: Այդ բանին Պակուրը հավատաց և անմիջապես Արշակին իր մոտ կանչեց, ասելով, որ լավ կլիներ բոլոր հարցերի շուրջը նրա հետ խորհրդակցեր:
    (Արշակն) իսկույն գնաց նրա մոտ՝ իր հետ տանելով ամենառազմունակ Հայերից ոմանց, ինչպես նաև Վասիկիոսին (թարգմանչի ծանոթագրությամբ’ խոսքը Վասակ Մամիկոնյանի մասին է, Կ. Ա. ), որը նրա զորավարն էր և խորհրդականը՝ շատ քաջ և խելացի։ Պակուրը և՛ Արշակին և՛ Վասիկիոսին սկսեց բացեիբաց պախարակել և ամբաստանել, որ նրանք դրժել են երդումը և ուզում են շուտով ապստամբություն բարձրացնել. մի բան, որ նրանք մերժեցին՝ անվերջ երդվելով, որ իրենք երբեք նման մտադրություն չեն ունեցել։

    Պակուրն սկզբում նրանց կալանավորեց, ապա հարցրեց մոգերին՝ ինչպե՞ս վարվել նրանց հետ։ Մոգերը արդար չէին համարում դատապարտել, քանի որ նրանք չէին ընդունում մեղադրանքը և բացեիբաց չէին խոստովանում և խորհուրդ տվեցին այնպես անել, որ Արշակը ստիպվի ինքն իրեն մեղադրել։

    Մոգերը առաջարկեցին արքայական վրանի հատակը ծածկել գոմաղբով՝ կեսը պարսից երկրի, իսկ մյուս կեսը՝ Հայոց։ Արքան այդպես էլ արեց։
    Այն ժամանակ մոգերը վրանի շուրջը մոգություններ կատարելուց հետո առաջարկեցին արքային, որ նա Արշակի հետ պտույտ կատարի և մեղադրի Արշակին դաշինքը խախտելու և երդմնազանցության մեջ։
    Մոգերը ևս պետք է ներկա լինեին այդ խոսակցությանը՝ որպես զրույցի վկաներ։

    Պակուրը հրավիրեց Արշակին, նրա հետ շրջեց վրանում, ուր ներկա էին մոգերը, և հարցրեց՝ թե ինչո՞ւ է նա, դրժելով երդումը, պատճառ դառնում պարսիկների և Հայերի մեծ դժբախտության։
    Քանի դեռ խոսակցությունը տեղի էր ունենում այն մասում, ուր պարսկական հողն էր փռված, Արշակը չէր ընդունում մեղադրանքը, ամենասարսափելի երդումներով հաստատում էր և վստահեցնում, որ ինքը Պակուրին հավատարիմ է։ Բայց երբ խոսակցության ընթացքում հասնում էին վրանի կենտրոնը, ապա անցնում Հայոց երկրի գոմաղբով ծածկված վայրը, ահա այստեղ Արշակը անսպասելի կերպով, չգիտեմ ինչից դրդված, ոչ միայն փոխում էր խոսակցության շեշտը դեպի ավելի հանդուգնը՝ սպառնալով Պակուրին և պարսիկներին, այլև հայտարարում էր, որ վրեժ կլուծի նման անպատվության համար, երբ ինքը շուտով իր անձի տերը դառնա։ Համարձակությամբ այդ ասելով նա ճեմում էր. մինչև որ շրջելով հասավ պարսից երկրի գոմաղբը։
    Այստեղ նա նորից նույն երգն էր երգում, որ ինքը Պակուրի ծառան է և այլ ողորմագին խոսքեր ասում։
    Երբ նորից հասավ Հայոց հողի վրա, նա անցավ սպառնալիքներին:
    Եվ այսպես բազմիցս մի հողի վրայից մյուսն անցնելով, ոչ մի գաղտնի բան չթողեց։
    Ահա դրանից հետո մոգերը մեղադրեցին նրան դաշինքը խախտելու և երդմնազանցության մեջ:
    Պակուրը Վասիկիոսին մորթազերծ արեց, մորթին լցրեց ծղոտով և կախեց շատ բարձր ծառից։ Իսկ Արշակին (քանի որ չէր կարող սպանել արքայական արյուն ունեցող մարդուն), բանտարկեց Անհուշ բերդում»։
    (Թարգմանության ծանոթագրության հիշեցմամբ’ Վասակի մահապատժի մասին վկայություն ունի Փավստոս Բուզանդը. «Ապա ետ հրաման թագաւորն Պարսից մորթել զզօրավարն Հայոց Վասակ, և զմորթն հանել և լնուլ խոտով, և տանել ընդ նոյն բերդ յԱնդմըշն՝ որ Անյուշն կոչեն, ուր արգիլին իսկ թագաւորն Արշակ»։ Այսպիսի մահապատիժը տարածված էր Պարսկաստանում և գալիս է դեռ Աքեմենյան ժամանակներից, և այն կոչվում էր «պարսկական» մահապատիժ։ Հայկական աղբյուրները ևս այս անվանում են «պարսկական մահապատիժ». «ըստ պարսկի օրինակին հրամայէր (Ներսես արքան) զմորթն ի բաց հանել (Վարազի), և խոտով լնուլ», Փավստոս Բուզանդ, Գ, 21, հմմտ. Խորենացի, Գ, 50)։

    «Որոշ ժամանակ անց, Արշակին պարսից երկիրը ուղեկցող ամենամերձավոր
    մարդկանցից մի Հայ մասնակցեց պարսիկների արշավանքին՝ բարբարոս մի ժողովրդի դեմ։ Պակուրը, տեսնելով այդ մարդու՝ պատերազմում ցուցաբերած քաջագործությունները և այն, որ նա պարսիկների հաղթության պատճառ դարձավ, պահանջեց նրանից ուզածը խնդրել, խոստանալով բավարարել նրա ամեն մի ցանկությունը։
    Սա միայն մի բան խնդրեց, որ իրեն թույլատրվի մեկ օր ծառայել Արշակին։ Դա (արքային) շատ դժվար դրության մեջ գցեց, որովհետև նա ստիպված էր խախտել վաղեմի օրենքը, սակայն ցույց տալու համար, որ իր խոսքի տերն է, թույլ տվեց, որ խնդիրքը կատարվի:
    Արքայի թույլտվությամբ նա մտավ Անհուշ բերդը, համբուրեց Արշակին, և երկուսը գրկախառնված ողբացին իրենց ճակատագիրը և հազիվհազ իրարից բաժանվեցին: Ողբից հետո, Հայը լողացրեց Արշակին և արեց ինչ որ ընդունված էր. հագցրեց նրան արքայական հանդերձանքը ու բազմեցրեց բազմոցի վրա:
    Այնտեղ Արշակը արքայավայել, ըստ նախկին սովորության, հյուրասիրեց ներկա եղողներին։
    Ճաշկերույթի ժամանակ բազմաթիվ կենացներ խմվեցին և այլ խոսքեր ասվեցին, որոնք շատ դուր եկան Արշակին։ Գինարբուքը երկարեց մինչև գիշեր և խոսակցությամբ շատ ուրախացան և անչափ բավարարություն ստացած հազիվ բաժանվեցին իրարից։
    Պատմում են, որ այն ժամանակ Արշակն ասել է, թե լավագույն օրն է անցկացրել, հանդիպել է իր ամենասիրած մարդուն, և որ այլևս ի վիճակի չէ տանել կյանքի տառապանքները։ Այդ ասելուց հետո ինքնասպանություն է գործել այն դանակով, որ ճաշկերույթի ժամանակ դիտմամբ թաքցրել էր, և ահա այդ ձևով վախճանվել»…(«Պատերազմների մասին», Գիրք առաջին, գլուխ 5):

    Նվաճողական քաղաքականություն վարող Բյուզանդական կայսրության և Պարսկաստանի միջև դարեր շարունակ Հայ ժողովուրդն իր հերոսական պայքարն էր մղում՝ հանուն ինքնիշխանության, ազգային դեմքի ու մշակույթի պահպանման:
    Օտարազգիների հարձակումները, բռնությունները դիմակայելու դարավոր ճիգերը հաղթահարվեցին՝ ճակատագրական կորուստներով, սակայն միշտ՝ Հայքի երբեմնի փառքը վերականգնելու, խորտակված ազգային ավանդույթները վերածնելու իղձով ու բաղձանքով…