Category: Histoire

«ՀԱՅ ՀԱՅՏՆԻ ԱԽՈՅԱՆՆԵՐ ԱՆՑՅԱԼՈՒՄ» (Ն. ԱԴՈՆՑ)

«Նախամարտիկ — յառաջամարտիկ, ախոյեան, զօրավար»՝ քաջ, հզոր մարտիկ և խրոխտ պաշտպան, առաջ նետվող կտրիճ: Ախոյան՝ «յառաջամարտիկ բանակին խաղացեալ ընդդէմ թշնամեաց, դիմակաց», նաև՝ ոսոխ…
«Ախոյանաբար՝ արիաբար, ախոյանայարձակ՝ յարձակեալն իբրև ախոյեան, նախամարտիկ, արի»:
«Ախոյանահարձակ սլացմամբ» ոգեշնչված մի քանի էջ անցյալից՝ Ն. Ադոնցի շարադրմամբ՝ ստորև…

ՀԱՅ ՀԱՅՏՆԻ ԱԽՈՅԱՆՆԵՐ ԱՆՑՅԱԼՈՒՄ

Անձնական քաջությունը, ֆիզիկական ուժը, անհամեմատ շատ ավելի մեծ տեղ ունեին կյանքի մեջ հին ժամանակները, քան ներկայումս։ Քաջությունը երկնային էր, համարյա աստվածային։ Պատմական մեծ անձնավորություններից շատերը պարտական են գոնե աոաջին հաջողություններն իրենց բազուկներին, քան գլխին։ Ինքնապաշտպանության և կռվի միջոցներն ու գործիքներն էին լայնալիճ կամ հաստաձիգ աղեղ, պարսատիկ, բռնալիր, նիզակ, տապար ու սուսեր։ Ծանր սպառազինություն, երկաթապատ զրահ, պահանջում էին այնպիսի մարմնավոր ուժ, հաղթանդամ կազմվածք, որին բնավ պետք չունի ժամանակակից ինքնաշարժ հրացանը, գնդացիրը և մյուս հրեշավոր անոթները։ Որքան մարդկությունը հառաջանում է, այնքան նսեմանում է ուժի կարևորությունը, կարիքը։ Պատմության ընթացքը կարելի է բնորոշել որպես հարատև փոխանցումը մարմնավոր և ֆիզիկական զորությունից դեպի մտավոր և հոգեկան ուժի։ Բազուկները տեղի են տալիս գլխին։ Մարմնավոր քաջությունը՝ որքան հնանում է՝ մնում է անցած դարերի զարդ, այնքան մարդն անձուկով է նայում և կարոտում հին քաջությանը։ Հին մարդիկ պատկերվում են որպես տիտաններ, անհաղթելի հսկաներ, անհեթեթ, անձնեղ (մարմնեղ), մեծանձն, անձնյա, ոչ նման սովորական մարդի։

(Նրանք) պաշտամունքի նյութ են դառնում, համարվում են դյուցազուններ, այսինքն՝ կեսաստվածներ, սերված աստվածներից (դիցերից, Կ.Ա.) և մահկանացուներից։ Հերակլես դեռ օրորոցում երկու վիշապ խեղդեց, որ Հերան ուղարկել էր նորածին մանկանը սպանելու համար։ Անունը կապ ունի «հերոս» արմատի հետ, լատիներեն՝ «սերվ», որ նշանակում է պահել, հսկել, rend — հարուա–haurna-servare – հսկա: Մեր Վահագն էլ է վիշապաքաղ։

Հին մարդիկ փառաբանում են քաջությունը, նրանք ստեղծում են հերոսների տիպարներ և քաջությունը համարում տուրք աստվածային։ Քաջությունը տալիս է նաև անմահություն՝ հերոսները երբեմն երկինք են բարձրանում և որպես աստված միանում մյուս աստվածների խմբին։

Բոլոր հին ազգերը քաջության աստված ունեն և քաջության տիպար հերոսներ։ Հռւնաց՝ Աքիլլես, Տրովա՝ Հեկտոր, պարսից՝ Ռոստամ, Հայոց՝ Տորք (մեր քաջության ավելի հին աստվածը և մեր բուն նախահայրն է Հայկ)։

Մեր նախնիք ևս մեծապես գնահատում էին քաջությունը։ Հայկը Հայ ազգի նախահայրն է, Հայ ազգի մարմնացումն է։ Գեղապատշաճ, անձնյա, քաջագանգուր, խայտակն և հաստաբազուկ Հայկը քաջ և երևելի էր հսկաների մեջ։ Բելը Հայկի վրա է արշավում երկնադեզ հասակով մրցող հսկաներով։ Մովսես Խորենացին Հայկի այս պատկերը քաղել է՝ հիմնվելով Հայ առաջնորդի ուժի, նորա անձնական քաջության նկարագրի վրա։ Մամիկոնյան, Բագրատունի, Սյունյաց, Ամատունյաց և Արծրունյաց իշխանական տներն այնպիսի դեմքեր են տվել, որ իրապես հերոսներ են։ Կուզեմ ներկայացնել պատմական մի քանի դեմքեր, որոնց քաջությունը միայն մարմնավոր չէր, այլ շաղկապված անվեհերության և գերմարդկային խիզախումի հետ։
Մարմնավոր ուժն առանց հոգեկան արիության մեռած ուժ է։
Սա է, որ շարժում է մարմնավորը, ոգի տալով՝ կրկնապատկում է այն։

Ստորև հիշելի անձինք պատմության մեծ դեմքեր չեն, (նրանք) փայլուն
հետք չեն թողել իրենց հետևից։ Բայց և այնպես՝ հերոսության տիպարներ են, որովհետև արհամարհելով մահը առնական արիությամբ, դուրս գալով մենամարտության ասպարեզը՝ նրանք փառքով են պսակել իրենց ծնող, սնող ժողովրդին։ Պետք է մի վտիտ հարգանքի տուրք տամ նրանց, ովքեր պատիվ են բերել Հայությանը որպես մենամարտիկներ։ Բյուզանդական ահռելի բանակի մեջ հազարավորների, տասնյակ հազարների մեջ հանկարծ մի Հայ է նետվում ընդդեմ թշնամու՝ իբրև կարող ընդունելու մենամարտը։
Ահա նրանք՝ Արտավան, Արտավազդ, Անզալաս, Հովհաննես Գուզես, որ վկայված են օտար պատմիչներից (Ծնթ.- Ակնարկում է բյուզանդական նշանավոր պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացուն)։

1. Արտավան Արշակունի, բյուզանդական բանակի հայազգի զորավար, Հովհաննես Արշակունու որդին: Նախապես մարտնչել է Բյուզանդիայի դեմ, 539 թ. սպանել է Արևմտյան Հայաստան արշաված բյուզանդական զորավարներ Ակակիոսին և Սիտտասին: Այնուհետև ծառայել է Հուստինիանոս Ա կայսեր…
2. Արտավազդ (? — 542), բյուզանդական բանակի Հայազգի զորավար: Աչքի է ընկել գոթերի դեմ մղված իտալական արշավանքների (541-542 թթ.) և, հատկապես, Վերոնա քաղաքի պաշարման ժամանակ: Ընդունել է գոթերի Վալարիս զորականի՝ իր հետ մենամարտելու առաջարկը և սպանել նրան:
3. Անզալաս (Ընջյուղ), բյուզանդական բանակի Հայ զորական: 553 թվականին Տոսկանա քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտի ժամանակ ընդունել է գոթերի բանակից Կոկկաս անունով մի քաջ պատերազմողի հրավերը և մենամարտի ժամանակ սպանել նրան:
4. Հովհաննես Գուզես, բյուզանդական բանակի Հայազգի զորավար, Հայաստանի կոմես Թովմայի որդին: Աչքի է ընկել 551 թվականի Լազիկայի և Կոլխիսի համար մղված պատերազմներում: Մենամարտի ժամանակ սպանել է հսկա մարմնով մի քաջ ալանի և ապահովել բյուզանդական բանակի հաղթանակը:

1. ԱՐՏԱՎԱՆ (548 թ.)
2. ՍՄԲԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈԻՆԻ, ՈՐԴԻ ՄԱՆՈՒԵԼԻ (590 թ.)

590 թ. Մորիկ կայսրը փորձեց Հայ նախարարներին Թրակիա ղրկելու։ Սակայն Հայոց նախարարներն ապստամբեցին և կամեցան «ի բաց կալ ի ծառայութենէն Յունաց թագաւորին և նստուցանել իւրեանց թագաւոր»։
Դա արվեց հետևյալ նպատակով, «զի մի և նոցա հասցէ մեռանել ի կողմանս Թրակացաց, այլ կեալ և մեռանել ի վերայ աշխարհին իւրեանց» («Պատմութիւն Սեբէոսի» աշխատասիրությամբ՝ Գ. Վ. Աբգարյանի, Երևան, 1979, էջ 92)։
Կայսրը արքունական պատվիրակներին հրովարտակով ղրկեց Հայաստան, սակայն Մանուելի որդի Սմբատ Բագրատունին նրանցից մեկին սպանեց։ Բյուզանդացիները ձերբակալեցին Սմբատին և (ուրիշ) յոթ հոգու հետ տարան մայրաքաղաք։ Դատեցին և որոշեցին ձգել կյունիկ, այսինքն՝ կրկես (ծանոթագրություն՝ «կյունիկը» բացօթյա կրկեսի բեմ էր, որի վրա տեղի էին ունենում կառամարզումներ, ցլամարտեր և այլ մրցումներ)։ Սմբատ էր «այր անհեդեդ անձամբ և գեղեցիկ տեսլեամբ, և բարձր և լայն հասակաւ, և բուռն և ցամաք մարմնով» (Սեբէոս, էջ 92)։ Նա «հզաւր և պատերազմող» էր հռչակվել բազում պատերազմներում։ (Սմբատն) այնպիսի ուժ ուներ, որ անցնելով «անտառախիտ մայրեաց և զաւրաւոր ծառոց» տակից՝ հաղթանդամ հզոր երիվարին նստած, ձեռքերը բարձրացնում, ծառի ոստից բռնում և իրանքով ու ոտքերով սեղմելով երիվարի մեջքը՝ նրան բարձրացնում էր գետնից վեր։ Տեսնողներն ահաբեկվում էին ու սաստիկ զարմանում։

Սմբատին մերկացրեցին և թողեցին միայն անդրավարտիքով, այնուհետև նրան ձգեցին կյունիկ, «զի կուր լիցի գազանաց» (Սեբէոս, էջ 93)։ Սկզբում նրա վրա արձակեցին արջին (այս և հետագա բոլոր ընդգծումները հեղինակինն են — Պ. Հ.)։ Սմբատը գոռաց մեծաձայն և գնաց արջի վրա, զարկեց ճակատին բռունցքով և տեղնուտեղ սատակեց։ Երկրորդ անգամ նրա վրա արձակեցին ցուլ։ Սմբատը բռնեց ցուլի եղջյուրներից, դարձյալ իր աղաղակով ահ ձգեց ցուլի վրա, չարչարեց՝ ոլորելով պարանոցն ու ջարդելով եղջյուրները։
Ցուլը թուլացած նահանջեց և փախստական դարձավ։ Սմբատը հետևից վազելով «բուռն հարկանէր յագին և ի կճղակն ազդեր միոյ ոտին նորա», ցուլի կճղակը պոկվեց և մնաց Սմբատի ձեռքին։ Ցուլը փախավ մի ոտով «բոկ»։ (Նման մի քաջություն Խորենացին վերագրում է Տրդատ (Գ Մեծին)՝ ասելով, որ հույն մի ըմբիշ հնում «զկճղակ եզին թափեաց», իսկ Տրդատը մի ձեռքով «կալեալ զեղջերէն» երկու վայրի ցուլերի, «թափեաց հանդերձ ընդվզեալ ջախջախմամբ») (Մովսես Խորենացի, «Պատմութիւն Հայոց», Տփղիս, 1913, էջ 218)։

Երրորդ անգամ կատաղի առյուծ արձակեցին նորա վրա։ Երբ առյուծին արձակեցին, Սմբատը ճարպկորեն բռնեց նրա ականջից և նստեց մեջքին։
Այնուհետև ձեռքը տարավ խոռոչափողը և սեղմելով խեղդեց առյուծին։
Ամբոխը ոգևորությամբ ողջույնի աղաղակներ բարձրացնելով գոչեց և դիմեց կայսեր, որ ներե Հայ իշխանին։ Իսկ Սմբատը հոգնած, հանգիստ էր առնում նստած առյուծի վրա։ Կայսրուհին և կայսրը ողորմացին նորան, ներում շնորհեցին և բաղանիս ղրկեցին։ Այստեղ Սմբատին լվացին, հանդերձավորեցին և պալատ տարան։ Հետագայում Սմբատը զրպարտության զոհ դարձավ և աքսորվեց «ի կղզիս հեռաւորս» (Սեբէոս, էջ 93), ապա կայսրը հրամայեց այնտեղից նրան տեղափոխել Աֆրիկա՝ տալով նորան զինվորական տրիբունի պաշտոն։

3. ՍՄԲԱՏ ՎՐԿԱՆԻՑ ԽՈՍՐՈՎ ՇՆՈՒՄ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (ք 607 թ.)

Քուշանաց թագավոր Հեփթաղաց աշխարհում (Թուրքեստան) մեծ կազմությամբ ճամբարեց Սմբատի դեմ։ Հեփթաղը պատգամավոր ղրկեց Սմբատի մոտ.

• Ի՞նչ օգուտ այսպես խառնամբոխ մտնել պատերազմի մեջ և սպառել մեր զորքը։ Ինչո՞վ պիտի ճանաչվի իմ և քո քաջությունը։ Արի՜, միայն ես և դու մենամարտենք։ Ես այստեղից, իսկ դա՝ այդտեղից ել ախոյան, «զի այսաւր ծանիցի քեզ քաջութիւն իմ»։

Սմբատը պատասխանում է. «Ահաւասիկ պատրաստ եմ ի մեռանել»։
Երկար հարձակվեցին միմյանց դեմ և կռվեցին ի տես երկու բանակների։
Սակայն չէին կարողանում միմյանց հաղթանցել, որովհետև հսկայազորք (և ոչ «սակաւազաւրք», ինչպես տպված է. տես Ք. Պատկանյանի հրատարակությունը, էջ 67) և կուռ սպառազինյալ էին։ Վերջապես Սմբատին հաջողվեց ձգել նիզակը, պատռել վերտ և ամուր (ոչ վերտևամուր) ու կուռ զրահի ամրությանը և (Քուշանաց թագավորին) գետին տապալել:
Իսկ Քուշանաց զորքը «իբրև տեսին զարքայն իւրեանց՝ զարհուրեցան և դարձան գնացին փախստական» (Սեբէոս, էջ 103)։

4. ՎԱՍԻԼ ՄԱԿԵԴՈՆԱՑԻ (շուրջ 820-886 թթ.)
5. ԱՇՈՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ (973 թ.)

Անիի Գագիկ Շահնշահի մահից հետո նորա երկու որդիները՝ Հովհաննես-Սմբատ և Աշոտ գժտվեցին։ Աշոտը Արծրունյաց թագավոր Սենեքերիմից զորք է ստանում և շարժվում իր եղբոր վրա։ Այդ ժամանակ որպես դեսպան Հովհաննես-Սմբատ թագավորի մոտ էր մի վրաց իշխան։
Սա պարծենալով խնդրում է, որ Հայոց թագավորն իրեն թույլ տա գնալ և բռնել կենդանվույն Աշոտին և վերջ դնել արյունահեղությանը։ Հովհաննես-Սմբատն ասում է. «Այր հզօր է Աշոտ, դու զիա՞րդ կարծես ածել զնա առաջի իմ»։ Վրացին պատասխանում է. «Ի ձիոյն առից զնա կենդանի»։ Սակայն Հովհաննես-Սմբատ թագավորը զգուշացնում է վրացուն, թե՝ «Առյուծի ձագին մի՜ արհամարհիր, մինչև որ տեսնես»։ Վրաց իշխանն արծվի նման սլացավ Աշոտի վրա՝ գոռալով. «Ո՞վ է Աշոտը, թող առա՜ջ գա»։ Աշոտը զայրացավ ինչպես ինծ և վրացին՝ մինչ ուզում էր նիզակով զարկել, Աշոտը կայծակի արագությամբ հանեց պողովատիկ սուրը և այնպես հարվածեց սաղավարտին, որ վրացու երկաթապատ մարմինը պատառեց, մինչև ստինքը երկուսի բաժանեց և «հանդերձ միջօքն յերկիր ընկենոյր» (Մատթէոս Ուռհայեցի, էջ 13-14)։

6. ՎԱՍԱԿ ՊԱՀԼԱՎՈՒՆԻ, ԲՋՆՈ ԻՇԽԱՆ (1021 թ.)

Թագավորը Դելումաց (դելմիկների — Պ. Հ.) եկավ և ավերեց Նիգ գավառը։ Հայոց սպարապետ Վասակն իր որդի Գրիգորի հետ ելավ նրանց դեմ։ Վասակը չէր կարող սպասել, որ մինչև զորքը հավաքվի։ Նա հինգ հարյուր մարդով առաջ անցավ։ Այլազգիների զորքից դուրս եկավ մի ախոյան՝ սև խափշիկ, որ կոչվեր «Յոթ գայլն», որ իբրև «սև ամպ որոտալով, բոց արձակելով իր զրահներից»՝ Վասակին կանչեց մենամարտի։ Վասակի ենթակաները սարսափած էին, քանզի «նման մի մարդ դեռ երկրի վրա չէր ծնվել»։ Վասակը հանգստացրեց նրանց և ասաց. «Ես դուրս կգամ նրա դեմ և նրան կտամ այն նույն պարգևը, ինչ Դավիթը տվեց Գողիաթին»։ Խափշիկը գազանաբար վրա հասավ, որ գեղարդի վրա առնի Վասակին։ Իսկ Վասակը փութաց և պողովատ թրով այնպես խփեց խափշիկի գլխին, որ նորա սաղավարտը երկուսի բաժանվեց, իսկ «մասունք մարմնոյ յերկիր անկանէին» (Մատթէոս Ուռհայեցի, էջ 13-14)։

7. ՀԱՍԱՆ ԵՎ ՃՆՃՂՈՒԿ (1042 թ.)

Հասանը և Ճնճղուկը Վասպարականի Խաչիկ իշխանի որդիներն էին։
Նրանք նոր էին վերադարձել Թրակիայից, ուր կռվել էին կայսրության թշնամիների դեմ։ Իրենց բացակայության ժամանակ Խաչիկ իշխանը և նրա կրտսեր որդին՝ տասնհինգամյա պատանի Իշխանը, զոհ էին գնացել Սալմաստի մուսուլման ցեղերի հարձակումների ժամանակ։

Վրեժ լուծելու համար մի քուրդ են կաշառում և ղրկում Սալմաստ՝ լուր տարածելու, թե Խաչիկ իշխանի կալվածքն անպաշտպան է, «զի՞ կայք պարապ»՝ ոչխարների բազում հոտեր անտերունչ թափառում են։ Քուրդն այդպես էլ արեց։ Այլազգիները 15 հազարով արշավեցին Վասպուրական:
Հասան և Ճնճղուկ ունեին 5.000 զինվոր։

Որպես «խոցված գազան»՝ Հասանը հարձակվելով թշնամու բանակի վրա ձայն է տալիս. «Ո՞վ է, ու՞ր է այն մարդը, որ սպանեց հորս՝ Խաչիկին, թող առա՜ջ գա»։ Եվ ահա դուրս եկավ մի այլազգի սև մարդ և հզոր ձայնեց.
«Ես եմ, որ սպանեցի առյուծ Խաչիկին և ահա նրա պատերազմական ձին, զգեստը, նշանակն ու թուրը ձեռքիս է»։ Հասան՝ տեսնելով հոր ինչքը, սկսեց լալ և թուրը հանելով պատյանից, առյուծի պես սլացավ նորա վրա և հարվածելով երկու կտոր արեց, գետին տապալեց և (հոր) ձին ու նշանակը խլեց։

Նման կերպով ձայն տվեց և Ճնճղուկը. «Ո՞վ է սպանել իմ մանուկ եղբորս՝ Իշխանին, թող ատյան դուրս գա, որ տեսնեմ նորան»։ Դուրս եկավ մի քաջ պարսիկ և ասաց. «Ես եմ քո եղբայր Իշխանին սպանել, ահա՜ նորա սպիտակ ձին, վառ նշանակը և թուրը»։ Ճնճղուկը կայծակի նման վրա հասավ, մի հարվածով սատակեցրեց նորան և առնելով եղբոր ձին և նշանակը՝ դարձավ հետ։

Հայոց զորքերը խանդավառված հարձակվեցին թշնամու վրա, «դարձուցին ի փախուստ և կոտորեցին ի նոցանէ արս չորս հազար» (Մ. Ուռհայեցի, էջ 92)։

8. ԱՐԿՆԻ ԱՄՐՈՑԻ ԻՇԽԱՆ ՀԱԲԵԼԻ ՀԱՐՊԻԿ, ԴԱՎԻԹ, ԼԵՎՈՆ
   ԵՎ ԿՈՍՏԱՆԴԻՆ ՈՐԴԻՆԵՐԸ (1052 թ.)

Քսու և նենգավոր մարդիկ գնացին (Կոստանդնին Մոնոմախ կայսրի մոտ և ամբաստանեցին Չորրորդ Հայքի Պաղին գավառում բնակվող Հայոց իշխաններին, թե նրանք «անհնազանդ կան հրամանաց քոց և կամին ապստամբ լինել ի քէն»։ Բյուզանդացիներն ավերեցին բովանդակ գավառը։ Նրանք ցանկացան ձերբակալել նաև Արկնի կոչված մեծ ամրոցի տեր Հաբել իշխանի չորս քաջ և հզոր որդիներին՝ Հարպիկին, Դավիթին, Լևոնին և Կոստանդնին։ Եղբայրներից ավագը՝ Հարպիկը, նենգությամբ զոհ գնաց, մյուսները գերի տարվեցին մայրաքաղաք։

Կայսրը և բոլոր հույները ապշել էին՝ տեսնելով նրանց ահեղ արտաքինը («սոսկալի տեսիլ կերպարանացն»), քանզի իրենց հաղթանդամությամբ նրանք գերազանցում էին բոլոր հույներին («ահատր էին տեսլեամբ և թիկամբքն հանդերձ բարձր էին քան զամենայն տունն Յունաց»)։ Կայսրը նրանց գեղեցիկ, հաղթանդամ արտաքինը նկատի ունենալով մարմնական ոչ մի պատժի չենթարկեց, այլ հրամայեց քաջ, հզոր և երևելի իշխաններ Դավթին, Լևոնին և Կոստանդինին կղզի աքսորել: (Եղբայրներն աքսորում մնացին մինչև 1056 թվականը, երբ Թեոդորոս կայսրուհին «մեծաւ փառասիրութեամբ արձակեաց զնոսա ի հայրենի աշխարհն իւրեանց ի բերդն Արկնի», Մ. Ուռհայեցի, էջ 122)։

9. ՍԱԴՈՒՆ ԱՐԾՐՈՒՆԻ (1256 թ.)

(Մոնղոլական) Մանգու Մեծ խանի կողմից Հայաստանի, Վրաստանի, Իրանի և Մերձավոր Արևելքի կառավարիչ Հուլավու խանի մոտ է գալիս «մուղալ ազգաւ» (մոնղոլ) հույժ ահագին, երկայն հասակով, թիկնեղ, շլինքը «զերդ զգոմիշու», ձեռներն անճոռնի իբրև արջի, մի մարդ։ Սա ամեն օր ուտում էր մի ոչխար։ Նա Մանգու խանից գիր էր բերել և մի անգին կապա։
Գրի մեջ ասված էր, թե «իմ եղբոր Հուլավու խանի մոտ եթե գտնվի մի բավքա (ըմբիշ), որ գետնի այս ըմբիշին, թող նրա՜ն լինի կապան։ Իսկ եթե այս բավքան հաղթե, թող կապան նրա՜ն հագցնեն և մեծ դեսպանությամբ ու պատվով հետ ուղարկեն իր մոտ։

Հուլավուն կանչեց իր զորքերի բոլոր գլխավորներին և հարցրեց, թե գիտե՞ն որևէ մարդ թաթար, Հայ կամ վրացի, որ կարողանա մենամարտել Մանգու խանի բավքայի հետ։ Սակայն թաթարների մեջ այդպիսի մեկը չգտան, քանզի «ով աեսանէր զայրն զայն՝ ամենայնն վախէին ահագին հասակէն և ի տեսոյ նորա»։ Իսկ Հայ և վրացի իշխաններն ասացին, որ միայն մի մարդ կա, որ կարող է ճար լինել, այդ Արծրունյաց Սադուն իշխանն է, բայց այստեղ չէ, «այլ կայ ի տուն իւր»։ Սադունը «էր երկայն և վայելուչ հասակաւ, յոյժ ուժեղ ի մանկութենէ» («Պատմութիւն թաթարաց Վարդանայ պատմչի», Երուսաղեմ, 1870, էջ 47) և մենամարտերի մեջ փորձառու ու կիրթ։

Խանը մարդ ղրկեց նորա հետևից։ Լսելով հրամանը՝ Սադունը խիստ տրտմեց, որովհետև երբեք չէր մենամարտել խանի առաջ, իսկ հաշվակիցը ահագին էր և ուժով։ Սադունը նախ գնաց Գագ՝ «առ ամենահաս Սուրբ Սարգիսն» և ուխտ ու մատաղ արեց, ապա ճանապարհ ընկավ Հուլավուի մոտ։ Երբ խանը տեսավ Սադունին, նորա կորովը և երկայն հասակը՝ հույժ ուրախացավ։ Նա հրամայեց, որ երկու ըմբիշներն ինը օր միասին կենան, որ օրն ուտեն մի ոչխար և խմեն մի տիկ գինի։

Երբ սահմանված օրերն անցան, (խանը) հրամայեց բոլոր գլխավորներին ժողովել իր առջև և կանչելով երկու ըմբիշներին հրամայեց մենամարտել։ Երեք ժամ տևեց մենամարտը՝ ցերեկվա ժամը 3-ից մինչև 6-ը, և ըմբիշները չէին կարողանում միմյանց հաղթել։ Սակայն Սադունը ուժգին բախմամբ զգետնեց Մանգու Մեծ խանի ախոյանին և հույժ բարձրացավ Հուլավու խանի աչքին։ Խանը յառլիկ («իառլախ») գրեց «և թողուլ նմայ մինչև ի յինն գունահն» («Պատմութիւն թաթարաց», էջ 49)։

Լուսանկարում՝ Ն. ԱԴՈՆՑԸ 1912 թվականին Անիում՝ Ն. Մառի, Հ. Օրբելու և արշավախմբի մյուս անդամների հետ (լուսանկարի հեղինակ՝ Ա. Վրույր)

«…ԵՒ ԿՈՉԷԻՆ ԴԱՐԲԸՆԱՔԱՐ»…

Մատենագրական, հնագիտական, արձանագրական և այլ աղբյուրների ուսումնասիրության շնորհիվ հառնում են անցյալի պատմության որոշ դրվագները:
Ուսումնասիրողները փորձում են վերականգնել հազարամյակների հետքերը կրող բնակավայրերի, քաղաքների պատմությունը, երկրների տնտեսական և մշակութային զարգացման մակարդակը, բնակչության կենցաղը…

Ձեռագիր մատյաններում տնտեսության, մշակույթի զարգացման համար բարենպաստ և դժնդակ, աղետալի ժամանակների վկայություններն են… Ղևոնդ երեցի հաղորդմամբ՝ արաբական սաստիկ ծանր հարկահանության հետևանքով Հայոց երկրում բոլորովին սպառվեցին թանկագին մետաղները՝ «…վախճանեաց զգիւտ արծաթոյ ի յերկրէս»…
Երկրագործությունը, անասնապահությունը, արհեստագործությունը երկրի հզորության մակարդակի կարևոր երաշխիքներից են:
Հսկայական նշանակություն ունի նաև երկրի բնական հարստությունը, մետաղագործությունը:
Հայկական Լեռնաշխարհն իր լեռներում, նրանց ընդերքում հարուստ հանքեր ունի, որոնք հռչակված էին հնագույն ժամանակներից ի վեր: Հայոց լեռների երկաթն արտահանվում էր և հարավ՝ Ասորեստան, և հյուսիս՝ սկյութական աշխարհ:
Պեղումներից հայտնաբերված գտածոներն ապացուցում են Հայոց Նախնիների ունեցած բարձր մակարդակը մետաղամշակման բնագավառում:

Ստրաբոնի հիշատակմամբ՝ «Կան ոսկու հանքեր Սիսպիրիտիսի (Սպերի, Կ. Ա.) մեջ՝ Կաբալլայում, ուր ուղարկվեց Մենոնը Ալեքսանդրի կողմից զորքով, բայց խեղդամահ եղավ բնակիչների կողմից:
Կան նաև ուրիշ հանքեր, ինչպես սանդիքս կոչվածը, որ կոչվում է նաև «Հայկական գույն» և նման է կալքեյի (=ծիրանի խեցի)»:

«Հայ հին մատենագրության մեջ ևս կան վկայություններ մետաղների հանույթի, և առավել ևս, նրանց մշակման, նրանցից զանազան իրեր, առարկաներ պատրաստելու վերաբերյալ:
Աղբյուրներից երևում է, որ երկաթահանքով հարուստ են եղել Ռշտունիքի լեռները, որտեղ երկաթի հանույթը զարգացած է եղել հին ժամանակներից ի վեր:
Փավստոս Բուզանդի ասելով՝ Հակոբ Մծբնացին Հայաստան գալով «հասանէր ի լեռն երկաթահատացն և կապարահատացն… ընդ Ըռշտունիս» (Փ. Բուզանդ, Պատմութիւն, էջ 38):
Ուրեմն, այս լեռը հռչակավոր էր իր երկաթի և կապարի հանքերով, և որովհետև երկար ժամանակ այստեղ երկաթ և կապար էին հանել, այդ պատճառով էլ ստացել էր «Երկաթահատաց և կապարահատաց լեռ» հռչակը:
Ավանդաբար պատմվում է, որ Բարդուղիմեոս առաքյալը Հայաստան գալով, երկրի հարավում՝ Անձևացյաց երկրում հանդիպում է «Դարբնաց քար»-ին, այսինքն՝ երկաթի մշակման մի այնպիսի նշանավոր վայրի, որը շատ հայտնի էր, և Բուզանդը բացատրություններ տալ հարկ չի համարում, իսկ «Դարբնաց քար» կարող էր կոչվել երկաթաքարը կամ երկաթահանքը:
Ղազար Փարպեցին՝ գովաբանելով Արարատյան դաշտը, հիշատակում է նրա ընդերքի ոսկին, պղինձը, երկաթը և պատվական քարերը»,- գրում է Բաբկեն Առաքելյանը («Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում 9-13-րդ դարերում», Երևան, 1958 թ., 52-53):
Հայքի տարբեր շրջանների մետաղական կարևոր հանքերի մասին բազմաթիվ աղբյուրներում եղած հիշատակումներից են նաև Անանիա Շիրակացու «Աշխարհացոյց»-ում նշվող հարստություններից՝ Տուրուբերանի և Աղձնիքի երկաթի հանքերը:
Մեծ Հայքի Վասպուրական աշխարհի գավառներից է Անձևացիքը՝ քարայրներով հարուստ Անձևացեաց գավառը, որին տեղացիները սովորաբար անվանում էին «Քարգահ», «Քարպահ»՝ Հայկական Տավրոսի արևելյան հատվածում, Վանա լճից հարավ-արեւելք փռված իր լեռներով, Դարբնաքարի՝ Կանգվարի բերդ-ամրոցով:

«Այսպիսի խառը, բնական և անբնական երևույթներ և զգացումներ է գուշակել տալիս Վանա երկրի հարավարևմտյան կողմերում՝ Անձևացյաց գավառում (որ արդեն իսկ նշանակում է դարուփոր երկիր), քրիստոնեության դարասկզբում՝ ս․ Բարդուղիմեոսի առաքելության ժամանակ, հիշատակված Կանգվար և Ագռավի քար կոչված լեռների միջև առկա տարածքը, որտեղ կա մի հատուկ քար կամ քարայր, ու ըստ ավանդողի՝ «Դեւք բազում (ասենք և դիւախաբները- Ղ․ Ա․) բնակեալ էին ի Քարն յայն, և պատրէին զմարդիկ տեղւոյն, տուեալ յայնմ տեղւոջէ դեղս ախտականս․․․ կռանձայնս դարբնաց, ահաւոր հրաշիւք և զարհուրանօք գործէին․ յորս՝ մարդիկ աշխարհին սովորեալք՝ անդ առ Քարայրին (կամ Քուրային- Ղ․ Ա․) դեգերէին․․․ անունեալ զանուն տեղւոյն այնորիկ Դարբնաց-քար։ Հասեալ ս․ առաքեալն՝ հալածեաց զդարբինսն՝ զգործօնեայս չարին, և զկուռսն փշրեաց որ յանուն Անահատայ էր»։

«Բուն պաշտելին կամ սարսափելին եղել են խարդախ դարբինների կռանաձայնությունը և այն քարայրը կամ քուրան, որ նշանակում է նաև դարբինների հալոցքատեղ, հանքերի ու քարերի խորը տեղ, խորքից հանած նյութեր։
Սրան շատ նման էր նաև քիչ հեռու գտնվող «Բութ» կոչված լեռնակողը, ուր պաշտում էին թե՛ կրակ, թե՛ ջուր, թե՛ կուռք, ու կային վիշապաբնակ քարայրեր, որտեղից դևերից խաբվածները ու դիվահարները «Ահագին իմն և տեսիլս և փայլիւնս, ձայնս և թնդմունս և ճայթմունս գործէին», ինչը ևս լեռցրեց սուրբ առաքյալը և դրանց տեղում, ըստ ազգիս հին ավանդության, դրեց Տիրամոր անձեռագործ պատկերը և նոր հավատացյալ կույսեր կարգեց ի պահպանություն այդ տեղի, ինչը կրկին հաստատեց ս․ Լուսավորիչը։ Եվ եղավ վանքը մեծ ուխտատեղի ու թեև բավական անշուք՝ այդպիսին է առ այսօր», — գրում է Ղ. Ալիշանը։

Բանաստեղծական քառյակներում Դարբնաց Քարի կռանների բախման և թնդման արձագանքներն է հնչեցրել Ներսես Մոկացին (~1575-1625):
«…Եկեալ յերկիրն Անձևացեաց՝
Առ ի համբաւ քարի միոջ,
Յոր էր աղուեսն ամրացեալ յորջ,
Ընդ Անահտայ բնակէր տիկնոջ՝
Մարդախոշոշ կռանագոչ:

Քանզի փայլակն ի վայր անկեալ,
Ի Դարբնաց քըրայս արկեալ,
Զդեղն, որ կազմէր ախտիւ խառնեալ,
Յուռութուլունս մակարդացեալ:

Որպէս և ճառըն պատմական
Ուսուցանէ մեզ միաբան,
Եւ զվիշապին հին մեքենայն
Կիպրիանոս այր սրբազան:

Զի հին վիշապն անդըր բունէր
Եւ կըռանին համաձայնէր.
Բախմամբ թնդմանն ահ արկանէր,
Զնոսա յուշոյ միշտ խափանէր:

Իսկ արք տեղւոյն զերդ խելագար
Անդ խռնէին դեգերաբար,
Թարախածոր առեալ ծըրար
Եւ կոչէին Դարբընաքար:

Յոր վայր հասեալ առաքելոյն
Փութով խափան առնէր գործոյն,
Դարբնական բախման թընդոյն,
Որ գործօնեայք էին նիւթոյն,
Եւ զդիցամայրն խորտակեաց»…

«Երկնադիտակ վեմերով պատված՝ հույժ լեռնափակ այս հռչակավոր վայրը»՝ «Ագռավաց Քարը»՝ Կանգվար ամրոցին մոտ, ուր «Տիգրիսի մեծ կայլակն էր» և Անահիտ Դիցամոր տաճարը՝

Մերձ Կանգնաւոր մեծ ամրոցին
Որ «Ագռաւուց Քար կոչէին»,

ուր դարբիններն իրենց ահեղագոչ կռաններով Հայոց երկրի հզորությունն ապահովող զենքերն էին կռում՝ Այր Արամազդին, Անահիտ Տիկնոջը, Անհաղթ Միհրին և Հաղթաբազուկ Վահագնին փառաբանելով, քրիստոնեության տարածման ժամանակ հիմնահատակ ավերվեց:

Լռեցին «դարբնական բախման թնդյունն ու ճայթյունը», և տեղում հիմնվեց Հոգվոց վանքը…
Զենքի փոխարեն՝ խաչն ու կուսանոցը…

«Ու՜ր էր թէ դարձեալ այս անձաւներէն արթննալով ելնէին հնչէին ի բարձրաւանդակ Բագրեւանդ, յիշատակօք Հայկայ եւ Տրդատայ…»,- անձավներից արթնացած անցյալի հիշատակները կրկին տեսնելու բաղձանքով գրել է Ղևոնդ Ալիշանը…

Ի հիշատակ Դարբինների հովանավոր Դից Միհրի՝ մերօրյա Երևանյան մի դարբին՝ նույն ճակատը զարդարող Անահիտ Դիցամորը խորհրդանշող քանդակի ուղեկցությամբ: Հիշյալ քանդակների լուսանկարների հեղինակին՝ arlephoto-ին՝ մեծ շնորհակալությամբ…

«ՎԱՆԱ ՏԱՌԵԽԸ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀՐԱՇԱԼԻՔՆԵՐԻՑ»…

«Այս ժամանակ ուշիմ և խոհեմ հսկան, խիստ գանգուր մազերով, վառվռուն աչքերով, շտապով հավաքում է իր որդիներին և թոռներին, քաջ և աղեղնավոր այրերին, թվով շատ նվազ, և ուրիշ մարդկանց, որ ձեռքի տակ ուներ, գնում հասնում է մի ծովակի ափ, որի ջրերն աղի են և մանր ձկներ են պարունակում»…
(Բնագրով՝ «Աստ ուշիմ եւ խոհեմ սկայն, քաջագանգուրն եւ խայտակնն, աճապարեալ հաւաքէ զորդիս իւր եւ զթոռունս, արս քաջս եւ աղեղնաւորս, թուով յոյժ նուազունս, եւ զայլսն եւս որ ընդ իւրով ձեռամբ․ հասանէ յեզր ծովակի միոյ, որոյ աղի են ջուրքն, մանունս ունելով յինքեան ձկունս»)։
Պատմում է 5-րդ դարի պատմիչ Մ. Խորենացին՝ Հայկի և Բելի ճակատամարտը նկարագրելիս:
«Աղի ջրերով ծովակն իր մանր ձկներով»՝ Վանա լիճն է՝ իր հռչակավոր տառեխներով, որոնք գարնանը, ապրիլին, ձվադրման համար մեծ քանակությամբ դուրս են գալիս գետերը։
Ծածանազգիների ընտանիքին պատկանող տառեխն օգտագործվում է սննդում՝ գլխավորապես ապխտած, աղած (որտեղից էլ՝ «աղձուկն») և չորացրած, ինչպես նաև թարմ վիճակում։

Հայոց Աշխարհի մշակույթի, տնտեսական կյանքի մասին ուշագրավ տեղեկություններ են պահպանվել տարբեր ժամանակաշրջաններից հայտնի գրավոր օտար աղբյուրներում՝ աշխարհագիրների, պատմագիրների աշխատություններում:
Միջնադարյան սկզբնաղբյուրներից Տաբարիին (ծնված Պարսկաստանում՝ 839 թվականին, մահացած Բաղդադում՝ 923 թվականին) հիշատակելով՝ Հ. Մանանդյանը գրում է.
«Տաբարիի պատմական աշխատության մեջ կա տեղեկություն, որ Հայաստանը իր հացը արտահանում էր և ուղարկում Բաղդադ»…
«… Իբրև արտահանության կարևոր ապրանք, արաբական հեղինակների մոտ հատկապես հաճախ հիշվում են Վանա և Սևանա լճերի և Արաքս ու Կուր գետերի ձկները:
Միջին դարերում չորացրած և աղը դրած ձուկը եղել է լայն սպառման նյութ ոչ միայն Արևմտյան Եվրոպայում, այլև Արևելքում»:

«Տառեխ կամ Տարեխ — Ազգ ձկան՝ առաւել ’ի ծովն Վանայ, որ և ապխտեալ վաճառի»:
«Յաւուրս Բարեկենդանին եկեալ կարաւան ’ ի յարևելից ’ի քաղաքն Անտիոքայ՝ բարձեալ բերէին տառեխ ձուկն» (Ստեփանոս Օրբելեանից հիշեցնում է «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանը):

Բաբկեն Առաքելյանն իր՝ «Քաղաքները և արհեստները հին Հայաստանում» ուսումնասիրության մեջ (էջ 23) անդրադառնում է միջնադարյան աղբյուրներում տառեխի մասին հիշատակումներին:

«Վաճառքի առարկա էր ձկնեղենը:
Վանա լճի տառեխը, Սևանի, ինչպես և Արաքս ու Կուր գետերի ձկները թարմ, աղ դրած և ապխտած վիճակում վաճառվում էին Անդրկովկասի շատ վայրերում:
Վանա լիճը այն աստիճան ձկնառատ էր և տնտեսական այնպիսի խոշոր նշանակություն ուներ, որ դա արաբների մոտ առասպել էր դարձել:

Իբն-ալ-Աթիրը՝ խոսելով Վանա լճի մասին, ասում է.
«Այս Թարիխը աշխարհի հրաշալիքներից մեկն է, որովհետև նրա միջի մանր ձկները ամեն տարի տոնավաճառի ժամանակ անցնում են այս ծովից նորա մեջ թափվող գետերը և նոցա մեծ բազմությամբ բռնում են ձեռքերով, իսկ տոնավաճառը վերջանում է՝ այլևս ոչինչ չեն գտնում»: («Արաբացի մատենագիրներ Հայաստանի մասին. հավաքեց և թարգմանեց Բ. Խալաթեանց» Վիեննա, 1919, էջ 139):

Այստեղ, իհարկե, ոչ մի հրաշք չկա, բայց կարևորն այն է, թե լճի ափին տոնավաճառ է եղել, որը հարմարեցվել է այն ժամանակամիջոցին, երբ ձկները ձկնկիթ նետելու համար դուրս էին գալիս լճից դեպի նրա մեջ թափվող գետերը:

Իբն-ալ-Ֆակիհը նույնպես զարմանքով է խոսում Վանա լճի ձկնորսության մասին:
Նա ասում է՝ «Խլաթի լճում տասն ամիս չի լինում ո՜չ ձուկ, ո՜չ գորտ, ո՜չ էլ խեցգետին, իսկ երկու ամիս ձուկը շատ առատ է և ասես քնած, թմրած լինի»:

Համարյա նույնն է ասում և Յակուտը:
Վանա լիճը համարելով Արճիշի լիճ, նա գրում է.
«Նույնն է, ինչ որ Խլաթի լիճը, որի մեջ գտնվում է թարիխը:
Իբն-ալ Բալբին ասել է, թե Խլաթի լիճը Հայաստանի հրաշալիքներից է:
Տասն ամիս նրա մեջ չեն երևում ո՜չ գորտ, ո՜չ էլ ձկներ, իսկ տարվա երկու ամիսը նրա մեջ այնքան լիքն են (ձկները), որ կարելի է ձեռքով բռնել» (Յակուտ, գիրք 1-ին, էջ 513)»:

Միջնադարում հարևան պետություններ ու հեռավոր, բազմամարդ վայրեր ուղևորվող Հայ վաճառականները մշտապես ավազակային հարձակման վտանգի ներքո էին։ Հետևաբար նրանք միաժամանակ զինված, վարժ կռվողներ էին՝ պատրաստ պաշտպանելու իրենց անձն ու շահը, ապրանքը:

12-րդ դարի սկզբներին, Բարեկենդանի օրերին «Տառեխ ձուկը» Անտիոք հասցրած 80 հոգանոց Հայ երիտասարդների խմբի հետ կատարված մի միջադեպի հիշատակությունը կա նույն դարի Հայ ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցու «Ժամանակագրության» էջերում։ Հեղինակը պատմում է «յառաջ քան զքսան ամ», այսինքն՝ 1120-ական թվականներին տեղի ունեցած մի շատ կարևոր դեպք։
Նա նկարագրում է, որ իրենց քարավանով Անտիոքի շուկայում գտնվող առևտրականների կազմակերպած խնջույքի ու պարի ձայնի վրա ողջ քաղաքի տղամարդիկ են եկել՝ նրանց ծեծելով դուրս հանել, սակայն խմբի «Մանկտավագի» կոչով Հայերը հավաքվել են ու բազմաթիվ տղամարդկանց «ոտնակոտոր» ու «կառափնաբեկ» արել («գլուխը ջարդել»), այնուհետև՝ «խաղաղություն հաստատել» ու իրենց տեղը վերադարձել (Անտիոքը Կիլիկյան Տլուք գավառում էր, Մուսա լեռան մոտ, «Մետաքսի ճանապարհի» կարևոր հանգույցներից մեկը, Վանից մոտավորապես 872 կիլոմետր հեռավորության վրա, այսօր հայտնի Անթակիա անվամբ. համանուն այլ քաղաքներ էլ կային):
Հիշյալ դրվագին անդրադարձել է Լ. Խաչիկյանն իր՝ «1280 թ. Երզնկայում կազմակերպված «Եղբայրությունը» » ուսումնասիրության մեջ, որտեղից մեջբերում ենք.

«… Անտիոք եկած վաճառականների բերած ապրանքը Վանա լճի ապխտած ձուկն է՝ տառեխը, ուստի առևտրականներն էլ Վասպուրականից են՝ ամենայն հավանականությամբ հենց Վան քաղաքից։
Կերուխում, երգ ու կին՝ ահա նրանց առօրյան օտար շուկաների եռուզեռի մեջ»…

Այսօր էլ «աւանդական ճոխ սեղաններու շուրջ պատիւ կ’ ընեն տառեխին»:
«…Վանայ ծովակին վրայ կը շրջէին ձկնորսանաւեր:
Ուռկանները լիքն էին տառեխով:
Ըսին, որ այդ ձուկը կը հասնէր Անգարայի եւ Պոլսոյ սեղանները»,- ինչպես բազմաթիվ այլ զբոսաշրջիկներ՝ շրջագայության իր հիշողություններում գրում է Հ. Պալյանը՝ «մոռցողին յիշեցնելով, չգիտցողին տեղեկութիւն տալով» ոչ հեռավոր անցյալի պատմական իրադարձություններն Արևմտյան Հայաստանի բնակչության հանդեպ կատարված ցեղասպանության մասին՝ պահանջատիրության հրամայականով…