ԲՅՈՒԶԱՆԴԱԿԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ՝ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅԵՐԻ ՄԱՍԻՆ…
Դարերի ընթացքում թշնամական զանազան գրոհները դեպի Հայք արմատական փոփոխությունների պատճառ դարձան՝ բեկելով Հայոց հզոր Աշխարհի քաղաքական իրադրությունը, սասանելով Հայքի գերակշիռ դերը և Հայ նախարարական տների զորությունը: 387 թվականին կնքված հռոմեա-պարսկական պայմանագրի արդյունքում Մեծ Հայքի թագավորության սահմանները փոփոխվեցին:
«Պրոկոպիոս Կեսարացին բյուզանդական խոշորագույն պատմագիրն է. ծնվել է 5-րդ դարի վերջում կամ 6-րդ դարի սկզբում’ Պաղեստինի Կեսարիա քաղաքում»։ … «Կեսարացին ապրել է Հուստինիանոս կայսեր ժամանակաշրջանում, որը Բյուզանդիայի պատմության ամենափայլուն, բայց միաժամանակ ամենամռայլ էջերից մեկն է։ Հուստինիանոսը 527 թվականին տիրանալով բյուզանդական գահին, նպատակ է դնում վերականգնել հռոմեական կայսրության վաղեմի սահմանները, նրա անցյալի փառքը: Այդ է պատճառը, որ նրա երկարամյա թագավորության ընթացքում չէին դադարում պատերազմները պարսիկների դեմ Արևելքում, գոթերի դեմ Արևմուտքում, վանդալների դեմ Լիբիայում», — գրում է Հրաչ Բարթիկյանը, որը թարգմանել և հրապարակել է Պրոկոպիոսի գրվածքները Հայաստանի և Հայերի վերաբերյալ («Օտար աղբյուրները Հայաստանի և Հայերի մասին, հ. 5, Երևան, 1967 թ.): Հիշյալ աշխատությունից որոշ հատվածներ՝ ստորև…
«… Հսկայական չափերի հասավ կաշառակերությունը։ Կաշառքով կարելի էր տիրանալ քաղաքական և ռազմական ամենաբարձր պաշտոններին, կարելի էր գնել նաև հոգևոր ամենաբարձր պաշտոնները»… «…Կաշառակերությունը մուտք էր գործել նույնիսկ արդարադատության մեջ, մի հիմնարկություն, որը կոչված էր պաշտպանել օրենքները։ Կաշառքով կարելի էր մուտք գործել նույնիսկ արքունական գվարդիայի մեջ։ Պրոկոպիոս Կեսարացին իր «Գաղտնի պատմության» մեջ մեծ դառնությամբ է գրում, որ արքունական գվարդիան, որն անցյալում կազմվում էր ելնելով հավաքագրվողների բացառապես ռազմական և ֆիզիկական կարողություններից ու ընդունակություններից, գվարդիա, ուր մուտք էին գործում միայն Հայերը, Հուստինիանոսի ժամանակ մատչելի դարձավ ամեն մի վճարողի համար, գվարդիայի անդամ կարող էր դառնալ նույնիսկ ստրուկը, եթե դրամ ուներ։ Բյուզանդական պետության վերոհիշյալ ախտերը տարածված էին նաև Բյուզանդական Հայաստանում։ Մենք ունենք փաստաթուղթ, որը վկայում է կաշառակերության լայն տարածման մասին նաև Առաջին Հայքում, Երկրորդ Հայքում և Մեծ Հայքում։ Աշխատավոր ժողովրդի ընդվզումը Հուստինիանոսի ռեժիմի դեմ հանդես էր գալիս զանազան աղանդների քողի տակ, աղանդներ, որոնք տվյալ ժամանակաշրջանում տարածվել էին ամբողջ կայսրության մեջ»։
«… Հուստինիանոսի թագավորությունը մի աղետ էր Հայ ժողովրդի գլխին։ Նա վերջնական հարված հասցրեց Հայկական ինքնուրույն պետականության պահպանված նշույլներին, այն է հարավային Հայաստանի նախարարություններ-սատրապություններին, փորձեց սասանել Հայոց ժառանգական դարավոր իրավունքը»:
«Հռոմեական այս բանակում ծագումով պարսկահայ մի զորավար կար, Արտավան անունով, նա շատ վաղուց դասալիք էր եղել և կամավոր անցել հռոմայեցիներին ենթակա Հայաստան, բայց ոչ սովորական ձևով, այլ կոտորելով հարյուր քսան ռազմունակ պարսիկների։ Այդ արարքը մի տեսակ երաշխիք էր իր հավատարմության՝ դեպի հռոմայեցիները: Նա այն ժամանակ եկել էր Հայաստանի զորավար Վալերիանոսի մոտ և խնդրել հռոմեական զորքից հիսուն (զինվոր)։ Նրա խնդիրքը բավարարվեց, և նա շարժվեց դեպի Պերսարմենիայում (Պարսկահայքում, Կ. Ա.) գտնվող ինչ-որ ամրոց: Նրան իր զինվորներով ընդունեց ամրոցի մեջ հարյուր քսան հոգուց բաղկացած պարսկական կայազորը, որովհետև դեռ հայտնի չէր, որ նա հավատարիմ չէ (պարսկական) պետությանը և որ ուզում է ապստամբություն բարձրացնել։ (Արտավանը) սպանում է այդ հարյուր քսան հոգուն և հափշտակելով ամրոցում եղած հսկայական հարստությունը, գալիս է Վալերիանոսի և հռոմեական զորքի մոտ: Նա այդ արարքով ապացուցեց, որ ինքը վստահելի է հռոմայեցիներին և այսուհետև մասնակցեց նրանց արշավանքներին: Նշված մարտի ժամանակ այս Արտավանը հռոմայեցի երկու զինվորներով գնաց թշնամի բանակների մեջտեղը։ Այնտեղ եկան նաև թշնամիներից մի քանիսը, որոնց վրա հարձակվեց Արտավանը և նիզակի հարվածով տեղն ու տեղը սպանեց հոգով ու մարմնով անչափ քաջ ու հզոր պարսիկներից մեկին՝ ձիուց ցած գլորելով խողխողեց։ Սպանվողի մոտ գտնվող բարբարոսներից մեկը թրով հարվածեց Արտավանի գլխին, բայց հասցրած վերքը մահացու չէր։ Արտավանի զինվորներից մեկին՝ ծագումով գոթ, այն ժամանակ, երբ (պարսիկը) ձեռքը Արտավանի գլխի վրա էր բարձրացրել, հաջողվում է հարվածել նրա ձախ կողին և սպանել։ Ահա մնացած հազար հոգին, կատարվածից սարսափահար, նահանջեց և սպասում էր Խորիանեսին, որը պարսից ու ալանների մյուս զորքով (մոտենում էր) և շուտով միացավ նրանց»…
Հայազգի Ներսեսը՝ բյուզանդական զորավար
Պրոկոպիոսից մի հատված ևս («Պատերազմների մասին», գիրք 8, գլուխ 31): «… Զորքերը մարտի էին դասավորվել հետևյալ կերպ. երկու կողմն էլ շարվել էին դեմ առ դեմ, հնարավորին չափ խոր ու լայն ճակատ կազմած: Հռոմեական զորքի ձախ թևը’ բլրի մոտ գլխավորում էին Նարսես ու Հովհաննեսը, ունենալով հռոմեական զորքի լավագույն մարտիկներին… Աջ թևում էին գտնվում Վալերիանոսը, Հովհաննես Ֆագասը և Դագիսթայոսը’ մնացած բոլոր հռոմեական զորքով… Ճակատի կենտրոնում Նարսեսը տեղադրեց լանգոբարդներին, էրուլներին և մնացած բոլոր բարբարոսներին։ Նա նրանց հրամայեց ձիերից իջնել, կազմել հետևակ, որպեսզի, եթե հանկարծ մարտի ընթացքում վախկոտություն ցուցաբերեն, կամ էլ դավաճանություն, չկարողանան անմիջապես փախուստի դիմել։ … Որոշ ժամանակ ոչ ոք չէր սկսում մարտը, այլ հանգիստ մնում էին՝ սպասելով հակառակորդի հարձակմանը։ Այնուհետև գոթերի զորքից Կոկկաս անունով մեկը, որը քաջ մարդու մեծ հռչակ ուներ, ասպատակեց իր ձին, եկավ կանգնեց հռոմեական զորքի դիմաց և հրավիրեց ցանկացողին իր հետ մենամարտի դուրս գալ։ Այդ Կոկկասն անցյալում հռոմեական զինվոր էր և դասալիք էր եղել Տուտիլասի մոտ։ Իսկույն նրա դեմ դուրս եկավ Նարսեսի դորիֆորներից մեկը, ծագումովՀայ, անունը Անզալաս, նա ևս ձի էր հեծած։ Կոկկասը նախահարձակ եղավ թշնամուն նիզակահար անելու մտադրությամբ, նշան բռնելով նրա փորին։ Բայց Անզալասը հանկարծակի մի կողմ քաշեց իր ձին և (հակառակորդի) թափը օգուտ չունեցավ։ Այդ ձևով (Անզալասը) հայտնվեց թշնամու կողքին և իր նիզակը խրեց նրա ձախ կողքին։ Նա անշնչացած, ձիուց գետին գլորվեց։ Հռոմայեցիների զորքի մեջ մեծ աղաղակ բարձրացավ…»:
«Հաստատում եմ Կամավորների հարցի կապակցությամբ հոկտեմբերի 6-ի նամակս, որից հետո պաշտոնական հավաստիացում եմ ստացել, որ Դաշնակիցների հաղթանակից հետո մեր ազգային բաղձանքները պիտի գոհացվեն»,- 1916 թվականի հոկտեմբերի 27-ին իր որդուն՝ Առաքել Նուբարին գրում էր Պողոս Նուբարը։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Հայ կամավորականներով Հայկական Լեգիոնի կազմավորման նպատակներն էին’ մասնակցել Կիլիկիայի ազատագրմանը և Հայոց անկախ պետականությունը վերականգնել Հայոց պատմական այդ տարածքում’ դառնալով ապագա Հայկական բանակի միջուկը։
Կահիրեում առաջին օրերին արդեն շուրջ 600 Մուսալեռցիներ և Եգիպտոսում բնակվող 300 Հայեր էին զինվորագրվել:
1916 թվականի վերջերին նրանք մեկնեցին Կիպրոսի Մոնարկա բնակավայր՝ հարյուրավոր այլ Հայ կամավորականների հետ զինավարժությունների:
1917 թվականի սկզբներին Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում բնակվող Հայերից ավելի քան 5000 երիտասարդներ ցուցակագրվեցին մի քանի օրում: Ամիսներ անց մոտ 10.000 էին արդեն կամավորները: Փոխադրամիջոցների պակասության պատճառով՝ հունիսից մինչև նոյեմբեր, նրանցից միայն 1200-ն անցան Ատլանտյան օվկիանոսը՝ հասնելով Ֆրանսիա, հիմնականում ապրանքատար նավերով՝ ահավոր անբարենպաստ պայմաններում, յուրաքանչյուրում շուրջ 70-90 մարդ: Մարսելից դեպի Պորտ-Սայիդ՝ ֆրանսիական փոխադրանավում գտնվող Հայորդիք գերմանական սուզանավի հարձակման հետևանքով խորտակված նավից լաստանավերով հաջողությամբ տեղափոխվեցին մի այլ նավի վրա, ի վերջո, 16-օրյա վտանգավոր՝ նեղ ու կեղտոտ նավախցիկներում ճամփորդությունից հետո հասնելով Եգիպտոս, այնտեղից էլ՝ Կիպրոս:
Լեգեոնական Հովհաննես Կարապետյանն իր ինքնակենսագրության մեջ վերհիշում է. «Սեպտեմբերի 18-ին մենք իջանք մեր ամրացված խրամատներն ու սպասեցինք գիշերվան: Առավոտյան ժամը 3:30-ին սկսվեց գրոհը»… «…Կրակահերթի սարսափելի բախման ձայն էր գալիս, ասես երկինքն ու երկիրն ընդհարվել էին գիշերվա մթության մեջ: Բայց մեզ (Հայ լեգեոնականների) համար սա ասես հարսանեկան խրախճանք լիներ: Թուրքերի դեմ վրեժխնդրության խոր զգացումներով լի՝ մեզնից յուրաքանչյուրը դարձել էր զոհին փնտրող վայրի առյուծ: Կատարյալ զինված, սվինները հրացաններին ամրացված՝ մեզ համար ասես վախ չկար: Մեր առաջնային նպատակը Հայերի ցեղասպանության համար թշնամու հետ հաշիվ մաքրելն էր և, որքան հնարավոր է, շատ թուրքերի նկատմամբ արդարադատություն իրականացնելը: Մինչ թշնամու գնդացրային կրակը թափվում էր մեզ վրա գարնանային կարկուտի պես, մենք անվարան և անվախ առաջ շարժվեցինք: Ծայրահեղ դժվար պայմաններում, հաճախ կյանքի ու մահվան միջև առկախ, վերջապես հասանք սարի գագաթը, և վերջնական «բլիցկրիգով» գրավեցինք թշնամու ամրությունները՝ անթիվ սպանվածներ թողնելով և 28.000 ռազմագերի վերցնելով: Երեսուն ժամ տևած գլխավոր ճակատամարտում մենք ունեցանք 24 զոհ և 75 վիրավոր»…
…«Հաջորդ առավոտյան կրկին բարձրացանք սարը և զննեցինք թշնամու խրամատները. դրանք լի էին դիակներով: Նրանք, ովքեր դեռ մահացած չէին, ամենադժբախտներն էին: Երեկվա Ցեղասպանության հիշողությունը (մեր ծնողների, երեխաների, քույրերի, եղբայրների կորուստը) այնքան թարմ էր մեր գլխում, վրեժի ծարավն այնքան խորն էր Հայ լեգեոնականների սրտերում, որ վիրավոր թուրքերը ողորմություն չտեսան: Նրանց վերջ տվեցինք իրենց խրամատներում: Այսպիսով, թուրքական կատաղի դիմադրությունն ամբողջովին ջախջախված էր, և թշնամին խառնաշփոթ հետ քաշվեց դեպի երկրի խորքը»…
«Հպարտ եմ, որ իմ հրամանատարության ներքո ունեի Հայկական զորամաս: Նրանք փայլուն կռվեցին և մեծ դեր խաղացին հաղթանակում»,- հոկտեմբերի 12 -ին գեներալ Ալենբին շնորհավորում էր Պողոս Նուբարին: (Մեջբերումները և լուսանկարները’ Սյուզան Փոլ Փաթիի «Հայ լեգեոնականները» գրքից):
«Համաշխարհային պատերազմի միջոցին Հայ կտրիճներու բոյլին ցոյց տուած դիւցազնական զոհաբերութեան ոգին ամենէն պանծալի դրուագներէն մինն է մեր ցեղին դարաւոր պատմութեան,- գրում է Արշակ Չօպանեանը՝ «Անթառամ դափնին» հոդվածում: «Փոքր ժողովուրդ մը, հարիւրաւոր տարիներէ ի վեր ծանր լուծերու ենթարկուած, հալածանքով ու ջարդերով կոտորակուած, իրարմէ անջատ ու հեռու բազմաթիւ հատուածներու բաժնուած կրցաւ իր մէջ վերզարթեցնել իր Նախահայրերուն արիութեան խիզախ կորովը և իր տուած հազարաւոր կամաւորներուն սխրալի քաջագործութիւններով իր պատուոյ բաժինն ունեցաւ Ազատութեան և Իրաւունքի անունով մղուած մեծ պայքարի մը մէջ: Շնորհիւ այդ քաջերու կատարած շքեղ դերին, մեր փոքրիկ ժողովուրդը ցոյց տուաւ անգամ մը ևս, թէ մեծ ազգի մը հոգին ունէր: Ան իր զինւորական կարևոր ճիգով, զոր յամառօրէն շարունակեց մինչև պատերազմին վախճանը, իրմէ թիւով և ուժով անհունապէս աւելի մեծ եղող ազգերու, որ պատերազմը վարող գլխաւոր զօրութիւններն էին՝ կրցաւ նշանակելի ծառայութիւններ մատուցանել և ատիկա խոստովանեցան ու դրուատիքներով հաստատեցին այդ հզօր պետութեանց մեծագոյն ներկայացուցիչները:
Արարայի Հայ կամաւորներուն առիւծասիրտ քաջագործութիւնը այդ Հայկական դիւցազներգութեան ամենէն գեղեցիկ էջերէն մին է: Վճռական յաղթանակին մէջ, զոր դաշնակիցները թուրք բանակին վրայ տարին Պաղեստինի այլևս պատմական դարձած այդ բլուրին շուրջ և որով ջարդարար ցեղին մռայլ ուժը զգետնեցին, մեր քաջերը փայլուն բաժին մը ունեցան իրենց սահմանուած յանդուգն ու դժուարին դերը հոյակապօրէն կատարելով: Անոնց վերապրող ընկերները իրաւունք ունին ընդ միշտ հպարտութեամբ ու խանդաղատանքով տօնել դիւցազնաբար ինկած այդ աղեւոր երիտասարդներուն լուսեղէն յիշատակը, որուն առջև ամբողջ Հայ ժողովուրդը կը խոնարհի երկիւղած յարգանքով:
Արարայի և բոլոր միւս ճակատներու մեր զինւորներուն ցոյց տուած քաջութիւնը անթառամ դափնի մըն է, որ մեր ազգին անունը անջնջելի փառքով մը կը պսակէ: Շնորհիւ մեր կտրիճներու նուիրական հոյլին՝ մեր ժողովուրդն ալ մասնակցած եղաւ Սուրիոյ, Պաղեստինի, Միջագետքի, Արաբիոյ, ինչպէս և Լեհաստանի, Չեխօսլովաքիայի, Ալզաս-Լօրէնի ազատման արդար գործին և ասիկա ազնիւ հպարտութեան յաւիտենական սրտապնդիչ աղբիւր մը պէտք է ըլլայ մեզի համար:
Ճիշդ է, որ մեծ պատերազմին վախճանէն յետոյ, Արդարութեան պահանջներուն իրականացման պահուն, մեր ժողովուրդը՝ զանազան դժբաղդ ներհակ հանգամանքներու բերմամբ, լքուեցաւ ու անիրաւուեցաւ իր յաղթական մեծ դաշնակիցներուն կողմէն, և ատիկա սև քող մը կը ձգէ փառքի դափնիին վրայ:
Բայց պատմութիւնը փակուած չէ. օրը պիտի գայ, ուր այդ սև քօղը պիտի հալի ու անհետանայ. ամբարիշտ պիտի ըլլար մտածել, թէ մեր քաջերուն զոհաբերութիւնը մեր ժողովրդին համար բացարձակապէս ամուլ մնացած է և կարծել, թէ ան իր լիալիր պտուղը օր մը պիտի չտայ»… (Հատված՝ Արշակ Չօպանեանի «Անթառամ դափնին» հոդվածից):
1916 թվականի հոկտեմբերի 27-ին Լոնդոնի ֆրանսիական դեսպանատանը գումարված խորհրդակցության արդյունքում Անտանտի երկրների ներկայացուցիչներ Մարկ Սայքսի (Անգլիայի ներկայացուցիչ), Ժորժ Պիկոյի (ֆրանսիական կառավարության ներկայացուցիչ) և Հայ Ազգային պատվիրակության նախագահ Պողոս Նուբարի միջև կնքված համաձայնագրի հիման վրա 1916 թվականին կազմավորվեց «Հայկական լեգեոնը» (1916-1920)՝ Հայկական կամավորական զորամասը’ ֆրանսիական բանակի կազմում: Հայ լեգեոնականները՝ ավելի քան 4500 զինվոր, ֆրանսիական զորքերի հրամանատարության ներքո պետք է մասնակցեին Օսմանյան կայսրության դեմ պատերազմական գործողություններին սիրիա-պաղեստինյան, այնուհետև՝ Կիլիկյան ռազմաճակատներում, որի դիմաց Ֆրանսիան խոստանում էր դաշնակից պետությունների հաղթանակից հետո Կիլիկիայի Հայերին ինքնավարություն տալ՝ համաձայն Պողոս Նուբարին տրված «կայուն երաշխիքների»…
Հայկական լեգեոնն առաջին անգամ պատերազմական գործողություններին մասնակցեց 1918 թվականի սեպտեմբերի 19-ին՝ Պաղեստինում՝ Արարայի բարձունքներում’ փառահեղորեն հաղթանակելով։
«Տղա՛ք, գիտէ՛ք, վաղը առտու մեր հարսանիքի օրն է, այն օրը, որուն բոլորս կը սպասենք։ Ամէն զինուոր կազմ ու պատրաստ պէտք է ըլլայ առաւօտեան ժամը 4-ին։ Այս ժամը վրէժխնդրութեան եւ արդար հատուցման վսեմ ժամն է. Հայրենքի ազատութեա՛ն համար է, որ պիտի մղենք նուիրական պատերազմը։ Ատիկա միակ ծառայութիւնն է, որ մենք պիտի կատարենք հանդէպ մեր դժբախտ ազգին ու զայն երջանկացնենք մեր արեան գնով։
Չե՛մ գիտեր, թէ վաղուան վարագոյրը երբ իջնէ, մեզմէ քանի՞ն պիտի իյնան ճակատամարտին մէջ, սակայն վստահ եմ, որ Հայուն հպարտ ճակատը ամօթի մրուրը պիտի չտեսնէ՛, մեր անցեալը մեզի խթան եւ ապագան թող հաւատք ներշնչէ բոլորիս»։
1918 թվականի Սեպտեմբեր 18-ի ուշ գիշերը հնչեցրած այս պատգամով ֆրանսիական զինված ուժերի կազմում գործող Հայ սպա Ջոն (Հակոբ) Շիշմանյանը Պաղեստինի Արարա լեռան լանջին բանակած «Արևելյան Լեգեոն»-ի Հայ կամավորականներին դիմեց՝ ազդարարելով «թուրք և գերման զորքի դիրքերի» վրա գրոհի անցումը։
1927 թվականի Ապրիլի 24-ին, Երուսաղում՝ Հայ Կամավորականներին նվիրված հուշարձանի բացման օրն իր ելույթում հիշում է Ամերիկայի և Կահիրեի «Լէգէոնական Միութեան պատուիրակ»՝ նախկին «լեգեոնական» Հակոբ Արևյանը (հատված իր ճառից՝ վերցված 1928 թվականին Կահիրեում «Հայ լէգէոնական միութեան» կողմից հրատարակված «Կամաւորը. Արարայի յաղթանակի 10-րդ տարեդարձի առթիւ» գրքից):
Արարայի ճակատամարտում զոհված Հայ զինվորների հիշատակին նվիրված հուշարձանը Երուսաղեմում (լուսանկարը՝ Հայաստանի Ազգային արխիվից)
«1918 սեպտեմբեր 18-ին իրիկունն էր, երբ լուրը տարածուեցաւ լէգէոնականներու մէջ, թէ երկրորդ օրը առաւօտեան պէտք էին յարձակիլ թշնամի բանակին վրայ: Ամենքն ալ ուրախ զուարթ պատրաստութիւններ կը տեսնէին՝ իբրև հարսնևորներ: Անոնց հրճուանքը չափ ու սահման չունէր: Վերջապէս երկու երկար տարիներու անվերջ մարզանքներէ յետոյ էր, որ անոնք ցոյց պիտի տային թշնամւոյն իրենց զինւորական արժանիքը:
Սեպտեմբեր 19-ի առաւօտն էր, հրաման տրուեցաւ յարձակման կայծակի նման: Արհամարհելով ամէն վտանգ և նոյնիսկ մահը, անոնք խոյացան թշնամի դիրքերուն վրայ և մէկ ժամ չանցած՝ արդէն իրենց համար նշանակուած դիրքերը գրաւուած էին, և թշնամիին հետքը յիշեցնող միայն դիակներ կային: Դժբախտաբար ամենուն չէր ժպտած բախտը, և հերոսի նման ինկած էին միայն հարիւրի չափ ընկերներ ու հակառակ իրենց ստացած ծանր վէրքերուն, անոնք երբէք բարոյալքուած չէին և կը պոռային ամէն անոնց, որոնք առաջ կ’անցնէին, այնպիսի ձայնով մը, որուն մէջ անհուն վրէժը ծրարուած էր. «Յակո՛բ, զիս մի՛ մոռնար» կամ «Գալու՛ստ, իմ վրէժս ալ լուծէ»: Այստեղ կը տեսնէք յուշարձանը անոնցմէ 23-ին աճիւններուն, որոնք ուրախութեամբ, բայց վրէժը սրտներուն մէջ իրենց աչքերը գոցեցին յաւիտեան:
Յարգա՛նք իրենց անմահ յիշատակին: Կռիւը մօտաւորապէս քսան ժամ տեւեց, որու ընթացքին թշնամին կատաղի կերպով ռմբակոծեց կորսնցուցած դիրքերը և փորձեց հակայարձակումով մը ետ խլել: Բայց Հայ զինուորը փակուած մնացած էր իր դիրքերուն վրայ և իր արագահարուած հրացաններով ու գնդացիրներով անյաջողութեան մատնեց թշնամի զօրասիւներու առջև գտնուող թրքական «Եըլտըրիմ» («Կայծակ», Կ.Ա.) բանակը: Անոնք այդ անուան արժանի էին միայն նահանջի պարագային:
Ինչպէս կը տեսնէք, զինադադարի նախօրեակին էր, որ լէգէոնականները ստացան իրենց կրակի մկրտութիւնը, բայց և այնպէս ուշ ալ լրացուցին իրենց զինւորական պարտականութիւնները: Անոնք երկու տարի ևս մնացին իրենց պաշտօնին վրայ և այդ միջոցին անոնք ունեցան շատ մը ուրիշ Արարաներ ու անոնց զոհերու թիւը ոչ թէ միայն քսան երեք է, այլ 123-ն ալ կ’անցնի: Բայց վերջինները առանց գերեզմանի մնացած են անծանօթ դաշտերու ամայի մէկ անկիւնը: Անոնք ունեցան շատ մը անհամեմատ կռիւներ, երբեմն ի գին մեծ զոհողութեանց, բայց միշտ յաղթող: Բան մը, որ իրենց ֆրանսացի պետերուն աչքէն ալ չէր վրիպած. բոլոր ինկածները իրենց վէրքերը ստացած էին կա՛մ իրենց ճակատէն և կա՛մ կուրծքէն:
Ամէն անգամ, որ վտանգաւոր պաշտօն մը ըլլար կատարելիք, «Յակոբները» և «Գալուստները» դուրս ելլելով իրենց շարքերէն, կուգային փսփսալու իրենց պետերուն ականջներուն, թէ չէին մոռցած «Մարտիրոսներու» և «Ճինկիրեաններու» ձայնը, որոնք ընկած էին Արարայի բլուրին վրայ և ըսած էին՝ «Իմ վրէ՛ժս ալ լուծեցէք», բայց եկան այն օրերը, որ «Յակոբները» և «Գալուստներն» ալ հերոսաբար ինկան ազգային մեծ ուխտի ճամբուն վրայ: Գալուստ’ իր ձախ թևը կորսնցուցած ըլլալով՝ ճակատը համբուրեցի և ուզեցի քանի մը քաջալերական խօսքեր ըսել, բայց սխալած էի, որովհետև ինքը քաջալերուելու պէտքը չունէր: Իրեն պատասխանը եղաւ. «Թևիս համար չէ, որ կը ցաւիմ, դուն գիտես, որ ես քանի մը հոգիի տեղ պէտք էր կռուէի, դեռ վրէժս չեմ յագեցուցած»:
Ինչպէս կը տեսնէք, ամենավերջին ինկողները իսկ իրենց վրէժները առած չէին տակաւին: Ուրեմն, նոր սերունդին կը մնայ իբրև եղբայրական ժառանգ անոնց վրէժը լուծել, և եթէ առիթը ներկայանայ, վերստի՛ն անխնայ վարուիլ թշնամիին հետ»…
Հակոբ Արևյանի լուսանկարը՝ Ամերիկայի Հայկական թանգարանից՝ հրապարակված Սյուզան Փոլ Փաթիի «Հայ լեգեոնականները» գրքում
«ԱՌԱՆՑ ՋՐԻ՝ ԱՇԽԱՐՀԻ ԵՐԵՍԻՆ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԲԵՂՄՆԱՎՈՐՎԵԼ ՈՉ ՄԻ ՍԵՐՄ»…
Հայկական բարձրավանդակի ողջ տարածքում սփռված են հնագույն բազմաթիվ ուխտավայրեր, ուր վաղնջական ժամանակներից ի վեր հավաքվող Հայերը՝ շարունակելով Նախնիների ավանդույթները, ազգային տոներն ու ծեսերն էին նշում առանձնահատուկ տոնախմբություններով:
Ամենասիրվածը Վարդավառի տոնակատարությունն էր, որի համար ամառվա տապին զանազան վայրերից ուխտավորները խմբերով, ընտանիքներով, գերդաստաններով ձգվում էին դեպի իրենց ուխտատեղին՝ լիներ դա հինավուրց մեհենատեղի, լեռնագագաթ, քարանձավային համալիր, գետ, աղբյուր կամ վսեմ կանգնած մի ծառ՝ գովերգելու Բնության պարգևած Ջուրը՝ սնուցիչ, զովացուցիչ Անձրևը, նաև՝ սերը և նրա հովանավորներին՝ Սիրառատ, Վարդեհեր Աստղկան և Սիրասուն, Քաջակորով Վահագնին (ինչպես նշում են Հայկեան Միաբանութեան Քրմերը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունին և Քուրմ Հարութ Առաքելյանը):
Արևմտյան Հայաստանի տարածքում մնացած այդ սրբավայրերն այլևս կանգուն չեն: Փլատակված այդ նվիրական վայրերում Հայոց ցեղասպանությունից հետո դադարել են երբեմնի մարդաշատ ուխտագնացությունները: Սակայն Վարդավառյան և մյուս տոնախմբությունները հավերժացել են տարբեր ժամանակներում ապրած գրողների էջերում, մասնակիցների հուշերում և փոքր-ինչ ձևափոխված շարունակվում են ցայսօր՝ Հայաստանի ներկայիս մի բուռ հողակտորի վրա…
Վարդավառի տոնը՝ Խուստուփի լանջին՝ 1919 թվականին
Որպես «Նոր բերքի», «Նոր պտղի»՝ Պտղոց տոնի շարունակում, այդ բերքը հասունացնող Հողը և Կենսատու Ջուրը ևս փառաբանվում էին: Ջու՜րը… Բեղմնավորումն ու աճը, Կյանքն ու գոյությունը պայմանավորող Ջու՛րը, առանց որի չկա աճ, բողբոջում, զարգացում, բարգավաճում…
«…Հեռացրու՛ ջուրը, բաժանի՛ր խոնավությունը ամեն մի կենդանությունից, նա իսկույն կչորանա: Իսկ չորանալը մահվան և ջնջման հետևանք է»:
«Առանց ջրի՝ աշխարհի երեսին չի կարող բեղմնավորվել ո՛չ մի սերմ»,- գրում է Ատրպետը և շարունակում.
…«Գուսաններն երգերով պանծացնում էին Աստղկան սերն ու գորովը, պատկերն ու տեսքը, եռանդն ու աշխույժը, որոնցով մարդիկ ոգի ու զգացում ստացած ուրախ կյանք էին վարում: Այս զգացման շնորհիվ մարդիկ երկիրը դրախտի էին վերածել, սիրո բոցերով իրար գրկել ու գգվել, երջանկության վարդաստան էին թևակոխել հրճվալի ու բերկրալի օրեր անցնելու:
Առանց Աստղկան առատաբար բաշխված սիրո և զգացումների, կյանքը տխուր և անտանելի էին գտնում, առանց նորա շնորհած վայելքների մռայլ ու խավար պիտի դառնային բնության բոլոր տեսարանները: Ինչպես Աստղիկն էր բաշխում կենդանի ու վառ աչքերը, նույնպես Աստղկան շնորհն էին համարում վարդագույն այտերը, փղոսկրյա կզակները, շամամ կրծքերը, նոճանման հասակը, կամար ունքերը, փայլուն ճակատը, բաբախող սրտերը և դողդողացող մկանները: Երգչուհիների մյուս մասը, իրենց գուսաններով և կաքավիչներով իրենց հերթին սկսեցին երգել Անահիտի հանճարը, նրա հնարագիտությունները, մարդկության տված շնորհները, գեղեցիկ արվեստները, որոնցով մարդը դրախտի է վերածել անապատը, զարդարել է բյուր բարիքով և գույնզգույն ծաղիկներով ձորերն ու լեռնալանջերը, նույնիսկ ապառաժի քարքարոտ կողերը:
Ո՛րը գովում էր մուրճն ու կռանը, ո՛րը ներբողում կացինն ու սղոցը, ո՛րը ուշք էր դարձնել տալիս կառքին ու սայլին, ո՛րը գովաբանում արորն ու խոփը, ձիու սանձն ու պայտը, նետն ու աղեղը, սանդերքն ու մաքուքը, նկարն ու արձանը, տավիղն ու շվին, մի խոսքով՝ այն բոլոր արվեստներն ու գործիքները, որոնք մարդը ձեռք էր բերել Անահիտի շնորհած հնարամիտ իմաստությունով:
Ամեն անգամ գուսանները մի տուն երգելուց հետո նույնը կրկնում էին պարուհիները և ոգևորված ետ ու առաջ տարուբերվում, ծածանվում էին իրար թևանցուկ, ոգևորությամբ զեղված: Մեղմ զեփյուռը շոյում, ոգևորում էր երիտասարդության ալ ու վարդավառ դեմքերը, մազերն ու կրծքերը, արևի պայծառ ճառագայթների տակ ցոլացնում էր նրանց հրացայտ աչքերը, ոսկեփայլ մազերը և ողորկ մորթերը»…
…«Դեռ մատաղը չվերջացրած՝ Վարդեհեր Աստղկան նվիրված քառասուն ծիրանազգեստ կույսեր, ուսերին սփռած իրենց սաթանման մազերը, գլուխները վարդերով պսակած, մերկ վզերն ու դաստակները ուլունքների շարաններով գարդարած, նազաճեմ իջան բարձունքից, մոտեցան նվագածուներին և սկսեցին իրենց երգն ու պարը: Գուսանները սրանց բոլորած կրկնեցին Վարդեհերին նվիրված բազմաթիվ տաղեր: Երբ ոգևորված փոխընդփոխ շարունակում էին պարը, կաքավը, արևն արդեն երկնակամարի ամենից բարձունքում էր տեղ բռնած, և օդը աստիճանաբար այնքան էր խստացել, որ մարգարտափայլ քրտնաշարով ծածկել էր գուսանների և կաքավիչների ճակատները:
Այս միջոցին խումբ-խումբ կույսեր ու պատանիներ մի-մի սափոր ու փարչ վերցրին ու սկսեցին սրսկել իրենց սիրելիների վրա ու նրանց զովացնել, հովացնել: Անվերջ ջուր էին սրսկում իրար վրա, աղաղակում, աղմկում, փախչում, բայց ջրվելուց ոչ ոք չէր կարողանում գլուխն ազատել։
«Վարդեհե՜րն է», — գոռում էին ու անխնա սրսկում զով ջուրը ոտքից գլուխ: Երգիչները, կաքավիչները, նվագածուները և ժողովուրդը առանց դիրքերը փոխելու շարունակեցին իրենց ուրախությունը մինչև հագուստների արևի ճառագայթների տակ չչորանալը: Դեռատիներն ու պատանիները անվերջ ջուր էին կրում ու ածում ուխտավորների գլխին, որոնք թուլացել կամ մտքերի մեջ սուզվել, մի կողմ էին քաշվել:
— Այսօր Վարդեհերի տոնն է, խնդալու և պարելու օր է, — գոռում էին ջուր սրսկողները, թռչկոտում և ցատկում: — Այսօր մեր հովանավորի տոնն է, Վարդավառ է, պետք է միայն երգել, պարել ու ծիծաղել, ոչ թե թմրել ու նիրհել: — Երանի՜ թե այդ ջուրը երկնքից մաղվեր, — հառաչելով պատասխանում էին ծերերն ու հասակավորները, — մենք էլ հոգո՛վ հրճվեինք:
Դեռահասներն այնքան ջրեցին ու թրջեցին ուխտավորին, որ թրջվելուց ազատվելու համար բոլորն էլ գնացին մտան պարողների շրջանն ու սկսեցին նրանց հետ երգել ու ցատկոտել:
Պարը տևեց մինչև արևի մայր մտնելը: Թեև հետինքին ուխտավորները բազմեցան դալարի վրա ճաշելու, բայց չդադարեցին երգն ու նվագը, պարն ու կաքավը: Արևմտի ողբը նվագելուց հետո մեծամեծ կրակներ ջեռուցին ուխտավորները իրենց վրանների մոտ, որոնց բոլորած մինչև կեսգիշեր երգեցին, նվագեցին և լսեցին գուսանների պատմությունները, որոնք պապերից լսածները ավանդում էին թոռներին»…
«ԲՈԼՈՐ ՄԵՐ ԸՆՏԻՐՆԵՐԻՆ, ՈՐՈՆՔ ԸՆԿԱՆ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԱՄԱՐ»…
Համաշխարհային առաջին պատերազմին աշխարհի տարբեր ծագերից համախմբված բազմահազար Հայ Կամավորականներ մասնակցեցին՝ խիզախորեն կռվելով բոլոր ճակատներում: Նրանց սխրանքին նվիրված որոշ հրապարակումներ դեռևս անծանոթ են շատերին:
1919 թվականի փետրվարի 12-ին Փարիզում՝ Խաղաղության Վեհաժողովին Ավետիս Ահարոնյանի ու Պողոս Նուբարի ստորագրությամբ ներկայացվեց Հայկական պահանջների համատեղ Հուշագիրը՝ շեշտելով Հայ ազգի դերը՝ որպես «Պատերազմող կողմ», հիմնավորելով Հայոց Անկախ պետության վերստեղծման անհրաժեշտությունը, ճշտելով նրա տարածքը՝ Արևմտյան Հայաստանի յոթ վիլայեթների (Տրապիզոնը ներառյալ՝ հաշվի առնելով, որ այն ամբողջ Բարձր Հայքի միակ կարևոր ելքն է դեպի Սև Ծով), Հայաստանի Հանրապետության և Կիլիկիայի միացմամբ:
«Հայաստանը նվաճել է Անկախության իր իրավունքը՝ պատերազմին երեք ճակատներում՝՝ Կովկասում, Սիրիայում և Ֆրանսիայում իր անմիջական ու կամավոր մասնակցությամբ»,- շեշտվում էր վերոնշյալ հուշագրում:
«ԿԱՄԱՒՈՐԸ» (ԱՎՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ)
ԲՈԼՈՐ ՄԵՐ ԸՆՏԻՐՆԵՐԻՆ, ՈՐՈՆՔ ԸՆԿԱՆ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԱՄԱՐ…
1. Ո՞վ է կամաւորը: Նա սոսկ զինւոր չէ. նա աւելի՛ է, քան զինւորը: Կեանքի նզովքի դէմ իր հզոր ակռաները իրար սղմած կա՛մքն է երկաթի: Նա ո՛չ ծնւում է, և ո՛չ մեռնում: Նա յաւիտենական է՝ ինչպէս տառապանքը, անանց է՝ ինչպէս բանականութեան բարկ քուրայից ժայթքող բո՛ցը հրդեհի:
Պրոմէթէո՛սն է առաջին կամաւորը: Նա, որ խաւարի ու ցրտի մէջ խարխափող թշւառ մարդկային ցեղին կարեկցելով՝ դաժան աստուածների ցասումը խիզախեց և երկնային հուրը շորթեց աշխարհի հոգին լուսով ու հրով օծելու համար: Եւ յետոյ՝ աստուածների կատաղութիւնով ժայռին գամւած՝ իր լերդը տւեց արծիւներին բզկտելու՝ առանց հառաչանքի: Կամաւորը տնքալ չը գիտէ, վասնզի իր կամքը ինքնաոչնչացումի անդադրում ճիգն է՝ անպարփակ և անխորտակելի:
Մի՛ վիրաւորէք մայր հողը զուլումով: Վա՜յ ձեզ, թէ իր ցաւը իր քրտինքի հետ անդունդներից բարձրանայ և արևի արդար շողքերը պղտորին: Ինչու՞ կանգ առաւ այն սէգ մաճկալը մտածկոտ ու խոհուն: Ու հեռուն է նայում անծայրածիր դաշտերին, և հովն է մտրակում իր ճակատը մռայլ: Հորովէլը լռեց. ամոլի եզն է փնչացնում ակօսի մէջ: Վարուցանքը ու՞մ համար… Կանաչ կածանին թեք ընկած այն շէկ հոտաղը ինչու՞յանկարծ ցնցւեց ու նստեց: Հօտը մոռացած, թաւ յօնքերի տակից երազուն հայեացքը լեռնալանջի մշուշն է պրպտում: Ականջը ձայնի է. ու՞մ է սպասում: Երէկ իր հօտից երեք գառ պակսեց: Մաքին է բառաչում: Մենաւոր ճամբորդն է անցնում տրտում ու սև ձորերով: Հոգին է բացել հովերի առջև՝ ինչպէս լուսաբացին կոկոնը ծաղկի, ու մեղմիւ խօսում է իր երիվարին. «Հանդա՛րտ, իմ հոգի, դոփիւնդ մեղմի՛ր, ձորն է դաւադիր»: Կորաքամակ ամբոխների մեղկ ու հնազանդ լռութեան ծոցում միշտ մի խորհրդաւոր զանգ է զրնգում դաշն ու հզօր ռիթմով: Ճամփորդ ու հօտաղ, մաճկալ ու արեւ ականջ են դնում: Մի՛ պղծէք մայր հողը զուլումով: Վա՜յ ձեզ, իր արգանդներում ահա իր մայրութեան երկունքն է գալարւում: Ահազա՛նգ է ուրագանի: Հոգիները կրակ են խմել:
Լռութեան ծոցում զանգ է ղողանջում և հեռու խրճիթի տակ առաստաղից կախւած խնոցին է գնում — գալիս. և պառաւ մայրը մեղմիւ հեծկլտաց: Երազ է տեսել անցած գիշերին: Ո՞վ է սպառնում իր անուշ զաւակին: Արցունքն է գլորւում խնոցու վրայ կայլակ առ կայլակ: Արծիւն է պտտւում մաճկալի գլխին: Հօտաղը երկնքին բռունցք է պարզել: Մենաւոր ճամբորդը ձորն է պրպտում, ձորը դաւադիր: Դուն միայն լաց, մայր, ա՜հ, քո արցունքն աշխարհի համար: Գառները տարան, դաշտերում անզաւակ մաքին է բառաչում: Խնոցին գնում է — գալիս և հեռու խրճիթի մէջ մի մայր է լալիս: Գէշ երազ է տեսել անցած գիշերին:
Աշխարհակալ բանակը՝ սառն օրէնքի մտրակի տակ մարզւած մարդկային գորշ զանգւածը, անէծքն է պատմութեան: Կամաւո՛րն է ազգերի խիղճը: Նա՛ է սփռում ճակատամարտի վայրագութեան վրայ ասւածային կրակի քողը, վիրաւոր դաշտերի սէրը, հայրենի լեռների ոգին: Բռնութեան դէմ ծառացած՝ նա սուսերամերկ, հրեշտակի պէս մահու գաղտնիքն է շորթում դարերի խոյանքի մէջ շպրտելու համար: Ազատութեան դարբնոցի միակ վարպետն է նա, և իր գործը մէկ հատիկ է՝ շղթաները փշրել իր կռանի յաղթ հարւածների տակ, բոլո՛ր շղթաները: Հազար սերունդների կեանքն է կերտում իր սեփական կեանքը ողջակիզելով տիեզերական ամենակալ կրակին: Ազգերի խի՛ղճն է կամաւորը:
Միակ արդար պատերազմը հայրենիքի և առհասարակ մարդկային ազատութեան համար մղւած պատերազմն է: Ազգերի բոլոր մեծ յեղաշրջումները կամաւորների գործն է: Բոլոր շքեղ լեգենդները, որոնցով ապրում է մարդկութիւնը կախւած իդէալին, կամաւորների կերտածն է: Լեռներն աւերող գարնանային հեղեղի պէս նրանք են, որ խորը ակոս են բացում պատմութեան էջերում:
Գարիբալդին իր հազարեակով յաւիտենական երգ է, փոթորկի մի հևք, որ դարերի մէջ պիտի թնդայ ամեն անգամ, երբ բռնութիւնն ու չարիքը ծանրանան աշխարհի վրայ: Պրոմէթէոսը երկնքից կրա՛կ է շորթել…
2. Մօտ քառասուն տարի առաջ էր՝ ես տեսայ նրան, առաջին Հայ կամաւորը — թուխ տղայ էր, հարուստ մարմնակազմով, յօնքերը՝ սև ամպ, աչքերը՝ վառ ածուխ: Եկաւ, դուռս բացեց, «բարև» ասաց, մի գիշեր հանգիստ առաւ բոյն փնտրող թռչունի պէս, ու լուսաբացին դէպ Բարդողեան մթին լեռները դիմեց անխօս՝ ինչպէս եկել էր: Կամաւորները չեն սիրում խօսել: Նրանք միշտ լուռ են, ինչպէս գունատ Նեմեզիդան: Գնաց ու էլ յետ չեկաւ: Նրանք երբեք յետ չեն գալիս, կամաւորները: Եթէ գան՝ նորէ՛ն կ’երթան մինչև… մինչև որ ընկնին մի քարի տակ… Ու գնաց թուխ տղան: Գօլօշեանն էր… Չուխուր գեադուկի մէջ ընկաւ:
Յետո՞յ… …Յետոյ տառապող ցեղի ցաւոտած խիղճը թանձրացաւ ու պայթեց փոթորկի պէս: Լեռներից անդին իշխող զուլումի վրայ խորհրդաւոր զանգն էր ղօղանջում ահաւոր ու հմայիչ: Եւ երեսուն տարուց ի վեր սահմանից անդին ու ասդին մեր վիրաւոր հողն ու քրտինքը հսկաներ ժայթքեց իր արդար ծոցից, ջլապինդ, խիզախ տղաներ, որոնք մեր լեռներում բուն դրած վիշապի վրայ քալեցին իրար յետևից: Մեր մայրերի դարդոտ օրօրը զաւակների հոգին էր մրրկել: Լալկան օրրանը ռազմի հզօրագոյն երգն է: Խանձարուրի վրայ զուլումի ձեռքից լսւող հեծկլտանքը կամաւորի զրա՛հն է դարբնում: Հազարներ գնացին վիթխարիների յետևից, գնացին ու էլ յետ չեկան: Ո՞ր քարի տակ, ո՞ր ձորի մէջ հայրենի աշխարհի երազն են տեսնում…
Ու երեսուն տարի կուտակւող ըմբոստացումի արիութիւնը Ղարաքիլիսայի ձորերում, Սարդարաբադի դաշտում և Արարայի ճակատամարտերում ընդվզած՝ վիշապի պէս ծառացաւ ու մռնչաց. «Չե՛ս անցնի. այստեղ մեր ոգին պարիսպ է գրանիտի»: Ի՜նչ գրոհ, ի՜նչ խիզախութիւն… Ղարաքիլիսայում չորս հազար ընտիրներ իրենց մահով թիւրք հորդաների գոռոզութիւնը փշրեցին: Եւ Սարդարապատում, ուր Արաքսի կոհակների միջից հազար ու հազար դարեր էին նայում, Հայ կամաւորը հինաւուրց ոսոխին ծունկի բերեց: Եւ Արարայում մի բուռ Հայ անձնուրացներ օտար ու երախտամոռ ազգերի զարմանքը շարժեցին: Ղարաքիլիսա, Սարդարաբադ ու Արարա կը մնան որպէս անխորտակելի կոթողներ, ուր վիրաւոր ու անգիտւած Հայ ցեղը տիեզերական պատմութեան մեծ գրքի մէջ իր ռազմական հինաւուրց առաքինութեան անջնջելի դրոշմը դրեց վերստին:
Պառաւ մայրը վաղուց է մեռել: Էլ երազ չի տեսնում: Դատարկ խնոցին գնում է- գալիս հողմերի շնչով: Մանկամարդ հարսը խելայեղ վշտի ցասումով իր առագաստը ծւէն-ծւէն հովերին տւեց, արցունքը սրբեց ու հոգին փռեց իր յուռթի արգանդի վրայ, ուր զաւակն է թրթռում:
Վիթխարի կաղնիների անտառն է խորտակւած աւերիչ մրրկով, ծիլերն են բարձրանում արևի առաջ: Եւ Հայոց աշխարհի մէկ ծայրից միւսը, բոլոր լեռներում, բոլոր ձորերում, շէն ու աւեր բոլոր խրճիթներում ապրում է հզոր լեգենդը՝ անհուն զրոյցը նրանց, որ անցան և նրանց, որ գալիս են…
Ո՞վ կարող է շորթել մեր հոգուց մեր ոսկեզօծ Լեգենդը՝ մեր Հայրենի՛քը ազատ…
ԱՇԽԱՐՀԸ ԾՈՎ Է, ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ ԱԼԵԿՈԾՎՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ՄԵՋ»… (ԿՐԿԻՆ «ԿՏՐԻՃՎՈՐԱՑ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹՅԱՆ» ՄԱՍԻՆ) — ՄԱՍ Գ
Երիտասարդությունն է այն «թարմ ուժը», որը նպաստում է ազգի առաջընթացին՝ կերտելով ապագան: Նախնիների կուտակած կենսափորձը, ազգային հիշողությունը գալիք սերունդներին փոխանցումը, միջսերնդային փոխազդեցությունները միշտ էլ կարևորել են Հայկազունները:
Անհատի ազգային ինքնագիտակցության ձևավորման, ինքնակատարելագործման, ինչպես և կյանքի անխուսափելի խոչընդոտները դիմակայելու համար անհրաժեշտ դաստիարակության գործում Միհրականությունը հստակ մշակված իր ուղին ունի, որով ուղղորդվում են երիտասարդները՝ պատանեկան տարիներից սկսած:
Միհրական եղբայրության սկզբունքով ձևավորված «Կտրիճվորաց եղբայրությունները» միջնադարյան Հայաստանում և հետագայում ևս իրենց կարևոր դերն ունեին Հայ երիտասարդների կյանքում, թեև զինվորական կառույց հիշեցնող նրանց բնույթը փոփոխվել էր որոշ վայրերում՝ եկեղեցու ազդեցությամբ՝ ազգայինի փոխարեն քրիստոնեականը շեշտելով:
Հայ պատմաբան Վարդան Գրիգորյանը՝ «Յազլովեց քաղաքի Հայկական գաղութի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությանը» նվիրված իր ուսումնասիրության մեջ գրում է. «Ինչպես տեսնում ենք, Յազլովեցում եղել է «Քառասուն եղբայրների» խորհուրդ, որը գլխավորել են «մարշալեքն» ու «վոյեվոդան»։ Այդ խորհրդի թվարկված անդամները «պաներ» ու «պարոններ» են, այսինքն՝ պատկանել են գաղութի ունևոր խավին, հետևապես՝ գաղութի, ինչպես և «եղբայրության» ղեկավարությունը գտնվել է հարուստների ձեռքին, որոնք, բնականաբար, թե՛ խորհրդի և թե՛ եղբայրության հեղինակությունն ու հնարավորություններն օգտագործել են իրենց շահերի օգտին։
Կանոնադրության սկզբում տեր Հակոբը ներկայացված է որպես հոգևոր և աշխարհիկ դատաստանների ատենադպիր։ Որ Յազլովեցի Հայ գաղութն ուներ իր աշխարհիկ դատարանը, դա վաղուց հայտնի էր դատարանի 1669 — 1670 և 1672 թթ. կազմված արձանագրություններից, որոնք հայտնաբերել և քաղվածաբար հրատարակել է Ս. Բարոնչը, բայց մեզ անհայտ էր այդ քաղաքում Հայ հոգևոր դատարանի գոյության փաստը, դրա միակ աղբյուրը սույն կանոնադրության ներածությունն է։
Երզնկայի, Անիի, Վանի, Սուլթանիայի և Կաֆայի եղբայրությունների պահպանված նյութերից հայտնի է, որ դրանք գլխավորել են «մանկտավագները»: Այդպես են կոչվել նաև եղբայրության ղեկավարները Կամենեց-Պոդոլսկում: Բոտոշանում, Յաշում և Ռոմանում նրանք կոչվել են «վատահներ», իսկ 1790 թվականից հետո, երբ կանոնադրությունը կրկին հաստատվել է և բավականին խմբագրվել, «վատահի» փոխարեն մտցվել է հայկական «պատանեկապետ» կոչումը: Գեռլայում այն անվանվում էր «պրեֆեկտ», Ռաշկովում՝ «ստարեսդա»։ Յազլովեցում, ինչպես ցույց է տալիս կանոնադրությունը, «եղբայրների» առաջնորդությունը ստանձնած են եղել «սթարշըյները»: Դրանցից բացի եղել են նաև տարբեր պարտականություն ունեցող բազմաթիվ պաշտոնյաներ։
Հայտնի է, որ Երզնկայի կտրիճները ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար երկրորդական պլան են մղել եկեղեցին ու կրոնական հարցերը։ Այնտեղ «Եղբայրության» մեջ միավորվելու նպատակն է եղել նաև պայքարը բռնակալության դեմ, բայց Յազլովեցում հիմնական շեշտը դրվում է եկեղեցուն հովանավորություն ցույց տալու վրա։ Այստեղ «Կտրիճվորաց եղբայրությունն» ավելի մոտ էր կանգնած եկեղեցուն, և նրա ղեկավարությունը գտնվում էր գաղութի ազդեցիկ մարդկանց և, առաջին հերթին, «վոյթի» ձեռքում։
Ինչպե՞ս է պատահել, որ մայր երկրում եկեղեցուց և կրոնից բավականին հեռացած Հայ կտրիճները հայրենիքից դուրս կրկին համախմբվել են եկեղեցու շուրջը: Կարծում ենք, որ հայկական «Կտրիճվորաց» կազմակերպությունների մեջ տեղի ունեցած այս էական փոփոխությունը կապված է տեղական պայմանների հետ: Երբ արտագաղթի հետևանքով ազգային շատ ավանդույթների հետ միասին այդ կազմակերպությունները տարվեցին հեռավոր երկրներ, ապա տեղական պայմանների ազդեցության ներքո որոշ չափով փոխվեց և նրանց բնույթը»…
…«Կանոնադրությամբ կարգավորված է նաև հարսանիքները կազմակերպելու հարցը։ Ամուսնացող կտրիճներին գանձանակից օգնություն էր ցույց տրվում։ Նրանք իրենց հերթին պարտավոր էին համապատասխան մուծում կատարել գանձանակ, գումարի չափը կախված էր ամուսնացողի նյութական հնարավորություններից։ Եթե վերջինս աղքատ էր, նրա հարսանիքի ծախսն արվում էր գանձարկղի կամ էլ հենց կտրիճների հաշվին, սակայն դա կարող էր տեղի ունենալ միայն այն դեպքում, եթե այդ կտրիճը «աղեկ զասլուժիթսա» եղեր է» (բավականաչափ արժանացել է, Կ.Ա.), (№ 26)։ Կտրիճները կարող էին իրենց չունևոր ընկերներին ազատել հարսանիքի համար որոշված գումարը մուծելու պարտականությունից (№ 7)։ Հատուկ հոդված կա այն մասին, որ ամուսնացողները նվերներ են տալու ավագ կտրիճներին (№ 8), իսկ «վոյթին» իրավունք է վերապահված կտրիճների հաշվին հյուրասիրություն կազմակերպել գաղութի ղեկավարների՝ «աղաների» համար (№ 31)»։
«…Երբ պահանջվում էր «վոյթի» հետ միասին ձիով արշավի գնալ քաղաքից դուրս, ավագների հրամանի համաձայն՝ կտրիճները պարտավոր էին անմիջապես իրենց ձիերով և, անտարակույս, զինված կատարելու կարգադրությունը»։
…«Մոլդավահայ գաղութների երիտասարդների, ինչպես և մեծահասակների եղբայրությունների կանոնադրությունները մշակել է լեհահայ հայտնի գիտնական Ստեփանոս Ռոշքան, որը ձեռքի տակ ունեցել է լեհահայ համանման կազմակերպությունների կանոնադրությունները և օգտվել դրանցից։ Հետևապես, լեհահայ գաղութներում գոյություն ունեցած կանոնադրությունների վերաբերյալ տեղեկություններ կարելի է քաղել նաև այդ կանոնադրություններից։ Բայց պետք է հաշվի առնել, որ Վատիկանում դաստիարակություն ստացած, Պոդոլյեում հոգևոր բարձր պաշտոններ վարած Ս. Ռոշքան իր կազմած կանոնադրություններում գլխավոր շեշտը դրել է երիտասարդության հոգևոր դաստիարակության վրա, և նրա կազմած կանոնների մեծ մասը վերաբերում է կրոնական հարցերին»։
«Մոլդավիո Հայ պատանեկաց կանոնադրությունը,- կարդում ենք խմբագրության կցած առաջաբանում,- հիշեցնում է մեզ հին սպարտացվոց կանոնները, որոց պատանիները որոշյալ հասակն առնելուց հետո պատկանում էին հասարակության և դաստիարակվում էին հասարակական հաստատությանց մեջ, բոլորովին ազատ ծնողաց իշխանությունից և ազդեցությունից: Նույնը մասամբ երևում է և Մոլդավիո Հայ պատանեկաց կանոնների մեջ, ըստ որում՝ Մոլդավիո Հայ պատանյակը ժողովի մեջ մտնելուց հետո, բոլորովին ենթարկվում է ժողովի որոշումներին, որոնց դեմ ո՛չ ծնողքն և ո՛չ ազգականք նրան պաշտպանելու իրավունք ունեն։
Զանազանությունը նրանումն է, որ սպարտացին ստանում էր զինվորական դաստիարակություն և դառնում էր հայրենյաց քաջ զինվոր, իսկ Մոլդավիայի Հայ պատանյակը կրոնական — հասարակական դաստիարակություն էր ստանում, հասարակության ապագա անդամ և լավ քրիստոնյա լինելու համար: Այդ զանազանությունը ավելի պակաս է թվում, երբ ծանոթանում ենք յազլովեցյան կտրիճների կանոններին։ Այստեղ արդեն գործ ունենք կիսառազմականացված կազմակերպության հետ, որի խնդիրների մեջ երիտասարդության կրոնական — հասարակական դաստիարակությունն ապահովելուց ոչ պակաս կարևոր էր նրանց կարգ ու կանոնին վարժեցնելու, հրամանատար-ավագների կարգադրություններին անվերապահորեն ենթարկվելու, անհրաժեշտության դեպքում՝ թշնամու դեմ դուրս գալու գործը։
Հայտնի է, որ Յազլովեցի Հայերը եռանդուն մասնակցություն են ունեցել քաղաքի պաշտպանությանը։ Նրանք ոչ միայն մասնակցել են կռիվներին, այլև իրենց միջոցներով կառուցել պաշտպանական ամրություններ, որոնց մի մասը պահպանվել է մինչև այսօր: XVII դարի կեսերին քաղաքի պաշտպանությունը վստահված էր Հայ «վոյթին»։ Հատկապես աչքի է ընկել վոյթ Բոգդան Շեֆերովիչը, որը բազմաթիվ հաղթանակներ է տարել քաղաքի վրա հարձակված թուրք — թաթարական հրոսակների նկատմամբ և արժանացել «Լեհաստանի ասպետի» պատվավոր կոչման:
Լեհաստանի թագավոր Յան Սոբեսկին 1685 թ. հունիսի 6-ին Հայ արհեստավորներին մի շարք արտոնություններ շնորհելու վերաբերյալ տված իր հրովարտակում հատուկ շեշտել է Հայերի քաջագործությունները նաև Յազլովեցի պաշտպանության ժամանակ: Կռվող ուժը հիմնականում երիտասարդներն էին և կարելի է չկասկածել, որ «Կտրիճվորաց եղբայրությունը» կարևոր դեր է խաղացել նրանց մարտական ոգու դաստիարակության գործում»:
…«Յազլովեցյան «Կտրիճների» կանոնադրությունը՝ շարադրված լինելով տեղի Հայերի առօրյա խոսակցական լեզվով, օգտակար սկզբնաղբյուր է նաև լեզվաբանական հետազոտությունների համար»…
«ԱՇԽԱՐՀԸ ԾՈՎ Է, ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ ԱԼԵԿՈԾՎՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ՄԵՋ»… (ԿՐԿԻՆ «ԿՏՐԻՃՎՈՐԱՑ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹՅԱՆ» ՄԱՍԻՆ) — ՄԱՍ Բ
Դարեր շարունակ այլազգի հրոսակների ասպատակությունների հետևանքով հայրենի եզերքներից բռնագաղթված Հայերը հաստատվում էին օտար ափերում՝ կարճ ժամանակում կորցնելով իրենց լեզուն և ազգային մշակույթը: 13-14-րդ դարերում ևս՝ մոնղոլական արշավանքների պատճառով Հայ ազգի հսկայական հատվածներ ստիպված հեռացան հայրենիքից՝ ստվարացնելով Անիի անկումից հետո՝ 11-րդ դարի կեսերից Ղրիմի թերակղզում և այլուր տեղափոխվածների համայնքները: Կյանքի համեմատաբար ավելի ապահով պայմանների փնտրտուքը հետագայում նույնպես Ղրիմից ու Բալկաններից բազմաքանակ Հայերի հասցրեց Կիև, Մոլդովա, Ռումինիա, Բուլղարիա, Հունգարիա, Ֆրանսիա… 1475 -ից՝ Ղրիմում տիրող իրավիճակով պայմանավորված՝ իրենց բարգավաճ բնակավայրերը ստիպված կրկին լքեցին տեղի Հայերը՝ մեծ խմբերով գաղթելով Լվով, Կամենեց-Պոդոլսկ, Յազլովեց, Ռաշկով և այլուր՝ նոսրացնելով և կազմալուծելով Ղրիմի Հայկական համայնքը:
Հայ պատմաբան Վարդան Գրիգորյանը (1929 -2019) «Յազլովեց քաղաքի Հայկական գաղութի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը» հոդվածում գրում է. «1895 թ. լեհահայոց արքեպիսկոպոս Սահակ Սահակյանը (Իսակ Իսակովիչը) հայերեն տասնյակ ձեռագիր հատորներից բաղկացած մի արժեքավոր հավաքածու նվիրեց Վիեննայի Մխիթարյանների մատենադարանին։ Նվիրաբերված գրչագրերի մեջ էր նաև կաշեկազմ մի փոքրիկ գրքույկ, որը գրանցվեց 453 համարի տակ։ Դա ուկրաինական Յազլովեց քաղաքի հայկական գաղութի երիտասարդական կազմակերպության՝ «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունն էր, որը կազմվել էր 1646 թվականին։ Հենց նույն՝ 1895 թվականին, այդ ձեռագրի մանրամասն նկարագրությունը լույս ընծայվեց Հ. Տաշյանի ձեռագրացուցակում։ Փոքրիկ կրճատումով այնտեղ հրապարակվեց նաև կանոնադրության ներածական մասը և վերջում զետեղված հաստատագիրը»: Դա առաջին տեղեկությունն էր Յազլովեցում գոյություն ունեցած Հայ երիտասարդական կազմակերպության վերաբերյալ»…
«Այդ «եղբայրությունները» յուրօրինակ քաղաքային կազմակերպություններ էին, որոնց նպատակն էր փոխադարձ օգնության և օժանդակության հիման վրա համախմբել Հայ երիտասարդությանը, նպաստել նրանց հոգևոր և աշխարհիկ դաստիարակությանը։ Նման կազմակերպություններ Հայաստանում գոյություն ունեին շատ վաղ ժամանակներում և, հայրենի այլ սովորությունների ու ավանդույթների հետ միասին, Հայ գաղթականների միջոցով տարվել էին գաղթաշխարհի կենտրոնները»:
…«Յազլովեցում հաստատված Հայերը զբաղվում էին առևտրով ու արհեստներով: Հայերի գաղթը դեպի Յազլովեց խրախուսելու համար քաղաքի տերերը նրանց բազմաթիվ արտոնություններ են շնորհել։ Հայերը ստացել են սեփական օրենքներով ղեկավարվելու իրավունք և ստեղծել իրենց քաղաքային վարչությունը, Յազլովեցում Հայերն ունեին դպրոց, եկեղեցիներ և դատարան: Հայ արհեստավորները համախմբված էին իրենց համքարություններում, դրանցից զատ կային նաև եղբայրություններ, որոնցից մեկն էլ խնդրո առարկա «Կտրիճվորաց եղբայրությունն» էր»: «…Ըստ երևույթին, Կաֆայից Յազլովեց տեղափոխված Հայերը ևս նոր վայրում պահպանել կամ վերականգնել են իրենց արհեստավորական կազմակերպություններն ու հոգևոր եղբայրությունները: Այսպիսով, Ղրիմ գաղթած և ապա պատմական դեպքերի հարկադրմամբ այնտեղից Պոդոլյե ու այլ վայրեր ցրված Հայերը, ի թիվս հայրենի այլ ավանդույթների, իրենց հետ տարել են նաև առօրյա կյանքի դժվարություններին դիմագրավելու գործում շատ պիտանի իրենց կազմակերպությունները, որոնք, բնականաբար, հարմարվելով նոր պայմաններին, պետք է ենթարկվեին համապատասխան փոփոխությունների։
Յազլովեցի Հայ «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը, որը հրատարակվում է առաջին անգամ, արժեքավոր սկզբնաղբյուր է ոչ միայն այդ ուշագրավ կազմակերպության, նրա կառուցվածքի, այլև ողջ գաղութի ղեկավար մարմինների ու առանձին գործիչների վերաբերյալ։ Ինչպես Լվովում, այնպես էլ Յազլովեցում երիտասարդների կազմակերպությունը ենթարկված է եղել գաղութի ավագների խորհրդին: Նրա կանոնների մշակմանն ու հաստատմանը մասնակցել են գաղութի ղեկավարներն ու հոգևոր գործիչները»…
«Յազլովեցի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը բաղկացած է 32 հոդվածներից (արթիքուլներից), որոնցում հանգամանորեն պարզաբանված են կազմակերպության մեջ ընդգրկված երիտասարդների իրավունքներն ու պարտականությունները։ Եղբայրության անդամ կարող էին լինել դեռևս չամուսնացած երիտասարդները, որոնք ամուսնանալուց հետո մեկ տարի կարող էին մնալ կազմակերպության մեջ, իսկ ապա եղբայրությունից հեռանալն արդեն կախված էր տվյալ անձի ցանկությունից։ Եղբայրությունը, ինչպես Երզնկայում և այլուր, կապված չի եղել արհեստի ու առևտրի որևէ մասնաճյուղի հետ և, հետևապես, այն չի կարելի նույնացնել համքարական կազմակերպության հետ։ Այն ունեցել է հատուկ գանձանակ, որը գոյացել է «կտրիճների» պարբերական դրամական մուծումներից և զանցանքների դիմաց գանձվող տուգանքներից: Այդ գանձանակը փաստորեն փոխօգնության դրամարկղ էր, որից առաջին հերթին օգտվել են նյութապես ոչ ապահովված երիտասարդները։ Գանձանակի հետ կապված հարցերը որոշվել են կտրիճների ընդհանուր ժողովներում։
Կանոնադրության № 3 հոդվածի համաձայն՝ կտրիճներն ամեն տարի ընտրել են «տէբութադներ» (դեպուտատներ, Կ. Ա.), (4 հոգի): Հետագա շարադրանքից պարզ չէ սրանց պարտականությունները, ըստ երևույթին սրանցից առանձնացվել կամ ընտրվել են ավագները՝ «սթարշըյները», որոնք իրականացրել են կազմակերպության առանձին օղակների ղեկավարությունը։ Իսկ ընդհանուր ղեկավարությունը, ամենայն հավանականությամբ, վերապահված է եղել «վոյթին», որը № 19 հոդվածի համաձայն կարող էր կտրիճներին իր հետ արշավի հանել, անհնազանդներին պատժել բանտարկությամբ (№ 28) կամ վտարել եղբայրությունից (№ 27)։
Երզնկայի «Եղբայրության» նման Յազլովեցինն էլ զինվորական կազմակերպության տեսք ուներ: Կտրիճները պետք է լինեին վերին աստիճանի կարգապահ, անվերապահորեն ենթարկվեին իրենց ավագներին։ Առանց հարգելի պատճառի նրանք իրավունք չունեին բացակայելու հավաքներից ու ժողովներից»:
…«Երզնկայի կտրիճների նման՝ Յազլովեցի Հայ պատանիներն էլ սիրել են իրենց ժամանակը խնճույքներում կարճել, ուստի և նրանց կանոնադրության մեջ հանգամանորեն պարզաբանված է այդ հարցը։ Այնտեղ բազմաթիվ կանոններ կան քեֆերն ու հարսանիքները կազմակերպված և հաճելի ձևով անցկացնելու մասին։ Ուշագրավ է, որ կանոններից մեկում սահմանված է «խոսակցության ժամանակ իրար խոսք չկտրել» կամ «քեֆի ժամանակ սեղանի շուրջ չնստել թրով կամ ատրճանակով»։ Այստեղից հետևություն. իրենց հեռավոր նախնիների՝ վանեցիների ու երզնկացիների նման Յազլովեցի կտրիճների համար զինված լինելը սովորական բան էր, ուստի և կանոն է սահմանված այդ մասին։
Հայաստանի կտրիճները պատերազմների ժամանակ մասնակցում էին իրենց քաղաքների պաշտպանության գործին, կասկածից վեր է, որ թրով ու թվանքով ման եկող այս յազլովցիները և կամ կամենիցացի կտրիճներն էլ մասնակից են եղել պաշտպանական այն բազմաթիվ կռիվներին, որ այն ժամանակ Ուկրաինայի քաղաքացիները ստիպված էին մղել հատկապես թուրքական ու թաթարական հրոսակների դեմ։ Հայտնի է, որ լեհական Յան Սոբեսկի թագավորը Հայ արհեստավորներին մի շարք արտոնություններ շնորհելու վերաբերյալ 1685 թվականի հունիսի 6֊ին տված իր հրովարտակի մեջ նշել է Հայերի կտրիճությունն ու քաջագործությունը Կամենիցի, Յազլովեցի ու Լվովի, ինչպես և մյուս սահմանային բերդերի պաշտպանության գործում։
Արևմտյան Ուկրաինայում եղած հայկական «եղբայրություններն» ունեցել են դրամարկղներ, որոնց մեջ պահել են իրենց կարևոր փաստաթղթերն ու դրամական միջոցները»…
…«Մեզ հասած սկզբնաղբյուրներից երևում է, որ Երզնկայի կտրիճները ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար երկրորդական պլան են մղել եկեղեցին, կրոնական հարցերը, կերուխումի և զվարճությունների տալով իրենց»…
…«Արդ, ինչպե՞ս է պատահել, որ մայր երկրում եկեղեցուց և կրոնական կյանքից բավականին հեռացած Հայ կտրիճները Հայրենիքից դուրս կրկին համախմբվել են եկեղեցիների շուրջը: Երզնկայում, ինչպես սկզբում նշեցինք, «եղբայրության» մեջ միավորվելու նպատակն է եղել նաև պայքարը բռնակալության դեմ. կտրիճները օգնելու էին միմյանց՝ «եթէ ոք յեղբարութենէս ի փորձութիւն մարդկան անկանիցի և ի բռնաւորաց նեղիցի», այս պատճառով այդ «եղբայրությունը» որոշ առումով նաև զինվորական կազմակերպություն է հիշեցնում, կանոնադրության համաձայն այն բաժանված է տասնյակների, որոնց գլուխ են անցած տասնապետները, չորս տասնյակները կազմել են քառասնյակներ՝ իրենց գլխավորով։ Բայց Ուկրաինայում հիմնական շեշտը դրվում է եկեղեցուն հովանավորություն ցույց տալու վրա: Ի՞նչն է սրա պատճառը։ Կարծում ենք, որ հայկական «Կտրիճվորաց» կազմակերպությունների էության մեջ տեղի ունեցած այս փոփոխությունը կապված է շրջապատի պայմանների հետ»…(մեջբերումները՝ Վ. Ռ. Գրիգորյանի՝ «Արևմտյան Ուկրաինայի հայկական գաղութների «Կտրիճվորաց եղբայրությունների» մասին» հոդվածից): Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Յազլովեցում ցայսօր պահպանված հայերեն արձանագրություններից (լուսանկարը՝ Սամվել Ազիզյանի)
«ԱՇԽԱՐՀԸ ԾՈՎ Է, ԵՎ ՄԱՐԴԻԿ ԱԼԵԿՈԾՎՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ՄԵՋ»… (ԿՐԿԻՆ «ԿՏՐԻՃՎՈՐԱՑ ԵՂԲԱՅՐՈՒԹՅԱՆ» ՄԱՍԻՆ) — ՄԱՍ Ա
Հազարամյակների պատմության ընթացքում Հայոց աշխարհի դիմագրաված քաղաքական և տնտեսական փոթորիկների արդյունքում Հայ ազգի մի ստվար հատված ստիպված բաժանվել է Հայրենիքից՝ բնակություն հաստատելով զանազան երկրներում: Այդ նոր գաղթավայրերում սփռված Հայությունն իր ազգային նկարագիրը չկորցնելու մտահոգությամբ՝ ձգտել է իրենց ձևավորած համայնքներում հնարավորինս պահպանել հայրենի ավանդույթները: Եվ «մայր ծառից» հեռացած, օտար ափերում ցրված «ճղակտոր» այդ բեկորները՝ գաղթականության կորստաբեր հետևանքները դիմագրավելու նպատակով, կազմակերպել են իրենց ներհամայնքային կյանքը: Բազմաբնույթ միություններից են հնագույն ժամանակներից եկող՝ «Միհրականության եղբայրության» սկզբունքով գործած «Կտրիճվորաց եղբայրությունները», որոնց գործունեությանն առնչվող տարբեր նյութեր են պահպանվել զանազան դարերից, իհարկէ, ժամանակի թելադրանքով՝ քրիստոնեությանը հարմարեցված:
Անիում, Կարինում, Վանում, Երզնկայում և այլուր գործող «Կտրիճների եղբայրությունների» օրինակով հետագայում նման կազմակերպություններ ձևավորեցին և Ռումինիա, Մոլդովա, Ուկրաինա, Լեհաստան, Հունգարիա հասած Հայորդիք։
1280 թվականին Երզնկայում ստեղծված «Եղբարց միաբանութեան» համար Հովհաննես Երզնկացու կողմից գրված «Սահման և կանոնք»-ը, որը պահպանվել է Երևանի Մաշտոցի անվան Մատենադարանի թիվ 2329, 652 ձեռագրերում, ուսումնասիրել և 1951 թվականին հրապարակել է պատմաբան Լ. Խաչիկյանը: Փոխօգնության և օժանդակության հիմունքներով միավորված երիտասարդներին ղեկավարում էր «Մանկտավագը» («մանկտի»՝ «պատանի, երիտասարդ, զինվոր» իմաստով և «ավագ»՝ «ղեկավար անձ»): Հիշյալ բառը հանդիպում է նաև Ուկրաինայի պետական արխիվում պահվող նյութերում՝ ապացուցելով «Կտրիճների եղբայրության» գործունեությունն այդ շրջանում ևս:
Ըստ 16-17-րդ դարերում Կամենեց — Պոդոլսկ, Յազլովեց քաղաքների «Կտրիճվորաց եղբայրությունների» կանոնադրությունների՝ ամուրի երիտասարդների մասնակցությամբ նրանք կազմակերպում էին հասարակական կյանքն ու կենցաղը՝ պահպանելով բարիդրացիական հարաբերություններ հարևան ժողովուրդների հետ, անհրաժեշտության դեպքում զինված պայքարով պաշտպանում էին նաև իրենց բնակության քաղաքը:
«Կամենիցից բացի «Կտրիճվորաց եղբայրություններ» են եղել նաև ուկրաինական մի քանի այլ քաղաքների հայկական գաղութներում։ Լվովում հայերեն գրված եկեղեցական մի ժամանակագրությունից տեղեկանում ենք, որ 1690 թ. նոյեմբերի 10-ին Լեհաստանի Հայերի Վարդան արքեպիսկոպոսը հատուկ կոնդակով հաստատել է Ստանիսլավի «Կտրիճվորաց եղբայրություն»-ը, որը հիմնադրել էր Նիկոլ Թորոսովիչ տխրահռչակ արքեպիսկոպոսը»,- գրում է Վ. Ռ. Գրիգորյանը:
…«Աշխարհը ծով է, և մարդիկ ալեկոծվում են նրա մեջ, ամեն փորձանք հնարավոր է,- ասվում է Երզնկայի կանոններից մեկում,- և եթե «եղբայրներից» որևէ մեկն ընկնի դժբախտության մեջ, մյուսների պարտքն է օգնության շտապել նրան՝ թե՛ նյութապես և թե՛ բարոյապես»։ Նույն այս միտքը տարբեր բառերով կրկնվում է և մյուս կանոնադրությունների մեջ։ (՛Եւ թէ ոք ի տկարութիւն և ի ցաւ հիւանդութեան մարմնոյ անկանիցի,- կարդում ենք Երզնկայի կանոններում,- յամենայն աւր եղբայրութենէն ի տեսութիւն գնասցեն և զհիւանդացեալն մխիթարեսցեն, և դեղով և բժշկով ձեռնտու լիցին»):
«Աւագ եղբայրն քաղցրութեամբ խրատեսցէ և կրտսերն հնազանդութեամբ լուիցէ», — կարդում ենք Երզնկայի կանոնադրության մեջ: Նույնն է կրկնվում նաև Յազլովեցի կանոններում, բայց այլ բառերով… Բնականաբար, պատմական տարբեր ժամանակներում և տարբեր երկրներում ստեղծված այդ կանոնադրությունները, որոնք նկատելի կերպով հարմարեցված են տեղական պայմաններին, միմյանց և Երզնկայի կանոնադրության հետ համեմատած ունեն առանձին տարբերություններ»…
«Յազլովեցի Հայ «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը, որը հրատարակվում է առաջին անգամ, արժեքավոր սկզբնաղբյուր է ոչ միայն այդ ուշագրավ կազմակերպության, նրա կառուցվածքի, այլև ողջ գաղութի ղեկավար մարմինների ու առանձին գործիչների վերաբերյալ։ Ինչպես Լվովում, այնպես էլ Յազլովեցում երիտասարդների կազմակերպությունը ենթարկված է եղել գաղութի ավագների խորհրդին: Նրա կանոնների մշակմանն ու հաստատմանը մասնակցել են գաղութի ղեկավարներն ու հոգևոր գործիչները»…(Վ. Ռ. Գրիգորյան, «Յազլովեց քաղաքի Հայկական գաղութի «Կտրիճվորաց եղբայրության» կանոնադրությունը»):
«ԵՆ ՈՄԱՆՔ ՀԱՅԿԱԶԵԱՆՔ ԵՒ ՀԱՅ ԼԵԶՈՒԱՒ ԱՐԵՒԱՊԱՇՏՔ ԵՒ ԿՈՉԻՆ ԱՐԵՒՈՐԴԻՔ»… («ԱՐԵՒՈՐԴՈՑ ԽՆԴԻՐԸ») — ՄԱՍ Բ
Շարունակենք նախորդ հրապարակման մեջ արծարծված «Արևորդիների խնդիրը»՝ ծանոթանալով իրական Արևորդիների ուսմունքին՝ Հայկազունիների հնագույն Արևային մշակույթը կրող Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի մեկնաբանությամբ:
Ղևոնդ Ալիշանի «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք. «Ավելի դյուրին և զարմանալին այն է, որ արևպաշտությունը առավել, քան այլ հավատքներ, ինչ֊որ ձևով տևական ու խորն է արմատավորվել մեր ազգակիցների մեջ։ Եվ այլևայլ ժամանակներում երևացել են Արևորդիներ, որ գուցե մինչև հիմա էլ կան, թեկուզև չորոշվի, թե ո՛ր ազգի մնացորդն են։ 11-րդ դարի կեսին Գրիգոր Մագիստրոսը այս անունով է հիշում նրանց և համարում է զանդիկ մոգերից առաջացած. «Ոմքն ի նոցանէ դեղեալք՝ Արեգակնապաշտք, զոր Արեւորդիսն անուանեն․ և ահա են յայդմ գաւառի (Միջագետաց) բազումք, և քրիստոնեայս զինքեանս յայտնապէս կոչեն»…
«…Մեզ ավելի մոտ դարերի գրողների գրվածքներում էլ կան Արևորդիներին վերաբերող հիշատակումներ։ Մինչև հիմա Միջագետքի կողմերում «շեմսի» (ասել է թե՝ «արևային») կոչված աղանդավորները ունեն հեթանոսության, քրիստոնեության և իսլամի խառնուրդով մի կրոն։ Նրանց ազգի ծագումը հայտնի չէ, և խոսում են տեղացիների լեզվով։ Իսկ բուն Հայոց երկրում՝ Կաղզվանի կողմերում, դեռ լսվում են Երասխի և Արածանիի անջրպետ «Արևորդի» կամ «Արծվորդի» կոչված լեռների անուններ, որտեղ մեր օրերում իսկ հայտնվել են եզիդիներ ու արևապաշտներ, գոնե Արևորդիներ, որ հիշատակված են տեղագիրների կողմից, որոնցից է Տեսիեն (Texier, Asie Mineure, I, 105, 123)»։
17-րդ դարի սկզբներին՝ ճամփորդության ընթացքում Մարդինով անցնող Սիմէոն Լեհացին վկայում է, որ «շեմսիները» Մարդինում իրենց հավաքատեղին («աղօթատեղին») ունեին, խոսում էին հայերեն և կրոնափոխության սպառնիլիքի ներքո այդտեղից ցիրուցան են եղել՝ ոմանք գնացել են Պարսկաստան, մի մասը՝ Ասորիք, Թոխաթ ու Մարզվան (Սիմէոն դպրի Լեհացւոյ «Ուղեգրութիւն», էջ 208, Վիեննա, 1936թ.):
1895 թվականի գիտարշավի ուղեգրություններում ֆրանսիացի հնագետ և մարդաբան Էռնեստ Շանտրը (Ernest Chantre, 1843-1924) գրում է եզդիների կրոնի առանձնահատկությունների, այլ ազգերի հավատալիքներից կրած ազդեցության և առավոտյան արևին երկրպագելու նրանց ծեսի մասին, եզրակացնելով, որ նրանց մոտ անգիտակցաբար պահպանվել են Զրադաշտական տարրեր (էջ 94): Որոշ քաղվածքներ (իմ թարգմանությամբ) հավաստում են միջնադարյան մատենագիրների տողերը: «Ոմանք նրանց համարում են մահմեդական, ոմանք՝ նեստորական կամ Զրադաշտի ուսմունքի կողմնակից: …Պաշտում են արևը՝ որպես Աստծո արդարության պատկեր, մարդկության կենսատու սկզբունք»… «Ինչպես հին Արևորդիք, նրանք պաշտում են բարդին, բայց, ծայրահեղ հակասականությամբ, համարում են, որ այդպիսով պաշտում են այն ծառը, որի փայտից Հիսուսի խաչափայտն էր կառուցված»… «Երբ մի եզդու հարցնում ենք, թե ո՞րն է իր կրոնը, պատասխանում է, որ ինքն «իսավի» է, այսինքն՝ պատկանում է Հիսուսին, մի խոսքով՝ քրիստոնյա է: Եվ քանի որ նրանք առաջնակարգ կողոպտող ու գող են, որպես արդարացում ասում են, որ Հիսուսն իրենց թույլատրել է գողանալ՝ ի հիշատակ իր աջ կողմում խաչված գողի»:
Անդրադառնալով Ներսես Շնորհալու հիշատակած Արևորդիներին, որոնք քրիստոնեության տարածման ժամանակ մերժեցին ընդունել նոր կրոնը և պահպանեցին իրենց ուսմունքը, Շանտրը տարակուսանքով է նշում Եղիազարովի դիտարկումը, համաձայն որի՝ հավանաբար եզդիներն էին հիշյալ աղանդի ներկայացուցիչները: Շանտրը հիշեցնում է «եզդի» բառի՝ Պորտուգալյանի տված ստուգաբանությունը՝ ըստ Պարսկաստանի Յազդ քաղաքի, ուր մինչ օրս հարատևում է զրադաշտականությունը:
«Արևորդիները, որոնք Հայկազունիների սերունդների շնորհիվ մինչ օրս հարատևում են, հատուկ ծիսակարգով «Արևկնունք» ստացած Հայորդիներն են՝ Հայկեան ուսմունքի կրողները»՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու բացատրությամբ:
Վերոնշյալ հեղինակների մոտ շփոթի և անորոշության պատճառն այն է, որ, քրիստոնեության տարածումից հետո, հնում բնապաշտական տարրեր պարունակող հավատալիքներով ազգերին ընդհանրացրած ձևով «արևապաշտությանն» էին առնչում: Միջնադարյան մատյաններում որպես «Արևորդիներ» հիշվողների ազգության մասին պատկերացում են տալիս դարերի ընթացքում Միջագետքի բնակչությանը վերաբերող վկայությունները:
Նկարագրելով բարձր ապառաժոտ լեռան վրա կառուցված բերդավոր քաղաք Մերտինը՝ Մարդինը և բազմատեսակ պտուղներով առատ նրա շրջակայքը, Ղուկաս Ինճիճյանը թվում է նաև տեղի բնակիչներին: «Բնակիչք նորա տունք իբր 1000. որք են տաճիկք, քուրդք, արաբացիք, հայք, ասորիք կամ յակոբեանք, քէլտանիք, նաև Շէմսիք որ ‘ի լեզու արաբացւոց նշանակէ «Արևայինք», զորս նախնիք մեր կոչեցին Արևորդիք» (Ղ. Ինճիճեան, «Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի, Ասիոյ. Եւրոպիոյ. Ափրիկոյ. եւ Ամէրիկոյ»: Աշխատասիրութեամբ Տեառն Հ. Ղուկաս Վրդ. Ինճիճեան Կոստանդնուպօլսեցւոյ. Ի Վանս Ս. Ղազարու, Ի Վէնէտիկ, Յամի Տեառն 1806, Մասն Ա, Ասիա, հտ. Ա, էջ 353): «Արևայինք, որոնց մեր նախնիք կոչեցին Արևորդիք»…
«Արևապաշտությունը Կենաց Լույսի զորության մշակույթն է, Իմաստության, ինքնակատարելագործման ձգտումը: Արևորդիներն այդ մշակույթի կրողներն են և այդ Լույսի տարածողները՝ Գիտության, Իմաստնության, ու Բարու սերմնացանները: Արևորդին Հայկազունների աշխարհայացքով, Հայկազունների աշխարհընկալմամբ կրթված Հայորդին է և իր Նախնիների մշակած գիտության ժառանգորդը: Լուսնային տոմարով ապրող ցեղերը, բնականաբար, չէին կարող «Արևորդիք» լինել»,- նշում է Քուրմ Միհր Հայկազունին:
Հայկազուն Արևորդիների հնագույն ավանդույթների, Արևապաշտության և Հայկեան ուսմունքի մասին այսօր ճշգրիտ գիտելիքներ են տալիս Հայկեան Միաբանութեան Քրմերը՝ լույս սփռելով դարերի ընթացքում անորոշ մնացած բազմաթիվ հարցերի վրա:
Որոշ հակիրճ բացատրություններով մի հարցազրույց Քուրմ Միհր Հայկազունու հետ՝ ստորև:
«ԵՆ ՈՄԱՆՔ ՀԱՅԿԱԶԵԱՆՔ ԵՒ ՀԱՅ ԼԵԶՈՒԱՒ ԱՐԵՒԱՊԱՇՏՔ ԵՒ ԿՈՉԻՆ ԱՐԵՒՈՐԴԻՔ»… («ԱՐԵՒՈՐԴՈՑ ԽՆԴԻՐԸ») — ՄԱՍ Ա
Միջնադարյան մատենագրության մեջ և հետագայում՝ օտարերկրացի ճանապարհորդների ուղեգրություններում կամ Հայ գրողների հիշատակություններում զանազան առիթներով հիշվում են Արևորդիները: Նրանց ազգային պատկանելության շուրջ կարծիքները տարբերվում են: Քննելով միջնադարից մնացած աղբյուրներում հանդիպող կցկտուր, հակիրճ անդրադարձները՝ 1895 թվականի նոյեմբերին Բեռլինում գրած իր հոդվածում Գրիգոր Վանցյանը եզրակացնում է, որ նրանք Հայ չէին՝ չնայած միջնադարյան որոշ մատյաններում առկա տողերին: Թե ինչպե՛ս է Արևորդիների մասին ձևավորվել այս համոզումը և ովքե՛ր են իրական Արևորդիք՝ կտեսնենք սույն գրառման երկրորդ մասի վերջում:
Նշենք, որ Հյուսիսային Միջագետքում, Մարդինում և շրջակայքում բնակություն հաստատած՝ անորոշ ծագմամբ և գաղտնի ծեսերով փոքրաթիվ համայնքներին՝ «շեմսիներին» (թարգմանաբար՝ «արևային»), տարբեր աղբյուրներում «Արևորդիներ» են անվանել սխալմամբ, քանզի նրանք ո՛չ քրիստոնյա էին, ո՛չ էլ մահմեդական և առավոտյան արևին էին երկրպագում (ոմանք նրանց համարում են ասորի, ոմանք՝ եզդի…):
«Մարդաշատ է այս նահանգ բնակեալ ի զանազան ազգաց, որք են հայք, քէլտանի, նաստուրի, եագուպի, որէ և կոչին սուրիանի, եէզիտի, չայ իւսլի»,- Տիգրանակերտի՝ Դիարբեքիրի նահանգի մասին տեղեկություններում նշում է Ղ. Ինճիճեանը («Տեղագիր Հայոց Մեծաց», էջ 203, Վենետիկ, 1855):
1896 թվականի «Հանդէս ամսօրեայ»-ի հունվար ամսվա (թիւ 1) համարում լույս տեսած՝ Գ. Վանցյանի «Արեւորդոց խնդիրը» հոդվածից քաղված որոշ հատվածներ՝ ստորև:
«Ժ-ԺԲ (10-12-րդ, Կ.Ա.) դարերի մի երկու համարեա պատահական հատուածներում մեր մատենագիրների մէջ յիշւում է մի ժողովուրդ «Արևորդիք» անունով, որ յետոյ Շնորհալին դասում է հին Հայոց կարգը՝ իբրև նոցա հեթանոս մնացորդներ:
Ի՞նչպէս նոքա հեթանոս մնացին, ի՛նչպէս յանկարծակի երևան եկաւ Հայ ազգի այդ մնացորդը «Արևորդի» անունով, պատմութիւնը մեզ ոչինչ չի ասում: Ի՛նչ աղբիւրներ հիմք եղան Շնորհալուն նոցա Հայ անուանելու, որպիսի՞ պայմաններ նպաստեցին նոցա այնքան երկար ժամանակ հեթանոս մնալու և մի միայն ԺԲ դարում քրիստոնէութեան դիմելու. այդ ևս մնում է մթին ու խաւար»…
Արևորդոց մասին մեզ առաջին պատմական տեղեկութիւն տուողը Մագիստրոսն է Ժ-ԺԱ դարում: «Եթէ բաց ի Մագիստրոսի այս թղթից մեզ որևէ ուրիշ տեղեկութիւն չհասնէր Արևորդոց մասին, ինչ կարծիք, որ մենք նոցա բոլորովին իրաւունք չէինք ունենայ Հայ անուանելու, ինչպէս որ դա այժմ սովորաբար ընդունուած է իբրև հետևանք Շնորհալու թղթի, մինչ Մագիստրոսը պարզապէս խօսում է մի ժողովրդի մասին, որին «Արևորդի» են անուանում՝ առանց յիշելու նոցա ծագումը, ազգութիւնը կամ առաջուց ինչ կրօնի պատկանիլը:
Մի բան միայն խիստ բացորոշ է. Արևորդիք ո’չ Պայլիկեան աղանդաւորներին են պատկանում և ո’չ էլ Թոնդրակեան — Կաշեցիներին: Սոքա քրիստոնեայ հերձուածողներ են. սոցա վէճը վերաբերում է քրիստոնէութեան այս կամ այն դաւանաբանութեանը: Մինչ Արևորդոց կրօնը հիմնովին տարբեր է. նոցա չի կարելի աղանդաւոր կամ հերձուածող անուանել — նոքա արևապաշտնե՛ր են: Միակ կապն ու նմանութիւնը, որ կայ Արևորդոց և քրիստոնեայ աղանդաւորների մէջ, դա նա է, որ Արևորդիք ևս երևի արտաքուստ միմիայն «իրանց անուանում են քրիստոնեայ»: Թէ որքան ստոյգ է Արևորդոց՝ զրադաշտեան մոգերից դեղուիլը, այդ ա՛յլ խնդիր է, միայն նոցա կրօնը, անշուշտ, շատ նման էր Զրադաշտականութեան՝ պաշտաման առաջին առարկայ արևն ունենալով:
Նոյն իսկ խիստ տարակուսելի է Մագիստրոսի «եւ այժմ ի նոցունց (ի մոգուց) դեղեալ» խօսքերը. մի՞թէ մինչն ԺԱ (11-րդ, Կ. Ա.) դարը գոյութիւն ունէր Զրադաշտականութիւնը և ա’յն ուժով ու ծաւալով, որ ազդել կարողանար ուրիշ ժողովրդների վերայ… Այս «այժմ» խօսքը եթէ պատահական չէ, առիթ է տալիս մտածելու, որ Արևորդիք դորանից առաջ մի այլ կրօն ևս պիտի ունեցած լինէին, որ անշուշտ քիչ թէ շատ տարբերում էր Զրադաշտականից. անտարակոյս դա բոյսերի կուլտն էր, որ ինչպէս յետոյ կը տեսնենք, նոքա շարունակում էին մինչն ԺԴ դարը: Այսքանը պէտք է Մագիստրոսի հետ ընդունել, որ Արևորդոց կրօնը շատ նման էր հին Պարսից դենին, բայց զարմանալին այն է, որ Արևորդոց նա չի՛ նոյնացնում նաև Պարսից հետ: Նա նոցա չի անուանում նաև զրադաշտեան, այլ պարզ՝ «Արեգակնապաշտք»: Թէ՛ իբրև արևապաշտ և թէ՛ իբրն քրիստոնեայ Արևորդիք մնում են Մագիստրոսի որոշմամբ՝ ինքնագոյ, ինքնուրոյն մի ժողովուրդ. այդ չենք տեսնում յաջորդ մատենագիրների մէջ»…
Մագիստրոսից անմիջապէս յետոյ երկրորդ վկայութիւնը պատկանում է Ալաւկայ որդի Դաւթին, որ Շնորհալուց քիչ մի առաջ (ԺԲ դար) յայտնապէս կ’ըսէ, թէ «Պայլիկեանք կամ Մծղնեայք Արուիորդոց ազգն է»:
Վերևը մենք դրինք Մագիստրոսի բանիբուն բացատրութիւնը Պայլիկեանց մասին և այն տարբերութիւնը, որ կար նոցա և Արևորդոց մէջ. Դաւիթ վարդապետը ո’չ մի խտիր չի տեսնում այդ երկուսի մէջ, և պարզապէս նոյնացնում է նոցա: Անշուշտ նա Մագիստրոսի գրածը կից և միաժամանակ Պայլիկեանների և Արևորդոց մասին կարդացել և շփոթել է մոռացմամբ: Եթէ Արևորդիք յար և նման էին Պայլիկեանց, հապա ի՞նչ պատճառով գոյութիւն ունէր երկու տարբեր անուն. անշուշտ, դա ծագում էր Պայլիկեանց և Արևորդոց էական զանազանութիւնից, որ շփոթել է Դաւիթ վարդապետը. ըստ Մագիստրոսի՝ Պայլիկեանք դեղուած էին Պօղոս Սամոստացուց, իսկ Արևորդիք զրադաշտեան մոգերից, այդ մոռանում Է Դաւիթը:
Սխալի և շփոթութեան առաջին քայլը պատկանում է Դաւիթ վարդապետին, երկրորդ և աւելի մեծը՝ Շնորհալուն, որ ժամանակի կարգով երրորդ յիշատակողն է Արևորդոց: Հետաքրքրական է, որ դեռ ևս Մագիստրոսի ժամանակ իրանց քրիստոնեայ կոչող Արևորդիք մի դար յետոյ գալիս են Շնորհալու մօտ Հայոց եկեղեցին ընդունելու, որոնց մկրտութեան և բարոյական կրթութեան մասին նա գեղեցիկ պատուէրներ է տալիս Սամոսատի քորեպիսկոպոսին իւր «յաղագս Արեւորդեացն դարձի» թղթին մէջ»…
«…Այստեղ Արևորդիք երևում են մի բոլորովին նոր դերի մէջ. Շնորհալին նոցա «ազգաւ և լեզուաւ ի տոհմէ Հայոց» է անուանում, որոնք Լուսաւորչի ժամանակ որպէս թէ խուսափել էին մկրտութիւնից և մինչն Շնորհալու օրերը մնացել հեթանոս»:
…«Եթէ խնդրին նայենք մի այլ կողմից, կը տեսնենք որ ո՛չ մի հաւանականութիւն չկար մինչև Շնորհալու օրերը հայ-հեթանոս մնալու: Հայ հեթանոսութեանը մենք վերջին անգամ պատահում ենք Ե (5-րդ, Կ.Ա.) դարում, Մեսրոպի ժամանակ, որը և նա խեղդեց՝ տալով նորան մահուան վերջին հարուածը: Իսկ Վարդանանց պատերազմը քրիստոնէութեան յաղթանակի կատարեալ արտայայտութիւնն էր քաղաքական և կրօնական տեսակէտից: Գրիգորների, Ներսէսների, Սահակ-Մեսրոպների ջանքերից յետոյ ի՛նչպէս կարող էին Հայ-արևապաշտներ մնացած լինել մինչև ԺԲ դարը. միանգամայն երկմտելի և տարակուսական է:
Չմոռանանք, որ հայ-հեթանոսութիւնը ունէր զօրեղ և կազմակերպած հոգևորականութիւն, մինչդեռ Արևորդի-հայերի մէջ նորա հետքն անգամ չի երևում»…
…«(Շնորհալին) մանրամասն հրահանգներ է տալիս նոցա բարոյական դաստիարակութեան համար, տղամարդոց, կանանց և երեխայից ջոկ-ջոկ, բայց ոչ մի խօսք չի ասում քուրմերի կամ մոգերի մասին, որ Արևորդիք չէին կարող չունենալ՝ եթէ Հայեր էին: Ընդհակառակն, մենք ԺԴ դարուց վկայութիւն ունինք, որ նոքա քրմութիւն չունէին, այլ «աւանդութեամբ ուսուցանեն. հարքն զորդիսն իւրեանց, զոր նախնիք նոցա ուսեալք էին ի Զրադաշտ մոգէ»…
…«Չորրորդ վկայութիւնը պատկանում է Մխիթար կաթողիկոսին, որ գրում է Պապին, թէ «այն ատեն (ԺԴ-ի կիսում) Մանազկերտում Արեւորդիք կային»… Նոյն ԺԴ (14-րդ, Կ.Ա.) դարում Մխիթար Ապարանեցին գրում է. «Են ոմանք Հայկազեանք եւ Հայ լեզուաւ Արեւապաշտք եւ կոչին Արեւորդիք. սոքա չունին ոչ գիր եւ դպրութիւն (եթէ Հայ են՝ ինչո՞ւ չունին). այլ աւանդութեամբ ուսուցանեն հարքն զորդիսն իւրեանց, զոր նախնիք նոցա ուսեալք էին ի Զրադաշտ մոգէ անդրուշանին պետէ, եւ ընդ որ ( կողմն) երթայ արեգակն՝ ընդ այնմ երկրպագեն, եւ պատուեն զծառն Բարտի եւ զՇուշան ծաղիկն եւ զԲամբակին եւ զայլսն, որ զդէմսն իւրեանց շրջեցուցաբեն ընդդէմ արեգականն, եւ նմանեցուցանեն զինքեանս նոցա (ծաղկանց)՝ հաւատով եւ գործով բարձր եւ անուշահոտ եւ առնեն մատաղ ննջեցելոց եւ տան զամենայն հասս Հայ երիցու: Սոցա առաջնորդն կոչի «Հազրպետ» և իւրաքանչիւր ամի երկու անգամ կամ աւելի ամենեքեան այր եւ կին ուստր եւ դուստր, ժողովին ի գուբ մի յոյժ խաւարին եւ…»:
«Արևորդոց մասին մեզ հասած տեղեկութիւններից ամենաթանկագինը պատկանում է այս անձնաւորութեանը, որ վերին աստիճանի կարևոր մանրամասնութիւններ է հաղորդում նոցա կրօնի և սովորութիւնների մասին: Ինչպէս երևում է պատմուածքի ոճից՝ նա ի մօտոյ ծանօթ պիտի լինի Արևորդոց, որով ևս առաւել բարձրանում է նորա արժէքը, սակայն ոչ ամէն հաղորդածի վերաբերեալ: Այն ամէնը, իհարկէ, որ նա կարող էր աչքով տեսած լինել և գրած, անշուշտ չեն կարող ենթարկուիլ ո՛չ մի կասկածանքի, որոնք մանաւանդ հաստատւում են և այլ աղբիւրներից. բայց ինչ որ չի կարող դիմանալ քննադատութեան, դա այն է, որ նա չի բաւականանում տեսածը պատմելով, այլ մտնում է պատմական բացատրութիւնների մէջ ևս: Այսպէս՝ նորա ասելով գոյութիւն են ունեցել Հայեր-Արևորդիք, որոնց նախնիքը ուսած են եղել իրանց կրօնը բուն Զրադաշտից «ի Զրադաշտ մոգէ անդրուշանին պետէ…
Վերևը դրած ծանօթութիւնից երևում է, որ Ապարանեցին ծանօթ է եղել թէ՛ Շնորհալու և թէ՛ Մագիստրոսի թղթերին և ամենաբարեխիղճ կերպով միացնում, ամբողջացնում է նոցա հաղորդածը. Շնորհալու հետ նա ընդունում է, որ Արևորդիք Հայ են, իսկ Մագիստրոսի հետ՝ թէ նոքա Զրադաշտական են: Միայն նա մոռանում է, որ ըստ Մագիստրոսի՝ Արևորդիք դեղուած են ո’չ Զրադաշտից իրանից, այլ նորա յաջորդ մոգերից, մինչ Ապարանեցին վերագրում է դորան բուն Զրադաշտին»…
«…Այսպէս տեսնում ենք, որ քանի գնում Արևորդոց ծագման խնդիրը առաւել կնճռւում է և բարդւում, թէև բոլոր սխալ կամ ստոյգ տեղեկութիւնները բղխում են միևնոյն աղբիւրից, Մագիստրոսից կամ Շնորհալուց, թէև ինչպէս կը տեսնենք, մեծամասնութիւնը Արևորդոց Հայ լինելը չի պնդում՝ ճանաչելով նորան մի ուրոյն ժողովուրդ: Բայց հէնց այդ «Հայ» անունը, որ գտնում ենք միմիայն Շնորհալու և Ապարանեցու վկայութիւնների մէջ՝ կից «Արևորդի» կոչման հետ, ցոյց է տալիս, որ այդտեղ մի ինչ կայ, մի կասկածելի կէտ, որ հարկաւոր է պարզել»…
«…Եւ անհասկանալի է մնում թէ ինչո՞ւ իսկական Հայը պիտի «Արևորդի» կոչէր իրան. միթէ այն պատճառով որ նա արևապա՞շտ էր. հապա ինչո՞ւ նախնի արևապաշտ Հայերն ևս այդպէս չէին կոչւում քրիստոնէութիւնից առաջ, մինչ նոցա կարծեցեալ յաջորդները ԺԲ դարուց յայտնւում են այդ նորատարազ անունով: «Արևորդի» անունը, ինչպէս երևում է, յատուկ ազգութեան անուն է և ոչ կրօնի, որովհետն այդ անուան հետ միասին մենք համարեա՛ բոլոր վկայութիւնների մէջ պատահում ենք և նոցա կրօնի անուանը, որ նշան է, թէ «Արևորդի» բառը չէր կարող և նոցա կրօնը նշանակել: Այդ կոչումը եթէ նոցա կրօնի անունն էր, քրիստոնէութիւն ընդունելուց յետոյ պիտի կորչէր վերանար, մինչ Արևորդոց քրիստոնեայ դառնալուց մի քանի դար յետոյ մատենագիրները նոցա յիշում են այդ անունով միայն իբրև ուրոյն ժողովուրդ և համեմատում են թուրքի, Հայի հետ.
«Կինն՝ ոչ պժգայ յԱրեւորդւոյ, Ոչ ի թուրքէ, ոչ ի Հայէ, Զով որ սիրէ` հաւատն այն է»,- ասում է «Թըլկուրանցի Յովհաննէս պոէտն ու հայրապետը» (ԺԴ դար): Այս տողերի մէջ Հայը, թուրքը և Արևորդին դրուած են իբրև վերին աստիճանի տարբեր առանձնայատուկ ազգութիւններ, իբրև համեմատական ամենախոշոր կոնտրաստ:
Նոյն ԺԴ դարու վերջերը Թոմաս Մեծոփեցին հետևեալն է գրում Լէնկ-Թէմուրի մասին. «Եկն ի Մէրտին (Միջագետք) աւերեաց զքաղաքն եւ չորս գեղ Արևորդի կռապաշտ զՇօլն, զՇըմըղախ, զՍաֆարի, զՄարաղի ի սպառ կործանեաց: Եւ յետոյ դարձեալ սատանայի հնարիւք բազմացան ի Մէրտին և յԱմիթ»: «Յորոց գտանին մինչեւ ցայժմ ի սահմանս երկուց գաւառացս, որք են ի Միջագետս» աւելացնում է հայր Ինճիճեանը իրանից (Հնախօսութիւն, հտր. Գ, 161 եր.):
Ապարանեցու վկայութիւնը Արևորդոց պաշտած բոյսերի մասին՝ լրացնում է «ծաղկաբան երգիչ». Դաւիթ Սալաձորցին հետևեալ հետաքրքրական տողերով. «Սինձն, Իրիցուկն ու Եղըրդակն կու սպասեն Արեւորդուն. Նոցա երամն ուրիշ է, կու շրջին զօրն հետ արեւուն»:
Արևորդոց մասին մեզ հասած տեղեկութիւնները ահա այս հատուկտոր հատուածներն են միմիայն, որոնք, ի մի ամփոփելով, աշխատենք պարզել նոցա ազգութեան խնդիրը»…
…«Մագիստրոսը միևնոյն թղթի մէջ մինչ խօսում է Արևորդոց մասին, սառն է և անտարբեր, բայց երբ գալիս է Թոնդրակեցոց, իսկոյն փոխում է արտայայտութեան ոճը՝ անուանելով նոցա անիծեալ, չարութեան արմատ և այլն (տես վերևի հատուածը): Շնորհալու վերաբերմունքը մինչև անգամ հասնում է անտարբերութեան. «իսկ եթէ ստութեամբ լինիցի դարձ նոցա (Արևորդոց ի քրիստոնէութիւն)… եւ դարձեալ անդրէն ի փսխածն իւրեանց դառնան, մեզ եւ ոչ մի ինչ վնասէ»: Այս հանգամանքը, ըստ իս, ամէնից պարզ ցոյց է տալիս, որ Արևորդիք Հայ չէին, և իբրև օտարական, վարակիչ կամ վտանգաւոր չէին կարող լինել բնիկ Հայերի համար, չնայելով որ նոքա բաւական էլ բազմաթիւ էին: Մէրտին, նորա մօտի չորս գիւղերը, Սամոսատ, մինչն անգամ Մանազկերտ Արևորդիք կային. բայց իբրև քրիստոնէութեան և ազգային ամբողջութեան անվտանգ օտարականներ՝ ապրում էին առանց հալածուելու, մինչ բնիկ հայ աղանդաւորները, հայ- կաթոլիկները, վերջերս նաև հայ-բողոքականները զերծ չեն մնացել խիստ հալածանքից: Հէնց այդ պատժառով էլ Դաւիթ Ալաւկայ որդու վկայութիւնը՝ թէ «Պայլիկեանքն կամ Մծղնեայք Արուիորդոց ազգն է»՝ լիովին անհիմն պէտք է համարել: Ի վերջոյ, ութ անձանց վկայութիւնները ԺԱ-ԺԴ դարերից՝ մեզ հետևեալ եզրակացութեանն են բերում:
ա. Նոցանից վեցը Արևորդոց մասին խօսում են՝ իբրև ինքնուրոյն ժողովրդի մասին. բ. Միայն Շնորհալին է նոցա Հայ անուանում առանց որևէ հիմունքի՝ պատճառ դառնալով և Ապարանեցու սխալին. գ. Արևորդոց վարքուբարքի, կրօնի և սովորութիւնների նկարագրից երևում է, որ նոքա Հայ չէին և չէին կարող մինչև ԺԴ դարը հայ-հեթանոսներ գոյութիւն ունենալ:
Ուսումնասիրելով մեզ հասած տեղեկութիւնները Արևորդոց մասին, այն եզրակացութեան ենք գալիս, որ նոքա մի օտար նորամուտ ժողովուրդ են: Նոցա «Արևորդի» անունը, որ խորին արևելեան կնիք է կրում, այն հանգամանքը, որ մատենագիրները նոցա դեղուած են համարում Զրադաշտականներից, ցոյց է տալիս, որ Արևորդիք Միջագետք և Հայաստան գաղթել են արևելքից — Պարսկաստանից: Նոքա ունեցել են «առաջնորդ», որ կոչւում էր «Հազըրպետ»: Դա անշուշտ նոցա ցեղապետն է եղել. այսինքն՝ ունեցել են ցեղական կազմակերպութիւն:
Զարմանալի են նոցա կրօնի մանրամասնութիւնները. հոգևորականութիւն չեն ունեցել. պաշտում են արևը և այն ծաղիկները որոնք «զդէմս իւրեանց շրջեցուցանեն ընդդէմ արեգականն». ուրեմն ամէնից առաջ արևածաղիկը, արևահատը. նաև՝ ինչպէս վկայութիւն ունինք՝ շուշանը, բամբակը, սինձն, եղրդակն, իրիցուկը, նաև՝ բարտի ծառը:
Դորա հետ միասին նոքա իրենց անուանում են քրիստոնեայ, տալիս են Հայ քահանայի հասոյթը: Յամենայն դէպս երևում է, որ խիստ ճաշակով ժողովուրդ են եղել Արևորդիք՝ պաշտելով արևն ու լիշեալ ծաղիկները, ինչպէս վկայում է Ապարանեցին. նոքա «նմանեցուցանեն զինքեանս նոցա (ծաղկանց) հաւատով եւ գործով բարձր եւ անուշահոտ»:
…«Ամփոփելով այս ամէնը, հետևում է, որ. ա. Արևորդիք Հայ չեն, բ. Նոքա քրիստոնեայ աղանդաւոր ևս չեն. գ. Նոցա կրօնը զրադաշտականութեան հետ ևս նոյնացնել չէ կարելի. դ. Որ մեր ունեցած ներկայ նիւթերով առ այժմ դժուար է պարզել նոցա ծագումը»:
