«Առասպելների ծանրությունից տնքացող» Հայոց լեռներում սուրող քամիներն անցած ալեհեր հազարամյակների արձագանքն են հնչեցնում՝ ինչպես մի հին ճակգարանի՝ բոժոժի ղողանջ:
Եվ վերադարձնում են մեզ դեպի մեր նախնական ակունքները:
«Անցած-գնացածները դարձել են առասպելներ: Նրանց հիշատակներն օր ու գիշեր կանչում են ինձ: Ես շտապում եմ վերջացնել իմ այս գործը, որ ինձնից հետո եկած իմ տոհմակիցները ճանաչեն իրենց դյուցազն Նախնիների ոգին: Մարդ չպիտի՛ կորցնի իր արմատը: Լույսը չգոյից չի ծագում»…(Սերո Խանզադյան):
Հնագիտական պեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմաթիվ նյութերը վկայում են, որ Հին աշխարհում կյանքն իր վայելչագեղությամբ չէր զիջում հետագայում ստեղծվածին:
Հայքում, ինչպես և նրան հարևան, հեռու ու մոտ որոշ երկրներում, բարձրաշխարհիկ դասը, ու հատկապես կանայք՝ իրենց հագուստով, ասեղնագործ նրբահյուս կերպասներով ու շղարշներով, արդուզարդով, անուշահոտ, բուրումնավետ յուղերով, ժամանակակից կյանքին համահունչ վայելքներն ունեին: Հայոց արքաներն ու նրանց արքունիքը պատմական աղբյուրներում հիշվում են իրենց «պատվական գույնզգույն զգեստներով, արծաթի, ոսկի զարդարանքներով ու պատվական ակներով, որոնք նույնիսկ տգեղին սքանչելի տեսք էին տալիս, գեղեցիկին դարձնում դյուցազուն («որովք տգեղագոյնքն իբրև զգեղաւորս երևէին սքանչելիք, և գեղաւորքն․․․ առհասարակ դիւցազնացեալք)»:
5-րդ դարից Մ. Խորենացու գրչով մեզ հասած հնագույն Վիպասանքի, Գողթան երգերի պատառիկներում Հայոց արքաներին նվիրված վիպական երգերը որոշ պատկերներ են փոխանցում անցյալից. «Տեղ ոսկի տեղայր ի փեսայութեանն Արտաշիսի, Տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեան Սաթինկանն»…
Այսօր էլ հարսանեկան ծեսում պահպանվել են խորհրդանշական նման դրվագներ, երբ մասնակիցները հարսի ու փեսայի գլխին «ոսկի, մարգարիտ» են շաղ տալիս…
Հայոց արքաների հարուստ գանձատների, բազմագանձ տաճարների ավերման, մեհենական հարստության կողոպտման և «եկեղեցու պետքերին ծառայեցնելու» մասին վկայությունները բազմաթիվ են Հայաստանում քրիստոնեության տարածումը նկարագրող պատմիչների էջերում:
2-3 -րդ դարերում ապրած` ծագումով հույն, հռոմեական պատմիչ և քաղաքական գործիչ Դիոն Կասիուսի պատմության մեջ հիշատակվում են նաև Տիգրան Մեծի օրոք Ծոփքում գտնվող գանձատները:
Նուրբ ու գունագեղ զգեստներով կանայք նաև շնորհալի ու հմայիչ էին՝ սնգույրի կարմրի նուրբ երանգներով շպարված, վարդաջրով ցողված, տիրապետում էին Աստղիկ Դիցուհու, Անահիտ Դիցամոր պարգևած շնորհներին, կյանքը զարդարելու հրապույրներին…
Տարբեր թանգարաններում պահվող՝ անուշաբույր օծանելիքների սրվակներն ու բազմատեսակ անոթները, սանրերն ու հայելիները, գոհարեղեններով ընդելուզված մանյակներն ու ապարանջաններն ասվածի վկայություններից են:
Ուշագրավ են 2011 թվականի հուլիսից Սյունիքի մարզի Եղվարդ գյուղում պատահաբար բացված դամբարանադաշտի պեղումների արդյունքում հայտնաբերված հնագիտական նյութերը:
Հակոբ Սիմոնյանի ղեկարած արշավախմբի նորահայտ գտածոների թվում են ոսկե, արծաթե զարդեր (թևնոց, օձագլուխ ապարանջան, մանյակներ, ականջօղեր, մատանի…), արդուզարդի պարագաներ (բրոնզե կլոր հայելի և թիակ՝ անոթներից անուշաբույր յուղեր հանելու համար), նաև՝ բրոնզե զանգակ, օղակներ, մետաղադրամ…
Անզուգական արվեստով ու մեծ վարպետությամբ, զանազան նպատակներով գործածվում էին բևեկնի և այլ ծառերի խեժը, բնության մյուս պարգևները՝ ծաղիկներն ու բույսերը բուրավետ յուղերի, նաև խնկաբույր ծխարձակման համար՝ ի բարօրություն ամենքի….
«ՄԵԾԴ Ի ԴԻՒՑԱԶԱՆՑ», «ԳԵՂԱՊԱՏՇԱՃ ԵՎ ԱՆՁՆԵԱՅ», «ՍՔԱՆՉԵԼԻ ԴԻՒՑԱԶՆ»…
Մարդու վարքը՝ բարոյական հատկությունները և առաքինությունները կարևորվել են վաղնջական ժամանակներից ի վեր: «Կատարյալ, ազնվազարմ մարդու» գլխավոր առաքինությունների, բարոյական արժեքների մշակված համակարգն էր բարեպաշտ, խոհեմ սերունդների դաստիարակության, կրթության հիմքում:
Բնության օրենքներին համահունչ մշակված, Բնության հետ ներդաշնակ և կյանքի բնական ռիթմով էր թելադրված Հայկազունների կենցաղը՝ Տիեզերական կարգի, երևույթների, գործընթացների փոխկապակցվածության ըմբռնմամբ… Մտքի՝ իմացության, մտավոր գործունեության զարգացմանը, գիտելիքի ձեռքբերմանը զուգահեռ մարմնի կատարելագործումը, ճիշտ ապրելակերպը ևս կարևոր էր: Եվ զանազան առիթներով՝ տոների, տոնախմբությունների ընթացքում կազմակերպվում էին մարմնակրթական մրցույթներ, ֆիզիկական կարողությունների՝ ուժի, արիության, քաջության ցուցադրմամբ…
Պատմական հիշողությունը սերնդեսերունդ փոխանցած Հայոց հին առասպելների, Վիպասանքի՝ մեզ հասած կցկտուր պատառիկներում մեր խրոխտ Նախնիների պերճախոս գովեստն է՝ գունավառ ու ճոխ մակդիրներով լի՝ «այր քաջն», «արի արքա»…
Հայոց ազգային մտածողությունն է արտացոլվել Վիպասանքում, գուսանական երգերում, ավանդապատումներում: Դյուցազուն հերոսների, Նախնիների քաջագործությունները փառաբանելիս «երգիչները»՝ «վեպ ասողները, երգողները»՝ վիպասանները նկարագրում են նրանց բարոյական առաքինությունները, իմաստնությունը, խոհեմությունը, նաև՝ արտաքին հատկանիշները՝ կատարյալ, բարետես, հզոր, «սաստիկ ժիր», «եռանդուն», առույգ, հուժկու և հաղթական…
«Հակառակ քրիստոնեական ճգնավորական ոգուն, որով մարմինը ոչինչ էր համարվում, մեր առասպելների և Վիպասանքի մեջ, նույնիսկ հին քրիստոնյա Պատմագրի բերած բովանդակությամբ, տեսնում ենք, որ ամենից առաջ առանձին ուշադրություն է դարձրած դիցազների ֆիզիկական առաքինություններին, նրանց մարմնին և անգամ զարդարանքներին։ Հերոսներն ընդհանրապես օժտված են արտաքին գեղեցկությամբ և ուժով, հաջողակ և արագ շարժումներով։ Տիգրանն իր մարմնով մի «սքանչելի դիւցազն» է, «խարտեաշ և աղեբեկ ծայրիւ հերաց. երեսօք․ գունեան և մեղուակն, անձնեայ և թիկնաւէտ, առոգաբարձ և գեղեցկոտն, քաջահասակ, ամենևին բոլոր անդամովք համեմատ և ի գեղեցկութիւն աւարտեալ հասակի, առոյգ, ամենայնիւ ըստ իրեարս պատշաճեալ և ուժով ոչ զոք անելով իւր զոյգ»։ Մի խոսքով, նա «հասակաւ և բնութեամբ» կատարյալ դիցազն է, որ «նիզակաւ օրինակ իմն որպէս զջուր հերձեալ զերկաթի ամուր հանդերձն»։
…«Տիգրանին շրջապատողներն ևս գեղեցիկ են, և արք ու կանայք պճնված իրենց պատվական գույնզգույն զգեստներով, արծաթի, ոսկի զարդարանքներով ու պատվական ակներով, «որովք տգեղագոյնքն իբրև զգեղաւորս երևէին սքանչելիք, և գեղաւորքն․․․ առհասարակ դիւցազնացեալք»:
(Դա իսկապես պատմական Մեծն Տիգրանի իրեն և իր պալատականների նկարագիրն է, որի հիշողությունը մնացել է վեպի մեջ: «Արքունիքն՝ ունայն շքով և պերճութեամբ արկանէր ահ ժողովրդեան, որ տղայն էր: Թագաւորն մեծապատիւ մեծարեալ,- մինչև կոչիլ աստուած, ոչ երբէք երևէր ի հրապարակի, եթէ ոչ մեծաշուք սպասու, զգեցեալ պատմուճան նկարէն, գաւազան, ի սպիտակէ և ի կարմրոյ, և վերարկու ի ծիրանւոյ խորշխորշան. գլուխն պսակեալ բարձր աստեղազարդ խուրիւ» (Դիոն Կասիոս, ԼԶ.52): Փարթամացած իշխաններն ևս անշուշտ հետևում էին իրենց թագավորի օրինակին):
«Մարմնի այս արժեքը երևան է գալիս ավելի կամ պակաս չափով նաև ուրիշ հերոսների վրա։ Երվանդն է «սրտեայ և անդամովք յաղթ». նրա մայրն ևս «անձամբ հարստի և խոշորագեղ» է։ Սմբատն «այր քաջ» է, «ունէր հասակ անդամոց՝ համեմատ քաջութեանն․․. գեղեցկութեան ալեօք վայելչացեալ․․. ի վերայ շոյտ անձին և մարմնոյ՝ զգոյշ յամենայնի, և տուչութին յաջողուածոց ունէր ի մարտս առաւել քան զամենայն ոք»։
Եթե առասպելներին դիմենք, այստեղ էլ Հայկը ներկայանում է որպես մի հաղթանդամ մարմնով վիթխարի հսկա, բայց ոչ անհեդեդ, ինչպես ուրիշները, այլ՝ «գեղապատշաճ և անձնեայ, քաջագանգուր, խայտակն և հաստաբազուկ, կորովաձիգ և հաստաղեղն և արագաշարժ մեծ դիւցազն» («մեծդ ի դիւցազանց»): Նրա մարդիկն ևս «կորովիք էին յաղեղն և ի սուսեր»:
Արան գեղեցիկ է, այնպես որ այս մակդիրն անբաժան է նրա անունից, բայց միանգամայն քաջամարտիկ է նա: Անգեղյա Տուրքը սրտյա է, վիթխարի հասակով և ուժով, պողպատի նման պինդ մարմնով»…
…«Առնական ուժի և գեղեցկության նույն գաղափարն ենք գտնում նաև խարտյաշ պատանյակ Քաջն Վահագնի մեջ իր հրեղեն մազերով և արեգակնափայլ աչքերով: Հերոսները մարմնի գեղեցկության և ուժի հետ ունեն նաև ոգու ուժ ու գեղեցկություն: Նրանք արի ու քաջ են, հաղթող, իմաստուն, զգաստ ու պերճախոս, թագավորները՝ նաև արդարադատ ու շինարար:
Արիություն ու քաջություն, իմաստնություն ու զգաստություն և պերճախոսություն, թագավորի համար՝ նաև արդարադատություն,- ահա՛ առաքինության այնպիսի մի ըմբռնում, որ շատ մոտենում է հին հունական վիպական ըմբռնումին»:
…«Ագաթանգեղոսի մեջ Վահագն դիցի մակդիրն է՝ քաջն, «Քաջն Վահագն», որից քաջություն էին հայցում: Արությունն է ամենամեծ դիցի, դիցերի հայր և երկնքի ու երկրի ստեղծող Արամազդի հատկանիշը. «արի» մակդիրն էլ նրա անվան կից է՝ «Արին Արամազդ»: Նրա արությունն իր գործունեության նպատակ ունի հասարակաց բարօրությունը, երկրի շինությունը: Արի Արամազդն իր արությամբ «լիություն ու պարարտություն» է շնորհում աշխարհին: Այսպես և վեպի մեջ երգվել է, թե Տիգրանն իր արությամբ հարստացրել է երկիրը. «Արանց կացեալ գլուխ և արութիւն ցուցեալ՝ զազգս մեր բարձրացոյց»…
…«Արության ու քաջության հետ հավասար շեշտվում է և զգաստությունն ու խոհեմությունը»…
…«Սիրելի Անահիտ դիցուհին, ինչպես 5-րդ դարի քրիստոնյա մատենագրից իմանում ենք, համարվել է «Մայր ամենայն զգաստութեանց, Բարերար ամենայն մարդկային բնութեան», «որով կեայ և զկենդանութիւն կրէ երկիրս Հայոց», «որ է փառք ազգիս մերոյ և կեցուցիչ»:
Նրանից խնամակալություն են խնդրել աշխարհի համար»… (Մեջբերումները՝ Մ. Աբեղյան, Երկեր, հատոր Գ, Երևան, 1968 թ., էջ 78-81):
…«Ալին ու Վալին դուրս քաշեցին ատրճանակները և ուզում էին կրակել, երբ Չատոն զգուշացրեց նրանց՝ ասելով. — Ձեռք չտա՛ք, սրանք Սասունցինե՛ր են, որ կատաղեցին՝ կտան ձեր գլուխը արյունլվա կանեն: Բավական է, որ մի կրակոց լսվի և ամբողջ գավառակը ոտքի վրա է: Սրանց երկու գյուղը տարիներ առաջ յոթ գդալի համար ջարդուփշուր արեցին խաբկանցի քրդական ցեղին»,- հիշեցնում էր Խաչիկ Դաշտենցը՝ Տարոն Աշխարհի, Սասնա լեռների, իր աննկուն ազգակիցների կարոտով հյուսված «Խոդեդան» վեպում:
Պատվախնդիր ու քաջասիրտ Հայ լեռնցու և շինականի փառաբանմանը նվիրված «Ռանչպարների կանչ»-ում նույն հեղինակը՝ Դաշտենցը գրում է.
«Սպիներ կան Ալիզոնանցի Մուքոյի և Մշեցի Տիգրանի թիկունքին: Իսկ ո՞վ է հաշվել Սպաղանաց Գալեի, Փեթարա — Մանուկի և Փեթարա Ախոյի վերքերը: Օ՜, եթե բաց անեք քեռի Մակարի թիկունքը… Այնտեղ կան նոր սպիներ և կան հին սպիներ, որ մնացել են դեռևս հռչակավոր «Յոթ Գդալի» ժամանակներից»…
…«Մենք արագ քայլերով անցանք Հավատորիկի սարերը և թրջվեցինք Քոփ գյուղի վրա:
Ահա Դուքանե Զեֆրան՝ Շենիքի գլուխը, — ասաց Սպաղանաց Մակարը, ձեռքը ուղղելով դեպի Շենիկցիների հեռավոր ամառանոցը՝ Կուրտիք լեռան լանջին: — էնտեղ եղավ «Յոթ Գդալի կռիվը», — շարունակեց ծերունին: 1882 թվականի ամռանը Շենիկցիների ամառանոցից փախցրած յոթ գդալի պատճառով շաբաթներ տևող մեծ կռիվ է ծագում խոշկանցի զինված քրդերի և Հայերի միջև: Շենիքցիներին հաջողվում է իրենց լեռներից վռնդել խոշկանցի աղաներին և վերադարձնել բռնագրաված գդալները: Քեռի Մակարն ասաց, որ ինքը մասնակցել է Շենիկցիների այդ ճակատամարտին և իր թիկունքին երկու հին սպի ունի այդ տարիներից մնացած: — Էն օրվանից չախմախլին իմ ձեռքից չի իջել, — ավելացրեց ծերունին» (Խ. Դաշտենց, «Ռանչպարների կանչը»):
«Շէնիկցիք սովորութիւն ունէին ամառը բարձրանալ Կուրթըգ լեռը՝ իրենց հաւ ու ճիւով, իրենց ոչխարով ու տաւարով, կին ու երախայով: Կիներն ու երախաները կ՝ապրէին մեծ վրաններու տակ, լեռներու կատարները, մինչ իրենց տղամարղիկ, մեծ մասով, կը մնային գիւղը զրաղուելու համար իրենց դաշտային աշխատանքով: Միայն հովիւներն ու դաշտային աշխատանքի անընդունակները կ՝անցկացնէին լեռները՝ օգնելով կիներուն: Շէնիկցիներու սահմանակից լեռները կը բարձրանային նաեւ հեռու Միջագետքէն եկած քրտեր եւ տեղացի ու Տիարպէքիրցի աշիրէթներ:
Այդ աշիրէթներէն Խալկանցիք, մօտ 35 զինուած քրտեր, կուգան Շէնիկցիներու զօզան (ամառանոց), եւ ըստ սովորութեան կը հիւրասիրուին Շէնիկցի կիներու կողմէ՝ կաթ ու մածունով, սէր ու պանիրով ու թանապուրով: Քրտերը՝ ուտել կշտանալէ ետք, կը մտածեն վիրաւորել Շէնիկցի Հայերը եւ վերցնելով եօթը դգալ, կը պահեն իրենց քոլօզի փուշիի ծալքերուն մէջ, որ կը նշանակէ արհամարհել Շէնիկցին: Տանուտէր Մօսէի մայրիկը, նկատելով այդ, կ՝ապտակէ դգալները վերցնող քիւրտը եւ ետ կը պահանջէ զանոնք: Քրտերը կը սկսին ծաղրել եւ արհամարհանքով կը մերժեն կատարել հիւրասէր տիկնոջ պահանջը, նոյնիսկ հարուած մը կը հասցնեն անոր: Ասոր վրայ հաւար կ՝իյնայ Շէնիկցոց ամբողջ վրանները: Եւ ահա, կին ու երախայ, ծեր ու հովիւ՝ քար ու փէտով, իսկ տղամարդիկ՝ իրենց չախմախլու հրացաններով, վրայ կը փրթին ազատելու եօթը դգալները:
Քրտերը կը նկատեն, որ շատ տղամարդ չկայ, ներկայ են միայն քանի մը հովիւներ եւ պատահաբար վրայ հասած երիտասարդներ. ուստի կը յամառին ետ տալ դգալները: Կը սկսուի կատաղի կռիւ մը, որու ընթացքին կը սպանուին 4 քիւրտեր եւ 1 Հայ: Բայց դէպքը ասով չի վերջանար: Հաւարը կը հասնի մինչեւ Շէնիկ գիւղը, եւ զինուած տղամարդիկ օգնութեան կը փութան, կը բռնեն ամրացած քրտերու թիկունքը եւ կը ստիպեն վերադարձնել եօթը դգալները՝ բնաջնջումէ ազատուելու համար:
Սակայն ասով կռիւը դարձեալ չի վերջանար: Հաւարը կը հասնի նաեւ քրտերու մօտակայ զօզան, եւ ահա՛ անոնք եւս մեծ խումբերով կուգան օգնել իւրայիններուն: Կռիւը կը տաքնայ եւ կը շարունակուի մինչեւ ուշ գիշեր: Լուսաբացին կոխը կը վերսկսուի եւ աւելի՛ մեծ ծաւալ կը ստանայ: Շէնիկցոց օգնութեան կուգան Սասունի միւս գիւղերը, իսկ քրտերուն՝ անոնց միւս աշիրէթները: Կռիւը տեղի կ’ունենայ փոփոխակի յաջողութիւններով եւ կը տեւէ շաբաթներ: Վերջ ի վերջոյ Հայերը կը յաջողին լեռներէն քշել քիւրտ քոչւորները եւ անոնց ոչխարներն ու մալը լեցնել հովիտներու մէջ: Քրտերը կը ստիպուին հաշտութիւն խնդրել, որ եւ տեղի կ՝ունենայ քահանաներու, իշխաններու, շէյխերու եւ թoռուններու երաշխաւորութեամբ: Քրտերը կը բաւարարեն վիրաւորուած եւ սպանուած Հայերու ընտանիքները ոչխարով եւ արջառով:
Մինչեւ հիմա ալ Սասունցին դեռ պարծանքով կ՝երգէ եօթը դգալի կռիւը, ողբը ընելով ինկած հերոսներուն եւ գովքը ընելով քաջերուն»…(Մեջբերումը՝ «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», «Հայրենիք» ամսագիր, Ա տարի, թիւ 5, մարտ, 1923 թ., Պոսթըն):
«… ԱՆՏԱՇ ԵՒ ԱՆԳՆԱՀԱՏԵԼԻ ԱԴԱՄԱՆԴՆԵՐ՝ ԵՐԿՐԷՆ, ԺՈՂՈՎՐԴԷՆ ՊՈԿՈՒԱԾ»…
Անցյալի իրադարձությունների, շրջադարձային ժամանակաշրջանների պատմության հնարավորինս ճշգրիտ լուսաբանման համար արժեքավոր սկզբնաղբյուրներ են ժամանակակիցների, ականատեսների վկայությունները, վավերագրությունները, քաղաքական գործիչների հուշագրությունները: Հիշյալ առումով առանձնահատուկ կարևորություն ունի 20-րդ դարի սկզբին հարուստ գործունեություն ծավալած ազգանվեր Հայորդիներից մեկի՝ Ռուբեն Տեր-Մինասյանի թողած գրավոր ժառանգությունը՝ խորաթափանց վերլուծություններով…
1882-ին Ախալքալաքում ծնված Մինաս Տեր-Մինասյանը հետագայում իր գործընկերներից ոմանց նման Րաֆֆու գրական տարբեր հերոսներից ընտրած ծածկանվամբ էր հանդես գալիս: Հայ ազատագրական շարժման ականավոր դեմքերից էր նա, Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Սասունի, Կարսի, Վանի ու բազմաթիվ այլ շրջանների Հայոց ինքնապաշտպանության կազմակերպիչներից մեկը՝ Ռուբեն Տեր-Մինասյանը, 1920 թվականի մայիսից մինչև նոյեմբեր՝ Հայաստանի Հանրապետության ռազմական նախարարը:
Ռուբէն Տէր-Մինասեան (1882-1951)
Հարազատ ազգի պայքարի մարտերում թրծված մարտիկը քաղաքական պայմանների թելադրանքով կյանքի վերջին տասնամյակներն ապրեց Հայրենիքից հեռու (ինչպես Անդրանիկը, Ավետիս Ահարոնյանը, Պողոս Նուբարը՝ Ռուբենն էլ հուղարկավորվեց Փարիզի Պեր — Լաշեզ գերեզմանատանը):
Ռուբեն Տեր-Մինասյանն իր զավակների հետ՝ 1928-ին՝ Փարիզում (լուսանկարը՝ «Ապառաժ» կայքից)
Հմուտ քաղաքագետ և ռազմավարական գործի գիտակ Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հուշագրությունը, որն, ավաղ, ընդհատվեց նրա մահով, մասամբ ամփոփված է «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները» վերնագրված յոթ հատորներում: Կարևորագույն այս աշխատությունն առայժմ քչերին է հայտնի:
«Յիշածս ու չյիշածս անունները կը ներկայացնեն այն սերունդը, որ իր զոհաբերութեամբ, իր յեղափոխական խառնուածքով, իր բարոյական ըմբռնումներով մէ՛կ անգամ միայն ծնաւ մեր կեանքին մէջ եւ երկրորդ անգամ այլեւս աշխարհ չտեսաւ: Անոնցմէ ոմանք միայն յիշեցի, … բայց ուրիշ ատեն, երբ կարելի լինի, պէտք է տալ անոնց բոլորի նկարագիրը, որովհետեւ անոնցմէ ոմանք Հայոց կեանքի մէջ վճռական դեր կատարեցին: Ես շատ սերունդներ տեսայ տարբեր վայրերու մէջ, բայց այդ սերունդին համն ու հոտը տարբեր էր, ինչպէս Արտամետի խնձորինը, թէկուզ մէջը որդ ինկած լինի»,- գրել է Ռուբէնը («Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», Ա հատոր, 1952 թ.):
Հիշյալ գրքի առաջաբանի հակիրճ, ամփոփ տողերից հառնում են այն ահռելի ճիգերը, որոնց պտուղն է վերոնշյալ արժեքավոր աշխատությունը: Փոքր-ինչ պատկերացում կազմելու համար՝ ահավասիկ որոշ հատվածներ (հաջորդիվ մի արժանահիշատակ դրվագի հիշեցումից առաջ)…
«Անմիջականօրէն դերակատարներէն լսածը եւ կամ աչքով տեսածը անիրական եւ սուտ չի կրնայ լինել, բայց լրիւ ճշմարիտ ալ չի կրնայ համարուիլ. զուռնային ձայնը հարսնեւորին՝ հաճոյք, իսկ նուրբ ականջներուն սոսկում կը պատճառէ: Իրականութիւնը ըմբռնելու համար հեղինակներ կարդալը շփոթութեան մատնուելու համազօր է. հոն առանցքը ինքն է, աշխարհը՝ մոլորակ. ճակատի պապակած հերոսը դիտմամբ մոռցուած է, իսկ անոր ջրկիրը՝ հերոս ներկայացուած: Այդ կը թելադրուի իւր անձի, կամ կուսակցութեան, կամ դասի շահերէն: Կարդալ օրէնքնե՞րը ստուգման համար: Այդ ալ շինուած է անօրէն գործերը օրինականացնելու համար: Կարդալ վաւերական փաստաթղթե՞րը, բայց դրանք շինուած են բուն եղելութիւնները քօղարյելու համար: Կարդալ օրական թղթակցութիւննե՞րը մամուլի մէջ. բայց անոնք գրուած են յատուկ նպատակով. նախ՝ վարձատրութիւն ստանալու, յետոյ՝ բաւարարելու վարձատրողին եւ խուժանին բնազդները»…
«…1905 -էն սկսած՝ սովորութիւն ըրի իմ գործունէութեան շրջանի մէջ տեսածս կամ լսածս նշանակալից դէպքերու նկարագրութիւնը գրի առնել, հնութեանց, աւանդութեանց կամ երգերու մասին նօթագրութիւն ընել եւ պահել կարեւոր նամակները եւ յիշատակագրութիւնները: Այս թղթերի պատառիկները եւ կամ տետրակները կրնային իսկական ու անսխալ փաստաթղթեր դառնալ անցածի ու դարձածի նկարը տալու համար: Դժբախտաբար, այդ վաւերագրերէն էականներու հետքը չկայ այժմս:
Ցոյց տամ, թէ ի՛նչ տեսակի բախտի արժանացան անոնք: Վարագայ լերան ծովահայեաց կողմը՝ Շուշանց գիւղի մօտ գտնուող վանքի մէջ (որի ճիշտ անունը մոռցած եմ), կան սեպագիր արձանագրութիւններ: Վանքի ձախ պատի հիմքի քարերու բեւեռագրերը մարդ չէ տեսած: Պատճէնը հանեցի եւ, որովհետեւ ինքս բան մը չէի հասկնար Ուրարտուէն մնացած այդ արձանագրութիւններէն, ճամբեցի Պարսկաստանի վրայով Մոսկուա՝ իմ ուսուցչապետերէն Գրիգոր Խալաթեանին եւ Մըսըրեանին հարցնելու համար: Անոնց ձեռքը հասա՞ն, թէ՞ ոչ այդ պատճէնները, ես լուր չունիմ, բայց վստահ եմ, որ մատնանշած վայրին մէջ, իսկականները մնացած պիտի լինին: Ճամբած եմ 1905 -ին:
Ռուբենն իր զինակիցների հետ
1905 -1906 թուականներուն, Կառկառի Խնձորուտ գիւղին մէջ հիւսինի պատճառով հարկադրուեցայ բանտարկուիլ եւ աշխարհէն կտրուիլ: Նկատեցի, որ շրջապատուած եմ անձերով, որոնք հայերէն եւ քիւրտերէն երգերու, դիւցազնավէպերու, աւանդութիւններու, հէքեաթներու եւ, առհասարակ, անգիր գրականութեան անգնահատելի աղբիւրներ են: Այդ մարդիկ էին՝ Բերկրիի Խուդօն, Սպարկերտի Սամօն, Ողմի Խաչօն, Լաթօն եւ ուրիշները: Անկարող էի անոնց եղանակները ձայնագրել, ոչ ալ պարերը սովորիլ եւ նկարագրել, բայց կրնայի գրի առնել անոնց գաւառաբարբառ երգերը, աւանդութիւնները, հէքեաթները, որոնց հնութիւնը կուգար անծանօթ ժամանակներէն, գուցէ Ուրարտուէն եւ Հայոց ծագումէն»…
…«21 տետրակ եղան այդ գրութիւնները, տետրակը՝ 100 էջէն: Կը գիտակցէի, որ այդ անմահ երգերի հաւաքումով ես ալ անմահներին կը խառնուիմ: Այս տետրակները Վանի մէջ բռնուեցան իշխանութեան կողմից, բայց 1908 -ին ազատուեցան՝ շնորհիւ կոմիսար Մէհմէտին, եւ ես հետս տարի Էրզրում, եւ անոնք հոն ձգեցի: 1912 -ին, երբ Էրզրում վերադարձայ, իմացայ, որ Բժ. Զավրիեւ, մէկ թէ երկու տարի առաջ 8 տետրակ ճամբած է Պետերբուրգ (թէ՞ Մոսկուա): Ատոնք տեղ հասած պիտի լինին, բայց որու՞ ձեռք ինկան, այդ չեմ գիտեր: Կ’ենթադրեմ, Ն. Մառի, Մսրեանի, Լազարեան ճեմարանի ուսուցիչներու եւ այն գիտնականներու, որոնց մօտիկ էր Զաւրիեւը: Երկու հատորը թողուցի Պրօֆեսոր Աստուածատուր Խաչատրեանի մօտ, որ ուսումնասիրէ իբր քրտագէտ եւ պատմագէտ, մնացած հատորները իմ հետ տարի Մուշ, որպէսզի արտագրեմ եւ ուղարկեմ արտասահման՝ Վենետիկ կամ Վիեննա: Չկրցի նպատակս իրագործել՝ դէպքերի բերումով: 1914-ին, զգալով սպառնացող վտանգները, անոնց վրայ աւելացրի իմ նօթագրութիւնները դէպքերու եւ դէմքերու մասին եւ ուրիշ վաւերագրեր, ծրարեցի բոլորը մոմպատ կտաւի մէջ, դրի մի նաւթի թիթեղի մէջ եւ պահեցի իմ բնակած վայրի մէջ (ուր եւ եղած էր Բժ. Զաւրիեւի կլինիքը), Ջոջոյի Գասպարի տանը տակը, գետի ափին, այն կամուրջի կողքին, որ Սբ. Մարինէ թաղը կը միացնէ Կողու թաղին:
1914-15 թվականներուն, երբ վայրի գազանի նման լեռներն էինք ընկած, թիկնապահիս՝ Ղուկասի պայուսակը կը լեցուին վաւերագրերով: Թուղթ չունէինք ծխախոտ, խաւրծիլի գափ փաթաթելու համար: Իսկ ծխելն՝ հոգեվարք ապրողին համար գերագոյն հանգիստն է: Ատոր համար ալ այդ վաւերագրերը բաժանեցի ծխողներուն, որպէսզի փաթաթեն աղաչանքի, հրամանի այդ կտակները եւ երկինք բարձրացնեն: Եւ հաստատ գիտեմ, որ այդ վաւերագրեր այլեւս չկան, անոնք աղօթք են դարձած: 1916 -ին՝ մերկացած էի բոլոր վաւերագրերէ եւ հաւաքած նիւթերէ: Կը ցավէի անոնց կորուստին, բայց չխրատուելով, ակամայ նորէն կը հաւաքուէին նիւթեր նոր կեանքէն Կովկասի մէջ: Ատոնց վրայ կ’աւելնային նօթագրութիւնները՝ Թուրքիայի մէջ կորսնցուցածս դէպքերու, դէմքերու, վաւերագրերու, հում նիւթերու մասին… Ատոնց վրայ կ’աւելանային Արամի մօտ հաւաքուած թղթերը, զորս ինձ յանձնած էր՝ ինչ անելիքը որոշելու համար:
Անդրանիկ անունով Խնուսցի երիտասարդի մը յանձնեցի դասաւորելը, արտագրելը այդ կարեւոր պատմական վաւերագրերու: Արամի մահը պատճառ եղաւ, որ մտածեմ թղթերու ապահովութեան մասին: Մի ծրար անոնցմէ ճամբեցի արտասահման, որոնց մէջն էր Մատթէոսի եւ Արամի յուշերը, որոնք տպուեցան «Հայրենիք» ամսագրին մէջ: Կը ցաւիմ, որ իմ նօթագրութիւններս չճամբեցի, զորս աւելի թարմ յիշողութեամբ ամփոփած էի, ինչպէս նաեւ այն հինգ վերստանոց քարտէզը, ուր պայմանական նշաններով նշանակուած են պատերազմները… Ասոնք մնացին Երեւանի իմ բնակարանին մէջ, երբ ես հեռացայ Զանգեզուր: Պէտք է ենթադրել, որ կամ փչացուած են, կամ՝ գրաւուած բոլշեւիկներու կողմէ:
Ռուբենի հուշերը՝ ֆրանսերենով
Այս բացատրութիւնները տալով՝ երկու նպատակ կը հետապնդեմ: Առաջինը, որ ցոյց տուած հետքով կարելի լինի այդ ձեռագիրները որոնել եւ գտնել: Անոնց մէջ կան անտաշ եւ անգնահատելի ադամանդներ՝ Երկրէն, ժողովրդէն պոկուած»…
…«Երկրորդ նպատակս է՝ ցոյց տալ, որ այժմս, երբ կան լուսանկարչական մեքենաներ, սինէմայի, ձայնապնակի եւ այլ ու այլ գործիքներ, եթէ լինին հաղորդակցական դիւրութիւններ, եթէ գիտակցուի արժէքը ժայռերու վրայ խաղուած նկարներու եւ ձեւերու, բլուրներու մէջէն ցցուած տարօրինակ քարերու, աւերակներու մնացորդներու, ուր մեր պապերու միտքը, խօսքը եւ կեանքն է դրոշմուած, եթէ չարհամարհուին անոնց թոռներու պատմած ու երգած, շարժումներով արտայայտուած եւ անճոռնի կարծուած արտայայտութիւնները, ապա այդ բոլորը կրնան դառնալ վաւերագրեր հինաւուրց մեր պատմութեան եւ անցած ու գնացած մեր ճաշակի եւ ստեղծագործութեան, նպատակի, որ գործիքներով կարելի է անխարդախօրէն արձանագրել»…
Տարոն Աշխարհը՝ Հայոց Դիցերին փառաբանող իր տաճարներով, հնագույն ժամանակներից ի վեր Հայ մարդու նվիրական կարևորագույն վայրերից էր և այդպիսին էլ մնաց նաև քրիստոնեության տարածումից հետո: 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին անգամ՝ ջարդերի, կոտորածների դժնդակ տարիներին, տարբեր շրջաններից դեպի Տարոն ձգվող ուխտագնացությունները չէին դադարում… Իրենց կյանքը վտանգելով Տարոնի սրբավայրերն եկող Հայորդիք Նախնիների ավանդույթներն էին շարունակում ու սերունդներին փոխանցում Ազգային ոգին:
«…Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետը ուխտաւորին մուրազին հասցնող, շնորհք պարգեւող այն երեք սրբավայրերից է, որ Հայ մարդը մի՛շտ է ցանկացել տեսնել, մի՛շտ է իր կեանքի մեծ ուխտագնացութեան նպատակը դարձրել: Կայ Հայ մարդու ուխտագնացութեան մէջ Հայրենիքի ջերմ սիրոյ տարրը, իր պապերի սրբազան նշխարները ամուր պահելու փափաքը: Ուխտուածներով հարուստ լինելով է, որ Հայը անդունդների եզրերին դրուած իր գոյութիւնը կարողացել է պահել: Ուխտագնացութեան ուղի՛ն է եղել նրա դառնութեան ժամի սփոփանքը: Եւ մի՞թէ ուխտուածներով չէ, որ գոյութիւն են պահում գաղափարները, — ա՛յն գաղափարները, առանց որոնց ո՛չ անհատը, ո՛չ ալ ազգը կարող է ապրել»,- գրել է Գյուտ աբեղա Տեր-Ղազարյանը՝ անդրադառնալով Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Հայ գաղթականներին օժանդակելու նպատակով ստեղծված «Էջմիածնի եղբայրական օգնության կոմիտեի» կողմից իրենց խմբին տրված հանձնարարությանը:
Թշնամու բարբարոս ձեռքով Հայոց պատմության ու մշակույթի հետքը կրող սրբազան վայրերի, հռչակավոր ուխտատեղիների ավերը՝ «անմռունչ կոթողների վրա թափած վրեժի թույնը», նրա աչքին նսեմացնում են նույնիսկ «չինգիզխան-լենկթեմուրյան ավերածությունները»:
Տարոնի վանքերում պահվող մշակութային գանձերը փրկելու և Էջմիածին տեղափոխելու նպատակով 1916 թվականի ապրիլին Տարոնի սրբավայրերում շրջելուց հետո իր խոհերը, տպավորությունները հրապարակվել են 1923 թվականի մարտին Բոստոնում լույս տեսած «Հայրենիք» ամսագրում (թիվ 5), «Pessimist» ծածկանվամբ: «Տարօնի սրբավայրերը» վերնագրված հիշյալ հոդվածից որոշ հատվածներ՝ ստորև:
«Էջմիածնի Եղբայրական Օգնութեան յանձնարարութեամբ մի խումբ ուղարկուեց Տարօն՝ յատկապէս Ս. Կարապետ հայրենի սրբավայրերի նշխար-բեկորները բերելու Մայր Աթոռ:
Ե՞րբ է տեսնուած, որ ուխտագնացութեան ուղին հեշտութեամբ կատարուի, ու մեր խումբն էլ անցաւ ամսաչափ ճանապարհ՝ ցրտի, անձրեւի, երկիւղի, սարսուռի անբաժան ընկերակցութեամբ մինչեւ Տարօն»:
«Աշխարհից կտրուած ու աշխարհին մօտիկ, աշխարհայինը մոռացած ու աշխարհայինը յաղթահարելու ելած այդ մենաստանները Հայ ժողովրդի այն ճրագներն են այս ու այն լերան լանջին, ծերպի վրայ, ձորի միջին վառուած, որոնք անվերջ խաւարի դէմ պայքարելու յուսոյ անհրաժեշտ աղբիւրներն են եղել: Այդ ճրագ-մենաստաններում է Հայ մարդը իր գրիչն առել՝ լաւը երկնել, վատին դիմադրել»:
«…Մօտեցէ՛ք լռութեան զարմանալի լեզուն ըմբոնելու կարողութեամբ այդ մենաստաններին, եւ կը լսէք, որ նրանց սառը քարերը ձեզ Հայի մասին շատ բան կը պատմեն եւ ամենից առաջ, թէ իրենք ունին պահած այն կայծը, որ խաւարի թագաւորութեան ժամանակ միշտ փայլել է, որ համատարած սառնամանիքի ժամին այդ տեղերում է պահպանուել ապագայի յոյսի տաքութիւնը:
Այդ որոնում-ոգորումներով ճամբայ ընկայ ուխտատեղիները տեսնելու, մեր մեծ ճգնաժամին հսկայ պապերից աւանդ մնացած մեծ յուշարձանների հետ խօսելու, նրանց պատգամ-խօսքը լսելու»:
«Ուխտաւո՛ր, գնա՛նք այժմ Տարօն: Գողտրիկ դաշտն է փռուած առաջներս, Մշոյ Հայաշատ, հացաշատ դաշտը: Եփրատ-Արածանին հոսում է դաշտի միջով, Մեղրագետն էլ գալիս — խառնւում է ու միասին առաջ են գնում: Դաշտի չորս կողմը բարձունքներ ու լեռնաշղթաներ են ձգուած. պահապան կանգնել Հայ մտքի երկրորդ մեծ օրրանին ու անթարթ աչքով իրենց վրայ կառուցուած սրբութիւններն են պահում-պահպանում: Այդ գագաթների վրայ են մեր Նախնիքը իրենց Դէտարան-դիտարան վանքերը հիմնել: Այդ բարձունքներից են դիտել հեռւում երեւացող թշնամուն ու պատսպարել փախստականին: Միւս կողմից այդտեղ՝ աշխարհից հեռու, աղմուկից ազատ երկնել են Հայ մտքի ու զգացմունքի գեղեցիկ արտադրութիւնները, դարբնել են Հայի զարգացման հիմքերը:
Ու, երբ մութն է պատել Հայի դաշտին, այդ լեռների փարոս ամրութիւնների մէջ են վառուել ապագայի լոյսերը: Համատարած խաւարում, լերանց գագաթներին թառած մենաստաններում են վառուել ձիթէ ճրագները ու պլպլացել Հայի արցունքները: Պատկերացրէ՛ք մի գողտրիկ դաշտ, չորս կողմը լեռներ, դաշտի միջով հոսող գետ, մութ ու խաւար. լեռների լանջերին իրարից հեռու երեւում են աղօտ ճրագներ. դրանք են Տարօնի սրբավայրերը՝ վանքերը: Գնա՛նք Մշոյ Սուլթան Ս. Կարապետ վանքը, Իննակնեան լերանց լանջերին տեղ գտած այդ մենաստանը: Ձորը մտանք ու ելնում ենք անտառի միջով. բարձրանում ենք վեր… մեր ետեւը թողինք ներքին փական (վանքի ներքին ագարակը)»:
…«Հանդիպեցանք վանքի վերին փակային (ագարակին): Պարսպապատ . մեծ փայտաշէն դուռ. աշտարակ. ու մէջը դատարկ, ամայի: Արդէն սովորել ենք ամայի գիւղ, տուն, վանք տեսնելուն, չենք ազդւում. անցնում ենք՝ զարմանալով, որ տաճիկը այդ քարերի վրայ էլ չի փորձել իր քանդիչ ուժը: Ահա հեռուից մի գմբէթ երեւաց: Ս. Կարապետն է: Մօտենում ենք վանքին, ու թմբերի թիւն է աւելանում:
Ակամայից յիշում ես, որ հեթանոս Հայի տաճարներում վառուած կրակի, զոհած կենդանիների թմբերն են այդ: Անցել է 1600 տարի եւ հեթանոս տարրը դեռ չի՛ ընկճուել, չի՛ անհետացել: Ս. Կարապետը Մարդու Որդին մկրտեց, բայց Հայ երկրում նրա մկրտութիւնը շատ թո՛յլ եղաւ: Զարմանալիօրէն վանքի շրջապատը իր թմբերով, փոքրիկ բարձրութիւններով, հողի շերտերով առաջին իսկ հայեացքից պարզ ցոյց է տալիս, որ այդ թմբերի տակ հեթանոսական տաճարների, սրբավայրերի շատ հետքեր կան, որ Փրկչի խաչը դեռ անզօ՛ր է եղել Արեւի պաշտամունքը թուլացնելու, դեռ չէ՛ վերջացել Ս. Գրիգորի ու Դիմետր, Գիսանէ, Արձան քրմերի մէջ տեղի ունեցած՝ քրիստոնէութեան ու հեթանոսութեան մեծ պայքարը:
Միայն երկրի վերին խաւն է քրիստոնէից ոտքի կոխան. տակի շերտը դեռ հեթանոս Հայի հետքերն են կրում: Ու Ս. Կարապետը միշտ կը մնայ ամու՛լ Հայ մտքի վերածնութեան, զարգացման համար. նա եղաւ մուրադատու Հայ գիւղացուն, բայց ո՛չ լուսատու Հայի մտքին. նա եղաւ զոհերի, նուէրների շտեմարան, բայց ո՛չ մտքի ու խոկումների ծնարան, դարբնարան:
Այդքա՜ն մեծ հռչակ ունեցող սրբավայրը մտանք սառն ու անտարբեր. նա մեզ ընդունեց ու ճամբու դրեց առանց տաք խօսքի: Մեծ է նրա շէնքը՝ հսկայական են նրա կալուածները, հողերը, անտառները. գերմանական մի երկու դքսութեան չափ տարածութիւն ունի նա: Մեծ կալուածատիրոջ վայել բազմապիսի շէնքերով շրջապատուած վանքը շէնքերի մէջ անհետանում, կորչում է կարծես: Դպրոցական շէնքը, ուխտաւորների, միաբանների, վանահօր սենեակները, երկյարկ շտեմարանը, անասնոց բակը, գոմը եւ ախոռները այնքա՜ն են խճողում վանքի շէնքի պատկերը, որ մարդ կարծում է, թէ մի հարուստ նախարարի մօտ է եկել հիւր եւ ոչ թէ մենաստան:
Դա ազնուականի՝ Հայ նախարարի՛ ապարանքի մի պատկեր է եւ ո՛չ Հայ ճգնաւորի, Հայ վանականի՛ անշուք խցերի մի սրբավայր: Վերյիշում ես անցեալը, համեմատում ես միւս վանքերի հետ ու տեսնում, որ Ս. Կարապետը կուլտուրական շատ քիչ բան է տուել մեր կեանքում. որ այդքան ապահով, այդքան մեծ ուխտատեղի, այդքան շատ կապուած ժողովրդի հետ սրբավայրը չի նպաստել մի սովորական վանքի չափ Հայ մտքի ճոխացմանը»:
«…Նիւթի պաշտամունքից յաւէտ ստրուկ, ստամոքսի գերի տաճիկը ինչո՞ւ պիտի անուշադիր թողնէր Ռուսահայաստանից անգամ արծաթ, ու ոսկի, դիպակ, թաւիշ նուէրներով հարստացած այս վանքը: Իսկ որ վերջին ժամանակները այդտեղ են ապաստան գտել նաեւ տաճիկ խարխլած պետութեան հակառակորդ Հայ երիտասարդները՝ առաւել եւս հոգեվարքին հասած տաճիկը պէտք է խուզարկէր, պրպտէր այդ հարուստ կալուածք-վանքը:
Եւ նա, որ քանդելու գործում դարերի վարժութիւնն է ձեռք բերել, հմուտ կատարել է իր գործը: Ընչաքաղցութեան տարփական տենչը ստիպել է նրան ամէն ինչ իր տեղից շարժել. որոնել, պրպտել ամէն տեղ: Չէ՞ որ յատկապէս տաճկահայը իր գոյքի ապահովութեան միակ միջոցը որոնում է տան թէ վանքի պատի մէջ, յատակում, որեւէ քարի տակ շինած դարանում: Եւ ոսկու փայլից կուրացած տաճկին անծանօթ չէ այդ դարանների գոյութիւնը:
Ահա՛ նա՝ Ս. Կարապետի առջեւ կանգնած՝ աչքերը չորս դին է դարձնում ամէն պատի մէջ, ամէն ծերպի տակ, յատակում, սիւնի մէջ, վանքի սեղանի ներքեւ, սեղանի քարերի մէջ դարաններ է որոնում՝ վանքի դանձերը գտնելու, վանքի զարդերը կողոպտելու: Եւ վառօդի, պայթուցիկի-ուժանակի միջոցով սկսում է մի աւերածութիւն, մի նոր վանդալականութիւն: Ճարճատիւնով, դղրդոցով ընկնում, փլւում են վանքի գմբէթները: Պարսպի դրսի կողմի քարերը: Վանքի առաջ եղած փոքր հրապարակի սիւները»…
«… Տաճկի որոնում-պրպտումից ազատուած արծաթեղէն-ոսկեղէնն ու սրբութիւնները առանք ու ցած իջանք: Ցած իջանք առանց մի խօսք-պատգամ լսելու այնտեղից:
Որ կողոպուտը, թալանը չէ միայն տաճկին շունչ տուողը, այլ էութեամբ կուլտուրային հակառակ լինելը, կուլտուրականը չհանդուրժելը, պարզ երեւաց, երբ լերան բարձունքի մի փոքրիկ հարթավայրում պատսպարուած Առաքելոց կամ Թարգմանչաց վանքը գնացինք ու տեսանք աւերը:
Ո՛չ միայն վանքի գմբէթներն են ուժանակով պայթեցուած, ո՛չ միայն ուխտաւորի սենեակներն են քարուքանդ արուած, այլ եւ վանքի արեւելեան կողմում յանուն թարգմանիչների՝ Խորենացու, Մամբրէի, Եղիշէի, Դաւիթ Անյաղթի կանգնեցրած հսկայական գեղեցիկ խաչարձաններն են տեղերից շարժւած, գետին գլորուած ու կոտրտուած, միջից կիսուած, բացի Անյաղթի խաչարձանից, որն անյաղթելի՛ է մնացել իբրեւ անյաղթ փիլիսոփայի Հայ փիլիսոփայական տիպար մտքի անընկճելի վկայ: Ուրախ եղայ, որ բարբարոսը գոնէ անկարող է գտնուել այդ հսկայ քարը տեղից շարժել. դա մի խորհրդանիշ էր, որ Հայ միտքը աւեր — աւարի, համատարած բնաջնջումի մէջ, այնու ամենայնիւ, կանգու՛ն է մնացել: Դաւիթ Անյաղթն էր միակ անսասան վկան մտքերի շտեմարան Տարօնի սոսկալի աւերածութեան մէջ: Լերան գագաթից լուռ, անթարթ ու յամառ նա դիտում էր անցուդարձը եւ կարծես ասում, թէ ոչ մի փոթորիկ Հայի միտքը խորտակել չի՛ կարող: Թող գա՛ն անգամ մեզ ատողները, թող գա՛ն կուլտուրայից բան հասկացող, բայց մեր նկատմամբ անտարբեր, առարկայօրէն քննադատողները եւ տեսնե՛ն Տարօնի դաշտի մեր թարդմանիչ հայրերի ժողովատեղի վանքը, տեսնե՛ն, թէ տաճիկը ի՞նչպէս է վրէժ լուծել քարից, պատից. տեսնե՛ն, թէ ի՜նչպէս բարբարոսը Հայ արուեստի կերտուածները դիտմամբ գետին է գլորել, կոտրտել. Զգում ես, որ միայն անզուսպ, վայրագ կիրքը, կատաղի մոլութեան հասնող ատելութիւնն է ընդունակ անշունչ իրերից էլ իր վրէժն առնել»:
«…Գնացինք Աշտիշատ — դաշտից մի քիչ հեռու՝ Աւրան մեծ գիւղի մօտ, համանուն Աշտիշատ գիւղի կողքին շինուած վանքը տեսնելու: Գնում ենք համեմատաբար հարթ, գեղեցիկ, կանաչ խոտ ճանապարհով. հեռուից տեսնում ենք ծառեր, որ այնքան հազուագիւտ են այդ թոռոմած երկրում: Բարձրացանք բլուրը, որ հեթանոսական վայրի հետքեր է պարունակում եւ որ կարծես արհեստականօրէն է շինուած: Տեսանք աւերակները միայն, որոնք շատ հնուց են մնացած, Լէնկթիմուրի ժամանակից, երբ հսկայ վանքի քարերը տարել Եփրատի վրայ կամուրջ են շինել: Միայն հսկայ սիւների բեկորներն են մնացել քարուքանդ:
Ակամայից մղկտում է սիրտդ, որ Հայ մարդու արիւն — քրտինքով շինուած հրաշալի կերտուածքը աւերակի է վերածուել: Ու մըտածում ես. ինչո՞ւ Հայ մարդուն դրել են սիզիֆեան աշխատանքի դերում. ինչո՞ւ նրան ստիպում են միշտ աշխատանքի աւերակները տեսնել, անդադար միայն կործանումների ականատես լինել:
Եւ զարմանալին այն է, որ տասնեակ տարիների աշխատանքները մի — երկու օրուայ ընթացքում իր իսկ աչքի առաջ կործանուած տեսնող Հայը դարձեալ ու դարձեալ սկսում է նորից շինել, նորից կերտել, որ դրանց կործանումն էլ տեսնի ու կրկին բահն ու բրիչն առնի իր ձեռքը: Աշտիշատը կործանուել է, բայց Հայը նրա տեղ Յօհաննու վանքը, Սալմսավանքը, Տաթեւը, Սանահինն է շինել՝ ու այսպէս անվերջ, անդադրում»…
«ԱՐԻՈՒԹՅՈՒ՛Ն — ՀԵՏ ԱՅՍՈՒ ՍԱ՛ ՊԻՏԻ ԼԻՆԻ ՀԱՅ ՄԱՐԴՈՒ ԿՈՉՈՒՄԸ»…
Վերջին երեք տասնամյակներին Հայաստանում իրականացվող ներքին ու արտաքին քաղաքականության աղետալի հետևանքներն ու դրանց հանդուրժումը հիշեցնում են Հայ ազգի լավագույն զավակների՝ պարբերաբար հնչեցրած ահազանգները, իմաստուն, խոհեմ ու քաջ լինելու նրանց կոչերը…
«Ներքին թշնամին… …Այս է, այսպիսին է մեր ներքին թշնամին, որը այնքան սև դարեր և օրեր է ապրեցրել Հայութեան, որը քանիցս ու քանիցս ներսէ՛ն է պայթեցրել մեր բերդերը և հեշտացրել օտարների մուտքն ու իշխանութիւնը Հայաստանում:
Արիութիւն — յետ այսու սա՛ պիտի լինի Հայ մարդու կոչումը: Վահագնի՛ հետ պիտի խօսի Հայ մարդը հիմա — Աստուածը հին Հայոց, Աստուածը Արիութեա՛ն և Յաղթանակի՛» (Գ. Նժդեհ):
Ազգային մշակույթին, Նախնիների ստեղծած աշխարհայացքին հավատարիմ մնալն ու ազգային արմատներով զորանալու կարևորությունն էր շեշտում տասնամյակներ առաջ Գ. Նժդեհը՝ հիշեցնելով Հողից վերստին հզորացող առասպելական Անթեյին:
«ժողովուրդ — դա Անտէյն է առասպելական: Պարտւում է նա, հէնց որ կտրուեց հողից: Իսկ այդ վերջինը՝ Հայրենի հողը, խորհրդանշում է կուլտուր-ազգային այն բոլոր արժէքներն ու սրբութիւնները, որ ստեղծել է ի՛նքը՝ ժողովու՛րդը»:
«Փորձեցէ՛ք ազգային ոգին դատարկել այն բովանդակութիւնից, որ պատմութիւնը կուտակել է նրանում, և դուք ազգը կը վերածէք մի դիմազուրկ զանգուածի»:
Եվ քանզի, Նժդեհի խոսքերով, «Ներազգային կեանքում սպանում է ոչ միայն սուրը, թոյնը, այլև՝ անտարբերութիւնը», հարկ է, որ սրտացավ վերաբերմունքով վերստին դեպի Ազգային արժեհամակարգն ուղեկցենք մեր բոլոր այն ազգակիցներին, որոնք, ճակատագրի բերմամբ, անհաղորդ են մնացել մեր Նախահայրերի կերտած ժառանգությանը:
«…Ցեղային անլիարժէքութեամբ տառապողները — յիմարանում են ազգովին, խորթանում, ստրկանում, իրենց իսկ հայրենիքում ձեռքից հանելով սեփական ճակատագրի ղեկը: Հոգեւոր միութիւնը խախտուած նման հասարակութեան մէջ անհատը՝ անհաղորդ ցեղին, իր ազգային ընդհանրութեան, ճանաչում է մի հատիկ իրականութիւն միայն — նիւթականը, ժխտում ամէն կարգի գերագոյն արժէք եւ բարոյական պատասխանատուութիւն: Նման հասարակութեան մէջ բարոյապէս հրէշանում է անհատը եւ դառնում գործակալը իր ազգին սպառնացող վատասերումի եւ մահուան:
Ուշի ուշով դիտէ՛ք նման ազգերի կեանքը եւ պիտի տեսնէք, որ այդ դժբախտներին ամէն բանից առաջ պակասում է մի մեծ առաջնորդող գաղափար, մի մահացու պակաս, որի դէպքում բազում երկրորդական պարազիտային գաղափարներ շարունակում են ծծել այդ ազգերի հոգեւոր կորովը, նրանց ոյժերը: Այդ երկրներում իշխում են միջակութիւնը, տգիտանքն ու նախանձը — բռնակալութիւններից ամենակործանարարն ու ամօթալին:
Նման ժողովուրդների ճշմարիտ փրկութիւնը սկսւում է այն վայրկեանից, երբ մի մեծ եւ դինամիկական գաղափար, մի արեւ — գաղափար գալիս է իրեն ենթարկելու գոյութիւն ունեցող բոլոր երկրորդական ու երրորդական գաղափարները:
Կա՞յ մեծ գաղափարը — դա ասել է՝ այլեւս վե՛րջ խոտոր ճամբաներին, անպտուղ ճիգերին, խարխափումներին, ներքին թշնամանքին, իրերակերութեան:
Նման գաղափարը՝ միշտ էլ վերանորոգչական՝ իր հետ բերում է խոր հաւատ, լաւատեսութիւն, անսպառ կորով, ոգու լիութիւն, միութեան ծարաւ, որով եւ՝ վերակառուցում է քանդիչ ոյժերի կողմից պառակտուած ազգը: Այդ մեծ, փրկարար գաղափարը Հայ կեանքում հանդիսանում է Ցեղակրօնութիւնը, որի միջոցաւ միայն կարելի պիտի լինի պառակտուած ժողովուրդը վերածել Ազգի, փրկելով վերջինը իր բացասական տարրերի չարաշահութիւնից»…
«…Հայուն յատուկ է սրբութեան զօրաւոր զգացումը՝ աղբի՛ւրը հոգեւոր անսպառ ուժի, նուիրումի, պաշտամունքի: Նրա համար բարձր ստորոգութեան առարկաները — Հայրենի հող, Նախահայրեր, Մայրութիւն — վերացարկուելով մարդկայինից՝ դառնում են սրբազան: Վերաբերմունք դէպի այդ կարգի առարկաները — ահա՛ մի այլ փորձաքար, որի վրայ ճշտել կարելի է ժողովուրդների նկարագրի մետաղը»:
«…Կայ ե՛ւ բարոյական հերոսութիւն՝ ժպտա՛լ, ժպտա՛լ գիտենալ անգամ ամենաանմարդկային տառապանքների մէջ՝ այն կրելով իբրեւ բարձրագոյն պատուանշան, իբրեւ առիւծի մորթի, որ հնում հերոսների՛ն էր տրւում»…
«Հայն իր Վահագնը ունէր — աստուա՛ծը քաջութեան: Քաջ եւ քաջապաշտ է նա: Հոգեկան այդ պաթոսին՝ քաջութեան կը պարտի Հայը իր բազմավտանգ գոյութիւնը: Քաջ են, ընդհանրապէս, ոգու ժողովուրդները: Սրանցից է Հայը՝ գերազանցօրէն: Հեթանոս Հայու քաջութիւնը չտկարացաւ նաեւ քրիստոնէական Հայաստանում»…
«…Հայն իր ամենասիրելի ու սրբացրած հերոսին անուանել է «քաջ», եւ այսպիսով տուել իր գերագոյն գնահատականը ոչ միայն քաջին, այլեւ՝ քաջութեան, ընդհանրապէս»:
«Ցեղօրէն անկախ ապրելու եւ ստեղծագործելու՝ եւ ոչ ժամանակաւոր կեանք մուրալու համար Հայ ժողովրդի հաւաքական ոգու մէջ հրամայողաբար յարութիւն պիտի առնի պաշտամունքը մեր հին եւ հզօր Դիցի: Վահագնի համար տաճարնե՛ր պիտի բարձրանան Արարատյան դաշտում, Սյունիքում, Արցախում, մեր գաղութններում, ամէն տեղ, ուր կ՛ապրի Հայը՝ ամեն մի հոգու մեջ, քանզի Արիությու՛նն է եղել հավիտենական պարտականությունը այն ազգերի, որոնք չեն ուզում մեռնել»։
«Արիացի՛ր, արիացո՛ւր»՝ սա՛ պիտի լինի մեր օրուայ նշանաբանը: Վահագն — Աստուած, արիապաշտութիւնը — նոր կրօն, Հայ մարդն — Արի՛, եթէ չենք ուզում մեր տեղն արեւի տակ մի օր զիջիլ մեզնից արիներին»… (Մեջբերումները՝ Գարեգին Նժդեհ, Հատընտիր, Երևան, 2006 թ.):
«ԲՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻՐ ԿԵՐՊԱՐԱՆՔԸ ՉՓՈԽԵՑ, ԱԶԳՆ ԻՐ ՀԱՆԴԵՍՆԵՐԸ ՉՓՈԽԵՑ»…
Ի հիշեցումն ոմանց, ովքեր, անտեսելով Հայոց հնագույն տոների ու ծեսերի խորհուրդը, քրիստոնեական շղարշով պարուրված ու խեղաթյուրված են ներկայացնում դրանք (տարօրինակ է, որ նույնիսկ մասնագիտական շրջանակներում է առկա այդ աղավաղումը)…
Հազարամյակներ շարունակ մարդկանց կյանքն ուղեկցվում է զանազան տոներով, որոնք նշանավորում են Բնության շրջափուլերով պայմանավորված կարևոր իրադարձությունները՝ ցրտաշունչ ձմռանը հաջորդող գարնանային Վերազարթոնքով պայմանավորված գյուղատնտեսական աշխատանքների սկիզբը, ցանքսը, բերքահավաքը, պտղաբերության գովքը, ինչպես նաև՝ Կյանքն ու Արարումը, Նախնիների փառաբանումը, ազգի պատմության հիշարժան դրվագները…
Ամառվա տաք օրերին, երբ «Բնությունն իր ծաղկափթիթ ծիծաղով կենդանացնում էր մարդկանց» (Ղ. Ալիշան), Հայոց Աշխարհում ողջ ժողովուրդը՝ Արքայի, Քրմերի, նախարարների, իշխանների, մոտ 120.000 աշխարհապահ զինվորների մասնակցությամբ, համազգային տոնախմբություններով ու խրախճալից հանդեսներով իր տոներն էր նշում՝ կտրիճների մրցախաղերով, քաջ Նախնիների հիշատակը ոգեկոչելով…
«…Ազգային աշխարհապահ զինուորքն՝ 120.000-ի չափ, ժողոված ըստ աշխարհաց եւ նախարարութեանց Հայոց, իրենց իշխանաց եւ Հայոց թագաւորին հետ, կատարելու Նաւասարդի տօները. տօնք աստուծոց պահապանաց, յիշատակք քաջաց Նախնեաց, մրցանք կտրճաց, խաղք եւ վայելք հասարակաց. զոր 3000 տարւոյ չափ կատարեցին՝ մեր ըստ աշխարհի երջանիկ նախնիքն, թնդացին, դոփեցին Բագրեւանդայ տափերու եւ բլուրներու վրայ, մինչեւ ծածկեցան անոնց տակ»,- գրում է Ղ. Ալիշանը և հավելում, որ քրիստոնեության տարածումից հետո էլ, երբ մեհյանների տեղում եկեղեցիներ բարձրացան, նրանց շուրջ նու՛յն Բնությունն էր՝ անփոփոխ, ուստի և՝ «ազգն իր հանդեսները չփոխեց»:
Եվ քանզի «Խորհրդակատար քրմապետաց տեղ հանդես եկող խաչապսակ քահանայապետներն» ու իրենց պարտադրած կրոնն ի զորու չէին «անհիշատակ թողնել» հնագույն մեծ հանդեսները, հին սովորույթները խափանելու փոխարեն դրանք փոխակերպեցին՝ հարմարեցնելով քրիստոնեության տոներին, նույնիսկ՝ որոշ տոների օրերը նույնը թողնելով, այդպիսով ամրացնելով իրենց դիրքերը:
«Իսկ երբ Հայկայ եւ Վահագնի օրերուն խորհրդակատար քրմապետաց տեղ՝ փոխանակեցին խաչապսակ քահանայապետք, մեհենաց վրայ եկեղեցիներ կանգնեցին, բայց անոնց չորս դին եւ դուրսը նոյնպէս մնաց. բնութիւնն իր կերպարանքը չփոխեց, ազգն իր հանդէսները չփոխեց. այլ տօները սրբեց, եւ փոխանակ դից` նուիրեց ճշմարտին Աստուծոյ եւ նահատակաց նորա:
Գրեթէ անկարելի էր, որ Ս. Գրիգոր զՀայս ի հեթանոսութենէն դարձընելով ի քրիստոնէութիւն, այն հին մեծահանդէս աշխարհաժողով զբօսանաց օրերը` անհանդէս անյիշատակ թողու. ուրեմն, թէ՛ ինքն եւ թէ՛ իր հետեւողքն՝ անոնց իւրաքանչիւրին տեղ՝ կերպով մը նման եւ յարմարագոյն սուրբ տօներ եւ եկեղեցւոյ յիշատակներ կանգնեցին: Ինչուան որ քրիստոնէութիւնն աղէկ մը ամրնալով, եւ ժամանակի երկարութեամբ հին սովորութիւնքն խափանելով, կրցան յետագայ առաջնորդ՝ այն եկեղեցական տօնից օրերն այլ պատշաճապէս փոփոխել, շատն այլ դարձեալ նոյն առաջին հեթանոսութեան տօնից օրաթուին թողուլ:
Նաւասարդի նախընթաց՝ տարւոյն վերջի հինգ օրերուն սկիզբը, (որք «Աւելեաց» կ՚ըսուին), նուիրեալ էր Վարդածղի Վարդամատն ԱՍՏՂԻԿ դիցուհւոյն, որոյ փոխան առաջին հայրապետն Հայոց կարգեց զՎԱՐԴԱՎԱՌ. որ է տօն Պայծառակերպութեան Քրիստոսի, զոր քան զամենայն ազգ՝ պայծառապէս տօնեն Հայք մինչեւ ցայսօր»…
Անդրադառնալով Հայոց ամենասիրելի ու ամենամեծ խնամակալ Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքին ու քրիստոնեության տարածումից հետո նրան նվիրված տոնի փոփոխությանը, Ղ. Ալիշանը մատնանշում է «Անահտական հանդեսները Աստվածամոր վերափոխման տոնով փոխարինելը»…
«…Տարեգլխէն երկու շաբաթ ետեւ, նաւասարդի 15 -ին, հին Հայագիրն մեծ աշխարհախումբ, տօն մ՚այլ կու նշանակէ, Հայաստանի ամենէ՛ն սիրելի եւ ամենէ՛ն մեծ խնամակալ պահապանին, որ էր դիցուհին ԱՆԱՀԻՏ, մեծապէս պատուեալ եւ պաշտեալ ի Հայոց, քան յայլ ազգաց, մինչեւ ոսկիէ արձաններ կանգներ էին անոր յԵրիզա աւան՝ ընդ մէջ Մեծ եւ Փոքր Հայոց, ուր շրջակայ ժողովուրդք այլ յուխտ գային, ուր եւ մեծազօրն Տրդատ ազատելով զհայրենիսն ի Սասանեանց բռնութենէն՝ համաշխարհական տոն եւ շնորհակալութիւն մատոյց, եւ իր հրովարտակաց եւ խօսից մէջ կ՚ըսէր.
«Մեծի Անահտայ Տիկնոջ, որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր եւ թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց, որ է Մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ եւ մեծին արին Արամազդայ… Մեծն Անահիտ որով կեայ եւ կենդանութիւն կրէ երկրիս Հայոց… Խնամակալութիւն յԱնահիտ տիկնոջէ» (հասցէ ձեզ Հայոց):
Այս տեղս էր մեծ եւ բուն մեհենեացն Հայոց թագաւորացն, ուր կու պատուէր Հայաստանի Տիկինն, նաեւ յօտար ազգաց, կարծուելով ի Լատինաց Տիանա, (որ եւ աջ կողմէն կարդալուվ Անաիտ կարդացուի). ի Յունաց` Արտեմիս, եւ Պարսից եւ մերձաւոր ազգաց մէջ այլ նոյն Անահիտ անուամբ ճանաչուէր: Բայց ամենէն աւելի Յունաց պարծանք Աթենաս դիցուհւոյ նման ճանաչուէր. ինչպէս Տրդատայ գովութիւնն յայտնէ, եւ Պղատոն փիլիսոփայն այլ յայս կարծիս էր. սակայն անոնց Արտեմեայ, Բարբելացւոց Միւլիտտեայ, Փիւնիկեցւոց Աստարտայ, Լուսնի, Աստղկան, Հերայի եւ այլոց դից այլ զուգական կու սեպուէր:
Միով բանիւ, ամենայն աստուածական հաճոյ յատկութիւն ճանաչէին Հայք յԱնահիտ Տիկինն, եւ անոր համար մեծապաշտօն պատուէին: Յայն պաշտօն կու հրաւիրէր Տրդատ եւ զԳրիգոր, որ քիչ ատենէն զինքը պիտի հրաւիրէր ի մեծագոյն եւ ի սրբազան պաշտօն, ինչպէս որ յետոյ անոր հաւանութեամբն՝ իջուցանելով զԱնահիտ ի տիկնութենէ Հայոց, տեղը բարձրացուց զմիայն արժանին ի պաշտօն յետ Աստուծոյ, զՍ. Կոյսն Աստուածածին, արդարեւ երկնից եւ երկրի տիկին, եւ մեծահանդէս տոն մը կարգեց ի նոյն 15 նաւասարդի (25 օգոստոս), զոր հին տօմարք Աւետման տօն կու գրեն, եւ այլք՝ առանց որոշ յիշատակի, միայն եկեղեցւոյ եւ Աստուածածնի տօն, որ յետ ժամանակաց փոփոխելով կամ խափանելով, մոռացութեամբ քաղաքական եւ Անահտական հանդիսից, նոյն Աստուածամօր վերափոխման տօնին հետ խառնուեցաւ, զոր Հայք տօնեն (ի կիւրակէին ի կէս օգոստոսի, իսկ այլք ի 15 օգոստոսի, որ է 5 նաւասարդի)»… (Մեջբերումները՝ Ղ. Ալիշան, «Յուշիկք Հայրենեաց Հայոց», Վենետիկ, 1869 թ.):
«ԱՅՆ ԲՈԼՈՐԻ ՄԱՍԻՆ, ՈՐԻ ԱՄԲՈՂՋԻ ԳՈՒՄԱՐԸ ՄԵՐ ՃԱԿՏԻՆ ԿԸ ԳՐԷ «ՀԱՅ» ԱՆՈՒՆԸ»…
Հայկյան Սրբազան տոմարի Հոռի ամսվա Վահագն օրը (օգոստոսի 14-ին) Հայոց Վարդավառի տոնն է (Հայկազուն Քրմերի հիշեցմամբ):
«…Քրիստոնէութիւնն եկաւ: Սակայն, հնար չեղաւ հեթանոսական դարերի հնութիւնն իր մէջքի վրայ բեռցած ազգային այդ սովորութիւններն արմատախիլ անել: Այդ սովորութիւնները մոռանալ՝ անցեա՛լը մոռանալ կը նշանակէր, այսինքն՝ «ազգային եսը»… Այդ եսը շա՛տ ուժով էր քրիստոնէութիւնից: Եւ քրիստոնէութիւնն ի՛նքն ապրելու համար մտաւ այդ տօների մէջ, նոր անուններ տուեց… Սակայն հինը շա՜տ կենսունակ էր, նա մնաց՝ իր անունն էլ՝ հետը»…
Հայ եկեղեցու հայտնի ներկայացուցիչներից մեկը՝ Հ. Արսէն Ծ. Վրդ. Ղլըտճեանը (հետագայում՝ արքեպիսկոպոս), 1928 թվականի «Հայրենիք» ամսագրում (թ. 1) տպագրված՝ «Հայ անցեալի մնացորդներէն (Ուղղումներ եւ դիտողութիւններ)» հոդվածում անդրադարձել է Հայ ազգին յուրահատուկ «պահպանողականությանը», որը դրսևորվում է հին ավանդույթների հանդեպ նրա բացառիկ սիրով, ազգային հնագույն տոներն ու ծեսերը շարունակելու կամքով, «ազգային ես»-ի հարատման ձգտմամբ…
Հիշյալ հոդվածից մի փոքրիկ հատված՝ ստորև…
…« 3. Շատ ազգերի պատմութեան եւ քաղաքակրթական ամբողջ կեանքն ուսումնասիրած ենք, շատ բան աչօք տեսած, սակայն մի շատ զարմանալի երեւոյթ, որ նկատած ենք Հայ ժողովրդի պատմութեան ու նրա ներկայ կեանքի մէջ, չենք տեսած համարե՛ա այլուր, բացառութեամբ, ասեմ, մի ժողովրդի, որին պիտի դառնամ շատ մօտիկ ապագայում, երբ պիտի խօսեմ մեր ցեղի բնոյթագծի մասին, յատկապէս այն բոլորի մասին, որի ամբողջի գումարը մեր ճակտին կը գրէ «Հայ» անունը («Հայրենիք» Ամսագիր, Մայիս, 1928 թ.):
Դա Հայ ժողովրդի պահպանողականութիւնն է:
Աւելի պահպանողական ժողովուրդ, քան Հայն է, ես չեմ ճանաչում, յատկապէս, իր առտնին նիստ ու կացի, իր տուն ու տեղի, իր գործիքների, իր ցեղային սովորութիւնների նկատմամբ:
Արդարեւ, հարիւր տարի է, որ ռուսական չորս անիւաւոր սայլը (ֆուրգօն) մտած է Երեւանեան դաշտը, սակայն, մեր Շիրակեցին, Աբարանցին, Բայազիտցին, Ախալքալաքցին եւ այլն, դեռ գործ են ածում տեղ — տեղ հայկական ծանրաշարժ, երկանիւ, զանգուածային սայլը, որը մինչեւ անցեալ դարի վերջերը դեռ համատարած էր: Հայը կառչած էր պապենական սայլին, թէեւ տեսնում էր, թէ իրենը որքա՜ն անյարմար է՝ համեմատած քառանիւ ռուսական սայլի հետ, սակայն, հինը պահում էր, իբր, ասես, սրբազան աւանդութիւն: Մտէ՛ք Շիրակ, Ախալքալաք, Աբարան, եւ դուք դեռ այսօր էլ կը տեսնէք, թէ Հայը որքա՛ն հարազատ է մնացել Քսենոֆոնի նկարագրած հայկական տան ձեւին ու կառուցուածքին:
Նայեցէ՛ք այդ գաւառներում Հայ գիւղացու գլխարկին (փափախ) , որ համարե՛ա մէկ ոչխարի մորթուց է շինուած ու Մասիս սարի պէս փառաւորապէս բազմում է նրա գլխին:
Ռուսական ձեւի գլխարկը, թեթեւ ու յարմար, չկրցաւ իր նուաճումներն անել լիովին, որովհետև հարիւրամեայ այդ գլխարկակռիւէն ետքը, դեռ այսօր էլ Հայկական լեռնագագաթներն յեցնող Հայ ազգային փափախը շատ աւանդապահ գիւղերում թառած է մեր գիւղականի գլխին մեծափառօրէն:
Հապա կրօնական շատ հնաւանդ սովորութիւննե՞րը, ուխտագնացութիւնները Վարդավառին, որ Հայ մեհենական մեծ պաշտամունքի տօնն էր, երբ վարդ ու ծաղիկներով կը զարդարէին Հայ ցեղի հեթանոսական սրբութիւնները՝ Անահիտ, Աստղիկ, Վահագն՝ Կուսութեա՛ն, Գեղեցկութեա՛ն եւ աստուածակերտ Քաջութեա՛ն մարմնացումները: Աստուածածնան՝ մեր Ամանօրի տօնին՝ մեր Բագաւան Շահապիվանում եւ Աշտիշատում, Հայաստանի բերքերի տօնն էր տօնւում համազգայնօրէն, ու որն այնքա՜ն «ազգային եսը» շոյող է եղել, այնքա՜ն փառօք ու գրաւիչ, որ Հայ արքաներից՝ լաւագոյն աւանդութիւնների հետ կապուած Արտաշէսը, մահուան իր անկողնի մէջ, յաւիտենականի եզերքում չի՛ յիշում թագ ու աշխարհային փառքեր, չի՛ յիշում տուն ու ընտանիք, այլ՝ Ազգային մեծ տօնը, որի իր միտն ընկնելը սրտառուչ մի «ո՛հ» է դուրս բերում ոչ միայն նրա շրթունքներից, այլ եւ նրա հոգու եւ համայն զգացմունքների խորքից:
Հայ թագաւո՛րը չէ, որ խօսում է նրա մէջ, այլ՝ Հայ մա՛րդը՝ հաւատարիմ իր ցեղի մեծ աւանդութիւններին, բոլոր դարերի համար սրբազան խօսքերը, թէ՝ «Ո՞ տայր ինձ զծուխ ծիրանի եւ զառաւօտն Նաւասարդի, Զվազելն եղանց եւ զվագելն եղջերուաց, Յայնժամ մեք փողով հարուաք եւ թմբկի հարկանէաք»:
Խաչի տօնը՝ Սեպտեմբերի առաջին կիսին (Սեպտեմբերի 10 — 16 ընկնող կիւրակի օրը), որ յիշատա՛կն էր Նախնիքների, եւ որ զոհով արժանաւոր հարկն էին տալիս ընտանիքի առ հարս յաւելեալ անդամների հոգւոյ հանգստեան համար, որպէսզի Նախնիքների աչքը քաղցր լինի ողջ մնացած յետնորդների ու հայրենի տուն — տեղին վրայ:
Քրիստոնէութիւնն եկաւ: Սակայն, հնար չեղաւ հեթանոսական դարերի հնութիւնն իր մէջքի վրայ բեռցած ազգային այդ սովորութիւններն արմատախիլ անել: Այդ սովորութիւնները մոռանալ՝ անցեա՛լը մոռանալ կը նշանակէր, այսինքն՝ «ազգային եսը»… Այդ եսը շա՛տ ուժով էր քրիստոնէութիւնից: Եւ քրիստոնէութիւնն ի՛նքն ապրելու համար մտաւ այդ տօների մէջ, նոր անուններ տուեց… Սակայն հինը շա՜տ կենսունակ էր, նա մնաց՝ իր անունն էլ՝ հետը:
Վարդավառն Անահիտ դիցուհու տօնն է, Հայ ազգի եւ մարդկութեան բարերարի տօնը: Անահտան մասին Ստրաբօնի (XI գիրք) տւած տեղեկութիւնները, որ իբր Հայաստանում նրա մեհեանում աղջկերանց կուսութեան զոհաբերումն էր կատարւում, չեն վերաբերում Հայերին: Եւ Հայերի ու Հայաստանի մասին ինչ որ նա գրում է, ի լրոյ է գրում. նա Հայաստանում չի՛ եղել, Հայաստան ոտք չի՛ դրել, իր աշխարհագրութեան մէջ Հայաստանին եւ Հայ ժողովրդին նուիրած յատուկ գլուխ չունի՛:
Այն գլխում, ուր Ստրաբօն խօսում է լիդիացւոց մասին, որն եւ գլխի վերտառութիւնն է, ի միջի այլոց խօսում է եւ Հայերի մասին, այսինքն՝ միջանկեալ: Բնագրի մէջ, ուր Հայոց մասին խօսքը կը վերջացնէ, կայ ընդհատումն, որը ցոյց է տալիս, թէ պակա՛ս կայ:
Ի՞նչ է այդ պակասը, չգիտէ ոչ ոք:
Ահա այդ առթիւ ընդհատումից յետոյ, կիսատը իբր թէ շարունակելով, Ստրաբօն խօսում է Անահտայ պաշտամունքի մասին: Դրան անմիջապէս յաջորդում է լիտիացոց մասին իր պատմածը, որ ընդհատել էր Հայոց մասին միջանկեալ մէջբերումի պատճառով: Ոչ ոք խօսք անգամ չի անում, թէ Անահտայ մասին յիշատակութիւնն յաջորդող գրուածքը Հայերին է վերաբերում, այլ ընդհակառակը, ասածն ու պատմածը այնքան պարզ են, որ նոքա լիտիացոց վերաբերուած լինելը որեւէ կասկածից դուրս են թողնում: Բնագրի քննութեամբ ոչ ոք պարապած չէ»…
ԱՆԻ — «ՆԱԽՈՐԴԸ ԱՎԱՆԴՈՒՄ Է ՀԵՏՆՈՐԴԻՆ. ԱՀԱ՛ ԿՅԱՆՔԻ ՕՐԻՆԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆԸ»…
Խորունկ կիրճերի եզրերը զարդարող բնական ու արհեստական քարայրներով ու անձավներով, ճարտարապետական հոյակերտ կառույցներով, հուժկու պարիսպներով ու ստորգետնյա խորհրդավոր ցանցով Անի քաղաքն իր ճոխությամբ ու հմայքով գերել է ականատեսներին դարեր շարունակ… Անին մեծ անակնկալ էր նաև 20-րդ դարի առաջին տարիներին այնտեղ այցելած մի խումբ Հայ մտավորականների համար:
Նրանցից մեկը՝ 1864 թվականին Շապին Գարահիսարում ծնված, իր կյանքի 30 տարիներն անխոնջ նվիրումով հայրենի երկրի ճարտարապետության ուսումնասիրությանը նվիրած բազմավաստակ ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանն իր՝ «Զվարթնոց եկեղեցին» հոդվածում գրել է. «Ես այս ամենը տեսա, երբ երկու տարի առաջ այցելեցի Անի։ Զարմանքով կը դիտեի չորս կողմս եւ չէի ուզեր հավատալ տեսածներուս իրականությանը»…
«…Անցան տարիներ, և կատարվեց այն, ինչը չէին կարող ենթադրել բոլոր նրանք, ում համար թանկ էր Անիի ճակատագիրը: Պետրոգրադից Թիֆլիս տեղափոխելու ճանապարհին անհետացավ Անիի ողջ գիտական արխիվը` հազարավոր փաստաթղթեր, գծագրեր, օրագրեր, լուսանկարներ: 1918-ին թուրքերը գրավեցին քաղաքը՝ ավերելով ու փլատակների վերածելով անգնահատելի արժեքները, իսկ երկու տարի անց այն արդեն կտրվեց Հայաստանից՝ դառնալով կորսված հայրենիքի մի բեկորը» (Հովիկ Չարխչյան):
Արտաշես Վրույրն իր «Անիում» հուշագրությունն ավարտում է հետևյալ պատկերով:
…«1932 թվականին «Բանվորական թատրոնը» հյուրախաղային ներկայացումներով գտնվում էր Անի-Պեմզայում: Մի օր թատրոնի բրիգադան ցերեկային բացօթյա ելույթ ունեցավ Խարկով գյուղում: Ելույթից հետո սահմանապահների ուղեկցությամբ մոտեցանք Ախուրյանի ձորի շուրթին, Անիի դիմաց: Ես կարկամել էի ու արձանացած դիտում էի: Իմ դիմաց Ավերակների քաղաքն էր: Երկար տարիներից հետո կրկին տեսնում էի երազանքիս առարկան: Սգավոր քաղաքը, ծանր խորհուրդների մեջ թաղված, իր կանգուն ու կիսականգուն գեղակերտ կառույցներով փռված էր իմ առջև: Գանգիս մեջ պտտվում էին իմ օրերի Անին, իր նոր բնակիչներով, իր նոր շնչով… Մանկական ու պատանեկան կյանքիս քաղցր օրերով… Հուզմունքը խեղդում էր ինձ:
Խարկով գյուղից դեպի Անի բացվող մի տեսարան
Վերադարձին ես Խարկովում հանդիպեցի Ագոյին. դա մեծ ուրախություն պատճառեց մեզ երկուսիս: Մեր հանդիպումը ջերմ էր: Ինչպես երկու պանդուխտներ, երկար ու ձիգ տարիներից հետո պատահմամբ հանդիպում են իրար և իրենց երկրի կարոտը առնում միմյանցից, ահա այդպես էր մեր հանդիպումը, բայց ավելի քան սրտառուչ էր, երբ ես Ագոյի խրճիթի շեմից ներս մտա:
Ագոն՝ այդ առնակազմ ալաշկերտցին, ժամանակից շուտ ծերացել էր արդեն, կոտրվել էր և իր կողակիցը՝ Զմոն: Երբ վերջինս իմացավ իմ գալուստը, մի կողմ նետելով Հայ գեղջկուհու նահապետական ամոթխածությունը, վազեց և փարվեց վզովս, ասես մայրը գտած լիներ իր կորած զավակին: -Լա՛ո, Արտաշե՛ս,- բացականչեց նա, և ուրախության հուզմունքը խեղդեց նրան, նա լռեց: Բայց լուռ արտահայտվեց ավելին, քան կարող էր լեզվով ասել:
Եվ հորդում էին Զմոյի բարի աչքերից բերկրանքի ու դառնության արցունքներ, ասես Անիի անցյալ կյանքի քաղցր կարոտն էր առնում ինձանից:
Ագոն տեղում քարացած, հենված իր գավազանին, լուռ նայում էր մեզ. նրա սիրտը փոթորկում էր նույն ջերմ զգացմունքներով, ինչ համակել էր Զմոյին: Մենք երեքս էլ արտասվում էինք:
Ագո և Զմո… Ահա՛ նվիրական անուններ, որոնք վերստին մարմնացնում են հիշողությանս մեջ նվիրական Անին իր շրջապատով ու իր առօրյա քաղցր կյանքով:
Պատմական կյանքի հորձանուտի մեջ ընկած՝ ալիքները բերել, շպրտել էին Ալաշկերտի հովիտներից հեռու, ուրիշ տարագիրների հետ և դրանց՝ այդ երկու Հայ շինականներին:
Եվ բնավեր ու տնավեր տարագիրներին գորովագութ մոր նման իր գիրկն էր առել իրենց բախտակից Ավերակների քաղաքը – նրանք ծվարել էին Անիի Իգաձորի ժայռափորերում՝ որպես վերջին հանգրվան: Սակայն դարձյալ իրենց վերջին թվացած բույնն էլ քանդվեց: Եվ նորից պանդխտության ցուպը ձեռներին, ահաբեկ ու տրտում լքեցին Իգաձորի այրերը և բույն դրին Խարկով գյուղում: Նրանց դեմքերը ակոսել էին տառապանքն ու վիշտը և անջնջելի հետքեր թողել Ագոյի ու Զմոյի տանջված դեմքերին: Տարաբախտ շինականների վրա կյանքը դրոշմել էր իր դաժան կնիքը:
Կարոտի, ուրախության ու վշտի արցունքները՝ դառն ու քաղցր ի մի շաղախված, հորդում էին մեր փոթորկող սրտերից: Անպատմելի, աննկարագրելի վայրկյաններ էին դրանք, կյանքի մեջ հազվադեպ, ուր Ավերակների քաղաքի պապակ կարոտը ու իր գեղեցիկ՝ մեր փոքրիկ կյանքով, իր ջերմ շնչով, մագնիսական հոսանքների նման գալիս, անցնում էին մեր մարմինների միջով ու դուրեկան զգացողությամբ համակում մեր ամբողջ էությունը: Այդ անապատում վերապրումները զգում էինք մենք իր ամբողջ մեծությամբ ու քաղցրությամբ:
Որքան որ անբաժանելի ու դուրեկան վայրկյաններ էին, բայց, այնուամենայնիվ, ստիպված էի հրաժեշտ տալ Անեցի հարազատներիս:
Զմոն, որ զբաղված էր լավաշ թխելով և, տեսնելով ինձ՝ ձգել էր իր աշխատանքը, իր պատրաստած լավաշներից տվավ ինձ ճանապարհի համար, ես չմերժեցի:
Որքան որ ջերմ ու քաղցր էր մեր հանդիպումը, այնքան էլ ծանր ու դառն էր մեր բաժանումը…
Իմ արվեստակից ընկերները վաղուց արդեն հեռացել էին, ես պետք է հասնեի նրանց:
Զմոն՝ ձեռները ծալած կրծքին, դռան շեմին կանգնած, թաց աչքերով ճանապարհ էր դնում ինձ, ասես ես այդ ընտանիքի հարազատ զավակն էի և հարկադրված գնում էի պանդխտության, ու մայրը վշտաբեկ սրտով ճանապարհում է նրան:
Ագոն, զրուցելով ինձ հետ՝ քայլեց բավական երկար:
Անիի պեղումներում փորձված խարկովցի բանվորներին՝ Տիգրանին, Գաբրիելին, Մուքայելին և ուրիշներին չկարողացա տեսնել. ոմանք բացակայում էին, ոմանք էլ արդեն չկային: Լսեցի, որ Տիգրանի տղան Անի-Պեմզա կապի բաժանմունքի պետն է…
Անի — չորս ձորերով պարփակված դյութական մի աշխարհ՝ արգասիք Հայ հանճարեղ մտքի:
Անի — ուսուցիչ՝ ուսուցանելու համար:
Անի — արվեստի վարդպետ՝ վարդպետելու համար:
Եվ Անին պատմական Հայ արվեստի զարգացման ուղիներում բարգավաճած իր աննախընթաց արվեստով գալիս է ուսուցանելու, վարդապետելու իր հետագա սերունդներին:
Անիի բեղմնավոր արգանդը ծնում է, եռանդ ու ավյուն է տալիս շատերին:
Հետագա սերունդները սկսեցին ուսումնասիրել նրան, սովորել նրանից, ներշնչվել նրանով, վերցնելով նրանից այն լավն ու օրինակելին, որոնք հետագայում հիմք ծառայեցին Հայկական նոր ճարտարապետական ոճին ու կառուցման եղանակներին և տվին ժամանակի շունչը խտացրած ուրույն, գեղեցիկ մի արվեստ:
Եվ սկսում է խոյանալ «Նոր-Անին»՝ երիտասարդ մայրաքաղաքի տարածության վրա, հիացմունք պատճառելով աշխարհի տարբեր ծայրերից մեր երկիրը այցելած ամեն մի մարդու:
Պատմական Հայ ճարտարապետական արվեստի ուսումնասիրության հիմնաքարը դրեց գիտնական ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը: Անեցի՛ էր նա, նա շնչում էր կախարդական քաղաքի շնչով, նրան հմայել էր Անին իր դյութական ներդաշնակությամբ:
Ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանը՝ Անիում
Սակայն որքան էլ ջերմությամբ կապված էր Թորամանյանը իր սկսած դժվարին գործին, այնուամենայիվ, շատ լավ գիտեր, որ իր ջանքերն ու տքնությունները երբեք ու երբեք չեն կարող ամբողջացնել այն սուրբ գործը, որին նվիրաբերել է նա իր կյանքն ու էությունը: Դա սերունդների՛ գործ է. այդ միտքը կրծում էր գիտնականի հոգին:
Ամայի տարածության մեջ, մեկուսացված ձորերով, նստած է կախարդական քաղաքը իր հմայող տեսքով ու իր բեղմնավոր արգանդից ծնունդ է տալիս Հայ սերնդի զավակներին, ներարկելով նրանց մեջ շնորհքի, տաղանդի և հանճարի սաղմեր:
Եվ երկնեց նորից դյութական քաղաքն ու ծնունդ տվեց մի անհանգիստ պատանու՝ դա Միքայել Մազմանյանն էր:
Նա դեռ պատանի հասակից անկաշառ սիրով կապվեց Անի քաղաքի հետ, որը սերմանեց նրա հոգու մեջ անդրանիկ սաղմերը գեղեցիկի, վսեմ ճաշակի ու բարձր արվեստի ըմբռնման:
Անցան տարիներ, և մենք տեսնում ենք Անիի ծնունդը՝ հասակ առած, զինված ճարտարապետական արվեստի գիտելիքներով՝ Միքայել ճարտարապետին:
Միքայելն ըմբռնեց գիտնական-ճարտարապետի սուրբ գործի մեծությունն ու կարևորությունը: Նա դեռ պատանի հասակից տածելով դեպի մեծ Հայը՝ Թորամանյանը, խորին հարգանք, մոտեցավ իր ավագագույն արվեստակցին և ամեն կերպ ջանաց օգտակար լինել նրան:
Միքայել ճարտարապետի հետ հաճախ այցի էինք գնում մեր պատմական հուշարձաններին. նա չափագրում էր և ուսումնասիրում, իսկ ես նկարահանում էի — Երերույքը, Ավանը, Արամուսը, Պտղնին և այլն. շուրջ մի երկու տասնյակ հուշարձան: Ինձ վիճակված էր Անիի կարոտը առնել մեր նորածին Հայաստանի սահմանների մեջ գտնված պատմական հուշարձաններից:
Մի օր, 1932 թվականի ամառը, Միքայելի հետ այցի գնացինք Թորամանյանին: Մեզ տեսնելով ուրախացավ: Նա բավականություն էր զգում՝ տեսնելով երիտասարդ Միքայելին՝ սերտ կապված Հայ պատմական ճարտարապետությանն ու արվեստին: Թորամանյանի և Մազմանյանի զրույցները միշտ պտտվում էին պատմական հուշարձանների և նրանց վերաբերյալ հարակից խնդիրների շուրջը:
Նախորդը ավանդում է հետնորդին. ահա՛ կյանքի օրինաչափությունը…
Ջերմ զրույցի ժամանակ մի պահ պայծառացավ Թորամանյանի դուրեկան դեմքը և արտահայտեց իր սրտում երկար ժամանակ պտտվող ու իրեն անհանգստացնող մի միտք – նա որոնում էր իր սկսած գործը շարունակողին…
–Իմ գործը շարունակողը դու՛ն պիտի ըլլաս,- ասաց նա Միքայել ճարտարապետին: Ասես մի ծանր բեռ վայր ընկավ ծերունազարդ գիտնականի ուսերից. նա գտե՛լ էր իր հետևորդին:
Եվ կրկին ու կրկին բեղմնավորվում է դյութական քաղաքի արգանդը Հայ հանճարեղ ժողովրդի շնչով»…
Անիի պարիսպներից մի հատված
«Ամեն Հայ իր հոգում մի Անի ունի, մի խորտակված մայրաքաղաք, որը մտքով վերականգնում է, քարը քարի վրա է դնում և վերակառուցում ու բացում է բոլոր դարպասները բարեկամների հանդեպ, իսկ թշնամիների առջև` փակում: Ամեն Հայ մի Անի ունի իր հոգում և դրանով հարուստ է: Ոչինչ չի կորչում՝ քանի դեռ ժողովուրդը կա: Պատմություն դառնալով՝ ոչ մի հուշարձան ու ավերակ չի դառնում լոկ պատմություն՝ քանի դեռ ժողովուրդը ապրում է, որովհետև ամեն մի Հայ, եթե նա իսկապես մարդ է, մտովի յուր սրտի խորքում վերականգնում, վերակառուցում է ավերակը, ու այն ապրում է մի նոր կյանքով, ոչ թե մեռած պատմությամբ, այլ՝ ապրո՛ղ, այս օրին մասնակցո՛ղ կյանքով»…
Հանճարեղ գեղանկարիչ Մարտիրոս Սարյանի տողերն են՝ գրված 1964 թվականին (մեջբերումը՝ Մարտիրոս Սարյանի Տուն-թանգարանի կայքից):
«ԱՆԻ ԿՈՉՎՈՂ ՎԻԹԽԱՐԻ ԿԱԽԱՐԴԱՆՔՆ ՈՒ ՆՐԱ ՍՏՈՐԵՐԿՐՅԱ ԱՌԵՂԾՎԱԾԸ»…
Հայ մշակույթի ու պատմության ուսումնասիրման գործի նվիրյալների շարքում ուրույն տեղ ունեն հայր և որդի՝ Արամ ու Արտաշես Վրույրները, որոնք, որպես ազգի արժանավոր զավակներ, բացահայտում, վերակենդանացնում էին անցյալի էջերից պոկված պատառիկները՝ նրանց պահպանման ու սերունդներին փոխանցելու մտահոգությամբ…
Անիի ճարտարապետական ավերակված կոթողների ու բազմաթիվ այլ հնավայրերի հուշարձանների, ժայռափոր կառույցների լուսանկարների հարուստ հավաքածուն տասնամյակների նրանց անխոնջ աշխատանքի արդյունքն է:
Արտաշես Վրույրի՝ «Անիում» վերնագրված հուշագրությունը, որը լույս է տեսել 1964 թվականին և որոշ հավելումներով վերահրատարակվել 1979-ին, բացառիկ արժեքավոր մի աղբյուր է՝ երախտավոր Հայորդիների մասին ուշագրավ դրվագներով:
Հիշյալ գրքից մի հատված՝ Ստորգետնյա Անիի պատկերներով՝ ահավասիկ…
«Անցյալում Անին ծառայել է շրջակա գյուղերի և ավանների համար որպես քարհանք, նույնիսկ Կարսից եկել և տարել են շինարարության համար քարեր: Եթե Անիից քար կրող համբակները միայն տանեին թափված քարերը, դա կլինի նվազագույն չարիքը: Սակայն տանողները անխնա և վայրագ կերպով ծվատել են ծանրանիստ կոթողների իրանները: Այդ են ապացուցում հուշարձանների վիճակը: Ամենուր դուք կարող եք տեսնել պարիսպների և մյուս հոյակապ շենքերի ներքին շարքերի սրբատաշ քարերի բացակայությունը, ուր մնացել է միայն շաղախը՝ իր վրա վսեմ համառությամբ պահելով հուշարձանների ծանր ու հսկա պատերը:
Միայն Մառի «տիրապետության» ժամանակ խստիվ արգելված էր Անիից մի հասարակ քար անգամ տանել: Խնամքն ու ուշադրությունը այնտեղ էր հասել, որ Անիում նույնիսկ արգելված էր հրազեն արձակել, որպեսզի օդի ուժեղ տատանումները չվնասեն հուշարձաններին:
Միքայելի ուշադրությունը խլել էր եկեղեցու պարզ ու գեղեցիկ մուտքը, նա սկսեց մատիտով գծագրել այն:
Չգիտեմ ինչու, մի ներքին ուժեղ պահանջ ստիպում էր ընկերոջս անպայման գնալ և տեսնել Անիի երկրորդ ստորերկրյա անցքը: Մենք հետևյալ օրը գնացինք:
Տիգրան Հոնենցի եկեղեցուց մի փոքր դեպի արևելք, Ախուրյան ձորի աջ փեշի վերին լանջին, բաց-մոխրագույն պեմզայի զանգվածների մեջ, բացվում է երախը երկրորդ ստորերկրյա Անիի:
.
Անիի երկու ստորերկրյա անցքերն էլ ժողովուրդը անվանում է «գեդան-գյալմազ»՝ «գնացողը չի վերադառնա»… Այդ զարհուրանք ազդող անունը միայն բավական է, որ մարդու ներաշխարհը բռնկի սարսափի զգացումով, մանավանդ այն պահին, երբ մոմն ու լուցկին ձեռքիդ պատրաստվում ես խորախորհուրդ կախարդական մուտքից ներս մտնել, ուր ուղիները սոսկում ազդող խավարի մեջ ձգվում են անորոշ ու անհայտ ընթացքներով:
Այո, «գնացողը չի վերադառնա»՝ «գեդան-գյալմազ»… ահա բնորոշ դրոշմ, որ ժողովրդի երևակայությունը կնքել է այդ մռայլ անցքերին:
Մեկական մոմ ու լուցկու տուփը ձեռներիս մտնում ենք ներս: Մի փոքր քայլելուց հետո այստեղ ևս ճանապարհը ճյուղավորվում է: Մենք թողնում ենք աջ կողմի անցքը և քայլում ուղիղ, դեպի հյուսիս, մեր դեմը ձգվող ուղիով: Ստորերկրյա ճանապարհը բարձր և լայն է, այնպես որ կարողանում ենք կանգնած քայլել: Տեղ-տեղ հանդիպում ենք փոքրիկ փոսերի, որոնք արհեստական են և բռնում են ճանապարհի եզրերը միայն: Որոշ տեղեր անցքի պատերի մեջ վերից վար պահարաններ են փորված, թե ի՞նչ նպատակով՝ անհայտ է մեզ: Թերևս թաքստո՞ց է կամ պաշտպանության կետ, ո՞վ գիտե:
Ճանապարհը որոշ տարածություններից հետո ճյուղավորվում է: Չմոլորվելու համար նշաններ ենք թողնում պատերին կամ հատակին ու շարունակում մեզ անհայտ ուղիով: Գնալով օդը ծանրանում է, մոմերը դժվարությամբ են վառվում: Բավական քայլելուց հետո հանդիպում ենք փակուղու: Այդտեղ ոչ թե փլուզում է տեղի ունեցել, այլ պարզապես փակուղի է: Հավանական է, որ պատահական կամ նենգ դիտավորությամբ ներս թափանցած մարդկանց մոլորեցնելու համար շինված, որպեսզի անվերջ դեգերեն այդ գաղտնի անցքերում: Մենք որոշեցինք վերադառնալ: Քայլում ենք… ճյուղավորման հանգույցներում ուշադիր խուզարկում ենք պատերն ու հատակը, մեր թողած նշանները գտնելու և վստահ շարունակելու մեր ճանապարհը: Դիմացը նկատում ենք աղոտ լույս: Քանի առաջ ենք շարժվում, լույսը ուժեղանում է՝ նշանակում է մոտենում ենք ելքին:
Ելքի մոտակայքում՝ առաջին ճյուղավորման հանգույցում, մենք մտնում ենք դեպի արևելք ձգվող անցքը և այդ հանելուկային ուղին մի փոքր կիսապտույտ գործելով մեզ կանգնեցնում է կախարդական մի վիհի առջև:
Մոմի տատանվող աղոտ լույսով մենք տեսանք այդ խորխորատի հատակը, որը այնքան էլ խորը չէր: Ես ցույց տվի Միքայելին վիհի պատերին աջից և ձախից խոռոչներ՝ դրանք այդ դաժան ճանապարհի աստիճաններն են, որոնց օգնությամբ միայն կարելի է վայր իջնել:
Վիհը որքան էլ դաժան է ու խիստ, սական մագնիսի զորությամբ ձգում է մեզ դեպի իրեն: Հետաքրքրությունը կրծում է մարդու հոգին և մոռացության գիրկն ընկած ուզում է մխրճվել այդ սոսկում ազդող, պաղ լռության ու խավարի մեջ կորած, մինչև օրս առեղծվածների մեջ թաղված այդ նենգ ուղիներում:
Այստեղ արդեն կատակի տեղ չէ, պետք է ծայր աստիճան զգուշություն: Միքայելը մոմով լուսավորեց հորը: Ես մարեցի իմ մոմը, որովհետև իջնելու համար պետք է երկու ձեռները պատին հենելով և փոսիկ-աստիճանների օգնությամբ զգուշորեն վայր իջնել: Երկու ձեռքս ու ոտներս աշխատանքի դրի: Հորի աջ և ձախ պատերին ձեռներս հենելով և փոսիկ աստիճանների օգնությամբ հասա վիհի հատակը: Այժմ ես վառեցի մոմը և ընկերս սկսեց իջնել. բարեհաջող հասավ հատակին: Այդտեղ մի փոքր շունչ առնելուց հետո՝ շարունակեցինք մեր խելագար արշավը: Հորի ստորին մասից մի փոքր թեք շարունակվում է ճանապարհը, որը մի քիչ հետո կանգնեցնում է մեզ մի նոր վիհի առջև: Այստեղ արդեն օդը խոնավ է ու գարշահոտ: Այս անգամ ես լուսավորեցի հորի բերանը: Միքայելը մարեց իր մոմը և դարձյալ փոսիկ-աստիճաններով զգուշությամբ սկսեց վայր իջնել: Տակավին չէր հասել հորի հատակին, երբ ես, չգիտեմ ինչու, մտաբերեցի շարականներից մի դարձվածք ու ասացի բարձրաձայն.
– «Սանդարամետ անդնդոց» որ ասում են՝ սա՛ է եղել:
Ընկերս չկարողացավ իր ծիծաղը զսպել, թևերը թուլացան ու վայր ընկավ: Չնայած ես էլ էի ծիծաղում, բայց ընկերոջս վայր ընկնելը դանակի նման կտրեց իմ ծիծաղը:
– Հը, ի՞նչ պատահեց,- մտահոգված ձայն տվի ես:
– Կենդանի՜ եմ,- լսվեց հորի հատակից: Այստեղ արդեն անկարող էի ծիծաղս զսպել: Հիշեցի Մսրա Մելիքի հորի միջից բացականչելը. «Կենդանի՜ եմ, մե՛կ էլ արի…»:
Միքայելը լուսավորեց հորը: Ես մարեցի մոմս և վայր իջա «Սանդարամետ անդնդոցով»:
Այդ «խորը վիրապի» վարի մասից դարձյալ մի փոքր թեք շարունակվում է ուղին, որն անշուշտ մի նոր վիհի առջև պիտի կանգնեցնի մեզ:
Նստած հորի հատակին նայում ենք շարունակվող անցքի ուղղությամբ: Հետաքրքրությունը ձգում է մեզ դեպի անհայտ խորքերը:
Իսկապես որ «Սանդարամետ անդնդոց»… Ասես մթության մեջ երրորդ հորի շրթունքին, մի քարի կտորի վրա, նստած է եղջյուրավոր ժպիտը դեմքին, քծնող շարժուձևով, ասես հրավիրում է մեզ դեպի «Սանդարամետ անդնդոցը». «Եկե՛ք, եկե՛ք, հարգելի՛ բարեկամներ…»
Սակայն այդ երկու վիհերը այցելելուց հետո, հոգնած՝ հրաժարվում ենք այդ նենգավորի սիրալիր հրավերից և որոշում «Սանդարամետից» ետ վերադառնալ դեպի «Ավետյաց երկիր»:
– Հայ մարդու անհողդողդ կամքի ու՛ժն է կերտել այս ստորերկրյա գաղտնի ճանապարհը,- ասաց ընկերս, և մենք հրաժեշտ տալով «Սանդարամետի» խավարի մեջ թաղված «որջերին» վերադարձանք:
Դուրսը արևը ժպտում էր մեզ:
Այդ ստորերկրյա դժնդակ ուղիների մասին շրջակա գյուղերի շինականները շատ բաներ են պատմում և նկարագրում կախարդական անուրջների և վառ երևակայությունների ներքո զանազան տարբերակերով: Չնայած այդ պատմիչներից ոչ մեկը հանդգնություն չի ունեցել մտնել այդ կախարդական ուղիների խորքերը կամ մինչև վերջավորությունը, բայց, այնուամենայնիվ, որոշ չափով ճշմարտություն կա նրանց պատմածների մեջ:
Մեկը պատմում է, որ Տիգրան Հոնենցի մոտակայքում գտնվող ստորերկրյա ուղին կամ, ինչպես իրենք են անվանում, «գեդան-գյալմազ», մխրճվելով երկրի խոր ընդերքը, Ախուրյան գետի տակով անցնում է գետի մյուս ափը և աստիճանաբար ձգվելով դեպի վեր, դուրս է գալիս Անիի դիմացը գտնվող փոքրիկ լեռան գագաթը, որը շրջակա բոլոր բլուրներից վեր, տիրապետող դիրք է գրավում:
Այդ սարսափելի ստորերկրյա ուղին մերթ ընդ մերթ ճյուղավորվում է: Այնտեղ, երկրի ներքին շերտերի մեջ, փորված են խորհրդավոր սրահներ տարբեր չափերի: Ախուրյան գետի հունի տակով անցնելիս գետնափոր ճանապարհի առաստաղից կաթկթում են ջրերը:
Մի ուրիշը՝ երևակայական վառ գույներով նկարագրում է ցանցապատված անցքերով այդ ստորերկրյա մթի ճանապարհը և տանում, դուրս է բերում ելքի ծայրը մինչև Կարս:
Սակայն կասկած չկա, որ այդ ստորերկրյա գաղտնի ուղիները ռազմական նշանակութիւն ունեցող կառույցներ են եղել Անիի համար»…
