Category: Littérature

  • «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Ե)  Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Ե) Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Ե)
    Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    Հ. Աճառյանի՝ «Հայոց անձնանունները» հոդվածի վերջին մասը՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդ չորս հրապարակումներում)…

    «Ուրիշ ազգեր ճանաչում են անուն, հայրանուն և ազգանուն. օրինակ՝ չինացիք, որոնց բառերը շատ կարճ են, հետեւում են այս սովորութեան. յիշենք չինական անուններից՝ Կոն Ֆու-Ցի, Լի Հունգ-Չանգ, Սուն Եան-Ցեն, Շի Հոանկ-Թի, Շուն Եու-Յուէ և այլն: Սրանց մէջ առաջին վանկը ազգանունն է, երկրորդը՝ հայրանունը և երրորդը՝ անունը:
    Ռուսաց մէջ էլ, ինչպէս յայտնի է, գործածական է անունով և հայրանունով ազգանունը. օրինակ՝ Իվան Ֆէօդորովիչ Պալիեւ և այլն:
    Եւրոպացիք լայնօրէն օգտագործում են ազգանունը: Անունը ֆրանսիացոց մէջ այնքան անարժէք բան է, որ անուն ասելով հասկանում են ազգանուն, իսկ անուան համար գործ են ածում «փոքր անուն» (petit nom)։ Մի անձ կարող է ունենալ 3—4 անուն, բայց միայն մի ազգանուն: Այսպէս Փարիզի իմ դասընկերներից յիշեմ՝
    Edouard-Marie-Antoine-Aude
    Louis-Marie-Jean-Bodin.
    Lucien-Elien-Albert-Broche
    Charles-Jean-Marie-Brou.
    Pierre-Paul-Narcisse-Fernand-Chilot
    Joseph-Jean-Baptiste-Vendryes.


    Այս ընդհանուր ծանօթութիւններից յետոյ մասնաւորենք մեր խօսքը հայոց ազգանունների վրայ:

    Հին հայոց մէջ հասարակ ժողովուրդը երեւի գործածում էր անուն-հայրանուն. իսկ ազնուականները կրում էին ազգանուն: Ազգանունները հնագոյն շրջանում ձեւանում էին «ունի» մասնիկով, որն աւելի ուշ դարձաւ «եան» (յան):
    6-րդ դարում հայերը պարսիկներից վերցնում են յոգնակի «ան, եան» (յան) մասնիկը և դարձնում են նրանց նման ազգանուն, նոյնիսկ իզաֆէթի պարսկական օրէնքով, Ներսէս կաթողիկոսի գրած թղթի մէջ ստորագրում են ի միջի այլոց հետեւեալ իշխանները.
    Համազասպ ի Գուգվառամեան
    Սամէղ յԱրտաւազդան
    Գրիգոր ի Հմայական
    Սահակ ի Վարդանան
    Դատոյ ի Գարջուղեան
    Զաւրակ ի Գազաւոնան
    Վարազ-Յոհան ի Յոհանան
    Վարդան ի Մուշեղեան
    Սահակ ի Հմայակեան
    Աշոտ ի Վարազտիրոցեան
    Մուշեղ ի Հմայեկեան
    Վրիւ յԱրտաշրան
    Սահակ ի Մանուէլեան և այլն, և այլն: (Գիրք թղթոց, էջ 74):
    Սա պարսկական ազդեցութեան շրջանն է: Արաբների ժամանակ ազգանունները վերանում են, ըստ որում՝ իշխանական ցեղերը ջնջւում են: Աւելի ուշ՝ թիւրքերի ժամանակ, նոյնպէս ազգանուն չկայ: Տաճկաստանում, իմ մանկութեանս ժամանակ, հայրանունն էր միայն գործածւում ազգանուան ձեւով. օրինակ՝ ես դպրոցում արձանագրուած էի Հրաչեայ Յակոբեան (հօրս անունով) և խօսակցութեան մէջ յաճախ կրճատ ձեւով ասում էին Հրաչեայ Յակոբ: 1888 թուականին դպրոց մտաւ ազգանուան դրութիւնը: Հոգաբարձութիւնը պատուիրեց բոլորիս, որ տուն գնանք և մեր ծնողներից հարցնելով ու իմանալով՝ ազգանուն բերենք: Ընդհանրապէս աշակերտները իրենց պապի անունը դարձրին ազգանուն, ուրիշներ մի ինչ-որ մականուն և այլն:

    Հետաքրքիր է իմ ազգանուան պատմութիւնը: Ես տուն գնացի և հարցրի, թէ մեր ազգանունը ի՞նչ է: Հայրս առաջարկեց վերցնել իր հօր անունը՝ Յարութիւն և կոչուել Յարութիւնեան: Ես այն ժամանակ 12 տարեկան էի, բայց արդէն ունէի ինչ-որ լեզուական ճաշակ: Իմ ճաշակով անունից կազմուած ազգանունը հաճելի չէր. ուստի մերժեցի Յարութիւնեանը և ուրիշ բան ուզեցի: Հօրաքոյրս ասաց, որ իրենց ցեղը Ռոտոսթոյում կոչուել է Հիւպրիւք օղլու, ուստի առաջարկեց գրել Հիւպրիւքեան: Ես այն ժամանակ Հիւպրիւք բառի ծագումը չգիտէի. չգիտէի, թէ դա էլ անուն է Հիւպէրիք, որ շատ քիչ է գործածւում: Երեւանում մի քանի տարի առաջ եղել է Հիւպէրիք անունով մէկը: Ես չհաւանեցի նաեւ Հիւպէրիքեան ազգանունը և մերժեցի: (Կոստանդնուպոլսում մականունը յաճախ շփոթում են ազգանուան հետ և փոխանակ ասելու ազգանուն, ասում են մականուն, թիւրքերէն լաղաբ, այսինքն՝ փուտանուն):
    Ես հօրս հարցրի, թէ քեզ ի՞նչ ծաղրական անուն են տալիս. նա ասաց. «Ինձ ասում են Կռճին Ակոբ»: Ես հաւանեցի այս անունը և վերցրի «Կռճինեան» ազգանունը, որի իմաստը անծանօթ էր:
    Ներկայացայ հոգաբարձութեան և ասացի, թէ իմ ազգանունն է Կռճինեան:
    Հոգաբարձուներից մէկն ասաց, թէ «Կռճին» բառ չկայ, պէտք է լինի «Կռճիկ» և ազգանունս շինեց Կռճիկեան: Մի ամբողջ տարի դպրոցում կրեցի Կռճիկեան ազգանունը: Ընկերներս շարունակ ծաղրում էին՝ ինձ կոչելով «կռճիկ, մռճիկ, տռճիկ, խռճիկ, բռճիկ»: Տարին լրացաւ, տարրական դպրոցը աւարտեցի և մտայ միջնակարգ: Ես՝ կռճիկից ձանձրացած, որոշեցի փոխել ազգանունս: Կռճիկ բառի գրաբարն է «աճառ», որ ինձ շատ բարեհնչիւն թուաց և ազգանունս դարձրի նոր դպրոցում՝ Աճառեան, որ ընդունեց նաեւ հայրս:
    Սրանից 42 տարի առաջ, Էջմիածնի Ճեմարանում, երբ ես այս դէպքը պատմեցի, Մանուկ Աբեղեանը ասաց ծիծաղելով. «Մի տաճկահայ չտեսանք, որ շինծու ազգանուն չունենար»: Ճիշտ է, բայց Աբեղեանի ազգանունն էլ շինծու է: Նա նախապէս կոչուել է Աղբեղեան, այսինքն՝ թիւրքերէն բառով՝ «սպիտակ բեղաւորեան»: Աբեղեանը անդուրեկան է գտել իրաւամբ Աղբեղեանը, միջից կտրել է և դարձրել է Աբեղեան, որ հին հայոց նախարարական տոհմերից մէկի անունն է:
    Ես անհատական մի դէպք պատմեցի. բայց դա ցուցանիշն է մեր հասարակական երեւոյթներից մէկի: Հայրանունից ազգանուան անցնելը մեր առաջադիմական քայլերից մէկն էր:
    Այսօր մեր մէջ ամէն տեղ ազգանունը ընդունուած է, պետականօրէն ճանաչուած և հաստատուած մի բան է, որ կարելի չէ ուզած րոպէին այնպիսի հեշտութեամբ փոխել:

    Մեր ազգանունները կազմուած են 4 ձեւով:
    Առաջինն է անունով ազգանուն. այսպէս՝ Յովհաննիսեան, Գրիգորեան, Կարապետեան, Ներսիսեան և այլն: Սրանց հետ կարելի է դնել Տէր կամ Մելիք ձեւով ազգանունները. ինչպէս՝ Տէր-Կարապետեան, Տէր-Գրիգորեան, Տէր-Յովհաննիսեան, Տէր-Մարտիրոսեան կամ Մելիք-Աբրահամեան, Մելիք-Շահնազարեան, Մելիք-Փարսադանեան և այլն:
    Այս բոլորը կազմուած են առաջին անգամ մէկի պապի և կամ պապի հօր անունով:
    Դրանք բոլորն էլ ուշ ժամանակի արտադրութիւն են. ուստի չենք գտնում նրանց շարքում Հրաչեաեան, Արտաւազդեան, Վռամշապուհեան, Մերուժանեան և նման ազգանուններ, որովհետեւ այդ անունները շատ հին են:
    Այսպիսով, անունով ազգանունները կազմուած են բնականաբար արական գծով. բայց կան ազգանուններ էլ, որոնք կազմուած են իգական անուններից: Այսպէս, Մանանդեան կազմուած է «Մանանդ» անունից, որ կնոջ անուն է. նոյնպէս՝ Նայունց, Շուշանեան:
    Լինում են ընտանիքներ, ուր կինը աւելի ազդեցիկ անձնաւորութիւն է լինում, քան տղամարդը. այս դէպքում ասում են ոչ թէ Կարապետի կամ Գրիգորի տղան, այլ Մարիամ բաջու կամ Թաքուշ խանումի տղան և այլն: Այսպիսով ձեւանում է իգական անունից ազգանուն:
    Ազգանունների երկրորդ ձեւն է փուտանունով կամ մականունով կազմուած ազգանուն: Մէկին տուել են մի ծաղրանուն, այդ ծաղրանունը անցել է որդիներին և կազմուել է ազգանուն: Այսպէս են օրինակ՝ Երկայնեան (կամ թիւրքերէն՝ Ուզունեան), Կարճիկեան, Կոլոտեան, Շիրինեան (քաղցր), Գարագաշեան (սեւ ունքերով), Ղարակէօզեան (սև աչքերով), Թօփալեան (կաղ), Չօլախեան (թեւը կոտրած), Տէրպետէրեան (թափթփած), Խաչանեան, Պուռնազեան (մեծ քթով), Չորթանեան (ժլատ մարդ է եղել, որ միայն չորթանով է ապրել), Տէրվիշեան (անփոյթ): Այս կարգի ազգանունները երբեմն գործը անհամութեան են հասցնում. օրինակ՝ գրականութեան մէջ յայտնի է պոլսեցի կաթոլիկ մի վարդապետ՝ Պոյնուէյրիեան (վիզը ծուռ), Եւդոկիայում կար Եաղլըղաթմերեմէզեան (իւղոտ խմորեղէն չուտողեան):

    Նշանաւոր են Նոր-Նախիջեւանցիք իրենց տարօրինակ, յաճախ անվայել ազգանուններով. ինչպէս՝ Չաթալբաշեան (գլուխը ճղուած), Խապախպաշեան (դդումգլուխեան), Այուեան (արջեան), Թիլքիեան (աղուէսեան), Բուղաեան (ցուլեան), Թացփեշեան (քիթը միշտ վազել է, շորի ծայրով սրբել է, անունը դրել են Թացփեշեան): Մի փաստաբան կար Փորքշէեան (փորը միշտ քշել է), մի դերասանուհի կար Գոզոտեան, մնացեալը քաղաքավարութեան սահմանից բոլորովին հեռանում է: Ինչպէս նկատում ենք՝ այս ազգանունների մեծ մասը թիւրքերէն է:

    Ազգանունների երրորդ ձեւն է բնավայրով, երկրի անունով ազգանուն:
    Այսպէս ունենք՝ Վանցեան, Ստամբոլցեան, Հալաբեան, Շամլեան, Իզմիրլեան, Խրիմեան, Սպարտալեան, Օրտուեան, Տրապիզոնցեան, Բաղէշցեան, Պայպուրթեան, Երեւանցեան, Աճէմեան («աճէմ» նշանակում է «պարսիկ». երբ Կովկասը պարսից իշխանութեան տակն էր, ով որ այս կողմերից գաղթում էր Կոստանդնուպոլիս, Տաճկաստան, կոչւում էր Աճէմեան, իբր պարսկահայ): Մեր դասախօսական կազմում ունենք Աղուզումցեան. «Աղ ուզում»՝ «սպիտակ խաղող» անունով մի գիւղ է եղել, գաղթել են այդ գիւղից և ստացել այս մակդիրը:

    Ազգանունների չորրորդ ձեւն է արհեստի անունով ազգանուն, սա շատ մեծ թիւ է կազմում և սովորական է յատկապէս տաճկահայոց մէջ. օրինակ՝ Ոսկերչեան, Գույումճեան, Զարգարեան, Արծաթպանեան, Հէքիմեան, Սնըխչեան, Պէրպէրեան, Ժամկոչեան, Սուճեան, Քէպապճեան, Թոքմաճեան, Դեւեճեան, Չիլինգարեան, Նալբանդեան, Մեհանաճեան, Զուռնաճեան, Սապոնճեան, Հիւսեան, Դուրգարեան, Պլոտնիկեան, Աշճեան, Խալփախչեան, Պոյաճեան, Ներկարարեան, Կրասիլնիկեան, Տէմիրճեան, Ղասապեան, Քերեստէճեան:
    Սրանք էլ ընդհանրապէս թիւրքերէն են. մի քանիսը միայն հայերէն են:

    1900-ական թուականներին, Համիտեան ռէժիմի հայահալած արշաւանքի ժամանակ, երբ Եւրոպայի հասարակական գործիչներից ոմանք սկսել էին վերլուծել հայկական հարցը և որոնել նրա բուն պատճառը, կային նրանց մէջ այնպիսի չարամիտ կաշառուած մարդիկ, որոնք հայերին մեղադրում էին, որ նրանք վաճառական ժողովուրդ են: Այդ անարդար բացատրութեան ժամանակ գտնուեց ֆրանսիացի մի գրող՝ Pierre Quillard, որ «Рго Armenia» թերթում մի յօդուած գրեց այդ առթիւ:
    Նա ասաց. «Սխալ է այն կարծիքը, թէ Հայերը վաճառական ժողովուրդ են և ապրում են ուրիշներին շահագործելով:
    Այո՛, կան հայոց մէջ վաճառականներ, բայց ժողովրդի մեծամասնութիւնը գիւղերում երկրագործ և քաղաքներում արհեստաւոր է»: Սրան իբրեւ ապացոյց մէջ է բերում մի ցանկ այդ չորրորդ կարգի ազգանունների, ինչպէս յիշեցի ես էլ: Ելնելով այն տեսակէտից, որ ազգանունը առնուազն մի քանի հարիւր տարիների հնութիւն ունի, նա հաստատում է այն միտքը, թէ հայերը արհեստաւոր են և եղել են միշտ՝ տաճկական տիրապետութեան երկար շրջանում: Այսպէս ահա ազգանունների քննութեան հասարակ առիթը օգտագործւում է ընկերական և հասարակական երեւոյթների բացատրութեան համար»:
    (Վերջ)
    Հ. ԱՃԱՌԵԱՆ

    ԽՄԲ. ԾԱՆՈԹՈՒԹՅՈՒՆ — Պրոֆեսոր Աճառյանի սույն աշխատության մեջ կան կետեր, որ նրա վաղ շրջանի ուսումնասիրության եզրակացություններն են, որոնք նա վերանայել է հետագայում:
    Այդպիսիններից է, օրինակ, հին հայկական մշակույթի փոխազդեցության խնդիրը հարևան ժողովուրդների մշակույթների հետ՝ շեշտելով հին հայկական մշակույթի ինքնուրույնությունը և բարձր զարգացումը:

    Լուսանկարում՝ Հրաչյա Աճառյանը դստեր՝ Քնարիկի հետ

  • «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ»  (Մաս Դ) Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Դ) Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ» (Մաս Դ)
    Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    Հ. Աճառյանի՝ «Հայոց անձնանունները» հոդվածի շարունակությունը՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդող երեք գրառումներում):

    «Այժմ խօսում եմ ազգանունների մասին:
    Երբ համայնքը փոքր է, անունը բաւական է անհատը համայնքի մնացեալ անդամներից զանազանելու համար:
    Օրինակ, մի գիւղում, ուր 10-20-30 տնուոր միայն կայ, երկու սեռը բաժանելով, նրա կէսի չափ միայն տղամարդ և այնքան էլ կին պիտի լինի:
    Ուստի եթէ մի 100 անուն լինի, այդ թիւը բաւական է. ամէն մարդ էլ իմանայ, թէ ո՞վ է Կարապետը, կամ ո՞վ է Գրիգորը:
    Բայց երբ համայնքը մեծանում է, տների թիւը բարձրանում է 100-ների և
    1000-ների, այն սակաւաթիւ անունները այլեւս բաւական չեն: Ուստի կամ պէտք է անունների թիւը շատացնել, ինչ որ անում են, և կամ անուններին պիտի աւելացնեն զանազանիչ մի երկրորդ միջոց: Զարգացման այս առաջին աստիճանը կազմում է ածականը: Անուան վրայ դնում են մի ածական: Վերցնում են նոյն անհատի արտաքին կամ ներքին նկարագրից յատկանշական որեւէ կէտ: Օրինակ՝ հռոմայեցւոց ինքնակալներից մէկը կոչւում էր Յուլիոս. սա մի սովորական անուն էր հռոմայեցւոց մէջ. կային շատ Յուլիոսներ. ուստի այս Յուլիոսը միւս Յուլիոսներից զանազանելու համար կոչեցին «Յուլիոս Կեսար»: Ի՞նչ է նշանակում «կեսար». «կեսար» նշանակում է «փորը ճղած»: Երբ Յուլիոսի մայրը երկունքի մէջ էր, ծնունդը շատ դժուար եղաւ. բժիշկները ստիպուեցին ճղել մօր փորը և երեխային այնպէս դուրս բերել. Յուլիոսը կոչուեց «փորը ճղած Յուլիոս»: Այնուհետեւ Յուլիոս Կեսարը մի մեծ ինքնակալ դարձաւ, և նրա «Կեսար» վերադիրը նշանակեց «մեծ ինքնակալ». այս է «կայսր» բառը:

    Ածականով անուններ շատ սովորական են թէ՛ պատմութեան և թէ՛ մեր հասարակ կեանքի մէջ. օրինակ՝ Լենկ-Թիմուր (Կաղ Թիմուր), Իւան Գրոզնի (Իւան Ահեղ), Աշոտ Ողորմած, Գայլ Վահան, Աշոտ Երկաթ, Գող Վասիլ, Ցլիկ Ամրամ, Քոռ Թաթոս, Չոլախ Սարգիս, Փալթարա Մարտին, Նապրասնի Գորդի և այլն:
    Ածականներից յետոյ կարելի է դնել անհատի տեղը, ծնուած կամ բնակուած քաղաքը. այսպէս՝ ունենք Գրիգոր Նարեկացի, Գրիգոր Տաթեւացի, Մովսէս Խորենացի, Խաչատուր Տարոնացի, Գէորգ Սկեւռացի, Ներսէս Լամբրոնացի և այլն:
    Երրորդ միջոցն է հայրանուան գործածութիւնը. այսպէս՝ Գրիգոր որդի Յովհաննու, Տրդատ որդի Խոսրովու, Սմբատ որդի Աշոտի: Թիւրքերի մէջ՝ Հիւսէին օղլի Ալի, Ալի օղլի Սուլէյման և այլն: Արաբների մէջ՝ Հասան իբնի Ալի, Ալի իբնի Վեհպի, Մեհէմմէտ իբնի Սուլէման: Ամէնքիս յայտնի է ռուսաց մէջ ընդունուած սովորութիւնը, հայրանունը իբրեւ պատուանուն. Նիկոլա Ալեքսանդրովիչ, Վլադիմիր Սերգեւիչ, իգականի մէջ՝ Աննա Գրիգորիեւնա, Սոֆիա Գերասիմովնա և այլն:
    Այս երեք միջոցներն էլ կարող ենք կոչել անհատական կամ աւելի շուտ մականուն, քան թէ ազգանուն:

    Ազգանունը այն է, որ դրւում է մի գերդաստանի ամբողջ սերնդի կամ սերունդների վրայ և կարող է դարեցդար շարունակուել: Այսպէս՝ Մամիկոնեան, Բագրատունի, Արծրունի, Գնունի, Սլկունի, Խորխոռունի, Հովնունի, Ձիւնական և այլն հին Հայոց նախարարական տոհմերը, որոնք շարունակուել են երկար դարեր և արաբական շրջանում հետզհետէ վերջացել:
    Կան ազգեր, որոնք հայրանուան վրայ կանգնում են և ազգանուան չեն անցնում. այսպէս էին թիւրքերը և պարսիկները, որոնք գիտէին միայն Հիւսէին օղլի Ալի կամ Հիւսէին Փուսերի Ալի. և միայն վերջին քսանամեակում, հետեւելով եւրոպական կարգերին, անցան ազգանուան:
    Հետաքրքիր է կարծեմ իմանալ, թէ ինչպէս պարսիկները անցան ազգանուան: 1918 թուականին էր, պարսից կառավարութիւնը յայտարարեց, թէ այսուհետեւ տիտղոսները պիտի ջնջուեն և ամէն մարդ իրեն համար մի ազգանուն պիտի ընտրէ: Ամէն մարդ ընկաւ մտածողութեան խորքը և մի որեւէ տեղից մի բան հնարեց և
    թերթում յայտարարեց, թէ ես այսինչ ազգանունն եմ վերցնում: Այլեւս ոչ ոք այդ ազգանունը վերցնելու իրաւունք չունէր: Երկու տարի տեւեց այդ գործողութիւնը և ամէն ընտանիք կամ գերդաստան տարբեր ազգանուան տէր դարձաւ:
    Արաբներն էլ կանգնել են հայրանւան վրայ և որովհետեւ միայն հայրանունը քիչ էր զանազանելու համար համայնքի զանազան անդամները իրարից, աւելացրին նրա հետ նաեւ մի մականուն և այն անձի ո՞ր տեղացի լինելը:
    Արաբների մէջ կայ նաեւ մի ուրիշ տարօրինակ սովորութիւն, որ միայն արաբներին է յատուկ: Ենթադրենք մի մարդ Հասան անունով, սա ենթադրենք թէ Հիւսէինի որդին է, ուստի լինում է Հասան-իբնի-Հիւսէին. նա ասենք Բաղդատ քաղաքից է, ուստի լինում է
    Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի, նա ունի մի մականուն, ենթադրենք՝ Ֆաթթահ. ամբողջ լինում է Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի-Ֆաթթահ: Բայց այսքանը քիչ է. նա ամուսնացաւ, ունեցաւ մի որդի Ալի անունով. հայրը այժմ իր վրայ վերցնում է ապու-Ալի, այսինքն՝ «հայր Ալիի» տիտղոսը և դառնում է Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի-ապու-Ալի-Ֆաթթահ: Որդիները շատացան. նա ունեցաւ երկու որդի եւս, մէկը Մուսթաֆա և միւսը Սուլէյման: Ուստի այդ մարդը դարձաւ՝ Հասան-իբնի-Հիւսէին-էլ-Բաղդատի ապու Ալի-ապու-Մուսթաֆա-ապու- Սուլէյման-Ֆաթթահ: Արաբ պատմութեան և գրականութեան մէջ շատ ենք պատահում այսպիսի կանգունաչափ անունների. օրինակ՝ մի բանաստեղծ կայ, որի անունն է՝ Իզզ-էդ-դին-Աբդուլ-Ֆուտաւէլ- Արդուլ-Վահապ-Ամադ-էդ-դին. իբն-Իբրահիմ-էլ-Սենճանի: Եգիպտոսի սուլթաններից մէկի քարտուղարն է Շէյխ- ար — Ռայիս -Սաֆի — ադ- Դավլաւ իբնի — աբու — Մաալի — իբնի-Շարաֆի:
    Արաբ ուղեգիրներից մէկը կոչւում է Աբու — Աբդալլահ — Մուհամմէդ-բին-Աբդուլլահ — բին-Մուհամմէդ-բին-Իբրահիմ-էլ-Վաթիւէդ-Դանջի-իբնի Բատուտա — Նեմմ — էդ — Դին: Մի արաբ բժիշկ կայ, որի անունն է Զիա-էդ-դին-ապու-Մուհամմէդ-Արդալլահ — բին- Ահմէդ-էն-Նուբաթի-էլ-Մալաքի: Արաբ պատմիչ Իբն-Խալլիքանը իր «Վեֆայաթ էլ Աայան» գրքում (թրգմ. Գ. Մըսրլեան, Գահիրէ, 1935 թ., էջ 8), այսպէս է անուանում Խորասանի էմիրներից մէկի անունը. — Էլ էմիր Կութէյբա բին աբի Սալիհ Մուսլիմ բին Ամր բին էլ Հոսէյն բին Ռաբիա բին Խալիդ բին Էսիդ էլ Խէյր բին Կուդայի բին Հիլալ բին Սալամա բին Սաալաբա բին Վաիլ բին Մաան բին Մալիք Աասար բին Սաագ բին Կայս Այլան բին Մոդար բին Նիզար բին Մուադդ բին Ադնան էլ Բահիլի:
    Սա այդ մարդու ամբողջ ցեղաբանութիւնն է: Իբն-Խալլիքանը մի ուրիշ անգամ էլ տալիս է մի իշխանի երկար անունը և յետոյ էլ աւելացնում է. «Մնացեալը չեմ յիշում»:
    Դժբախտաբար ես էլ էջը չեմ յիշում:
    Հայրանունները կարող են կրկնուել, այսինքն դնել պապի և պապի հօր, գուցէ և պապի պապի անունը:
    Արաբական սովորութիւնը քիչ-քիչ կամ մասամբ տարածուեց հպատակ կամ կրօնակից ցեղերի վրայ. օրինակ՝ Մատակասկարի թագաւորներից մէկը կոչւում է Անդրիանամպոյինիմերինա:

    Սպանացիք էլ սիրում են կազմել երկար անուններ: Մի առակ կայ:
    «Հարաւային Ամերիկայում մի սպանացի գիշերը անտառում կորցրել է ճանապարհը. ստիպուած թակում է մի անգլիացու դուռը և խնդրում է, որ իրեն թոյլ տայ գիշերել. անգլիացին մութ տեղը պատուհանը բաց արած հարցնում է՝ ո՞վ է:
    Սպանացին պատասխանում է. «Ֆերնանդօ-դելլոս-Վեստոս-Սերվալոս-Մինկոս-Սանթա-կուզենօ-Տիխօնոս»:
    Մեր տունը փոքր է, այդքան մարդու տեղ չկայ, ասում է անգլիացին և պատուհանը փակում»:

    Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

  • «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ», (Մաս Գ) Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ», (Մաս Գ) Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    «ՀԱՅՈՑ ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԸ», (Մաս Գ)
    Հ. ԱՃԱՌՅԱՆ

    Հ. Աճառյանի՝ «Հայոց անձնանունները» հոդվածի շարունակությունը՝ ստորև (սկիզբը նախորդ երկու հրապարակումներում)…

    1. ԱՐԱԲԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
      Վերեւում ցոյց տուեցինք, թէ անձնանունները առհասարակ կրօնական բնոյթ ունեն և ըստ այնմ կրօնակից ազգերից առնուելով՝ նրանց կրօնի հետ էլ տարածուել են:
      Ի նկատի ունենալով այս տիեզերական երեւոյթը, տարօրինակ է, անշուշտ, այն հանգամանքը, որ Հայերը, նոյնիսկ քրիստոնէութեան ամէնից պայծառ տարիներում, ընդունել են կրօնապէս իրենց թշնամի ազգերի անձնանունները, ինչպէս արաբների և թիւրքերի: Չգիտեմ թէ ինչպէ՞ս պէտք է մեկնել այս երեւոյթը: Անշուշտ մահմետականները չստիպեցին մեզ, որ մենք բռնի կերպով ընդունենք իրենց անունները: Երեւի այս էլ գերիշխան տարրի բնական ազդեցութեան արդիւնք է, ազդեցութիւն, որ ամէն ձեւի ու ամէն հանգամանքի մէջ էլ իր գործը տեսնում է, և փոքր, նուաճուած ազգերը իրեն է քաշում, իրեն է միացնում:
      Մեր հին պատմութեան մէջ ծանօթ արաբական անուններ են Աբլխարիպ, Աբուսահլ, Համամ, Մլեհ և այլն: Ոմանք նաեւ գործածուած են հայ թարգմանութեամբ, ինչպէս Ճնճղուկ, որ արաբական Համամ համանիշի թարգմանութիւնն է:
    2. ԼԱՏԻՆԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
      Ռուբինեանց օրով, յարաբերութեանց աճման հետ, շատացաւ նաեւ լատինական անունների գործածութիւնը, ինչպէս՝ Անտոն, Լեւոն, Զապէլ, Ալիս, Հեթում, Օգոստինոս և այլն: Ռուբինեանց պետութեան անկումով լատին անունները ջնջուեցին և այսօր հազիւ մի քանիսը կենդանի են նրանցից:
    3. ՀԱՅ ԿՐՕՆԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
      Քրիստոնէութեան տարածումից յետոյ, եբրայական և յունական անունների հեղեղման ժամանակ, ծագեց Հայոց մէջ մի նոր միտք, այն է՝ թարգմանել օտար քրիստոնէական անունները: Յունական Անաստաս անուան դէմ դրին Յարութիւն, Ապոստոլի դէմ՝ Առաքել, Թէոդորոսի դէմ՝ Աստուածատուր, Ստավրիի դէմ՝ Խաչիկ, եբրայական Սեթի դէմ՝ Մխիթար և այլն: Այս երեւոյթը, անշուշտ, յունագէտ հայրերի գործն էր և ազգային նախանձախնդրութեան մի ձեռնարկ հայոց մէջ: Ուշադրութիւն չեն դարձրել նրանք այն հանգամանքի վրայ, թէ արդեօք այդ թարգմանուած անունների բնաձեւը իրապէս գործածակա՞ն է հայոց մէջ, թէ ոչ: Օրինակի համար՝ Անաստաս, Թէոդորոս և այլն հայոց ծանօթ անուններ են եղած, բայց Ապոստոլ, Ստավրի և այլն գործածական չեն եղած մեր մէջ: Թարգմանութեան հետ զուգընթացաբար մտել են նաեւ նոր նմանակերտ անուններ, բոլորն էլ քրիստոնէական կեանքի բացատրութիւններ, Հայ ժողովրդի մտքին ու սրտին մօտիկ ու հասկանալի բառեր, որով մեր անձնանունների բառարանը կրկնապէս ընդարձակուել է: Այսպէս են՝ Համբարձում, Զատիկ, Գալուստ, Մարգար, Տիրատուր, Խաչատուր, Քրիստոստուր, Խաչերես, Ծերոն, Կարապետ, Մկրտիչ, Աւետիս, Աւագ, Մաքրուհի, Սրբուհի, Տիրուհի և այլն, և այլն, որոնք, սկսած այն օրից մինչեւ այժմ, աւելի կամ նուազ չափով գործածական են մեր մէջ:
      Մեր մտաւոր զարգացման պատմութեան տեսակէտով շատ հետաքրքիր էր որոշել, թէ ե՛րբ է այս անունների ծագման ժամանակը:

    11. ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
    Հայ կրօնական անուններից դուրս կան բազմաթիւ ուրիշ անուններ, որոնք թէեւ հայերէնի մէջ կազմուած անուններ են, բայց քրիստոնէական հաւատալիքների շուրջը չեն պտտւում, այլ իրենց իմաստով ներկայացնում են աւելի իրական կեանքը և շատ անգամ ներկայացնում են աշխարհիկ բանաստեղծական սիրուն պատկերներ: Օրինակ՝ Թուխծամ — մազերը սեւ, Շաղոսկի — որ ոսկի է շաղում, Վարդիթեր — վարդի թերթ, Հերիքնազ — հերիք ինչքան նազ ես անում: Այս շարքի անուններից են՝ Զանազան, Վարդերես, Լոյսպարոն, Նորարեւ, Վարդըմպու, Անձրեվարդ, Նորվարդ, Նորտիկին, Վարդմանուկ, Քնարիկ և այլն:
    Հայ հասարակ ժողովրդի, շինականի բնիկ, հարազատ, իւրակերտ անուններն են սրանք, որ եկեղեցական դասի պաշտած կրօնական անունների և ազնուական դասակարգի սիրած օտար անունների շրջանակում բացառիկ փայլով ցոլում են:

    12. ՍԵԼՋՈՒԿ-ԹԱԹԱՐԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
    Հայ ժողովրդական անուններին գրեթէ ժամանակակից են այն բազմաթիւ անձնանունները, որ հայ ժողովուրդը փոխ է առել թաթար, սելջուկ և նորապարսիկ մահմետական ազգերից: Հայ ժողովուրդը ընդհանրապէս շատ լաւ գիտէր այդ լեզուները, որով շատ դիւրաւ թափանցում էր անձնանունների ներքին իմաստին և նրանց մէջ տեսած գեղեցիկ պատկերներից հրապուրուած՝ վերցնում ու որդեգրում էր նրանք: Օրինակ՝ Ասլան-առիւծ, Ջիվանշիր-մատաղ առիւծ, Բահալու — թանկագին, Բայրաք-դրօշակ, Դուլբահար-գարնանային վարդ, Գուլդաստա-վարդի փունջ, Գուլմելիք-վարդերի թագուհի, Գուլնիգար-վարդանկար, Հախբանդա-ծառայ Աստուծոյ, Հախնազար-Աստուածատես, Եթար — բաւական է, Թամամ — կատարեալ, Թանգրիղուլի-Աստուծոյ ծառայ, Թուրֆանտա — նորահաս նուբար, Խութլու-մելիք (թաթարերէն) երջանիկ կամ օրհնեալ թագաւոր:

    13. ԵՒՐՈՊԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
    Բոլորովին նոր ժամանակի փոխառութիւններ են սրանք, որ առնուած են ֆրանսերէնից, իտալերէնից և անգլերէնից. գործածական էին բացառապէս արեւմտահայոց, յատկապէս կաթոլիկ հայոց մէջ, ինչպէս՝ Ժօզէֆ կամ Ճուզէփօ (Յովսէփ), Ճիւան (Յովհաննէս իտալական Ջիովաննի), Վալանդին, Ալբերդ, Եդուարդ, Վիքթօրիա, Էօժէն, Վէրժին, Ատոլֆ, Ռոտոլֆ և այլն, և այլն:
    Սրանցից իտալական ձեւերը արդէն անհետացան արեւմտահայոց մէջ, իսկ միւսները շատ գործածական չեն այժմ, բացի իգական անուններից, որոնք արականներից աւելի սիրելի են դարձած այն պատճառով, որ իգական անձնանունների մի ճոխ մթերք պակասում է արեւմտահայոց մէջ: Վերջին ժամանակներս Կովկաս էլ մուտք գործեցին եւրոպական անունները, ինչպէս՝ Էմմա, Էլէոնորա (կրճատ՝ Նորա), Ջուլետա, Օֆելիա, Վալենդինա, Եդուարդ, մինչև իսկ՝ Նափոլէոն, Համլէդ, Հէնրի և այլն:

      14. ՌՈՒՍԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
      Վերջին ժամանակներս զուտ ռռւսական անունները սկսել են բազմանալ ռուսահայ աշխարհում (Կովկաս և մանաւանդ Ռուսաստան): Ռուսահայերից ոմանք ռուսական համապատասխան մի անուն փնտռում գտնում են իրենց վաղեմի անուան տեղ և այս ձեւով էլ գործածում առհասարակ. այսպէս՝ Նիկողոսը դառնում է Նիկոլա, Գէորգը՝ Գէորգի կամ Եգոր, Յովհաննէսը՝ Իւան, Գրիգորը՝ Գրիգորիյ և այլն:
      Այս աշխատանքը այնքան է առաջ գնացած, որ բոլորովին անհամապատասխան անուններ էլ շատ անգամ լծորդւում են իրար պաշտօնապէս, բաւական է, որ երկու բառերի մէջ նմանահնչիւն մի տառ կամ մի ձայն գտնուի:
      Այսպէս՝ Մկրտիչը դառնում է Նիկիտ, Յարութիւնը՝ Արտէմ կամ Արտոմ, Սահակը՝ Սավա, Մարտիրոսը՝ Մարտին, Վաղարշակը՝ Վոլոդիա, Արշակը՝ Արկադի և այլն, որոնք իրար հետ ո՛չ մի առնչութիւն չունեն ամենեւին: Այս «արուեստի» մէջ նշանաւոր են յատկապէս Նոր-Նախիջեւանի հայերը:
      Առանձնապէս յարգի և սովորական են փաղաքշական անունները, ինչպէս՝ Միշա (Միքայէլ), Սաշա (Աղեքսանդր), Մաշա (Մարիամ), Թոդիա (Թէոդորոս), Լիզա (Եղիսաբէթ), Կոլիա (Նիկողայոս), Կատիա (Կատարինէ) և այլն:
      Նոր ռուսական անուններ են՝ Վլատիմիր, Օլգա, Օլիա, Օլինկա, Դուսիա, Դունիա, Մարուսիա և այլն:

      15. ՀԱՅ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՆՈՒՆՆԵՐ
      Այս անուան տակ դասաւորում եմ այն հայերէն անձնանունները, որոնք հայկական ազգային ինքնագիտակցութեան զարթնումից յետոյ սկսեցին գործածուել մեր մէջ, այն է վերջին 80-ամեակում: Այս ազգային ինքնագիտակցութիւնը, որ մերժելով զուտ կրօնական և օտար անունները, պատմութեան էջերից դուրս բերեց գրեթէ մոռացուած հայ պատմական անունները և նրանք ընդհանուր գործածութեան դրեց, չբաւականացաւ միայն դրանցով և սկսեց ստեղծել յատուկ անուններ, բոլորն էլ զուտ հայերէն լեզուով և հայ ազգային գաղափարների շրջանակում:
      Ահաւասիկ այսպիսի նոր անունների մի փոքր ցանկ — Հայաստան, Արաքսի, Մասիս, Արարատ, Արմենուհի, Հայկուհի, Ազատ, Սիրանոյշ, Վարսանոյշ, Հրանոյշ, Հրազդան, Հրայը, Հրաչուհի, Բերկրուհի, Վշտիկ, Մարտիկ (ո՛չ թէ Մարտիրոս բառից կրճատուած, այլ հայերէն մարտիկ՝ «կռուող»), Հայկազն, Հայկարամ, Աղաւնի, Արծուիկ, Յասմիկ, Քնարիկ, Արփենիկ, Ազնիւ, Սիրական, Լուսիկ, Լուսնթագ, Գեղուհի, Ազատուհի, Փայլակ և այլն:

        Անունները կախում ունեն նաև տեղից ու հանգամանքից: Հայութեան բոլոր հատուածները, թէ՛ Հայաստանում և թէ՛ գաղթավայրերում, միշտ մի միակ տիրապետութեան հպատակ չեն եղել և, հետեւաբար, մի ազդեցութեան չէին ենթարկուած: Պահլաւական անունները կարող էին Հայաստանի արեւելեան մասերում տարածուած լինել, մինչ յունական անունները՝ աւելի արեւմտեան մասերում, իսկ ասորական անունները հարաւային մասերում: Տեղական զանազանութիւնը աւելի որոշ է ներկայումս: Կովկասի հայերը գործ են ածում ռուսական անուններ, որոնցից ո՛չ մէկը չի մտած Արեւմտեան Հայաստան և գաղութները:
        Հունգարիայի, Լեհաստանի և Ռումինիայի Հայերը բնականաբար ունեն հունգարական, լեհական և ռումինական անուններ, որոնք մեր մէջ իսպառ մուտք չեն գործած:

        Հանգամանքներն էլ մեծ ազդեցութիւն ունեն անունների տարածման վրայ:
        Բարձր դասակարգը, իբրեւ նորութեան ու փայլի սիրահար, սովորաբար հինն ու բնիկը շուտ է մոռանում, օտար անունները աւելի է սիրում և նրանց առաջին փոխառուն է, մինչդեռ հասարակ ժողովուրդը իր ունեցածին աւելի հաւատարիմ է: Պահլաւական անունները առաջին անգամ ազնուական դասակարգի մէջ մտան. թագաւորները, իշխաններն ու նախարարները սիրում էին կոչուել Արշակունի ու Սասանեան արքայական տների անուններով: Ասորական, եբրայական և յունական անունները կրօնական դասակարգի մէջ մուտք գործեցին նախապէս և նրա միջոցով տարածուեցին ժողովրդի մէջ:
        Դրա համար է, որ երբ մէկը ընդունում է կրօնական կոչում, նրա աշխարհական անունը (մանաւանդ եթէ հեթանոսական է) հանում են և տեղը դնում կրօնական անուն, որ լինում է յունական, եբրայական կամ ասորական:
        Այսպէս՝ երբ Տրդատը թողեց արքայական գահը և ճգնաւոր դարձաւ, կոչուեց Յովհաննէս:
        Ռուբինեանց Հեթում սպարապետը երբ թողեց սուրը և վանք մտաւ, կոչուեց Անտոն: Այս սովորութիւնը շարունակւում է մինչեւ հիմա:
        Հայ ազգային անունները գլխաւորապէս Կոստանդնուպոլսում հնարուեցին և կամաց-կամաց դէպի Արեւելք տարածուեցին:
        Երբ ես ծնուեցի (Կոստանդնուպոլիս, 1876 թ.) կարծեմ երկրորդն էի, որ Հրաչեայ անունն ստացայ. մինչդեռ այժմ Հրաչեայ անունը սովորական է դարձել: Եթէ գնանք մի խուլ գիւղ, մեր լսած սովորական անունները պիտի լինեն եբրայական, յունական և թուրքական անունները, իսկ բուն հայկական, պահլաւական, եւրոպական, ռուսական և հայ ազգային անունները՝ հազիւ երբեք:
        Մինչդեռ Կոստանդնուպոլիս, Երեւան և ուրիշ կրթուած կենդրոններ (Թիֆլիս, Զմիւռնիա), առաջիններն արդէն անգործածական են դարձել, և աւելի այս վերջինները գոյութիւն ունեն:

        Նախորդ յօդուածում ես խօսեցի անունների ծագման մասին:
        Իմ ասածների ամփոփումը այս է.

        Անունը այն միջոցն է, որով հասարակութեան մի անդամը (անհատը) զանազանւում է մնացեալ անդամներից: Ամէն անուն մի բառ է, որ ունի իր որոշ նշանակութիւնը:

        Անունները յաճախ ազգից ազգ փոխ են առնւում և ընդհանրանում:
        Հայերը թէեւ ունեն իրենց բնիկ սեփական անունները, բայց դրանք շատ քիչ են:
        Մեր գործածած անունները մեծաւ մասամբ օտար են՝ պահլաւերէն, պարսկերէն, յունարէն, եբրայերէն, թուրքերէն և զանազան եւրոպական լեզուներով, որոնց մէջ դնում ենք նաեւ ռուսերէն անունները:

        Այժմ խօսում եմ ազգանունների մասին…

        Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

        Հ. Աճառյանի դիմանկարը (հեղինակ՝ Մարտիրոս Սարյան)

      1. «ՔԱՋՈՒԹԻՒՆ ՀԱՍՑԷ ՁԵԶ Ի ՔԱՋԷՆ ՎԱՀԱԳՆԷ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻՍ»…

        «ՔԱՋՈՒԹԻՒՆ ՀԱՍՑԷ ՁԵԶ Ի ՔԱՋԷՆ ՎԱՀԱԳՆԷ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻՍ»…

        «ՔԱՋՈՒԹԻՒՆ ՀԱՍՑԷ ՁԵԶ Ի ՔԱՋԷՆ ՎԱՀԱԳՆԷ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻՍ»…

        Տիեզերքի, Բնության օրենքներով հիմնավորված բազմահազարամյա Հայկեան ուսմունքն է ձևավորում Հայկազունիների ավանդներին հավատարիմ Հայորդիների աշխարհայացքը։
        Արեգ ամսվա Արեգ օրը սկսվող Նոր տարին — Նոր գարնանամուտը տոնելուն հաջորդում է Արեգ ամսվա Հրանդ օրը, երբ, Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի բացատրությամբ, «ցերեկը մեկ աստիճանով գերազանցում է գիշերին, և մեր Նախնիք դա տոնել են որպես Վահագն Դիցի ծնունդը։
        Քաջ, զորեղ բազկով Վահագն Դիցը նաև Հայ մարդու խորհրդանիշն է»…

        Ազատության ոգով և հայրենասիրությամբ տոգորված բազմաթիվ Հայորդիք տարբեր ժամանակներում իրենց գրչով՝ արձակով կամ բանաստեղծական տարբեր տաղաչափերով և գունեղ բառապաշարով ձգտել են քաջալերել ազգին՝ վերստին արթնացնելով Հայության պայքարի աննկուն ոգին՝ իրենց արմատներից հեռացած ազգակիցներին հիշեցնելով սեփական ակունքները՝ «ցեղին ոսկեզօծ անցեալը», հնագույն հարուստ ազգային մշակույթը, որը «հեթանոսական» էր հորջորջվել օտար կրոնը տարածողների կողմից («հեթանոս» բառը ստուգաբանվում է «ethnos» բառից՝ «ցեղ», «ազգային» իմաստով)…

        «Հեթանոս կեանքը օրէօր զիս կը գրաւէ:
        Եթէ այսօր կարելի ըլլար, կրօնքս կը փոխէի եւ սիրով կ՚ընդգրկէի բանաստեղծական հեթանոսութիւնը»,- գրել է Դանիել Վարուժանը 1908 թվականին՝ Հայության պատմության փոթորկահույզ շրջանում, երբ ազգի գոյատևման, մաքառման տարիներն էին:

        «…Յիշեցնեմ, 20-րդ դարի սկիզբն էր, Հայութիւնը դեռ թուրքի տիրապետութեան տակ ապրում էր մշտական անապահով վիճակում, կեանքի միակ նպատակը հացի կռիւն էր, գլուխը իր ուսերին պահելը, օր ու գիշեր իր աշխատանքին լծուած, հալածուած,- գրում է Մարի Ռոզ Աբուսեֆեանը՝ անդրադառնալով Դ. Վարուժանի ստեղծագործությանը և շարունակում. «Հայութեան հաւաքական կեանքը առաջնորդում էր բացարձակապէս եկեղեցին, իր բարոյական սկզբունքերով:
        Հայի կրօնքը եւ, մասնաւորապէս, կրօնաւորները, Հայութեան համոզում էին խոնարհութեամբ ընդունելու թուրքի բռնութիւնը: Ըմբոստութիւնն ու պայքարը վտանգ էին համարում: Կրօնքը համոզել էր նաեւ, որ սիրելու, սիրուելու, հաճոյքի, ըմբոշխնումի մարդկային բնական զգացումները անբարոյ մտածումներ են, եւ դրանք ընդհանրապէս ժողովրդի մտածումներից դուրս էին մնում»…

        «…Ազատ գաղափարներով լեցուած Վարուժանն անկասկած խեղդւում էր այս միջավայրում:
        Մինչ «Հեթանոս Երգեր»-ը նա Հայութեան ցաւերի, հայրենիքի ազատագրման, յուսալքուած ժողովրդին ուղղորդելու մասին էր մտածում եւ այդ ուղղութեամբ նրան առաջնորդում:
        «Հեթանոս երգեր» ժողովածուում բոլորովին այլ էր իր մօտեցումը: Այս ժողովածուն մի տեսակ բացայայտ բողոք էր ընդդէմ այն բարքերի, կաշկանդումների, որի մէջ ապրում էր Հայութիւնը:
        Հիմնական իր խնդիրը ժողովրդին արթնացնելն էր, եւ տեսնում էր, որ այդ պայմաններում անկարելի է նրա արթնացումը: Եւ նա դիմում է աւելի համարձակ քայլի:
        Բնականաբար, ժողովածուն մեծ աղմուկ էր հանելու իր շուրջ: Բոլորին թուաց, թէ «Ջարդ»-ի հեղինակը գովերգում է միայն հեթանոսութիւնը:
        Այնինչ, այս ժողովածուն աւելին էր, քան հեթանոսութեան գովերգումը:
        Վարուժանի տաղանդը հոյակապ լուծում էր գտել, ներկայացնելով քրիստոնէութիւնից առաջ Հայերի պաշտամունքի՝ հեթանոսութեան առաւելութիւնները, շեշտում, ժողովրդի ուշադրութիւնը կենտրոնացնում էր այն փաստի վրայ, որ Հայը նախքան քրիստոնէութիւնը անկախ ու ազատ է ապրել իր հողերում:
        Հայը որպէս անհատ եւ որպէս ժողովուրդ ազա՛տ է եղել բոլոր կաշկանդումներց, հզօ՛ր է եղել, տիրո՛ղ է եղել, պաշտել է գեղեցկութիւնը, տարփանքի, ըմբոշխումի զգացումները ընդունուել են բնականօրէն, ինչպէս այն պարգեւել է բնութիւնը, գովերգուել եւ գնահատուել է կանացի մարմնի գեղեցկութիւնը իր բոլոր մանրամասներով:

        Վարուժանը այս ժողովածուի մէջ էլ ընդգրկում է երկու տարբեր խորագրեր՝ «Հեթանոս երգեր» եւ «Գողգոթայի ծաղիկներ», որով ընդգծում էր Հայ կեանքի երկու հակադիր կողմերը:
        «Հեթանոս երգեր» բաժնում՝ իր ազգի 20 դար առաջ ընդարձակ ու ինքնուրոյն ապրած ազատ կեանքն էր յիշեցնում իր ժողովրդին, երբ Հայը, ինչպէս նշեցի, մեծ էր ու հզօր, տարածուն ու անյաղթելի, իր տաճարներով, հզօր աստուածներով, անկաշկանդ հաճոյքներով, կինը, հեշտանքը, գինին, արուեստը, գեղեցկութեան պաշտամունքը, ազատ մարդը»…

        «…Նա ողջունում էր հեթանոսութեան տուած առաւելութիւնները, որն ազատագրել էր մարդկային միտքը կաշկանդումներից, «Ուր պաշտուեցաւ Գեղեցիկն ու Զօրութիւնը արբուն»…
        «…Գովերգում է մի դարաշրջան, ուր Հայն ապրել է տարբեր հասկացողութիւններով ու բարքերով, չի՛ խեղճացել, մարդը ազա՛տ է եղել կաշկանդումներից, փառաբանուել են գեղեցիկը, մեծը, հզօրը, բնական գրգիռները»…

        «Ով դու՛, Վահա՛գն, ով աստուա՛ծն իմ հայրերուս,
        Կ՚աղօթե՜մ ես… կ՚աղօթե՜մ
        Ուժի՜ն համար, կրօնքի՜ն համար բազուկիդ»…

        Եւ որոնց հեռացումով՝ «մարդն է ինկած գարշապարին տակ հըսկայ, խուլ Աստուծոյ մը հրեայ», որի արդիւնքում մարդը դարձել է հնազանդ մտքով ու հոգով, ստրուկ, ճղճիմ ու խաբեբայ: Որ հին աստուածների հզօրութեան կործանումով անհետացան.
        «Տեսէ՛ք, բոլոր մեր անտառներն ու ծովեր,
        Աղբերակներն ու երդիկները խաղաղ
        Ամայացա՜ն ու տաղտկացա՜ն»,
        որ նրանց ոսկեհուռ մարմարակերտ գեղեցկութեան փոխարէն
        «Միայն սնարէս կախուեր է Խաչ մ՚յաղթական՝
        Ուր կայ լոկ փառքը Մահուան»…»:

        «Հայրենասէր քնար մ’էր Վարուժանինը, քրմական նուիրումով կապուած իր ցեղի սրտին»,- գրել է Ե. Մէլէքեանը («Փիւնիկ» ամսաթերթ, 1920, մայիս):
        «Մեր սովորական լալկան գրականութիւնը չէ Վարուժանինը:
        Ըմբո՛ստ, հպա՛րտ, ազնուակա՛ն ոգի մը կը մրրկի իր մէջ, վերջին երեք տասնեակ տարիներու ազատամարտի՛ ոգին, գուցէ, իր մէջ բիւրեղացած, հրաշագործուած անցեալի նուիրական աւանդութիւններու օծութեամբ: Ասոր համար է, որ երբ աղօթել կը փորձուի, իր աստուածը Գողգոթայի Յիսու՛սը չէ, այլ մեր Նախահայրերու արեւաչուի Վահա՛գնը՝ բոցեղէն պատանեկիկը «ընդ եղեգան», որու առջեւ քերթողը ծնրադիր կ’աղերսէ.-
        Ուժի՛ն համար, կրօնքին համար բազուկի՛դ,
        Որով դու օր մը պատռեցիր բերաններ
        Վիշապներու, երկնքին մէջ սփռեցիր
        Զերդ արեւի հունտեր, աստղերն Յարդգողին.
        Ուժի՛ն համար, որ թըռիչն է եւ հոգին
        Արարչութեան անվախճան,
        Որուն անհուն համբոյրին տակ կը ծընի
        Աշխարհներէն մաս մը ծաղիկ, մաս մը բոց,
        Կ’ապրի սկզբունքն Անմահութեան հիւլին մէջ,
        Եւ ըղեղին եւ կամքին,
        Որուն հզօր մատին տակ
        Կը ճեղքըւին սերմերն, աւիշն երգելով
        Կաղնիներուն մինչեւ գագաթը կ’ելլէ,
        Ուժի՛ն համար՝ որ կը լեցնէ ըստինքներ,
        Կ’օրօրէ մեր օրրանն ու մեզ, մահէն վերջ
        Մինչեւ աստղերը կը տանի, ու մինչեւ
        Երկրորդ կեանքի մ’արարչագործ պատճառին,
        Որ կը կանգնէ Ազգ մ’ինչպէս խումբ մ’առիւծի,
        Բազուկդ անոր բազուկին մէջ կը հեղու,
        Եւ զերդ հրեղէն վարազահաւ՝ իր լուսեղ
        Թռիչներուն ամփոփման տակ կը թխսէ
        Մեր մայրերուն ծոցին մէջ
        Դիւցազուննե՛ր, հանճարնե՛ր:
        Այդ սուրբ Ուժի՛ն համար կ’ըսեմ, որուն դու
        Իմացական աղբերա՛կն ես յորդահոս,
        Ո՜վ դու, Վահա՛գն, — ահա քեզի կարկառած
        Բազուկնե՛րս իմ արիւնոտ,
        Կ’աղոթե՜մ ես… կ’աղօթե՜մ»…

        Հայի ոգին կենդանացնող փրկարար մեղեդին Նախնիների կանչն է, պայքարի և վրեժի նրանց շառաչը…
        Մերօրյա Վահագններին իր պատգամն է հղել նաև Պարույր Սևակը:


        «…Վահա՛գն,
        Դու թո՛ռ Վիշապաքաղ Վահագնի,
        Մի՞թե պապիդ արյունը ջուր է դարձել
        Քո այն բանուկ երակներում, որոնց մեջ
        Արյան փոխվեց ճերմակ կաթը Աստղիկի:
        Մի՞թե ամեն հարկի ներքո հայկական
        Լուսադեմին էլ սիրո մեջ չեն երկնում
        Երկիր, երկին, ապա թե ծով ծիրանի,
        Որ դուք կարմրիկ եղեգնիկի ծոց-բոցից
        Վազեք հուրհեր, ու բոցմորուք, ու բոցբեղ,
        Վազեք դեպի ա՛յն վիշապը, որ միայն
        Ձև՛ն է փոխում, իսկ էությունը՝ երբե՛ք:

        Ա՛յն վիշապը, որ իր մարմնով ճաքճաքուն
        Բոլորակ է քաշել հողիդ հայրական՝
        Պոչի վրա դրած գլուխն իր արնոտ,
        Եվ ուր որ է պիտի իր պոչն իսկ խածի:
        Բայց չի՛ խածի իր պոչը նա, եթե դու
        Չընդդիմանաս, չդիմանաս ու կորչես:
        Բայց չի՛ խածի իր պոչը նա, եթե դու
        Ջազի միջով Գողթան փանդիռ չըորսաս:
        Եվ չի՛ խածի իր պոչը նա, եթե դու՝
        Ինքըդ գուցե արդեն մի Ժակ կամ Ժուլետ,
        Զավակներիդ վաղը անսուտ զղջումով
        Չմըկրտես նորից Վահա՛գն ու Աստղի՛կ»…

        «Գալիս է մի պահ, երբ բողոքելն այլևս բավարար չէ, գործե՛լ է հարկավոր»…

      2. «ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ»  (Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ — Հ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ)

        «ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ» (Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ — Հ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ)

        «ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ» (Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ — Հ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ)

        Հազարամյակների խորքից հարատևող հնագույն բազմաթիվ հավատալիքներից է Նախնիների պաշտամունքը, որի հետքերը գտնում ենք մերօրյա կենցաղում և մշակույթում:
        Տոհմի, գերդաստանի հոր և մեծ մոր գրեթե անսահման իշխանությունն ընտանիքների վրա Հայոց մեջ պահպանվել է մինչև 20-րդ դարի կեսերը (որոշ վայրերում թերևս հետագայում նույնպես):

        Կենսական դժվարին պայմաններում քաջարի Նախնիներից նրանց կենդանության օրոք ստացած անձնվեր պաշտպանությունը, անխոնջ խնամակալությունը, փութեռանդ հոգածությունը շարունակվում էր ակնկալվել նրանց մահից հետո ևս (թեկուզ և խորհրդանշական իմաստով): Հատկապես, որ նախնական պատկերացումներում ոգիների, հոգիների շուրջ երկար պատմություններ էին հյուսվում: Մերօրյա բազմաթիվ ծեսերում ասվածի բազմաթիվ վերապրուկներ կան դեռևս:
        Հնագույն աշխարհընկալումներում իրենց կարևոր դերն ու տեղն ունեին երկինքն ու ողջ Տիեզերքը: Եվ մարդկանց հոգիների հետ, անշուշտ, աստղերի կապը…

        «Հավատում էին և մինչև հիմա էլ «Սասնա Ծռերի» ասացողները հավատում են, թե ամեն մարդ ունի մի աստղ, որ խավարում է, երբ մարդ վտանգի մեջ է ընկնում»,- նշում է Մ. Աբեղյանը:
        Հոգիների՝ որպես «լույս» երևակայման փայլուն դրսևորումներից են մահացածի համար ասվող՝ «Հոգին լույս դառնա» մաղթանքը, «հոր գերեզմանը» կամ աստղերը վկայելով երդումը («Էն մեծ ու պստիկ աստղերը վկա»), ինչպես և «աստղունքին» ուղղված օգնության, պահպանության աղոթքը («Ձետ-Պետ (մեծ-փոքր) աստղունք, օգնական պահապան կայնեք»)…

        «Ա՜խ, շռայլ է լինում ոգին — լոկ մի՛ անգամ իր կյանքում․
        Երբ վառվելով, մոխրանալով՝ իր վախճանին է հանգում․
        Լինում է միշտ դա լույս, անվիշտ և երջանիկ այն ժամին,
        Երբ իր մահով՝ խինդով, ահով՝ ծնում է աստղ իր հանգույն»…

        Եղիշե Չարենցի խորախորհուրդ քառյակից հետո՝ Մ. Նալբանդյանի և վերջինիս բանաստեղծության նմանությամբ գրված՝ Հ. Թումանյանի բանաստեղծությունները՝ ստորև…

        Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆ
        «ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ»
        «Հյուսիսափայլ», 1858 թ.

        «Հայրի՜կ,- ասաց դուստրը հորը,-
        Կապույտ երկնքի վերա
        Ո՞րքան աստղեր փայլում են վառ,
        Ասես համար, թիվ չըկա․
        Ասում են որ ամենայն մարդ
        Աստղիկ ունի երկնքում․
        Ճշմարի՞տ է, ասա՛, հայրի՛կ,
        Իմը ո՞րտեղ է փայլում»։

        — Այո՛, դստրի՜կ, այդ աստղերը
        Ունին հաշիվ ու համար,
        Եվ մեզանից յուրաքանչյուր
        Մի աստղ ունի յուր համար։

        «Հայրիկ, տե՜ս, տե՜ս, աստղը թռավ
        Հետքից պայծառ, գիծ թողեց․
        Աստղիկն ընկավ երկնքիցը,
        Մյուս անգամ այլ չերևեց»։

        ― Ո՛հ, ի՜մ դստրիկ, հանգի՜ստ կացիր,
        Դա մեծատան մի աստղ էր,
        Որ յուր օրում, յուր կյանքումը
        Խիղճ ասածը չը գիտեր․
        Աղքատները նորա դռնից
        Գիշեր ցերեկ հալածված․
        Մի մարդ չը կար նորան ծանոթ,
        Որ չը լիներ վշտացած։

        «Հայրի՜կ, տե՜ս, տե՜ս, աստղ թռավ,
        Հետքից պայծառ գիծ թողեց,
        Աստղիկն ընկավ երկնքիցը,
        Մյուս անգամ այլ չերևեց»։

        — Ո՜վ իմ զավակ, մի՛ վրդովվիր,
        Դա աղջկա մի աստղ էր,
        Որ յուր հոր ու մորը խոսքը
        Յուր կյանքումը հարգած չէր․
        Նա փախել էր յուրյանց տնից․․․
        Մուր էր քսել տան վերա․․․
        Յուր ծնողքը լացուցել էր,
        Ինչքը վատնել անխնա։

        «Հայրի՜կ, դարձյալ թռավ մի աստղ,
        Վայր ընկավ նա երկնքից․
        Հայրի՜կ, ովի՞ աստղն էր արդյոք,
        Որ զրկվեցավ յուր տեղից»։

        — Ո՛հ, դստրի՜կս, հանգի՜ստ կացիր,
        Կեղծավորի դա աստղ էր,
        Որ յուր օրում ուղիղ մի խոսք
        Մարդու երբեք ասած չէր․
        Փարիսական յուր ձևերով
        Աշխարհք խաբեց, զարմացուց,
        Այդ պատճառով աստված նորա
        Աստղի լույսը խավարցուց։

        «Հայրի՜կ, տե՜ս, տե՜ս, մյուս աստղ թռավ
        Եվ գիծ անգամ չը թողեց,
        Աստղիկն ընկավ երկնքիցը,
        Մյուս անգամ այլ չերևեց»։

        — Ո՛հ, սիրական, խաղա՜ղ մնա,
        Բռնակալի դա աստղ էր,
        Որ աշխարհը յուրյան գերի
        Ծնած օրից կարծել էր,
        Շատ հալածանք, շատ նեղություն
        Պատճառեց նա յուր կյանքում․
        Շատ տուն քանդեց, շատ մարդ զրկեց,
        Գութ չունեցավ յուր սրտում։

        «Ապա այն ի՞նչ աստղ է, հայրի՜կ,
        Որ այնպես պարզ վառվում է,
        Նորա մաքուր պայծառ լույսը
        Չորս կողմը բակ բռնել է»։

        — Ո՛հ, ի՜մ դստրիկ, աղո՛թք արա,
        Դա ծերունու մի աստղ է,
        Որ յուր կյանքում ոչինչ մարդու
        Ոչինչ վնաս տված չէ․
        Այն լուսավոր բակն է նորա
        Առաքինի գործքերը․
        Աղոթք արա, որ երկարվին
        Նորա կյանքի թելերը։

        Շատ օր չանցավ, երկնքիցը
        Մի այլ վառ աստղ պակասեց․
        Ովի՞ աստղիկն էր, որ ընկավ,
        Բան հարցանող չերևեց։
        Մինչ դեռ լուսինն արծաթափայլ
        Լույս էր տալիս գիշերին,
        Խորհրդավոր մինչ տիրել էր
        Անվրդով խոր լռություն․
        Մի սրտաթափ, մազերն արձակ
        Վազեց աղջիկ սգավոր
        Դեպի գեղի գերեզմանքը,
        Ծունկ չոքեց մի շիրմի մոտ։
        «Հայրի՛կ, աստղիկդ չէ փայլում,
        Դու հավիտյան քնեցիր․
        Ա՛ռ ինձ քո մոտ, քո ծոց, քո գիրկ,
        Ինչո՛ւ անտեր թողեցիր»։
        Իմ աստղիկին ասա՛ նույնպես,
        Որ չըփայլի․ հերի՛ք է․
        Այս աշխարհը ինձ առանց քեզ
        Մութն ու խավար մի բանտ է»։

        Մի մարդ չըկար, որ նկատեր,
        Որ հետևյալ գիշերին
        Պակասեցավ երկնքիցը
        Մի պայծառ աստղ խնդագին։
        Երրորդ օրը շատ սգավորք
        Փորեցին մի գերեզման,
        Ուր թաղվեցավ յուր հոր մոտին
        Մարմինը խեղճ աղջկան։

        «Հայրի՜կ, տե՜ս, տե՜ս, աստղը թռավ,
        Հետքից պայծառ գիծ թողեց,
        Աստղիկն ընկավ երկնքիցը,
        Մյուս անգամ այլ չերևեց․․․»:

        Հ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ

        «ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ» (Նմանություն, 1899թ.)

        – Հայրի՛կ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռավ,
        Անհետ կորավ երկընքից,
        Ո՞վ էր արդյոք, որ զրկվեցավ
        Կես գիշերին իր կյանքից։

        – Ո՜հ, ի՜մ դստրիկ, հանգի՜ստ եղիր,
        Մի հոգևոր հայր էր նա,
        Գիշեր-ցերեկ մի հոգս ուներ,
        Որ մեզանից փող ստանա։

        Փարիսական իր գործերով
        Աշխարհ խաբեց, զըզվեցրուց,
        Այդ պատճառավ աստված նրա
        Աստղի լույսը խավարցուց։

        Նա ամեն բան ծախեց փողով,
        Ոտքեց ամեն սըրբություն…
        Այժմ այնտեղ ահ ու դողով
        Հաշիվ կըտա աստըծուն։

        – Հայրի՛կ, տե՛ս, տե՛ս, մեկն էլ ընկավ,
        Եվ չըթողեց ոչ մի գիծ,
        Ասա՜, հայրիկ, էլ ո՞վ հանգավ
        Ու պակասեց մեր կյանքից:

        – Ո՜հ, ի՜մ դստրիկ, խաղա՜ղ մնա
        Կեղծավորի մի աստղ էր,
        Որ ձևացավ ամբողջ կյանքում
        Առաքինի, ազգասեր։

        Ամեն անգամ նա խնջույքում
        Բախտ էր մաղթում խեղճերին,
        Ազգի կենացն առաջարկում,
        Արտասուքը աչքերին։

        Բայց խեղճերը նրա ձեռքից
        Գիշեր-ցերեկ հալածված,
        Ազգին չեղավ նա կարեկից,
        Ո՜չ ազգ գիտեր, ո՜չ աստված։

        – Հայրի՛կ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռավ,
        Հետքից մի կարճ գիծ թողեց,
        Աստղը թռավ դեպի Բաքու,
        Էլ մյուս անգամ չերևեց։

        – Ո՛հ, ի՜մ դստրիկ, հանգի՜ստ եղիր,
        Այն գործիչի մի աստղ էր,
        Որ իր սրտում ծնված օրից
        Չուներ անկեղծ գործի սեր։

        Նա աղմըկեց, անուն հանեց,
        Սանդուղք շինեց իր ազգին…
        Եվ ողջ ծաղրեց, երբ ապրում էր
        Գըրպանները լի ոսկին։

        – Հայրի՛կ, տե՛ս, տե՛ս, մեկն էլ ընկավ,
        Հետքից թողեց մի ծուռ գիծ,
        Ասա՜, հայրի՜կ, էլ ո՞վ հանգավ,
        Աստղը պակսեց երկընքից։

        – Ո՜հ, ի՜մ դստրիկ, մի՛ վրդովվիր,
        Մի խըմբագրի աստղ էր այն,
        Որ իր թերթը տըպագրում էր
        Անձի համար միմիայն։

        Նա կուրացած իր ցած կրքից
        Հայհոյում էր անամոթ,
        Եվ դորա տեղ միշտ իր ազգից
        Պահանջում էր բաժանորդ:

        Գրողները նորա թերթից
        Հիշոցներով հալածված,
        Չուներ մի տեղ մի թղթակից,
        Որ չըլիներ վշտացած:

        – Հայրի՛կ, հայրի՛կ, ինչ լավ եղավ`
        Այդ աստղերը վայր ընկան,
        Հայրի՛կ, հայրի՛կ, այդպես մարդիկ
        Մեր աշխարհքումն էլ չըկա՞ն:

        – Ո՜հ, ի՜մ դստրիկ, մի մասն են լոկ
        Այդ աստղերը, որ ընկան,
        Մեր երկնքում, գիտե՞ս արդյոք,
        Որքան այդպես աստղեր կան:

      3. «ԱՄԵՆ ԻՆՉ ՎԵՐԱԴԱՌՆՈՒՄ Է ԻՐ ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄԻՆ, ՈՐՊԵՍԶԻ ՆՈՐ ՍԿՍՎԻ»…

        «ԱՄԵՆ ԻՆՉ ՎԵՐԱԴԱՌՆՈՒՄ Է ԻՐ ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄԻՆ, ՈՐՊԵՍԶԻ ՆՈՐ ՍԿՍՎԻ»…

        «ԱՄԵՆ ԻՆՉ ՎԵՐԱԴԱՌՆՈՒՄ Է ԻՐ ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄԻՆ, ՈՐՊԵՍԶԻ ՆՈՐ ՍԿՍՎԻ»…

        Տարիների բերած իմաստնությամբ հասունացած — հարստացած յուրաքանչյուր անհատ խորհրդավոր մի բնազդով ձգվում է դեպի իր արմատները, դեպի իր ազգի ակունքները… Այն աշխարհը, որտեղ ձևավորվել է իր էությունը, իր անհատականությունը՝ գիտակցական և ենթագիտակցական շերտերով:
        Ինքնաճանաչման մղումն է դեպի Լույ­սը տանող ճանապարհը:

        Ազգային ինքնագիտակցության խնդիրը կարևորել են Հայ մշակույթի բազմաթիվ մշակներ՝ տարբեր ժամանակներում:
        «Ամեն ինչ վերադառնում է իր նախնական ծագումին, որպեսզի նոր սկսվի»,- գրում է Սերո Խանզադյանը՝ շեշտելով, որ «Ամեն մարդ իր երգը պի­տի ունենա»…

        «Նզովքը, արտաքսումը եկեղեցուց, յոթնամյա ապաշխարհությունը և սահմանված այլ պատիժներն անգամ անզոր են եղել արմատախիլ անել հազարամյա հնությունից եկող հեթանոսական հավատալիքներն ու պատկերացումները ժողովրդի գիտակցությունից, և դրանք հարատևել են մինչև վերջին տասնամյակներն ու գրանցվել Հայաստանի մի շարք շրջաններում 19-20-րդ դարերի Հայ ազգագրագետների կողմից» (Լ. Խաչիկյան, Աշխատություններ, հ. Ա, Երևան, 2012, էջ 19)։

        «­Մոխ­րա­ցած ժա­մա­նակ­նե­րի հե­ռա­վո­րութ­յու­նից ա­հա տես­նում եմ Ձագեձորի՝ Բա­բե­լո­նի տա­րի­քի ա­վե­րակ բեր­դի մեջ խո­րա­ցած մեր տոհմատունը:
        Նաև սկսել եմ նշմա­րել կյան­քիս ճա­նա­պար­հի մշու­շոտ վեր­ջը:
        Ան­ցած-գնա­ցած­նե­րը դար­ձել են ա­ռաս­պել­ներ:
        Նրանց հի­շա­տակ­ներն օր ու գի­շեր կան­չում են ինձ:
        Ես շտա­պում եմ վեր­ջաց­նել իմ այս գոր­ծը, որ ինձ­նից հե­տո ե­կած իմ տոհ­մակիցնե­րը ճա­նա­չեն ի­րենց դյու­ցազն Նախ­նի­նե­րի ո­գին:
        Մարդ չպի­տի՜ կորց­նի իր ար­մա­տը:
        Լույ­սը չգո­յից չի ծա­գում»…

        Եվ ինչպես «Թռ­չում է նժույ­գը սև կայ­ծա­կի պես՝ դե­պի իր սկիզ­բը, ինքն ի­րեն գտնե­լու…» (Ս. Խանզադյան), պարտադրված երկարատև թմբիրից արթնացածի նման՝ ա՜զգն է որոնում իր ակունքները՝ վերստին զորանալու իր Նախահայրերի ժառանգած՝ Հայկեան ուսմունքով, ճշմարիտ, ազգային արժեհամակարգով:

        «Մեր ազգի փրկությունը մարտականության մեջ է միայն»,- պնդում է Ս. Խանզադյանը:
        «Ով չարին դիմադրել գիտի, նա կապրի»,- կարդում ենք նրա՝ «Հորս հետ և առանց հորս» ինքնակենսագրական վիպակում (էջ 310), ուր հեղինակը «եղելությունների թելերով» հյուսում է իր «կյան­քի ա­ռաս­պե­լը», որ սկիզբ է առել այն գյուղում, ուր «քարն ա­վե­լի պիտանի է, քան Քրիստոսի նշխա­րը»:

        Այստեղ՝ Գլ­խա­տան քա­րայ­րում գի­շեր-ցե­րեկ վառ է Քուրմ Ան­ձավ նախ­նու ա­րած կրա­կը: Մեծ տա­տը ե­րե­կո­յան խաչ է քաշում կրա­կի վրա, մի փշուր խունկ գցում մե­ջը, ան­թե­ղում՝ առավոտը բոր­բո­քե­լու:

        «Կուզեմ իմանաք, որ այս ձեր բերդավանը, որի մեջ ապրում եք, տունն էր Ձագ նահապետի» (էջ 8):
        «Հայրս ինձ համար հետզհետե դառնում էր առասպել: Երբեմն երեկոները
        նա մեզ հետ մնացած ազգատոհմի փոքր ու մեծ տղաներիս հավաքում էր Ատյան քարի մոտ ու երգում… Հայրս քաղցր ձայն ուներ, որ գնում մեղմացնում էր
        նաև մեր ժայռեղեն տիրույթի քարեղեն բնույթը» (էջ 32):
        «Մի էն տեսակ կանաչ-կտրիճ է եղել Ջառահ Սարգիս տոհմավագը, որ, ասում են, հավքը երկնքից վեր ա գցել» (էջ 22):
        «Մեր տոհմը, ինչպես ասում էր մայրս, ծագել է Սիսակ նահապետի թոռ Ձագից: Սրանից էլ մեր տոհմի բնակատեղի անունն է՝ Ձագեձոր»…

        «Մեր բուխարի — օջախի մեջ եռում է մեր տոհմատան երկու հազար տարվա կրակը» (էջ 231)…

        Սերո Խանզադյանի հարցազրույցը՝ ստորև…

      4. «ԿԱՄԱՒՈՐԸ»

        «ԿԱՄԱՒՈՐԸ»

        «ԿԱՄԱՒՈՐԸ»

        «ԲՈԼՈՐ ՄԵՐ ԸՆՏԻՐՆԵՐԻՆ, ՈՐՈՆՔ ԸՆԿԱՆ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԱՄԱՐ»…

        Համաշխարհային առաջին պատերազմին աշխարհի տարբեր ծագերից համախմբված բազմահազար Հայ Կամավորականներ մասնակցեցին՝ խիզախորեն կռվելով բոլոր ճակատներում:
        Նրանց սխրանքին նվիրված որոշ հրապարակումներ դեռևս անծանոթ են շատերին:

        1919 թվականի փետրվարի 12-ին Փարիզում՝ Խաղաղության Վեհաժողովին Ավետիս Ահարոնյանի ու Պողոս Նուբարի ստորագրությամբ ներկայացվեց Հայկական պահանջների համատեղ Հուշագիրը՝ շեշտելով Հայ ազգի դերը՝ որպես «Պատերազմող կողմ», հիմնավորելով Հայոց Անկախ պետության վերստեղծման անհրաժեշտությունը, ճշտելով նրա տարածքը՝ Արևմտյան Հայաստանի յոթ վիլայեթների (Տրապիզոնը ներառյալ՝ հաշվի առնելով, որ այն ամբողջ Բարձր Հայքի միակ կարևոր ելքն է դեպի Սև Ծով), Հայաստանի Հանրապետության և Կիլիկիայի միացմամբ:

        «Հայաստանը նվաճել է Անկախության իր իրավունքը՝ պատերազմին երեք ճակատներում՝՝ Կովկասում, Սիրիայում և Ֆրանսիայում իր անմիջական ու կամավոր մասնակցությամբ»,- շեշտվում էր վերոնշյալ հուշագրում:

        «ԿԱՄԱՒՈՐԸ» (ԱՎՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ)

        ԲՈԼՈՐ ՄԵՐ ԸՆՏԻՐՆԵՐԻՆ, ՈՐՈՆՔ ԸՆԿԱՆ ՀԱՅՈՑ ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԱՄԱՐ…

        1.
        Ո՞վ է կամաւորը:
        Նա սոսկ զինւոր չէ. նա աւելի՛ է, քան զինւորը:
        Կեանքի նզովքի դէմ իր հզոր ակռաները իրար սղմած կա՛մքն է երկաթի:
        Նա ո՛չ ծնւում է, և ո՛չ մեռնում:
        Նա յաւիտենական է՝ ինչպէս տառապանքը, անանց է՝ ինչպէս բանականութեան բարկ քուրայից ժայթքող բո՛ցը հրդեհի:

        Պրոմէթէո՛սն է առաջին կամաւորը:
        Նա, որ խաւարի ու ցրտի մէջ խարխափող թշւառ մարդկային ցեղին կարեկցելով՝ դաժան աստուածների ցասումը խիզախեց և երկնային հուրը շորթեց աշխարհի հոգին լուսով ու հրով օծելու համար:
        Եւ յետոյ՝ աստուածների կատաղութիւնով ժայռին գամւած՝ իր լերդը տւեց արծիւներին բզկտելու՝ առանց հառաչանքի:
        Կամաւորը տնքալ չը գիտէ, վասնզի իր կամքը ինքնաոչնչացումի անդադրում ճիգն է՝ անպարփակ և անխորտակելի:

        Մի՛ վիրաւորէք մայր հողը զուլումով:
        Վա՜յ ձեզ, թէ իր ցաւը իր քրտինքի հետ անդունդներից բարձրանայ և արևի արդար շողքերը պղտորին:
        Ինչու՞ կանգ առաւ այն սէգ մաճկալը մտածկոտ ու խոհուն:
        Ու հեռուն է նայում անծայրածիր դաշտերին, և հովն է մտրակում իր ճակատը մռայլ:
        Հորովէլը լռեց. ամոլի եզն է փնչացնում ակօսի մէջ:
        Վարուցանքը ու՞մ համար…
        Կանաչ կածանին թեք ընկած այն շէկ հոտաղը ինչու՞յանկարծ ցնցւեց ու նստեց:
        Հօտը մոռացած, թաւ յօնքերի տակից երազուն հայեացքը լեռնալանջի մշուշն է պրպտում:
        Ականջը ձայնի է. ու՞մ է սպասում:
        Երէկ իր հօտից երեք գառ պակսեց:
        Մաքին է բառաչում:
        Մենաւոր ճամբորդն է անցնում տրտում ու սև ձորերով:
        Հոգին է բացել հովերի առջև՝ ինչպէս լուսաբացին կոկոնը ծաղկի, ու մեղմիւ խօսում է իր երիվարին.
        «Հանդա՛րտ, իմ հոգի, դոփիւնդ մեղմի՛ր, ձորն է դաւադիր»:
        Կորաքամակ ամբոխների մեղկ ու հնազանդ լռութեան ծոցում միշտ մի խորհրդաւոր զանգ է զրնգում դաշն ու հզօր ռիթմով:
        Ճամփորդ ու հօտաղ, մաճկալ ու արեւ ականջ են դնում:
        Մի՛ պղծէք մայր հողը զուլումով:
        Վա՜յ ձեզ, իր արգանդներում ահա իր մայրութեան երկունքն է գալարւում:
        Ահազա՛նգ է ուրագանի:
        Հոգիները կրակ են խմել:

        Լռութեան ծոցում զանգ է ղողանջում և հեռու խրճիթի տակ առաստաղից կախւած խնոցին է գնում — գալիս. և պառաւ մայրը մեղմիւ հեծկլտաց:
        Երազ է տեսել անցած գիշերին:
        Ո՞վ է սպառնում իր անուշ զաւակին:
        Արցունքն է գլորւում խնոցու վրայ կայլակ առ կայլակ:
        Արծիւն է պտտւում մաճկալի գլխին:
        Հօտաղը երկնքին բռունցք է պարզել:
        Մենաւոր ճամբորդը ձորն է պրպտում, ձորը դաւադիր:
        Դուն միայն լաց, մայր, ա՜հ, քո արցունքն աշխարհի համար:
        Գառները տարան, դաշտերում անզաւակ մաքին է բառաչում:
        Խնոցին գնում է — գալիս և հեռու խրճիթի մէջ մի մայր է լալիս:
        Գէշ երազ է տեսել անցած գիշերին:

        Աշխարհակալ բանակը՝ սառն օրէնքի մտրակի տակ մարզւած մարդկային գորշ զանգւածը, անէծքն է պատմութեան:
        Կամաւո՛րն է ազգերի խիղճը:
        Նա՛ է սփռում ճակատամարտի վայրագութեան վրայ ասւածային կրակի քողը, վիրաւոր դաշտերի սէրը, հայրենի լեռների ոգին:
        Բռնութեան դէմ ծառացած՝ նա սուսերամերկ, հրեշտակի պէս մահու գաղտնիքն է շորթում դարերի խոյանքի մէջ շպրտելու համար:
        Ազատութեան դարբնոցի միակ վարպետն է նա, և իր գործը մէկ հատիկ է՝ շղթաները փշրել իր կռանի յաղթ հարւածների տակ, բոլո՛ր շղթաները:
        Հազար սերունդների կեանքն է կերտում իր սեփական կեանքը ողջակիզելով տիեզերական ամենակալ կրակին:
        Ազգերի խի՛ղճն է կամաւորը:

        Միակ արդար պատերազմը հայրենիքի և առհասարակ մարդկային ազատութեան համար մղւած պատերազմն է:
        Ազգերի բոլոր մեծ յեղաշրջումները կամաւորների գործն է:
        Բոլոր շքեղ լեգենդները, որոնցով ապրում է մարդկութիւնը կախւած իդէալին, կամաւորների կերտածն է: Լեռներն աւերող գարնանային հեղեղի պէս նրանք են, որ խորը ակոս են բացում պատմութեան էջերում:

        Գարիբալդին իր հազարեակով յաւիտենական երգ է, փոթորկի մի հևք, որ դարերի մէջ պիտի թնդայ ամեն անգամ, երբ բռնութիւնն ու չարիքը ծանրանան աշխարհի վրայ:
        Պրոմէթէոսը երկնքից կրա՛կ է շորթել…

        2.
        Մօտ քառասուն տարի առաջ էր՝ ես տեսայ նրան, առաջին Հայ կամաւորը — թուխ տղայ էր, հարուստ մարմնակազմով, յօնքերը՝ սև ամպ, աչքերը՝ վառ ածուխ:
        Եկաւ, դուռս բացեց, «բարև» ասաց, մի գիշեր հանգիստ առաւ բոյն փնտրող թռչունի պէս, ու լուսաբացին դէպ Բարդողեան մթին լեռները դիմեց անխօս՝ ինչպէս եկել էր:
        Կամաւորները չեն սիրում խօսել:
        Նրանք միշտ լուռ են, ինչպէս գունատ Նեմեզիդան:
        Գնաց ու էլ յետ չեկաւ:
        Նրանք երբեք յետ չեն գալիս, կամաւորները:
        Եթէ գան՝ նորէ՛ն կ’երթան մինչև… մինչև որ ընկնին մի քարի տակ…
        Ու գնաց թուխ տղան:
        Գօլօշեանն էր…
        Չուխուր գեադուկի մէջ ընկաւ:

        Յետո՞յ…
        …Յետոյ տառապող ցեղի ցաւոտած խիղճը թանձրացաւ ու պայթեց փոթորկի պէս:
        Լեռներից անդին իշխող զուլումի վրայ խորհրդաւոր զանգն էր ղօղանջում ահաւոր ու հմայիչ:
        Եւ երեսուն տարուց ի վեր սահմանից անդին ու ասդին մեր վիրաւոր հողն ու քրտինքը հսկաներ ժայթքեց իր արդար ծոցից, ջլապինդ, խիզախ տղաներ, որոնք մեր լեռներում բուն դրած վիշապի վրայ քալեցին իրար յետևից:
        Մեր մայրերի դարդոտ օրօրը զաւակների հոգին էր մրրկել:
        Լալկան օրրանը ռազմի հզօրագոյն երգն է:
        Խանձարուրի վրայ զուլումի ձեռքից լսւող հեծկլտանքը կամաւորի զրա՛հն է դարբնում:
        Հազարներ գնացին վիթխարիների յետևից, գնացին ու էլ յետ չեկան:
        Ո՞ր քարի տակ, ո՞ր ձորի մէջ հայրենի աշխարհի երազն են տեսնում…

        Ու երեսուն տարի կուտակւող ըմբոստացումի արիութիւնը Ղարաքիլիսայի ձորերում, Սարդարաբադի դաշտում և Արարայի ճակատամարտերում ընդվզած՝ վիշապի պէս ծառացաւ ու մռնչաց.
        «Չե՛ս անցնի. այստեղ մեր ոգին պարիսպ է գրանիտի»:
        Ի՜նչ գրոհ, ի՜նչ խիզախութիւն… Ղարաքիլիսայում չորս հազար ընտիրներ իրենց մահով թիւրք հորդաների գոռոզութիւնը փշրեցին:
        Եւ Սարդարապատում, ուր Արաքսի կոհակների միջից հազար ու հազար դարեր էին նայում, Հայ կամաւորը հինաւուրց ոսոխին ծունկի բերեց:
        Եւ Արարայում մի բուռ Հայ անձնուրացներ օտար ու երախտամոռ ազգերի զարմանքը շարժեցին:
        Ղարաքիլիսա, Սարդարաբադ ու Արարա կը մնան որպէս անխորտակելի կոթողներ, ուր վիրաւոր ու անգիտւած Հայ ցեղը տիեզերական պատմութեան մեծ գրքի մէջ իր ռազմական հինաւուրց առաքինութեան անջնջելի դրոշմը դրեց վերստին:

        Պառաւ մայրը վաղուց է մեռել: Էլ երազ չի տեսնում:
        Դատարկ խնոցին գնում է- գալիս հողմերի շնչով:
        Մանկամարդ հարսը խելայեղ վշտի ցասումով իր առագաստը ծւէն-ծւէն հովերին տւեց, արցունքը սրբեց ու հոգին փռեց իր յուռթի արգանդի վրայ, ուր զաւակն է թրթռում:

        Վիթխարի կաղնիների անտառն է խորտակւած աւերիչ մրրկով, ծիլերն են բարձրանում արևի առաջ:
        Եւ Հայոց աշխարհի մէկ ծայրից միւսը, բոլոր լեռներում, բոլոր ձորերում, շէն ու աւեր բոլոր խրճիթներում ապրում է հզոր լեգենդը՝ անհուն զրոյցը նրանց, որ անցան և նրանց, որ գալիս են…

        Ո՞վ կարող է շորթել մեր հոգուց մեր ոսկեզօծ Լեգենդը՝ մեր Հայրենի՛քը ազատ…

      5. «ԲԱՆԱՍԵՐԸ ՆՄԱՆ Է ԵՐԿՐԱԲԱՆԻ, ՈՐ ՔՆՆԵԼՈՎ ՈՐԵՎԷ ԱՊԱՐ, ՈՐՈՇՈՒՄ Է ՆՐԱ ԳՈՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»…

        «ԲԱՆԱՍԵՐԸ ՆՄԱՆ Է ԵՐԿՐԱԲԱՆԻ, ՈՐ ՔՆՆԵԼՈՎ ՈՐԵՎԷ ԱՊԱՐ, ՈՐՈՇՈՒՄ Է ՆՐԱ ԳՈՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»…

        «ԲԱՆԱՍԵՐԸ ՆՄԱՆ Է ԵՐԿՐԱԲԱՆԻ, ՈՐ ՔՆՆԵԼՈՎ ՈՐԵՎԷ ԱՊԱՐ, ՈՐՈՇՈՒՄ Է ՆՐԱ ԳՈՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ»…

        «Բանասերը նման է երկրաբանի, որ քննելով որևէ ապար, որոշում է նրա գոյացությունը, նստվածքներն ու շերտերը, չե՞ն հողմնահարվել արդյոք ժամանակի մեջ…

        Ոչ մի բնագավառ թերևս այնքան հրապուրիչ չէ և չի կլանում մարդկային հետաքրքրության ավելցուկը, որքան հնագիտությունը և գիրը, որ հնագիտություն է»,- գրում է միջնադարյան ձեռագիր մատյանների հմուտ գիտակ, Բանասիրական գիտությունների դոկտոր Արտաշես Մարտիրոսյանը:

        Շեշտելով Հայոց երկրի դիրքի և աշխարհագրական պայմանների ունեցած մեծ դերը Հայքի քաղաքական պատմության մեջ, նա անդրադառնում է «քաղաքական նվաճումներին ուղեկցող կրոնական արշավին» և համեմատում «մոգերին գերադաս և հարգելի դարձրած» Շապուհին վերաբերող պարսկական արձանագրությունն ու Խորենացու նկարագրությունը՝ բացահայտելով նրանց նմանությունը:

        Այդպիսով մեկ անգամ ևս փաստվում է, որ հին զրույցներն ու առասպելները հաճախ «նոր զգեստավորում» են ստացել ժամանակի հետ:

        «…Խորենացին պատմելով, թե ինչ ներքին կարգադրություններ արեց Արտաշիրն Հայաստանում, գրում է.
        «Եւ զմեհենից պաշտամունս առաւել ևս յորդորէ, այլ և զհուրն որմզդական, որ ի վերայ Բագնին, որ ի Բագաւան անշէջ հրամայէ լուցանել: Բայց զոր արար Վաղարշակ պատկեր իւրոց նախնեացն հանդերձ արեգակամբք և լուսնիւ յԱրմաւիր, և փոխեցան յԱրմաւրայ ի Բագարան և դարձեալ յԱրտաշատ՝ զայնոսիկ փշրէ Արտաշիր»:

        Դա այնպես ճշմարտացի է, թվում է՝ պատմիչը քաղել է Կարտիրի արձանագրությունից»…

        …«Մենք այդ դարձերի մեջ նկատեցինք ինչ-որ նմանություն:
        Երկուստեք մերժվում են աստվածներ և երկուստեք կործանվում մերժված աստվածների բնակատեղիները, և նրանց հիմքերի վրա կրակարաններ կամ խորաններ բարձրանում:

        Կարտիրի արձանագրության մեջ և Ագաթանգեղոսի էջերում զարմանալիորեն միատեսակ արտահայտություններ կան. «Դևերը նահանջեցին երկրից և վտարվեցին: Դևերի համար մեծ խայտառակություն եղավ»,- ասված է Կարտիրի մոտ:
        «Կերպակերպ նմանութեամբք դիւացն փախստական լինելով անկանէին ի կողմանա Խաղտեաց», «իսկ սևագունդ դիւացն աներևոյթք եղեալ, չքոտեալք ի տեղւոյն իբրև զծուխ պակասեցան»,- ասված է Ագաթանգեղոսի բնագրում:
        Այստեղ էլ դևերի համար մեծ խայտառակություն եղավ: Այստեղ էլ դևերը մեծ հարված և տառապանք կրեցին:
        «Նրանց աստվածների պատկերները փշրվեցին»,- գրում է Կարտիրը:
        «Զպատկեր նորին փշրէին», «Փշրէին զոսկի պատկերն Անահտական կանացի դիցն»,- գրում է Ագաթանգեղոսը:

        Կարտիրը Շապուհի հրամանով մոգերին մեծ արտոնություն է տալիս, և ամենուր կանգնում են Ահուրա Մազդայի տաճարներ ու կրակարաններ:
        Գրիգորը նույնպես «թագավորի ինքնիշխան հրամանաւ և ամենեցուն հաւանութեամբ» խաչեր և աստծո տներ է կանգնեցնում: «Եւ յամենայն քաղաքս Հայոց և ի գեօղս և յաւանս և յագարակս երևեցուցանէր զտեղիս տան աստուծոյ»:

        Այս նմանությունները պատահական չեն:
        Դրանք նույն բնույթից են գալիս, որ ժխտեն միմյանց»…
        «…Զրադաշտականությունը այստեղ (Հայաստանում, Կ.Ա.) որոշ հող ուներ և ավանդույթ:
        Արտաշիրը «զհուրն Որմզդական անշէջ հրամայէ լուցանել», ուրեմն՝ այն կա՛ր: Զրադաշտականությունը Հայոց կրոնի հետ վաղուց շփման մեջ էր»…(մեջբերումները՝ Ա. Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» գրքից, էջ 94-95):

        Հետագայում միջնադարյան մատենագիրները զանազան առիթներով հիշատակում են Հայոց մեջ օտարի կողմից պարտադրված կրոնը չընդունած Արեգակնապաշտներին՝ «Արևորդիներին»՝ նրանց ներկայացնելով որպես «ազգաւ և լեզուաւ ի տոհմէ Հայոց»՝ «ազգով և լեզվով Հայոց տոհմից», որոնք խուսափել են քրիստոնեությունից կամ՝ նրանց համարելով «Զրադաշտ մոգի» հետևորդներ։

        «…Եւ անհասկանալի է մնում, թէ ինչո՞ւ իսկական Հայը պիտի «Արևորդի» կոչէր իրան. միթէ այն պատճառով, որ նա արևապա՞շտ էր. հապա ինչու՞ նախնի արևապաշտ Հայերն ևս այդպէս չէին կոչւում քրիստոնէութիւնից առաջ, մինչ նոցա կարծեցեալ յաջորդները ԺԲ (12-րդ, Կ.Ա.) դարուց յայտնւում են այդ նորատարազ անունով»,- հին ձեռագրերից մնացած փոքրիկ պատառիկները պեղելով նշում է Հայ լեզվաբան և գրաքննադատ Գրիգոր Վանցյանը՝ «Արևորդոց խնդիրը» քննող իր ուսումնասիրության մեջ:

        Որոշ մանրամասներ Արևորդիների վերաբերյալ՝ հիշյալ հոդվածից՝ հաջորդիվ…

      6. «ԴԵ ԵՐԳԵ՛ՆՔ ԱՐԵՎՈՐԴԻՆԵՐԻ ԵՐԳԵՐԸ: ԱՐԵՎՈՐԴԻՆԵ՛ՐԸ ՄԻԱՅՆ ԿԱՐՈՂ ԷԻՆ ԻՍԿԱՊԵՍ ԱՐԵՎԱԳԱԼԻ ԵՐԳԵՐ ՍՏԵՂԾԵԼ»… (Մ. ՍԱՐՅԱՆ)

        «ԴԵ ԵՐԳԵ՛ՆՔ ԱՐԵՎՈՐԴԻՆԵՐԻ ԵՐԳԵՐԸ: ԱՐԵՎՈՐԴԻՆԵ՛ՐԸ ՄԻԱՅՆ ԿԱՐՈՂ ԷԻՆ ԻՍԿԱՊԵՍ ԱՐԵՎԱԳԱԼԻ ԵՐԳԵՐ ՍՏԵՂԾԵԼ»… (Մ. ՍԱՐՅԱՆ)

        «ԴԵ ԵՐԳԵ՛ՆՔ ԱՐԵՎՈՐԴԻՆԵՐԻ ԵՐԳԵՐԸ:
        ԱՐԵՎՈՐԴԻՆԵ՛ՐԸ ՄԻԱՅՆ ԿԱՐՈՂ ԷԻՆ ԻՍԿԱՊԵՍ ԱՐԵՎԱԳԱԼԻ ԵՐԳԵՐ ՍՏԵՂԾԵԼ»… (Մ. ՍԱՐՅԱՆ)

        Հայաստանում և այլ երկրներում քրիստոնեական համայնքների ձևավորման վաղ փուլին անդրադարձող ուսումնասիրություններում ժամանակաշրջանի պատկերն է ուրվագծվում:

        «Արևելյան Միջերկրածովքի մի հին ավանդություն, որ հետո դարձավ ուսմունք, պատմում է Քրիստոս-աստծո մասին, որ մարդեղացավ, տառապեց ու խաչվեց մարդու փրկության համար: Այդ ուսմունքի մեջ կար հուսադրող ու սփոփող մի բան: Բայց երբ ձկնորս առաքյալներին եկան փոխարինելու պապերն ու պատրիարքները, որոնք իրենց խաչանիշ գավազանը զուգորդեցին արքայական գայիսոնի հետ, հավատը դարձավ մղձավանջ:
        Եվ հենց այդ առաջին քրիստոնյաներն էլ բարբարոս էին: Նրանք իրենց մարգարեին նախ տանջեցին, խաչեցին, իսկ հետո ծունկի եկան նրա բզկտված դիակի առաջ: Այդ հավատը որդեգրեցին անանուն մարդիկ, սփյուռքի հրեաներն ու ասորիները:
        Նրանք անտուն էին և անհայրենիք: Նրանք ապրում էին նավահանգիստներում, բեռնաթափված հակերի տակ, Հռոմի հետնախորշերում: Նրանք, կեղտոտ ու ցնցոտիապատ, լցնում էին շուկաներն ու հրապարակները, նրանք ուտում էին նեխած բանան ու նարինջ և անցորդներին առաջարկում իրենց ծառայությունը: Մարիամի վարքը կասկածելի է, Պողոսը ոճրագործ էր, Մագթաղինացին՝ պոռնիկ, իսկ Հուդան աստծու որդու հետ միևնույն սեղանն է նստել:
        Եվ հարց է, ով էր ավելի բարբարոս՝ քրիստոնյա Ալարի՞կը, թե՞ Աթիլլան, որ դեռ հավատ չուներ, բայց երկուսով կործանեցին Հռոմը:

        Քրիստոնեությունը նման է Եգիպտոսի սրբազան գետին, որ տիղմ է ափ հանում:
        Այն հորդացավ և իր հետ բերած տիղմի տակ ծածկեց մի ամբողջ քաղաքակրթություն, որ դարձավ արգավանդ՝ նոր հունդի համար»…

        …«Սկսվեց դարձը, և դարձի ճանապարհին ոտքի տակ տրվեց մի ամբողջ քաղաքակրթություն:
        Գրիգոր Պարթևը դրդում է թագավորին քանդել, կործանել, ոչնչացնել ինչ հեթանոսական է, վերացնել մեջտեղից գայթակղությունը, որ այլևս ոտքի տակ խեթ ու խութ չմնա…

        …Վասն խաղաղության հասարակաց:
        Այդ հոգածությամբ են ծնվել բոլոր ջարդերն ու բարդուղիմեոսյան գիշերները:
        Եվ թագավորը համաձայնում է կեսարացի առաքյալին: Նա հրամայում է, որ իր նախնիների և իր պաշտած հին ու հարազատ աստվածներին չաստվածներ համարեն և անհիշատակ առնեն»…

        …«Երբ հավատը զուգորդվում է իշխանության, ծնվում է ոճիր:
        Եվ ծնվեց:
        Արտաշատում և ապա՝ Երիզայում տապալվում ու հրդեհի են տրվում Մայր Անահիտի տաճարները»…
        …«Եվ գալիս է խաչով զինված առաքյալը. «…չոգաւ հարթեաց, տապալեաց, ընկեց զամենայն շինուածսն բագնացն»…

        …«Պատմիչն այնուհետև ավելացնում է գոհությամբ. «Այս ամենայն գործեցաւ կամօք մարդասիրին Աստուծոյ ի ձեռն Գրիգորի»…
        Իսկ Գրիգոր Պարթևին, որ հին Հայոց քաղաքակրթությունը հրով այրեց, կոչեցին Լուսավորիչ»…

        Հայ վաստակաշատ բանասեր, պատմաբան, Բանասիրական գիտությունների դոկտոր Արտաշես Մարտիրոսյանի «Մաշտոց» գրքից քաղված վերոնշյալ հատվածներից հետո մեջբերենք Պատմական գիտությունների դոկտոր Հայկ Մելքոնյանի՝ «Ասորական աղբյուրները Հայ եկեղեցու մասին» հոդվածից որոշ դրվագներ:

        «Հայտնի է, որ քրիստոնեական այդ համայնքներում սկզբնական շրջանում հավաքվել էին տարբեր ժողովուրդների ներկայացուցիչներ և, բնականաբար, այդ կազմակերպությունները ազգային դեմք չունեին, և նրանց միավորողը այն առաջադեմ գաղափարախոսությունն էր, որը կոչ էր անում հասարակության ներսում ճնշվածներին, արհամարհվածներին, լքվածներին ու դժգոհներին»…

        …«Մինչ այդ ավանդություններին (ավելի ուշ շրջանում հյուսված զրույցներին, զանազան «վարք»-երին, Կ.Ա.) անդրադառնալը արժե տեղեկանալ մ.թ. Ա դարի հրեա պատմիչներից Հովսեպոս Փլավիոսի «Հրեական հնություններ» աշխատությանը, որի մեջ հետաքրքրական փաստեր կան առաջին հրեա քարոզիչների մասին: Այս պատմիչի վկայությամբ՝ մեր թվականության առաջին դարի կեսերին հրեա քարոզիչներ Անանիան ու գալիլիացի Եղիազարը Խարակս-Սպասինիում ու Ադիաբենում հրեական կրոնն էին քարոզում»…

        …«Եվ երբ Իզատեսի (Ադիաբենի Մոնոբազոս թագավորի որդու, Կ.Ա.) թլփատության հարցն է առաջանում, Անանիան գտնում է, որ նման ծիսակատարությունը անհրաժեշտ չէ նոր կրոնի հետևորդ դառնալու համար»…
        …«Մենք համոզված ենք, որ Հովսեպոսի այս վկայությունը քրիստոնեությանն է վերաբերում, նկատի ունենալով այն փաստը, որ սկզբնական շրջանում Հրեաստանից դուրս նոր այս վարդապետությունը ճանաչված պիտի լիներ «Հրեական կրոն» անունով: Բացի այդ, բոլորին հայտնի է, որ մովսիսականությունը հրեական նեղ ազգային կրոն էր և իր սկզբունքներով ձգտում էր միայն հրեական ժողովրդի փրկության և, հասկանալի է, որ նման սկզբունքներով զինված մի կրոն չքարոզվեր ոչ հրեաների շրջանակներում»…

        Օտարամուտ կրոնի տարածման համար Հայքում հիմնված հատուկ դպրոցներում դասավանդում էին երեք լեզուներով՝ հունարեն, ասորերեն և պարսկերեն, աշակերտներն ընտրվում էին յուրաքանչյուր նահանգից ու գավառից: Ագաթանգեղոսի վկայությամբ՝ հայրենի բնակավայրերից բռնի օտարմամբ հավաքում էին մանուկների բազմություն՝ ուսուցման համար:
        Այդ դպրոցների առաջին ուսուցիչները հույն և ասորի քարոզիչներն էին, որոնք Գ. Լուսավորչի հետ Հայք էին ժամանել:
        «Գտավ բազմաթիվ եղբայրներ, որոնց համաձայնեցրեց գալու իր հետ, որպեսզի կարգի նրանց քահանայության իր երկրում, գումարելով բազմաթիվ խումբեր՝ վերցրեց նրանց իր հետ»,- հաղորդում է Ագաթանգեղոսը:
        «Հետագայում Լուսավորչի հաջորդները հետևեցին իրենց նախահոր օրինակին:
        Հայաստանը լցվեց օտարազգի քարոզիչներով, որոնք օգուտից ավելի՝ բեռ էին դառնում»,- գրում է Վահան Եպիսկոպոս Տերյանը:

        Հայկազունների բազմաթիվ սերունդներ՝ որպես ազնիվ ու վսեմ Արևորդիք, ի հեճուկս օտարազգիների պարտադրանքին ու անասելի հալածանքներին, հավատարիմ մնացին իրենց Նախնիներին՝ շարունակելով և սերնդեսերունդ փոխանցելով Հայկյան ուսմունքը, ազգային ավանդույթներն ու Հայոց արժեհամակարգը:

        Տարբեր դարերի գրվածքներում, միջնադարյան մատենագրության մեջ Արևորդիներին վերաբերող հիշատակումներ կան, որոնք աղավաղված են ներկայացնում նրանց՝ ժամանակի թելադրանքով, նաև՝ չիմացության հետևանքով:

        «Մագաղաթյա մի ձեռագիր խոսում է վաղեմի Արևորդիների մասին, որոնք տեղավորված էին Արաքսի ձախ ափի լեռնաշխարհի վրա:
        Եվ աշխարհն այդ կոչվում էր Արևիք»… (Ա. Բակունց)

        «…Ե՛ս էլ կուզենայի Արևորդի կոչվել: Այսինքն՝ հենց Արևորդի՛ եմ»… (Մ. Սարյան)

        Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

      7. «ԵՎ ՊԱՏԳԱՄԱԲԵՐՆ ԱՅՍՊԵՍ ԽՈՍԵՑ»…

        «ԵՎ ՊԱՏԳԱՄԱԲԵՐՆ ԱՅՍՊԵՍ ԽՈՍԵՑ»…

        «ԵՎ ՊԱՏԳԱՄԱԲԵՐՆ ԱՅՍՊԵՍ ԽՈՍԵՑ»…

        Հաղորդակցությունը մարդկանց կյանքի կարևորագույն ոլորտներից է:
        Հին աշխարհում բարձրագույն իմացությունը, իմաստությունը մարդկանց հաղորդող պատգամաբեր-դիցերից (Տիրը, Հերմեսը) մինչև արքայական հրովարտակները երկրե-երկիր հասցնող սուրհանդակները, կամ քաղաքից-քաղաք շրջող մունետիկները՝ հաղորդակցության զանազան միջոցներ են կիրառվել:

        Պետական կամ ռազմական կարևոր հանձնարարությամբ որևէ տեղ ուղարկվող անձը՝ սուրհանդակը՝ շտապ տեղեկություն փոխանցելու, հրատապ լուր կամ վճիռ հաղորդելու նպատակով՝ պատգամաբերը («քաջընթացիկը»՝ բանբերը՝ լրաբերը) տասնյակ, հարյուրավոր կիլոմետրեր կտրելով, վտանգները հաղթահարելով իր հանձնարարությունն էր կատարում (Մարաթոնի դաշտից վազքով աթենացիներին հաղթանակի լուրը տարած հույն զինվորն, ըստ ավանդության, իր շունչը փչեց՝ հաղթության մասին տեղեկացնելուց հետո):

        Հաղորդակցության մի ուրույն ձև էր նաև տոների առիթով ծեսերի ժամանակ «ավետիսներով» ուրախ լուրը միմյանց կամ երեխաների խմբերի միջոցով հարևաններին, ազգակիցներին փոխանցելը, որի համար «ավետիս» բերողները՝ ավետաբերները, նվեր՝ «աւետչեայ»՝ «աւետչէք»՝ յուրահատուկ պարգև-վարձատրություն էին ստանում:

        Դարավոր պատերազմական պայմաններում գտնվող երկրներում կենսական նշանակություն ունեցող ռազմական, ռազմավարական կարևորության տեղեկությունները փոխանցող պատգամաբերը առաձնահատուկ դեր ուներ՝ թագավորի, իշխանի հրամանի հրատապ իրականացման գործում:
        Սակայն դա նաև վտանգավոր, ծանր պարտականություն էր՝ բախտորոշ հետևանքներով:
        Վատ լուրի դեպքում գուժաբերը՝ գուժարկուն՝ գուժկանը կարող էր և նզովքի արժանանալ, պատժվել, նույնիսկ իր կյանքով հատուցել բոթը՝ աղետալի լուրը՝ գույժը գուժելու համար:

        «Եվ մինչ Խոսրովն զբաղված էր անտառները տնկելով, հանկարծ լրաբեր (գուժկան, Կ.Ա.) եկավ նրա մոտ Հեր և Զարավանդ գավառներից, թե Պարսից զորքերը պատրաստվում են պատերազմով քեզ վրա գալու»,- հաղորդում է Փ. Բուզանդը, «Պատմութիւն», գլուխ Ը. («Եւ մինչդեռ նա յայնմ գործ զմայրեօքն անկելովք էր, յանկարծակի գուշակ հասանէր առ Խոսրով ՛ի Հէր և ի՛ Ջարաւանդ գաւառ, թէ պատրաստեալ են զօրքն Պարսից գալ հասանել ՛ի գործ պատերազմի ՛ի վերայ քո»)։

        Ստեփան Զորյանի պատմավեպերից՝ վարպետորեն կերտված որոշ կերպարներով հատվածներ՝ անվեհեր ու վեհանձն Հայորդիների մղած պայքարների օրերից՝ ստորև:

        …«Հրամայի՛ր, իշխա՛ն, կանչեն նորան:
        Կցանկանայի լսել անձամբ:
        Մի քանի վայրկյան հետո սուրհանդակը, որ իրոք արքայի թիկնապահ սեպուհներից էր, թագուհու առջև կանգնած պատմում էր թագավորի և սպարապետի բանտարկությունը: Պատմեց նախ, թե ինչպե՛ս էին տեղ հասել և թե ինչպիսի՛ պատվով էին ընդունել թագավորին ու Վասակ սպարապետին»…

        …«Ներս բերեց նրան Զենոն Գնունին:
        Զինվորը խնամքով մաքրել էր վրան — գլուխը, բայց արևախանձ ու քամահար դեմքը մատնում էր, որ նա երկար ճանապարհ է կտրել և չնայած իրեն պահում է առույգ, սակայն հոգնած էր իսպառ: Փառանձեմը սկսեց մանր հարցուփորձել. ինչպե՞ս գնացին առաջին օրը, որտե՞ղ գիշերեցին, ինչպե՞ս էր զգում արքան ճանապարհին, չունեցա՞վ հոգնածություն, գլխացավ…
        Սուրհանդակը նկարագրեց ճանապարհը, իրենց գիշերելու տեղերը և թագավորի ինքնազգացումը…
        — Այժմ պատմի՛ր, տղա՛ս, ինչպե՞ս մտաք Տիզբոն և ինչպե՞ս ընդունեցին թագավորին և ձեզ ամենքիդ: Սիրո՞վ…

        Սուրհանդակը ուշիմ երիտասարդ էր. կենդանի նկարագրեց, թե ինչպես պարսից մեծամեծները ձիերով եկել էին ընդառաջ` քաղաքից դուրս, իսկ արքային հատկացրին մի ամբողջ պալատ, ծառաներ, ամեն ինչ»… («Հայոց բերդը», 1959 թ.):

        …«- Սպարապետից, արքա՛:
        Պապը, նամակը վերցնելով, ուշադիր նայեց Հրահատին:

        • Ինքդ ո՞վ ես:
        • Մուշեղ սպարապետի սուրհանդակը, արքա՛,- պատասխանեց Հրահատը շիկնելով: Պալատականները, որոնց մեջ էին այդ ժամանակ հազարապետը, Զենոն Գնունին, Բաթը և ուրիշներ, հետաքրքրված նայեցին իրար և ապա` Հրահատին, նրա բերած նամակին: Նրանք գիտեին, որ սպարապետի նամակը միշտ լինում է կարևոր դեպքերի մասին, ուստի և, մինչ Պապը կարդում էր նամակը, լարված սպասում էին իմանալու, թե ի՛նչ է գրում արդյոք Մուշեղը նոր մի վտանգի՞, թե իր կատարած խիստ պատիժների մասին: Այնինչ Պապը, նամակը կարդալով, լրջանում էր հետզհետէ»… («Պապ թագավոր»):

        «- Ի՞նչ նոր, բերդապե՛տ: Սուրհանդակները բերե՞լ են կարևոր ինչ:

        • Ուշագրավ ոչինչ, թագուհի՛: Վերջին սուրհանդակը հաստատում է այն, որ պարսից գնդերը մոտեցել են մեր սահմանին և սպարապետին փոխարինող Զարեհ Ամատունին մարտեր է սկսել նրանց դեմ: — Մեր զոհերը որքա՞ն են,- հետաքրքրվեց Փառանձեմը:
        • Աննշա՛ն, թագուհի՛»… («Հայոց բերդը», 1959 թ.):

        …«Ավագները ծանր շարժումներով գրավեցին իրենց տեղերը նույն այն մեծ սրահում, ուր հավաքված էին մի քանի օր առաջ: Իսկ պալատի կառավարիչը կարգադրեց արարողապետ Ասպուրակին՝ ներս բերել կայսերական սուրհանդակին իր թարգմանի հետ:
        Հույն սուրհանդակը հոգնած դեմքով երիտասարդ էր, թևին կապույտ ժապավեն կապած (կայսերական սուրհանդակի նշանը), հագուստով և ամեն ինչով նման մի քանի օր առաջ եկած սուրհանդակին՝ այն տարբերությամբ, որ նա կարճ էր ու ճաղատ, սա երկար էր ու գանգրամազ:
        Իսկ սրա Հայ թարգմանը մի սեպուհ էր` գլխի մազերը բյուգանդական ձևով բոլորշի կտրած և ծոծրակը ածիլած:
        Սա ևս կարճահասակ էր, բայց վիզը պինդ՝ ցուլի վզի նման:
        Ներս գալով՝ երկուսը միասին գլուխները խոնարհեցին ու կանգնեցին իրար կողքի»…(«Վարազդատ», 1967 թ.):

        …«Փոքր անց ներս մտավ կարճ մորուքով, գլխաբաց մի երիտասարդ՝ ոտքերին երկար մույկեր: Ներս մտնելով՝ նա գոտեպնդած բաճկոնի գրպանից հանեց գլանած մի նամակ և խոնարհումով մեկնեց իշխանին:
        Կամսարականը, նամակը բացելով, կարդաց մտասույզ: Ընթերցելով մինչև վերջը՝ նա գոհունակ ոլորեց այն և, սենեկապետին պատվիրելով կերակրել սուրհանդակին, ինքը պայծառացած գնաց մասնակցելու հացկերույթին, որ տակավին շարունակվում էր գինիներով ու զվարթ զրույցով»…

        …«- Տե՛ր արքա, Բագրևանդից սուրհանդա՛կ»:
        Սովորաբար սուրհանդակին ընդունում էր դիվանապետը կամ հազարապետը, բայց այս անգամ եկողը ցանկություն էր հայտնել տեսնել սպարապետին՝ «հույժ կարևոր» մի նամակ հանձնելու և կարևոր լուրեր հայտնելու. որովհետև սպարապետը Դվինում չէր` կամեցել էր տեսնել թագավորին: Հազիվ սենեկապետը դուրս էր գնացել՝ ներս մտավ արևից ու քամուց այրված, կոշտացած մի երիտասարդ: Որքան էլ նա վրայից մաքրել էր ճանապարհի փոշին, բայց դա երևում էր տակավին նրա կարճ վերնազգեստի և մույկերի ծալքերում:

        Ներս մտնելով՝ նա ձեռքը կրծքին դրած, գլուխը խոնարհեց նախ թագավորին, ապա այնտեղ նստած թագուհուն, հետո երկու քայլ անելով, ոլորած ու կնքած մի նամակ տվեց թագավորին:

        • Դարոնք ամրոցի տեր բերդակալից, արքա՛»… («Պապ թագավոր», Ս. Զորյան):

        …«Երկու ժամ առաջ Սյունեցիները, Անդոք իշխանի առաջնորդությամբ, Նախջվանի արևելքից, ապահով համարված կողմից գրոհել էին քաղաքի վրա և նույնիսկ պահակ չունեցող դռնից մտել քաղաք ու սկսել, ինչպես հետո պարզվեց, մի սարսափելի կոտորած:
        Իսկ նախքան այդ՝ եղել էր հետևյալը:
        Մի քանի օր առաջ Սյունեցիները՝ Անդոք իշխանի ուղարկած սուրհանդակից իմանալով, որ իրենց ծեր իշխանը պահանջել է պատրաստ լինել և գալ Եղնաքար, անմիջապես, երեք օրվա պաշարով, հասել էին որոշված վայրը և անտառներում թաքնված սպասել իշխանին, ավելի շուտ՝ նրա նշանին, որ իջնեն ցած:
        Իսկ երբ մի օր հետո հասել էր նրանց իշխանի երկրորդ սուրհանդակը, թե իշխանն սպասում է Գայլաձորում՝ Նախջվանի վրա հարձակվելու, և թե Դվինից նույնպես մեծ զորք է գալիս, — Սյունեցիներն է՛լ ժամանակ չկորցրին, ասպազեն ու զինավառ իջան ցած՝ դեպի հանդիպման վայրը…

        Եվ մի քանի ժամ հետո Գայլաձորը լցվեց ողջույնի աղաղակներով:
        Իշխանին շրջապատելով՝ Սյունեցիները հետաքրքիր նայում էին նրան, նրա կարմիր՝ ճակատը ճերմակ ձիուն և սպասում, թե ի՛նչ կարգադրություն է անելու նա:

        — Դե, զավակնե՛րս, այլևս ժամանակ չպե՛տք է կորցնել,-ասաց իշխանը ձեռքը բարձրացնելով:
        Իմ սուրհանդակը լուր բերեց, որ Կամսարական իշխանն իր բանակով հասել է Նախջվան և կռվում է արդեն… Շտապե՛նք օգնության…

        Անդոք իշխանի սուրհանդակն, իրոք, գիշերանց դուրս գալով, եկել էր սպարապետին հայտնելու, թե Սյունեցիները պատրաստ են և սպասում են նրա կարգադրությանը՝ «ի՞նչ անել», բայց հեռվից տեսնելով մարտն սկսված, առանց ժամանակ կորցնելու, սրարշավ ետ էր դարձել և իշխան Անդոքին հայտնել, թե ճակատամարտն սկսված է:
        Եվ ծեր Անդոքն իր ձիավոր Սյունեցիներով սուրացել էին դեպի Նախջվան»… («Պապ թագավոր», 1944 թ.):

        «Պատմությունը պետք է սովորեցնի մեզ «դեն ձգել մեզանից հուսահատությունը և շարունակ մեր անշարժությունը դատապարտող հոռետեսությունը և խրախուսվել լավագույն մարդկանց փառավոր օրինակներով»։
        «Պատմությունը պետք է մեզ ցույց տա «ներկայի համար նրանից օգտվելու ճանապարհը»։
        Մուրացանի նման՝ այս ըմբռնումով էին իրենց պատմական երկերն ստեղծում Հայ գրողները…