«ՊԱՇՏՊԱՆ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ» ԿԱՄ՝ «ՁԱՅՆ ՄԸ ՀՆՉԵՑ ԷՐԶՐՈՒՄԻ ԲԱՐՁՐ ՀԱՅՈՑ ԼԵՌՆԵՐԷՆ»…
Հայկական Լեռնաշխարհում, Հայկական Պարի արևմտյան հատվածում, Կարին քաղաքից մոտ 8-10 կիլոմետր հարավ-արևելքում, 3174 մետր բարձրության վրա Այծպտկունք փառահեղ լեռնագագաթն է՝ համանուն լեռնաշղթայում:
Մեծ Հայքի Բարձր Հայք նահանգը՝ Կարնո Աշխարհը, Հայկական Լեռնաշխարհի բարձրադիր ջրաբաշխ երկիրը, որտեղից սկիզբ են առնում Հայոց խոշոր գետերը՝ Արաքսը, Եփրատն ու Ճորոխը, հայտնի է իր սառնորակ աղբյուրներով, հանքային ջրերով ու ջերմուկներով, խստաշունչ ձմեռներով, հարուստ հանքերով (քարածխի, նավթի, ոսկու, պղնձի, քարաղի պաշարներով)…
«Կողմն Կարնո», «Կատար Երկիր», «Վերին Հայք» և այլ անուններով կոչված այս նահանգն իր Դարանաղի, Առյուծ, Մնձուր, Եկեղյաց, Մանանաղի, Դերջան, Սպեր, Շաղագոմք, Կարին գավառներով Հայոց հնագույն պատմության ու մշակույթի հետքերն է պահպանել ամենուր…
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր պաշտամունքային կարևորագույն կենտրոններից էր Դարանաղյաց գավառը, ուր, պատմիչների հիշատակմամբ, Արամազդի գլխավոր մեհյանն էր:
Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանում՝ Երզնկայում Անահիտ Դիցամոր հռչակավոր մեհենատեղին էր, որի շնորհիվ ողջ գավառն էր «Անահտական» կոչվում՝ «Անահտի Երկիր»: Երզնկա քաղաքից մոտ 30 կիլոմետր հյուսիս-արևելքում էր «Աթոռ Անահտայ» լեռը, ուր, ըստ Փ. Բուզանդի, Անահիտ Ոսկեմոր տաճարն էր:
«Աթոռ Անահտայ»՝ Լեռ Հայկական Լեռնաշխարհում՝ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք Աշխարհի Եկեղեաց գավառում
Պատմիչների երկերում (Մ. Խորենացի) հիշվում է Բագահառիճը՝ որպես Հայոց մեհենատեղի, ուր Արտաշես Առաջինի մահից հետո նրա Տիգրան որդին «Հեփեստոսի»՝ Միհրի տաճարն էր կառուցել (հելլենիստական մշակույթի ազդեցության հետևանքով Հայոց դիցերը հունական դիցարանի իրենց համարժեք անվամբ են հիշատակվել): Քրիստոնեության տարածման ժամանակ Տրդատ Գ թագավորի ու Գ. Լուսավորչի կողմից այստեղ գտնվող հայտնի մեհյանի կործանման նկարագրությունն է թողել Ագաթանգեղոսը. «Գայր հասնէր ի Միհրական մեհեանն անուանեալ որդւոյն Արամազդայ, ի գիւղն զոր Բագայառիճն կոչեն ըստ պարթեւերէն լեզուին»:
Հայկական Լեռնաշխարհի այս շրջանում՝ Հայկական Պարի արևմտյան հատվածում, Կարին քաղաքից մոտ 8-10 կիլոմետր հարավ-արևելքում, 3174 մետր բարձրության վրա Այծպտկունք փառահեղ լեռնագագաթն է՝ համանուն լեռնաշղթայում:
Այս նահանգում՝ հինավուրց Կարինում էլ հենց հիմք դրվեց դարերով պարտադրված՝ օտար նվաճողների կեղեքիչ լծի դեմ պայքարին: Նախնիների դյուցազնական փառքով ոգեշնչված ու անպարտ ոգով մի խումբ Հայորդիներ՝ Խաչատուր Կերեկցյանի նախաձեռնությամբ, 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից և Հայերի համար անարդյունք ավարտված Սան Ստեֆանոյի պայմանագրից ու Բեռլինի կոնգրեսից հետո, 1881 թվականի մայիսին հիմնեցին «Պաշտպան Հայրենեաց» միությունը:
Տեսարաններ Կարինի շրջակայքից
Հայ ժողովրդի ինքնապաշտպանության կազմակերպմամբ՝ սեփական ուժերով Հայաստանի Անկախության վերականգնման նպատակով գործող հիշյալ կազմակերպությունն ազգային-ազատագրական պայքարի էր կոչում հարյուրամյակներ շարունակ թշնամու հարստահարիչ ծանր լծի ներքո գոյատևող Հայ ազգին:
Կարինի «Պաշտպան հայրենյաց» գաղտնի կազմակերպության գործունեությանն է անդրադարձել Հայ արձակագիր, հասարակական գործիչ Ատրպետը (Սարգիս Մուբայաջյան, 1860-1937)՝ «Ալմաստ» երկհատոր վեպում (գրված 1891-1892 թվականներին), ուր մատնանշում է նաև քննվող ժամանակաշրջանում այդ տարածքներում գործող բազմաթիվ կաթոլիկ հաստատությունների հոգևորականության անբարյացկամ վերաբերմունքը դեպի արթնացող ազգային-ազատագրական շարժումները…
«Հայ եղողը Հայաստանի՛ հողոյն վրայ ինքզինքը կը ճանաչէ, ինքզինքը վեհ եւ կենդանի կը գտնէ, փորձեցէ՛ք եւ տեսէ՛ք»,- գրել է Գ. Սրվանձտյանը:
Միայն Կարինի լեռներում աճող կակաչներ
Հիրավի, թշնամու դարավոր ճնշումից ու կեղեքումից հետո, քաղաքական իրավազուրկ վիճակից ազատվելու և ազատ Հայրենիքի կառուցման հույսով համակված մի խումբ Հայորդիք ազատագրական Զարթոնքի գործին լծվեցին իրենց Նախնյաց բարձրադիր Հողում՝ Բարձր Հայքում:
«Իրավացի էր Գ. Օտյանը, երբ գրում էր. «…Տասն և իններորդ դարուս մեջ` ազգ մը, որ զարգանալու ընդունակություն ունի և չի զարգանար, հրեշ մըն է և իր վախճանը կորուստ է անխուսափելի»: Արևմտահայության առաջընթացն արգելակողը, հոգեկան կարողությունները դրսևորելու հնարավորությունից զրկողը բռնակալությունն էր: Սակայն, բախվելով կաշկանդիչ ուժերի միջնաբերդին, չէր նշանակում, թե արևմտահայությունը խուսափում էր պայքարից. համակերպվելով ստեղծված դրությանը՝ նա չէր կորցրել հավատը, որովհետև, ինչպես գրում էր Ա. Արփիարյանը՝ «Ազգ մը, նախ իր ճակատագրին վրա անպարտելի հավատք պետք է ունենա, որ ապրի»: Դժբախտաբար, դարեր շարունակ ենթարկվելով թուրքական անվերջ կրկնվող կեղեքումներին ու հալածանքներին՝ արևմտահայությունը կորցրել էր իր ուժի նկատմամբ հավատը: Հայրենիքում տիրող դժոխային, անշարժ այդ վիճակը նկատի ուներ Մ.Պեշիկթաշլյանը, երբ զգաստության ու պայքարի էր կոչում եղբայրներին. «Վասն զի կարծես ալ ժամանակը հասա՛ծ է: Ի՞նչ, երբ ամեն ազգեր արև ու լույս կվայելեն, մե՞նք միայն մթության մեջ կենանք»…
«Կարինի դեպքերը լայն արձագանք գտան արևմտահության մեջ, ինչն ազդակ հանդիսացավ ինքնապաշտպանական ու ազատագրական պայքարի համար, որի բնաբանը դարձավ «Ձայն մը հնչեց Էրզրումի Հայոց լեռներեն» երգը: Երգի տողերը մեզ հուշում են, թե ի՛նչ մեծ սպասելիքներ ու հույսեր ուներ Հայ ժողովուրդն իր անձնվեր որդիների պայքարից: Եկել էր Հայության ազատագրական պայքարի ժամանակը, բոլոր խավերը ոգևորությամբ մասնակցում էին շարժմանը: Մեկ կամք ու ոգի դարձած զավակների պայքարը ցնծություն է ծնում վերքաշատ Հայրենիքի սրտում: Այլևս անցել են սգի ու վշտի ժամանակները, մեղմացել է տառապանքը: Այս էր «Պաշտպան հայրենյացի» կատարած մեծ շրջադարձը, այն թե՛ գաղափարական հասունության վկայական է և թե՛ նոր երևույթ Հայ ազատագրական շարժումների պատմության մեջ: Կարինում տեղի ունեցած դեպքերը ոտքի հանեցին Հայությանը: 1890 թ. հունիսի 15-ին Կ.Պոլսում հնչակյանները կազմակերպեցին բողոքի ցույց, որը հայտնի է Գում-Գափուի ցույց անունով: Սկսած 1880-ական թվականներից՝ արևմտահայ ազատագրական շարժումների պատմությունը հարստացավ մի նոր երևույթով` ֆիդայական շարժումով, որը տասնամյակներ շարունակ Հայ ժողովրդի պատմությանը պարգևեց մի քանի տասնյակների հասնող սրբացված անուններ:
Արևմտահայության ազատագրական պայքարը մտավ ճշգրտված հուն: Զինված պայքարն ընտրելով ազատագրության հասնելու միակ ճանապարհ՝ արևմտահայությունը մահու և կենաց պայքարի էր դուրս եկել: Ցավալի է, որ զենքը չդարձավ արևմտահության ստվար մասի անդավաճան ուղեկիցը, ողջ արևմտահայությունը չներգրավվեց հերոսական պայքարին՝ թշնամուն հնարավորություն տալով դաժանորեն ճնշել բուռն վերելք խոստացող շարժումը»,- գրել է Հովհաննես Զատիկյանն իր՝ «Կարինի նահանգը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին» ուշագրավ աշխատության մեջ, որտեղից էլ քաղեցինք մեջբերումները:
ՇԱՐԺՈՒՄ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ ԿԱՐՆՈՅ
Ձայն մը հնչեց Էրզըրումի Բարձր Հայոց լեռներէն, Թունդ-թունդ ելան Հայի սրտեր զէնքի շաչիւնէն:
Հայ գիւղացին դարուց ի վէր սուր, զէնք չէր տեսած, Դաշտը թողուց՝ սուր, հրացան բահի տեղ առած:
Հայ ծերուկը՝ ցուպն ի ձեռին, լալով խնդրում է Հայրենիքի ազատութիւն տեսնել ու մեռնել:
Հայ տիկինը ըստիպում է ամուսնուն գնալ, Պատերազմի դաշտին վրայ վէրք տալ, ըստանալ:
Քնքոյշ կեանքը ծանր է թւում Հայ օրիորդին, Զէնքն ի ձեռին՝ սիրտ է տալիս Հայոց քաջերին:
Երիտասարդք թոթով լեզուով նամակ ցրուել են, Արարատայ դաշտին վրայ զինուորք խմբուել են:
Ալ բա՛ւ լացիր, Մա՛յր Հայաստան, Երկի՛րըդ փառաց, Քո զինուորքըդ մի՛շտ կտրիճ են, որչափ ալ՝ քաղցած:
Ա՛ռ ու գգուէ՛ այդ Քաջերը քո սրտիդ վրայ, Որք կը թափեն իւրեանց արիւն սուրբ Հողիդ վրայ:
Անմիութիւն՝ տունը քանդող Հայոց խեղճ ազգին, Հրաժարեցաւ, տեղի տուաւ Միութեան ձայնին:
Լսեց սուլթան ու սառեցաւ արիւնը վատին, Չէր երազած Հային տեսնել նա այդ վիճակին:
Եւրոպային լուրը հասաւ շարժման Հայ գեղջկին, Ուրախական ողջոյն տուաւ հայրենասէրին:
Ցնծա՛, Մայր մեր, ո՜վ Հայաստա՛ն, որդիքդ միացան, Ութը դարու սուգ ու թախիծ քեզնից վերացան:
Ուսումն ու Լոյս, Ազատութիւն արդ քեզ են ընկեր, Սուր, հրացան, եռանդ ռազմի՝ Պաշտպան անվեհեր:
Օգտակար, բուժիչ հանքային ջրերով հայտնի Հայկական Լեռնաշխարհը նաև հանքարդյունաբերության՝ մետաղահանման ու մետաղամշակման պատմության ակունքներում է՝ իր հարուստ պաշարներով: Քարերով ու մետաղներով առատ հանքավայրերի շնորհիվ դեռևս ն.թ.ա. 5-4-րդ հազարամյակների ընթացքում արդեն այստեղ կիրառվել են մետաղյա գործիքներ: Նրանց հնագույն նմուշները հայտնաբերվել են Վանա լճի ափին, Անգեղ տուն գավառում, Արարատյան դաշտում, Ուրմիայի ափերին… Ն.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում Հայկական Միջագետքը, Ռշտունիքը, Ջուլամերկը և Սասունը Հին Արևելքի երկրների «մետաղի շտեմարանն» էին, հետագայում՝ ն.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում մետաղահանության ու մետաղի փոխանակման գործում նրանք առաջնակարգ տեղում էին: Լճաշենից, Մեծամորից, Կարմիր Բլուրից մինչև Վանա լճի շրջակայքում, Երզնկայի դաշտում ու Հայկական Լեռնաշխարհի այլ բնակավայրերում պեղված գտածոները վկայում են մետաղագործության բարձր մշակույթի մասին:
Հայոց Աշխարհի հարուստ հանքերի ու նրանց բարձրորակ, թանկարժեք հանածոների մասին բազմաթիվ վկայություններ կան դարերի խորքից մեզ հասած՝ Հայ և օտարազգի պատմիչների երկերում: Խորենացին («Պատմություն Հայոց», Ա, 23), փառաբանելով Նախնիներին ու ներբողելով Մեծն Տիգրանին, նշում է, որ նա բազմացրեց ոսկու և արծաթի «շտեմարանը» («Մթերս ոսկւոյ եւ արծաթոյ բազմացոյց»)…
1-ին դարում ապրած հռոմեացի գրող, բնագետ, փիլիսոփա, զորավար Պլինիոս Ավագն իր՝ «Բնական պատմություն»-ում ներկերը, նրանց պատրաստման համար կիրառվող հանքանյութերը ներկայացնելիս հիշատակում է Հայաստանի հանքերը («Հանք Հայաստանեաց») և նրանցից ստացվող լավագույն նյութերը:
Հազարամյակների ընթացքում իր չխամրող Կապույտով շլացնող Լաջվարդը (Lapis-lazuli), որը հիշատակվում է դեռևս առաջին գրավոր աղբյուրներում («Գիլգամեշ»-ում), Եգիպտոսից ու Միջագետքից հասել է մեզ: Իր շուրջ հյուսված պատմություններում այն ներկայացվում է իրեն վերագրվող մոգական հատկություններով: Միայն Էբլայի հնավայրում՝ Հուրիական մշակույթի նշանավոր կենտրոններից մեկում՝ Հալեպից մոտ 60 կիլոմետր հարավում, հայտնաբերվել է 25 կիլոգրամ լաջվարդ: Այն պատրաստվում էր Հայաստանից բերվող հումքով:
6.000 տարի ի վեր կիրառվող «համբավավոր» Լաջվարդը՝ Կապույտ քարը, որն իբրև առողջության, քաջության, հաջողության ու հաղթանակի գրավական էր, չարի դեմ՝ պահպանակ, նաև՝ «Երկնային իմաստության» հետ կապի միջոց, որը նպաստում էր Հոգևոր Արթնությանն ու խթանում այն:
Հին Հունաստանի ականավոր իմաստասերներից՝ Թեոֆրաստը (ն.թ.ա. 371թ. — ն.թ.ա. 288թ.), որն Արիստոտելի տաղանդավոր աշակերտներից մեկն էր, բնագետ, բուսաբան ու ալքիմիկոս, հանքաքարերի մասին իր ուսումնասիրության մեջ, կնիքների ու այլ նպատակով մշակվող քարերի առիթով նշում է Հայաստանից բերվող «քարերի» մասին (նաև՝ «Կիլիկիայից տարվող մի «հող», որը եռացնելիս կպչուն է դառնում և խաղողի որթերին քսելիս պաշտպանում է որդերից):
Եվ հայտնի Լաջվարդը նա կոչում է «Հայաստանի քար», «Լապիս Արմենիս», որն անվանվում էր նաև Արմենիում՝ «Հայկեան քար» («Pierre d’Arménie», «Lapis Armenis», «Arménium»):
Միջնադարում և Վերածննդի ժամանակաշրջանում ևս այն կոչվում էր «Հայաստանի քար» կամ՝ «Լեռների կապույտ»: 1824 թվականին երկրաբան-հանքաբան François Sulpice Beudant-ը, գույնից բխեցնելով, այն կոչում է «Ազուրիտ»:
Բժշկագիտական ուսումնասիրություններում քաջ հայտնի էր Հայկավը՝ «Կաւ Հայկեան», որը Գաղենոսը կոչում է՝ «Հող Հայկեան»: Երբեմն տարբեր հեղինակների շփոթած «կապուտագույն», «ոսկեգույն» կամ «կարմրագույն դեղին» «Արմենեան» տարբեր «հողերը» մեծ համբավ ունեին վաղնջական ժամանակներից ի վեր:
Պլինիոսը Հայքից ելնող պաղլեղներն է հիշատակում (գիրք 33; 15), նաև, որ «ոսկու հոսող երակներով» «Խրիսոքոլլա»-ի (գիրք 34; 5) լավագույնը՝ «պատուականագոյնն ելանէ ի Հայաստան» (Ղ. Ինճիճեանի բնորոշմամբ):
Պլինիոս Ավագի վերոհիշյալ բազմահատոր ուսումնասիրության 35-րդ գրքում հիշատակվում է Արմենիումը՝ «Arménium» (Ազուրիտը): Նա նշում է (իմ թարգմանությամբ). «Հայաստանն ուղարկում է նյութը, որն իր անունն է կրում: Դա խրիսոքոլի (chrysocolle) նման մի քար է: Լավագույն Արմենիումն այն է, որն ավելի մոտ է խրիսոքոլին՝ դեպի կապույտը ձգող: … Բժշկության մեջ այն կիրառվում է միայն մազածածկույթի և, մասնավորապես, թարթիչների խնամքի համար (bol d’Arménie)»:
Քիմիական զանազան միացություններով, պղնձի, թթվածնի ու այլ տարրերի տարբեր տոկոսային բաղադրություններով «բյուրեղյա մարմինները»՝ միահյուսմամբ ու նոր որակների արարմամբ, հնագույն շրջանից ի վեր ուղեկցում են Մարդուն:
Լազվարդի գույնի բյուրեղային բաղադրությունը՝ պղնձի արջասպը՝ պղնձարջասպը, բազմատեսակ գործածում ունեցող նյութերից է, որը, չնայած լինելով սաստիկ թունավոր, լայնորեն օգտագործվում է տարբեր նպատակներով: Հմայիլներից, զարդերից բացի, Հայքարն օգտագործվում էր և որպես ներկանյութ: Բժշկության, հայելիների ու այլ բնագավառներում կիրառվող բազմազան՝ անգույն ու գունավոր փոշիներից ու քարերից հիշենք որոշները, դիմելով Ոսկեղենիկ Հայերենի բառարաններին…
«Հաճար՝ ազգ քարի եկեալ յաշխարհէն Հայոց»՝ հիշեցնում են միջնադարյան Բժշկարանները («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):
«Հայքար՝ խաժաքարի տեսակներից մեկը, կապուտակ և կակուղ, գոճազմի նման» (Arménite, Pierre d’Arménie — Արմենիտ, Հայաստանի Քար):
«Լաջուարդ՝ ընտիր կապույտ ներկ, որ ստացվում է գոճազմից»:
«Լաջվարդ՝ թանկագին կապույտ քար՝ կայծքարատների կարգից, որից մի ժամանակ ստանում էին լաջվարդ կամ լազվարդ ներկը (Lapis lazulite) (Ս. Մալխասյանց «Հայերեն բացատրական բառարան»)…
Դարերի ընթացքում բազմաթիվ ճամփորդներ են տարբեր առիթներով ուղևորվել դեպի Կիլիկիա և Տավրոսյան բարձրաբերձ լեռներում ու նրա ստորոտներում, դաշտավայրում սփռված՝ հինավուրց քաղաքներում ու գյուղերում Անցյալի հետքերը կրող հնագիտական ուշագրավ հուշարձանները, երկրի բնակչությանն ու տեղանքը նկարագրել իրենց հուշագրություններում:
1909 թվականին Կիլիկիա մեկնեց Հայ մտավորականների, գրողների ու գործիչների մի պատվիրակություն՝ նույն թվականի ապրիլին երիտթուրքերի կողմից Ադանայի Հայության հանդեպ իրականացված կոտորածների աղետալի պատկերն «արձանագրելու», աղետյալներին օգնելու, որբերի խնամարկության գործը կազմակերպելու նպատակով:
Պատրիարքական այդ հանձնախմբի կազմում էր նաև, Արշակ Չոպանյանի բնութագրմամբ՝ «Հայոց մեծագույն գրագիտուհին»՝ Զապել Եսայանը: «Խախտված հավատով ու բեկված սրտով» նա տեսավ ու վավերագրեց «արյունոտված ու հրդեհված գավառի» դժոխային օրերը՝ «այրիների ու որբերի բանակի» ծանր հառաչանքներին ականատես ու ականջալուր. «Երբ մարդկային սիրտս ուժգնօրէն բաբախած է թշնամանքով, երբ ոճրագործներու տեսքը ամօթ ու վհատութիւն ու զզուանք ներշնչած է ինծի, երբ հողի հաւասար եղած Հայկական գիւղերու քով զգացած եմ անեղծ մնացած թուրք թաղերու ամբարտաւանութիւնը, երբ նշմարած եմ չպատժուած ոճրագործներու նայուածքին լրբութիւնը, հաւատարմօրէն արձանագրած եմ զանոնք առանց հոգ ունենալու այն պայմանադրական բանաձեւերու, որոնց ներքեւ եթէ աւելի երկար ատեն շարունակենք քօղարկել մեր ճշմարիտ զգացումները այլազգի հայրենակիցներու աչքին, վստահ եմ, որ փոխադարձ անվստահութիւնը մշտնջենաւորած կ’ըլլանք»:
Համայն Հայությանն ու մարդկությանը հաղորդակից դարձնելով 1909-ին ցեղասպանական ոճիրից խենթացած իր ազգակիցների ապրած մղձավանջին, պատկերելով աներևակայելիորեն սարսափելի իրականությունը, Զ. Եսայանը գրում է.
«Անգամ մըն ալ ցեղին երակը բացուած էր, եւ անգամ մըն ալ մեր արիւնը՝ դեռ բաբախուն նորածագ Ազատութեան ուրախութիւնովը, թափուած էր մեր քրտինքով բեղմնաւորուած հողին վրայ»…
Ականատեսների՝ «արյունոտ ու արցունքոտ ցնցոտիներով ծածկված այրիների, որբերի ու ծերերի» վկայությունները, նրանց ապրած ողբերգությունը՝ ցավից «այրվող սրտով» նա նկարագրեց իր՝ «Ավերակներուն մեջ» գրքում, «Անեծքը» վիպակում, «Նոր հարսը» և «Սաֆիե» պատմվածքներում, որոնք բոլորն էլ հրատարակվեցին 1911 թվականին։
1915-ի որբացած սերնդի Հայորդիներից մեկը՝ գրող Անդրանիկ Ծառուկեանը, Բեյրութում 1957 թվականին ցավով շեշտում էր Զաբել Եսայանի՝ հանիրավի անուշադրության մատնված գրքի կարևորությունը ( «Հանդիպում… Զապէլ Եսայեանի հետ». «Աւերակներուն մէջ» գրքի առաջաբանից).
«Դեղին, աղտոտ ու հասարակ թուղթէ կողքին վրայ, կարմիր տառերով կը կարդամ. — «Զապէլ Եսայան, «Աւերակներուն Մէջ», Կ. Պոլիս, 1911»: Ու կը մտածեմ.- Ինչպե՞ս պատահած է, որ քառասունըվեց տարիներէ ի վեր այս եզական գիրքը մնայ իր առաջին տպագրութեամբ, ու խառնուի գրադարաններուն յատակը փոշիներուն մէջ կորսուած հատորներուն: Այս հրաշալի մատեանը, որ գրական իր բացառիկ արժէքին կը միացնէ նաեւ ազգային մէծ աղէտի մը վկայութիւնը ըլլալու եղերական արժանիքը, որ կը պատմէ Ատանայի Ջարդին ամբողջ զարհուրանքը, որ կ’ապրի ու կ’ապրեցնէ անմարդկային Եղեռնը իր բոլոր սարսուռներով ու քստմնեցնող պատկերներով, որ կը նկարագրէ, կը վերլուծէ, կը թելադրէ՝ մեծ գրագիտուհիի մը անսայթաք արուեստին մեջէն՝ Հայ հոգիին եւ թուրք հոգիին բոլոր երեսները, գիրք մը՝ որ գիրք չէ, այլ՝ ցաւակոծ սրտի մը պատկերը, առողջ եւ ամուր մտքի մը կուռ շրջանակին մէջ սեղմուած, ընտրեալ արուեստագէտի մը շունչով վսեմացած, զտարիւն Հայուհի մը արիւնով բաբախուն: Գիրք մը: Սքանչելի գիրք մը, որուն ամէն մէկ էջին մէջ վարպետ գրագիտուհին յաջողած է սրբել իր արցունքը՝ և յստա՛կ տեսնել, լռեցնել սրտին աղաղակը՝ եւ ճի՛շդ խօսիլ, խեղդել վրէժխնդրութեան արդար ցասումը՝ եւ պաղարի՛ւն դատել: Գիրք մը, որ կրնար բոլոր Հայ դպրոցներուն դասագիրք դառնալ ու բոլոր Հայ տուներուն բարձի գիրք, բայց որ ինկած մնացած է ահա, չես գիտեր՝ ո՞ր անհասկանալի դիպուածին մէկ չար խաղովը, լքուած իրերու խորշին մէջ»…
Զ. Եսայանի վերոնշյալ հուշագրությունից քաղված որոշ հատվածներ՝ ստորև
«Առաջին օրերէն՝ երբ գիւղացիներու զարհուրելի պատմութիւնները կը լսէինք, մեր մտասեւեռումը եղաւ երթալ այդ արիւնոտած ճամբաներէն, երթալ հուրով եւ սուրով ջնջուած մարդկութեան հետքերուն վրայ, ու մեծ դժբաղդութեան դառնութիւնը զգալ իր բոլոր ցաւագին ընդարձակութեան եւ անժխտելի իրականութեան մէջ»:
«Հիմա հետզհետէ մեր գրգռուած երեւակայութիւնը կը տեսնէր այդ խելակորոյս փախստականները՝ ցրուած այս տարածութեան վրայ, որոնցմէ ոմանք արդէն վիրաւոր, արիւնով կ’ակոսեն իրենց տաժանելի գնացքը, իրենց ետեւ հրդեհուած հայրենի քաղաքը կը մեռնի ճարճատիւններու մէջ ու հրացաններու գնդակները զիրենք կհալածեն, բոլոր այն մօտաւոր գիւղերը, ուր դիմած էին ապաստան գտնելու յոյսով՝ արդեն աւերակ դարձեր էին ու հորիզոնին ամէն կողմէն բոցի սիւներ կը բարձրնային: Բոլոր ասոնք պատմած էին արդեն մեզի Միսիսցի կիները ու ըսած էին նաև, որ ան ատեն հունձքը եղած չ’ըլլալով, ճարահատ մարդիկ ծածկուեր էին ցորենի հասկերու բարձրութեան ներքեւ: Բայց թշնամին մասնաւոր շուներու առաջնորդութեամբ՝ որսացեր էր զիրենք մէկիկ-մէկիկ, ու մարդիկ մեռեր էին իրենց հերկած, իրենց քրտինքով ոռոգած արտերուն մէջ»…
«Միսիսի մէջ Հայ չէր մնացեր… բացի մէկ քանի երկաթագործներէ, որոնք մահմեդական դարձուցեր ու պահեր էին իրենց մոտ, որուհետեւ ուրիշ երկաթագործ չի կայ հոս…»:
«Երբ Մերսին հասանք՝ արդէն պատրաստուած էի ամենամեծ դժբախդութեան պատկեր մը տեսնելու, իմ երեւակայութիւնս՝ տանջուած Իզմիրի մէջ տեսած որբերու յիշատակէն՝ սարսափելի համեմատութեամբ իրականութեան մը կսպասէր: Բայց ինչ որ տեսայ՝ վեր էր ամեն երևակայութենէ. ինծի դժուար է ամբողջական գաղափար մը տալ. բառերը իրենց առօրեայ եւ ընթացիկ իմաստով անկարող են արտայայտելու ահաւոր անպատմելի երեւույթը, որ իմ աչքերս տեսան:
Այն օրերուն՝ երբ հրդեհէ ազատուողները հրացաններու գնտակներուն զոհ կ’երթային, այն օրերուն՝ ուր սարսափահար եւ խուճապի բռնուած մարդիկը ոտնակոխելով տկարներն ու անկարողները, ինքզինքնին ազատել կը ճգնէին, տղոց մեծ մասը բաժնուած իրենց ծնողներէն՝ ցրուած էին ասդին անդին: Պատրիարքական առաջին պատուիրակութիւնը մաս առ մաս հաւաքելով զիրենք ղրկեր էր Մերսին՝ պատսպարելու ազգային վարժարանին եւ եկեղեցիին մէջ, որպէս զի, հեռու աղէտավայրէն, այդ հէք մանկութիւնը աստիճան մը մոռնայ ահռելի օրերուն յիշատակը ու որբերուն ոտքերը չկոխեին այն հողին վրայ, ուր իրենց ծնողին արիւնը թափուած էր:
Շատեր պատմեցին իրենց հասնիլը, գրեթէ մերկ կամ ցնցոտիներով ծածկուած, որոնց վրայ յաճախ իրենց մօրը արիւնին հետքը կար. գլուխնին բաց, աչքերնին մոլորած, խումբով կը մտնէին Մերսին ու իրենց բոպիկ ոտքերուն հանած փոշիին մէջ՝ իրենց մարմիններէն արտաշնչուած քրտինքի եւ աղտեղութեան հոտը կը ծածանէր երկար ատեն:
Երբ զիրենք հաւաքեր էին եկեղեցին, անոնք դեռ ահաբեկած՝ չէին խօսեր, չէին լար: Սարսափը այնքան մեծ էր այդ տղեկներուն մեջ, որ, որևէ մարդ տեսնելուն, կը դողային ջերմէ բռնուածի պէս: Մարդիկ՝ այդ մատղաշ եւ անմեղ տղոց երեւակայութեանը կը ներկանային մէկ ձեւով մը. անոնք ամէն մէկ չափահաս այրի մէջ ոճրագործ մը կտեսնէին, սարսափելի նմանութիւններէ կը մոլորուէին, ահավոր պատկերներ կը տեսնային և կ’ուզէին փախչիլ, խելակորոյս, սահմռկած, յիմարացած… իրենց մանկական հասկացողութիւնը խանգարուած էր, որովհետեւ օրերով եւ օրերով տեսեր էին ոճրագործները դանակը կամ հրացանը ձեռքերնին, աչքերնին վառած չարագործութեան մոլուցքէն ու բերաննին գալարուած հայհոյութիւններով ու սպառնալիքներով: Արիւնը անձրեւի պէս ժայթքած էր իրենց շուրջը եւ իրենց բիբերը ժամերով ընդլայնուած հրդեհին արհաւիրքովը:
1909 թվական, Ադանայի կոտորածներից հետո
Տղաքը կը հանդարտէին, երբ աոանձին կը մնային ու երբեմն կը խօսակցէին, բայց իրենց խօսակցութիւնը ընդհատուած էր երկար լռութիւններով, երբեմն, ամենքը մէկ տարուած նոյն ցաւէն, կու լային հեկեկալով եւ կը մերժէին մխիթարուիլ կորսուած, գրեթէ վերացած իրենց վշտին սաստկութեան մէջ, ու իրենց մանկական ուժերէն վեր ըլլալով իրենց տառապանքը, ոմանք աչքերնին դեռ արցունքոտ եւ կուրծքերնին հեծկլտանքէն ուռած՝ գլուխնին կդնէին գրասեղանի վրայ ու կը քնանային երկար ատեն: Ուրիշներ՝ գուրգուրանքի, ընտանեկան սիրոյ յանկարծական պէտքէ մը մղուած կ’եղբայրանային իրենց թշուառութեան ընկերներուն հետ: Երկու տղաք առանձնացած կը խօսակցէին.
Հայր ունի՞ս:
Ո՛չ:
Մա՞յր:
Ո՛չ:
Ես ալ հայր, մայր չունիմ:
Սպաննեցի՞ն:
Այո՛:
Իմս ալ սպաննեցին: Երկար, ցաւագին լռութիւն կը տիրէ ու քիչ յետոյ.
Կ’ուզե՞ս, որ եղբայր ըլլանք իրարու: Ու զիրար կ’որդեգրեն:
Այդ է խօսակցութեան ընդհանուր եղանակը 5-էն 10 տարեկան հարիւրաւոր տղոց: Երբեմն ալ կորսուած քույրեր ու եղբայրներ զիրար կը գտնէին և իրարու աչքերի մեջ կը ճանչնային իրենց անցուցած սարսափելի ժամերը ու չէին համարձակեր իրարու մօտենալ, կարծես բաժնուած, խողխողուած մօր մը կամ հօր մը դիակին սարսափելի յիշատակովը: Որովհետեւ ամենքն ալ, գրեթէ առանց բացառութեան, կեանքի բնազդական հրայրքէն մղուած կ’ուզեն մոռնալ, յուսահատօրէն, խելայեղօրէն կ’ուզեն մօռնալ ու թշնամիի պէս կը նային անոնց վրայ, որ իրենց արիւնոտ սրտին կիրքերը կը բանայ, կամ նոյնիսկ իր ներկայութեամբ այդ ժամուն յիշատակը կ’արծարծէ:
Երբ աոաջին անգամ տեսայ այդ հարիւրաւոր տժգոյն, մռայլադէմ որբերը, հակառակ ըրած գերմարդկային ջանքերուս, չկրցայ ըմբռնել իրենց դժբաղդութեան ամբողջութիւնը, ու մինչեւ այսօր այդ բանը անկարելի եղած է ինծի համար. մանրամասնութիւններ կամ մասնակի պատկերներ կ’երեւան մտքիս, բայց երբեք չեմ կարող հաշուել այն անսահմանելի, այն արիւնոտ պատմութեան գումարը, որ իւրաքանչիւր տղու գլուխ կը ներկայացնէ: Երկար ատեն ես չէի կրնար զբաղիլ իրենցմէ իւրաքանչիւրով: Շփոթ, տարտամ անսահմանելի եղերերգութիւն մըն էր, որ այդ դեռ զարմացած, դեռ չապրած, դեռ չհասկցած մանկական նայուածքներու ամբողջութիւնը կ’արտահայտէր: Այն նախճիրը, այն թափուած արիւնի հոսանքը, կրակին ու դաշոյնին մէջ բռնուած խելայեղ մարդկութեան մը յուսահատութիւնը՝ իմ հասկացողութեանս սահմանէն դուրս կը մնար և այսպէս եղած է, կը կարծեմ, ամեն մարդու համար:
Ու այս տղաքը գիտեն, թէ սարսափ կ ‘ազդեին ինծի, իրենց հոգեբանութիւնը զիս կը վրդովէր եւ չէի կարող իրենց աչքերուն մէջ նայիլ. սուր և անդիմադրելի ցաւով կը նշմարէի, որ անջնջելի մղձաւանջներ կան հոն, եւ թէ մանկական ժպիտը, մանկական պայծառ ու մաքուր լոյսը մարած էր անոնց աչքերուն մեջ. իրենց թուխ, մթին, մռայլ դէմքերուն վրայ ամբողջ արհավիրքը անպատմելի ժամերուն երբեմն կարելի էր կարդալ ինչպէս բաց գիրքի մը վրայ, բայց երբեմն ամէն բան կը սեւնար և անթափանցելի կը դառնային․ ասիկա ա՛լ աւելի խռովիչ էր:
Շատ անգամ լուռ կմնային ու համր՝ մեր հարցումներուն դիմաց․ բայց երբ կը խօսէին, իրենց իւրաքանչիւր բառը հոգեվարքի վայրկեան մը, անմարելի տուայտանքներու, վշտի եւ մանաւանդ կարօտի աշխարհ մը ընդնշմարել կու տար»…
«Ավերակ քաղաքին մէջ… ավերակ սրտերու մէջ»… նաև՝ մոխրակույտերի ներքո «Կիլիկիո նահատակաց»՝ մինչ օրս հնչող հառաչանքներ՝ Լույսի, Ազատության ու Արդարության, Հայ ազգի Վերազարթոնքի սպասումով ու հավատով…
«Եւ ունի (Երկիրն Եկեղեաց) քաղաք մեծ՝ զԵզնկայ, որ լի է ամենայն բարութեամբ, բամբակօք, այգեստանօք եւ մրգաբեր ծառօք»,- գրել է 17-րդ դարի կեսի նշանավոր տեղեկագիր Հակոբ Կարնեցին՝ Երզնկայի մասին («Տեղագիր Վերին Հայոց», 1903, էջ 11-12)։
Իր ճարտարարվեստ ոսկերիչների, արծաթագործների ու շինարարների համբավով հայտնի Երզնկա քաղաքի շրջակայքում խաղողից, մրգածառերից ու հացահատիկից բացի մշակում էին նաև բամբակ:
12-14-րդ դարերում Երզնկայում ճամփորդածների աչքերով՝ «հայաբնակ», «ընտիր», «մեծ ու շեն» քաղաք էր այն, ուր գովեստի արժանի ճարտար մանածագործները հյուսում էին «աշխարհի լավագույն բեհեզները» (Մարկո Պոլո), և «իր անունով կոչվող գեղեցիկ կերպասները» վկայում էին տեղի «լավ կարգավորված շուկաների» մասին: Քաղաքում արտադրվող պղնձե ամաններն ու, հատկապես, զարդարուն աշտանակները մեծ հռչակ էին վայելում նույնիսկ հեռավոր շուկաներում ու զարմացնում էին իրենց արվեստով (Իբն-Բատուտա)։
Երզնկա
Արաբ աշխարհագիր Յակուտիի «Աշխարհագրական բառարանում» Արզանջանը (Երզնկան) ներկայացվում է որպես «Գեղեցիկ ու համբավավոր քաղաք, շատ հաճոյալի ու բարիքներով լի»։
Հետագայում՝ 15-րդ դարում Երզնկա այցելած ճանապարհորդներից իսպանացի Կլավիխոն (ճանապարհորդել է 1403-06 թթ.) նշում է, որ «շրջապատի բոլոր կողմերից կարելի է տեսնել գյուղեր՝ որթատունկերով և բուսականությամբ. ամբողջ դաշտում մշակվում էր որթատունկ և հացահատիկ… Քաղաքը շատ բազմամարդ է, և այնտեղ կարելի է տեսնել շատ գեղեցիկ փողոցներ ու հրապարակներ։ Այնտեղ բնակվում են պաշտոնական մեծաթիվ անձինք, որոնց մեծագույն մասը հարուստ մարդիկ են, կան նաև մեծափարթամ վաճառականներ»։
Երզնկա քաղաքի հիւսիսային հատուածի լուսանկարը, 1907թ.. առաջին կարգի վրայ կ՚երեւի Հայոց թաղը (լուսանկարը՝ «Յուշամատեան»-ից)
12-14-րդ դարերում օտարազգիների ասպատակությունների, պարբերաբար կրկնվող ավերիչ երկրաշարժերի ենթարկված Երզնկայում բնակչությունն իր տոկունությամբ վերստին արարել է ու շենացրել իր երկիրը՝ ամոքելով ստացած վերքերը…
Հազարամյակներ շարունակ հաղթանակներով ու, նաև՝ դառը պարտություններով լի պատմության ընթացքում Հայ ժողովուրդն ինքնապաշտպանության, ինքնազորացման զանազան ձևեր է կիրառել՝ այլազգի հրոսակախմբերին դիմագրավելու, նույնիսկ դժվար ժամանակներում բարգավաճելու նպատակով: «Բռնավորների ու չար մարդկանց» դեմ պայքարի, ընկերներին զորավիգ լինելու, փոխօգնության ու հեռվից եկողի հանդեպ հյուրընկալության հիմունքներով գործող միաբանություններ էին ձևավորվել միջնադարյան Հայաստանի բազմաթիվ քաղաքներում (և, հատկապես, մոնղոլական արշավանքների դժվարին ժամանակներում), հիմնավորելով վտանգները դիմակայելուն նախապատրաստվածության անհրաժեշտությունը (Աշխարհում, ինչպես ալեկոծ ծովում, նեղության մեջ գտնվողին իրենց ուժի ու կարողությունների սահմաններում օգնելու պատրաստակամությամբ)…
Առևտրական ճանապարհների խաչուղիներում գտնվող Երզնկայում, 1280 թվականին հիմնվում է միջնադարյան Հայկական քաղաքներում շատ տարածված՝ քաջ ու առաքինի երիտասարդների՝ «Կտրիճվորաց Միություններից» մեկը, որի նպատակներն ու կանոնները՝ նախաբանով ու երեք գլխով, ամփոփված են մի ձեռագիր մատյանում՝ «Սահման եւ կանոնք միաբանութեան յեղբայրութիւն միմեանց ի մայրաքաղաքս, որ կոչի Երզնկայ, ի թիվս ՉԻԹ (1280)», որն այսօր պահվում է Երևանի Հին ձեռագրերի ինստիտուտում՝ Մատենադարանում:
«Վասն զի աշխարհս այս ծով է, եւ մարդիկ ալեկոծին ի սմա պէս-պէս պատահմամբ գործոց։ Եթէ ոք յեղբարութենէս ի փորձութիւն մարդկան անգանիցի եւ բռնաւորաց նեղիցի, ամենայն եղբայրքն ջան եդեալ հանցեն զնա ի հասանել վշտացն… եւ եթէ ոք յաղքատութիւն անգցի եւ ի չքաւորութիւն մարմնոյ, այլ եղբարքն ըստ կարողութեան եւ ըստ ուժոյ օգնեսցին…»։
Մարտական յուրօրինակ այդ կառույցի «ավագ» ու «կրտսեր» անդամները՝ առանձին օղակների բաժանված, ղեկավարվում էին իրենց «հրամանատարի» կողմից: Սկզբնական օղակում՝ տասը երիտասարդների համար՝ «Տասնապետն» էր, հաջորդ՝ չորս նման խմբերի համար՝ «Քառասունին Մեծը»: Օտար ներխուժումներից պաշտպանվելու, ընդհանուր անվտանգությունը պահպանելու, առևտրական քարավաններն ուղեկցելով այլ քաղաքներ անվնաս հասցնելու և այլ նպատակներով միավորված կտրիճներն իրենց Նախնիների հերոսական ոգով էին դաստիարակվում՝ հայրենասիրական ու գուսանական երգերով ուղեկցելով իրենց խնջույքները:
Ջրափիի իջևանատան փլատակները
«Արհեստի մարդկանց եղբայրությունների ավագները՝ մանկտավագները, գիշերով և գողունի, տնից տուն էին գնում՝ տեսնելու իրենց արհեստի օգնականներին, աշակերտներին, բոլորի հետ խոսելու շշուկով: Նրանց զենք էին տալիս, զենք թաքցնում, որ օրհաս պայթելու ժամին, եթե իրենց գլխին պայթեր, ելնեին դիմադարձության և պաշտպանության» (Վիգեն Խեչումյան, մեջբերումը՝ Վարդան Եղիազարյանի՝ «Միջնադարյան «Կտրիճվորաց եղբայրությունները» որպես ինքնապաշտպանական միություններ» ուսումնասիրությունից): Իրենց երկրի ու ազգի համար օրհասական պահերին զինված խմբերով պաշտպանություն կազմակերպող միությունների՝ համայնական կյանքով ապրող ամուրիների «Եղբայրությունների» մասին հիշատակություններ կան ժամանակի գրավոր աղբյուրներում, մասնավորապես՝ 14-րդ դարի արաբ ճանապարհորդ Իբն-ի Բատուտայի գրառումներում:
Հայաստանի միջնադարյան քարավանատներից
Հյուրընկալվելով «Ախիների» կողմից, նա ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդել վերջիններիս կենցաղից, գաղափարներից: Շփվելով Երզնկայի «Ախիների» հետ, նրանց ներկայացնում է որպես «Արդարության պաշտպան, անիրավության հակառակորդ և չափազանց հյուրասեր»:
«Իրենց հասարակաց ճաշից հետո երգում ու պարում են: Ունեն առանձին տարազ և կրում են մի տեսակ բարձր գլխարկ…» («Օտար աղբյուրները Հայերի մասին. Արաբական աղբյուրներ, 2, Իբն-ի Բատուտա», Քաղեց և թարգմանեց Հր. Աճառյանը, Երևան, 1940, էջ 40-41):
Փոքր Ասիայում տարածված՝ «Եղբայրների՝ ընկերների հորդորներով ու նրանց օգնությամբ»՝ միասնաբար դժվարությունները հաղթահարելու սկզբունքի վրա հիմնված միություններում նոր անդամի ընդունելության ժամանակ «Գոտեվորելու»՝ մեջքին գոտի կապելու հատուկ արարողություն էր կատարվում («Գոտի կապողի» իմաստով հայերենում կա «Գոտիածու» բառը):
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր՝ գործնական նշանակությունից զատ՝ այլաբանական մեծ իմաստ ուներ քաջության ու արիության խորհրդանիշ գոտին և ծիսական հանդերձանքի կարևոր բաղկացուցիչ մասերից էր: Զորություն ու իշխանություն պարգևող Գոտին ընկալվում էր նաև որպես մոգական ուժով օժտված հմայիլ, որը պաշտպանում էր չարից ու վտանգից՝ ապահովելով հաջողություն, բարեկեցություն ու բարեբախտություն:
«Երբ Սասնեցիք Մհեր արին կառավարող՝ Քառսուն-Ճուղ-Ծամ Դեղձուն տվեց էնոր Քուռկիկ Ջալալին, Թուր Կեծակին, Գուտն զրեհին, Գոտին ի մեջքին, Կապան ղադիֆեն»…
Բիայնական թագավորության շրջանի (ուրարտական) ու հետագայում Վանում, Վասպուրականում, Կարինում, Կարսում ու Հայկական Լեռնաշխարհի այլ քաղաքներում ստեղծված բրոնզե, արծաթե գոտիների վրա փորագրված հարուստ զարդամոտիվներն ու մակագրություններն ասվածի հավաստիքն են:
Բրոնզե գոտու դրվագներ (Բրիտանական թանգարանի հավաքածուից)
Ռազմիկները մարտից առաջ «գոտեվորվում» էին՝ սպառազինվում, զորանում: «Գոտեպինդ լինել»՝ արի ու պատրաստակամ գործելու պատրաստ լինել: «Պնդակազմ ըզմէջսն գոտևորեն»… «Գոտի» էր կոչվում նաև ծիածանի կամարը՝ «Աղեղն երկնից»՝ «Արամազդայ գօտին»:
Գոտու խորհրդանշական կիրառումներից են մինչ օր զանազան երկրներում տարբեր ոլորտներում՝ պաշտոնյաների (դատավորների), զինվորականների, մարտարվեստների մարզիկների համազգեստներում նրա գործածումը:
Հայկական ազգային տարազի անբաժանելի մաս կազմող՝ կաշվից, բրդյա կամ մետաքսաթել հյուսված գոտիների վրա նշվում էին նաև նրանց պատրաստման ժամանակը, պատվիրատուի անունը, բարեմաղթանքը, ինչպես, օրինակ, 19-րդ դարից մեզ հասած նմուշներից՝ Ախալցխայի մի գոտու մակագրությունը՝ «Ի վայելումն Իսկուհի Սարգսյանի. 1877»:
Վանեցե՛ք հեռու թշնամուն վայրագ, Մեր խրճիթներից, մեր հնձաններից, Մեր արտ ու կալից վանեցե՛ք հեռու: Հավերժ պիտ մնա հայրենիքը մեր, Հզոր և ազատ և հավերժ կանգուն Մեր իդեալների սուրբ արևի տակ»:
Հ.գ. Փարիզում՝ Լուվրի թանգարանի ցուցանմուշները ներկայացնող գրություններում Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից տարածքներում ծավալված հնագույն թագավորություններից մեկի՝ Բիայնիի ու Նաիրիի Երկրից մնացած հնագիտական նյութերը «Հայաստան=Ուրարտու» (Arménie =Urartu) ձևով են նշվում…
Վաղնջական ժամանակներից սերնդեսերունդ ժառանգված ավանդույթների, վարքուբարքի փոխանցողն է Ազգը, Տոհմը, Գերդաստանը, որն ապահովում է նոր սերնդաճն ու երեխաների դաստիարակությունը: Համերաշխ համագործակցությամբ, հոգատարությամբ ու փոխօգնությամբ՝ յուրաքանչյուր ցեղ, ազգ աճող սերնդի, համայնքի ապագա անդամների դաստիարակմամբ է զբաղվել՝ փոխանցելով տեղական՝ հոգևոր ու նյութական մշակույթը՝ տոների ու ծեսերի միջոցով:
Եվ, հնուց ի վեր, համատեղ գործունեությամբ՝ տոնածիսական հատուկ արարողություններով, նշանավորվել են Մարդու կյանքի տարբեր փուլերում նրա զարգացման ընթացքը՝ ծնունդից, հասունացումից մինչև ծերություն ու մահ:
Հնագույն շրջանից արդեն համայնքներում կար խմբերի բաժանում՝ ըստ սեռի ու տարիքի, ստեղծելով հասակակիցների միություններ (վերջիններիս մասին ուսումնասիրություններ կան, մասնավորապես, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն» բազմահատորյակի 7-րդ հատորում, որտեղից էլ ներկայացնում ենք որոշ քաղվածքներ).
Երեխաների՝ տղաների ու աղջիկների.
Պատանիների կամ չամուսնացածների.
Ամուսնացած երիտասարդ տղամարդկանց ու կանանց.
Միջին տարիքի տղամարդկանց.
Ծերունիների ու պառավ կանանց:
Հայաստանի տարբեր շրջաններում՝ Անիում, Վանում, Երզնկայում, Շատախում, Նոր Նախիջևանում, Վասպուրականում, Հայոց Ձորում, Արթիկի շրջանում, նաև՝ Ուկրաինայի, Լեհաստանի ու այլ Հայկական գաղթօջախներում, հասակային բաժանմամբ միություններ են գործել մինչև վերջին տասնամյակները: Նրանց հետքերը պահպանվել են Հայոց լեզվի բառապաշարում՝ զանազան եզրույթներով ու արտահայտություններով՝ «երիտասարդանոց», «նստարան», «ժողովարան» կամ «ժողովետղ», «Ավետիսի տուն», «Կարինվորաց եղբայրություն», «Ժողոտանքի տուն», «օդա նստել», «մանկտավագ», «պատանեկապետ», «ավագ քույր»…
«Նստարան, օդա կամ սաքի նստել՝ Ջավախքում ծերունիների հասակակիցների միությունը, ինչպես հնում, այժմ էլ կոչվում են «Նստարան»-ներ: Խոսակցական լեզվում ավելի շատ գործածվում է սաքի կամ օդա նստել: Երկուսն էլ նույնիմաստ են «նստարան» տերմինի հետ: Միմյանց հետ խոսելիս ասում են՝ «Էրթանք գոմի օդեն՝ սաքի նստելու»: («Օդան» գոմին կից սենյակն է, ուր ապրում են ձմռանը, «Սաքին» օդայի մի մասն է):
Ռազմական, քաղաքական ու այլ թեմաներով զբաղվող «Նստարաններ»-ում ընտրվել է ղեկավար, որը մեծ հեղինակություն էր վայելում: Ավանդաբար՝ ծերունիներից ամենախելացին, փորձառուն ու հարգվածը բոլոր հարցերում հայտնում էր իր վճռական կարծիքը, որն ընդունվում էր: Գյուղին, քաղաքին, համայնքի ներկայացուցիչներին վերաբերող խնդիրների քննարկման համար բոլոր անդամներն ունեին հավասարազոր իրավունքներ և խոսել են ավագության կարգով:
Գրավոր ու բանավոր շատ տեղեկություններ ապացուցում են, որ Հասակակիցների միություններն իրենց նախնիներից ժառանգություն ստացած պաշտամունքային, ծիսական, հմայական, վիպական, ռազմական, քնարական ու այլ տեսակի պարերն ու թատերական գործողություններն իրար սովորեցնելու, ապա և սերունդներին փոխանցելու հիմնական օջախներն են եղել:
Հասակակիցների միություններն են հնուց ի վեր՝ ընդհուպ մինչև վերջին հարյուրամյակում, կազմակերպել ու ղեկավարել թատերականացված ներկայացումներ՝ Ղեյնոբաներ, դիմակահանդեսներ, Վարդանանց ու այլ տոնական երթեր, իրենց ձևավորած զանազան՝ մարդկանց, կենդանիների ու երևակայական էակների կերպարներով իմաստավորել հանդեսներն ու տոնախմբությունները: Տարվա հատուկ օրերին այս կամ այն գյուղից, քաղաքից հրավիրել են «Ստվերների թատրոն» ներկայացնողներ, լարապաղացներ, ըմբշամարտիկներ, հեքիաթասաց գուսաններ, աշուղներ…
Ազգային-ազատագրական շարժումների ժամանակ «Հասակակիցների միությունները» ռազմական ուժի կենտրոնացման, կազմակերպման ու մշտապես պատրաստ ռազմիկներ ունենալու օջախներ էին:
«Ազաբների միությունն» ունեցել է իր ղեկավար-կազմակերպիչը, որին հարգել ու ենթարկվել են մյուս անդամները: Նրանցից յուրաքանչյուրը պատասխանատու էր հասարակության առաջ իր խմբի մյուս անդամների լավ կամ վատ արարքների, վարքի, պատվի ու կենցաղային դժվարությունների համար: Հանցանքների համար որոշվել են պատիժներ: Միությունից հեռացնելն ամենախիստ ու ծայրագույն պատիժն է համարվել… Մեր Նախահայրերի կողմից անչափ կարևորվում էր պատանիների ֆիզիկական դաստիարակությունը՝ մարմնի վարժանքը: Ուստի՝ մեծ տեղ էր հատկացվում ուժի ու ճարպկության մրցումներին. տոնախմբությունների ժամանակ ոչ միայն երաժշտություն էր հնչում, ծիսա-հմայական պարեր պարվում, այլև՝ ձեռնամարտի, կոխի, բազկամարտի և այլ բազմազան մրցույթներ էին անցկացվում:
Մարմնամարզական խաղերի, մարդկանց, կենդանիների ու երևակայական կերպարներով թատերականացված ներկացումների, Հերոս-Նախնիների խիզախությունների նկարագրությամբ բեմականացված պատմությունների, առասպելական, պատմական դեպքերի ցուցադրման համար հատուկ ընտրված անձանց ղեկավարությամբ՝ հասակային խմբերում են պատանիները ծանոթացել տեղական հոգևոր մշակույթին, սովորել իմաստալից՝ ռազմական ու մյուս պարերն ու ծանոթացել նրանց խորհրդին: Շատ պարեր, խաղեր ու մրցումներ ունեցել են հմայական զորություն և ֆիզիկական դաստիարակության նշանակություն:
Պարային ու մնջախաղային համապատասխան շարժումներով երգվող ու ներկայացվող վիպական, առասպելական պատմությունները, գործող անձանց վարքը, սխրանքները պարերգերում էին նաև պատմվում, և հիմնական նկարագրողն ու արտահայտողը ժողովուրդն էր:
Խ. Ա. Փորքշեյանի՝ «Նոր-Նախիջևանի Հայ գյուղերի «Կտրիճների Միությունների» մասին (Պատմա-ազգագրական ակնարկ)» ուսումնասիրությունից (Պատմա-բանասիրական հանդես», Երևան, 1966 թ., թիվ 3), որոշ հատվածներ՝ ահավասիկ.
«Միջնադարյան Հայաստանի քաղաքներում առևտրական և արհեստավոր երիտասարդների շրջաններում գոյություն են ունեցել ամուրի կտրիճների միություններ, որոնք հաճախ կոչվել են «եղբայրություններ»։ Հայտնի է, որ 1280 թ. Երզնկա քաղաքում կազմակերպվել է «Կտրիճաց միաբանություն», որի կանոնադրությունը դրել է հայտնի գիտնական և բանաստեղծ Հովհաննես Երզնկացին։ Այդ կանոնադրությունը այժմ գտնվում է Մաշտոցի անվան Մատենադարանում։
Նորագույն հետազոտությունների հիման վրա հայտնի է նաև, որ այդպիսի «կտրիճաց եղբայրություններ» գոյություն են ունեցել Անիում, Վանում, Կարինում և այլ վայրերում։
«Հայաստանում ստեղծված քաղաքական դժբախտ դրության հետևանքով, 10-11-րդ դարերի շեմքին և այնուհետև՝ տեղի ունեցան խոշոր զանգվածային գաղթեր դեպի Սև ծովի ափերը, Ղրիմ, Մոլդավիա, Արևմտյան Ուկրաինա, Լեհաստան, Տրանսիլվանիա և այլ ապահով վայրեր, ուր գաղթականները նույնպես ունեցել են կտրիճներին միավորող կազմակերպություններ»:
«Անցյալ դարի վերջին տարիներին բոլոր Հայ գյուղերում էլ կային «կտրիճների միություններ», որոնք կոչվում էին «Ավետիսի տներ»։ Ամեն թաղ ուներ իր առանձին «Կտրիճների միությունը», այսինքն՝ իր «Ավետիսի տունը»: Այդ «Ավետիսի տները» գրված կանոնադրություն չունեին։ Իշխում էր չգրված օրենքը, այսինքն՝ դարերով սրբագործված սովորությունը: «Ավետիսի տան անդամ կարող էր դաոնալ ամեն մի ամուրի կտրիճ, 15-16 տարեկանից սկսած մինչև ամուսնանալը։ Ամուսնությունը զրկում էր կտրիճին «Ավետիսի տան» անդամ լինելու իրավունքից, նրան անվանում էին «տանտեր» և նա այլևս չէր կարող մասնակցել կտրիճների գործերին։
1933-ին խնջույքի պահին լուսանկարված Հայորդիների լուսանկարի գունավորման համար՝ շնորհակալություն Արամ Բագոյանին
«Ավետիսի տան» անդամ կարող էին լինել անխտիր բոլոր կտրիճները. դասը և դասակարգը, տնտեսական դրությունը, զբաղմունքը ոչ մի դեր չէին խաղում։ Ավետիսի տները գործում էին միմիայն ձմեռվա ամիսներին, աշնանացանը վերջանալուց մինչև գարնանացանը սկսվելը։ Ամեն տարի աշնանը թաղի կտրիճները հավաքվում էին ընդհանուր ժողովի և ընտրում «Ավետիսի տան» նախագահ (որը Չալթըրում կոչվում էր խառդավազի, իսկ բոլոր մյուս գյուղերում՝ «միքիթ-աղասի», մեկ կամ երկու օգնական, որոնք վարում էին «Ավետիսի տան» տնտեսությունը։ Օգնականներից մեկը վարում էր գանձապահի պաշտոնը։ Կտրիճները Ավետիսի տանը տալիս էին անդամավճար, որը տարեկան 50 կոպեկից ավելի չէր լինում։ Ավետիսի տները իրենց սեփական շենքերը չունեին։ Խառդավազիները և միքիթ-աղասիները Ավետիսի տների գործելու շրջանում վարձում էին մի տուն կամ մի մեծ սենյակ, որտեղ կտրիճները հավարկու հոգու նշանակում էր ուսուցիչ և պարտավորեցնում բոլոր նորեկներին սովորեցնել «ավետիսներ», իսկ հների հետ՝ զբաղվել սերտողությամբ։ Ամեն երեկո պարապմունքները սկսվում էին «ավետիսների» վարդապետների դասերով։ Ուսուցիչներն ունենում էին առհասարակ հաստ տետրակներ, որտեղ գրված էին լինում «ավետիսները»։ Նորեկները արտագրում էին իրենց տետրակների մեջ ոտանավորի բաոերը և անգիր անում։ Ուսուցիչները սովորեցնում էին միմիայն երգի եղանակը և պարերը։ Ավելի դժվար էր պարապել անգրագետների հետ։ Նրանց սովորեցնում էին նախ խոսքերը անգիր անել, և ապա եղանակներն ու պարերի շարժումները։ Ավետիսները շատ հին ծագում ունեն»:
«Պարերը կամ պարերգերը պսակի հանդեսի հետ անքակտելիորեն կապված ծիսակատարման ձև ստացած հին երգեր էին, որոնք պսակի օրը երգում էին փեսայի ընկերները։ Աոանց այդ պարերգերի փեսային չէր կարելի հագցնել, նրան տնից դուրս հանել և հարսնառ տանել, ինչպես նաև չէր կարելի հարսին տնից հանել և փեսայի հետ եկեղեցի տանել։ Դրա համար էլ պարերը «Ավետիսի տների» պարապմունքների մեջ բռնում էին շատ կարևոր տեղ։ Յուրաքանչյուր կտրիճ, ամեն մի միության անդամ պսակվելիս՝ հարսանյաց օրը պետք է շրջապատված լիներ իր ամուրի ընկերներով և շարժվեր նրանց երգերին համապատասխան։ Պսակի ծեսը լրիվ կատարելու համար կտրիճների պարերգերը նույնքան անհրաժեշտ էին, որքան քահանայի օրհնանքը։ Պարերգերի թիվը շատ էր. դրանք էլ, «ավետիսների» նման, ունեին վաղեմի ծագում և գաղթականների հետ Մայր Հայրենիքից հասել էին Ղրիմ, այնտեղից՝ Նոր-Նախիջևան։ Ամեն մի պսակվող կտրիճ «Ավետիսի տան» անդամ էր։ Նա իր պսակով, փաստորեն, հրաժեշտ էր տալիս «Ավետիսի տան» ընկերներին, զրկվում «Ավետիսի տան» անդամ լինելու իրավունքից, դառնում «տանտեր»։ Պսակի օրը, դեռ չլուսացած, փեսայի ընկերները գալիս էին նրա տունը, այդպես վաղ գալիս էր նաև նվագախումբը և միասին գնում էին կնքահոր մոտ։ Կտրիճները պարեղանակներ էին երգում, իսկ նվագախումբը «կոչ-հավայով» դուրս էր հրավիրում կնքահորը։ Կնքահայրը դուրս էր գալիս, ձեռքին վառած կերոն, դիմավորում էր եկողներին և ներս հրավիրում»…
Տոնական ուրախ ու իմաստալից ծեսերի նկարագրությունների շարունակությունը՝ հաջորդիվ…🔥
Հայոց պատմության ու մշակույթի ուսումնասիրության ուշագրավ էջերից է տեղանունների ծագումնաբանությունը: Տեղանուններում ազգի հիշողությունն է՝ տվյալ տարածքի հետ կապված՝ դարեդար փոխանցվող պատմությունը… Հնագույն շրջանից ի վեր դիցաբանական պատումներն արտացոլվել են և տեղանուններում (ինչպես՝ Տուրուբերանը՝ Տավրուբերանը, Տավրոսի լեռնաշղթայի, Սրմանց լեռների անունները… Լեռան ու Դիցի կապի, Ժայռածին Դիցերի խորհուրդի մասին հիշատակել ենք նախորդ որոշ գրառումներում): Հետագայում, քրիստոնեության տարածումից հետո, բնականաբար, նոր կրոնի գաղափարախոսության ազդեցությամբ, փոփոխվեցին տեղանունները, պաշտամունքային վայրերի անվանումները՝ տոների, ծեսերի իմաստի, բնույթի հետ միասին:
Տեղանուններից բացի, ամսվա օրանունները ևս փոխարինվեցին-համապատասխանեցվեցին նոր կրոնին և, տվյալ օրը ծնվածին տալով այդ օրվա «սրբի» անունը, անձնանուններում էլ զգալի փոփոխություններ եղան:
Բարձր Հայքի Դարանաղի գավառի Անի բնակավայրում (Անի-Կամախում) գտնվող՝ Արամազդի գլխավոր մեհյանն է հիշատակում Ագաթանգեղոսը՝ քրիստոնեության տարածման ժամանակվա իրադարձությունների նկարագրության առիթով. «Ապա երթեալ հասանէր յամուր տեղին յանուանեալ Անի, ի թագաւորաբնակ կայեանսն հանգստոցաց գերեզմանաց թագաւորացն Հայոց, եւ անդ կործանեցին զբագինսն Զեւս դիցն Արամազդայ Հօրն անուանեալ դիցն ամենայնի»: Այնուհետև Տրդատն այս հիշյալ Անի վայրն՝ իր մերձակա տարածքներով, նվիրում է եկեղեցուն… Հետևաբար՝ տեղանունը փոխվում է…
Մատենագիրները վկայում են Աշտիշատում գտնվող՝ Վահագնի՝ ոսկով ու արծաթով հարուստ գլխավոր մեհյանի՝ Գ. Լուսավորչի կողմից դժվարությամբ կործանման պատմությունը (սիրված Դիցերի մեհյանները հերոսությամբ պաշտպանվում էին նաև. կործանման նպատակով Տիրի ուսման ճարտարության մեհյանի վրա հարձակումից հետո՝ պաշտպանվող զինված Քրմական հետևակն ապաստանել էր մերձակա Անահիտի մեհյանում՝ Ագաթանգեղոսի նկարագրությամբ):…
Նույն պատմիչի հաղորդմամբ՝ Աշտիշատում էր նաև Աստղիկի գլխավոր մեհյանը՝ «Եւ երրորդ մեհեանն անուանեալ Աստղկան դից, Սենեակ Վահագնի»… Աստղիկի պաշտամունքը մեծ տարածում ուներ Տարոնում: Գ. Սրվանձտյանի դիտարկմամբ՝ Տարոնում չկար մի գավառ, ուր բլուր կամ բարձր սար Աստղկան նվիրված չլիներ. այսպես, Վարագա լեռան մի մասը, ինչպես նաև Մշո Ս. Հովհանու մոտ Տորոսի (Տավրոսի) գոտու մի կտորը կոչվում էր Աստղիկի անունով (նաև՝ Աստղկանբերդ լեռնագագաթը՝ Վանա լճի ավազանում: Նշենք, որ բազմաթիվ լեռների վրա Դիցերի անվամբ «Գահեր»՝ «Աթոռներ» ու «Սենյակներ» կային)…
Թովմա Արծրունու հավաստմամբ՝ Արտաշես արքան Աստղիկին նվիրված տաճար ու նրա մոտ՝ գանձատուն է կառուցել Արտաշատում:
«Իսկ ի մէջ երեքարմատեան գոգաձև հովտին փոքու որ յերիցն բլրոցն խոնարհի՝ շինէ աշտարակ բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ, և ի վերայ նորա կանգնէ զԱստղկան պատկերն, ի մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն»…
Մեծ Հայքի Բարձր Հայք Աշխարհում ողջ գավառն էր Անահիտ Դիցամոր անունով՝ «Անահտի Երկիրը» (Եկեղեաց գավառը): Երզնկա քաղաքից մոտ 20 կիլոմետր հյուսիս-արևելքում՝ Անահտա Աթոռ լեռնագագաթն էր (3557 մետր բարձրությամբ): Ստեփանոս Օրբելյանն իր՝ «Պատմութիւն նահանգին Սիսական» աշխատության մեջ հիշում է «Անահտայ Ձոր» կոչված վայրը՝ հավանաբար՝ տեղանքում Անահիտ Դիցամորը նվիրված մեհյանի ներկայությամբ պայմանավորված…
Մեր Նախնիք Հայոց Աշխարհին Լիություն ու Առատություն պարգևող՝ «Երկնքի ու Երկրի Արարիչ՝ Մեծն Այր Արամազդից» հովանավորություն էին խնդրում, Մայրության, Պտղաբերության, Արգասավորության հովանավոր՝ «Մեր ազգի Փառք ու Կեցուցիչ, Մեծ Անահիտ Տիկնոջից»՝ խնամակալություն հայցում և Քաջություն, Խիզախություն՝ Քաջն Վահագնից (Տրդատի հրովարտակից հիշվող խոսքերը՝ Ագաթանգեղոսի մեջբերմամբ՝ «Քաջութիւն հասցէ ձեզ ի քաջէն Վահագնէ»)…
Հովանավոր՝ Ամենակարող Դիցերին փոխարինած զանազան «սրբերի» անուններով կոչվեցին հնագույն ուխտավայրերն ու սրբատեղիները (Դիցամոր փոխարեն՝ Աստվածամայր, ռազմիկին Ուժ ու Զորություն պարգևող Վահագնի, Միհրի փոխարեն՝ Սբ. Կարապետ…):
7-8-րդ դարերից՝ Հովհան Մամիկոնյանին վերագրվող «Տարոնի պատմության» մեջ նկարագրվում է, թե ինչպես է Գ. Լուսավորիչը Հայաստան բերում Սբ. Կարապետի ու Սբ. Աթանագինես վկայի նշխարները՝ Իննակնյան վայրերում՝ իր կործանած տաճարների փոխարեն, «նույն այդ մատուռի տեղում» (7, 44) հիմնում Սբ. Կարապետի վանքը, («Գլակա վանքը»):
Ի հեճուկս հազարամյակների ընթացքում պարտադրված փոփոխությունների՝ Հայ ժողովուրդն իր Դիցանվեր վայրերում պահպանեց անցյալի հիշողությունը՝ հին ավանդույթներին երբեմն այլ երանգ հաղորդելով:
Հնագույն հավատալիքների հետքերն են «Անգղ»-ի հետ առնչվող տեղանուններում (Անգղա Սբ. Աստվածածին վանքի տեղում էլ հնագույն պաշտամունքավայր էր): Վանա լիճը թափվող գետերից մեկի՝ քաղցրահամ ջրի պատճառով Խոշաբ կոչված գետի ստորին հոսանքը ևս Անգղ էր կոչվում, իսկ գետի անունով նաև նրա աջ ափին գտնվող բարձր ու անմատչելի քարաժայռի վրա կառուցված ամրոցն ու ողջ բերդաքաղաքն էր Խոշաբ կոչվում («խոշաբը» քաղցր մրգաջուրն է…):
Խոշաբ
Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա մերձակայքում Հայոց հնագույն՝ Հուրի, Արևի, Լույսի պաշտամունքին աղերսվող բազմաթիվ տեղանուններում, սրբավայրերում, ուխտատեղիների ու աղբյուրների անուններում վաղնջական ժամանակների հուշն է՝ անմիջականորեն կամ՝ սքողված, որոնցում պահպանվել են Դիցերի խորհրդանիշները նույնպես:
Միհրապաշտության հիշողությունների աղերսն է «Ագռավի» հետ կապված տեղանուններում:
Միհրականության մեջ (ինչպես և որոշ մշակույթներում), Արեգակի (Լույսի) հետ առնչվող խորհուրդ ուներ Ագռավը, որը հիշատակվում է որպես Արևի կողմից ուղարկված (Երկնային կամքի) Պատգամաբեր: Ի տարբերություն բազմաթիվ կրոնների, ուր ամեն ինչ բոլորին ուսուցանելու հնարավորություն կա, Միհրականությունը փոխանցվում է փակ շրջանում, անդամների խիստ ընտրությամբ՝ հոգևոր զարգացման տարբեր աստիճաններով: Ուստի, խորհրդանիշներն այստեղ չափազանց սեղմ բնորոշումներով են մեկնաբանվում…
Ագռավախաչ՝ «Քար»՝ լեռ կա Մեծ Հայքի Սյունիք Աշխարհի Աղահեջք գավառում՝ Ծիծեռնակաբերդ վանքի մոտ (այժմ՝ Ծիծեռնավանք՝ Քաշաթաղի շրջանում. «Քաշ»-ը՝ «Ագռավ» իմաստն էլ ունի): Ագռավաց Քար անունով վանք ու ամրոց կար Մեծ Հայքի Վասպուրական Աշխարհի Անձևացեաց գավառում (Կանգվար), ուր «Աթոռ Անահտայ» վայրն էր՝ հետագայում Հոգվոց վանքը՝ Սբ. Աստվածածինը, ըստ ավանդության հիմնված Բարդուղիմեոս առաքյալի կարգադրությամբ քանդված Անահիտ Դիցամոր տաճարի տեղում (նոր ժամանակներում՝ Վանի նահանգի Վանի գավառի Խոշաբի գավառակում): Նաև՝ մեր էպոսում Փոքր Մհերի «ապաստարանը»՝ «Ագռավի Քարը»՝ «Մհերի Դուռը»…
Վան (Մհերի Դուռը՝ Ագռավաքարը)
«Միհրի Դուռ» բառակապակցությունը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու մեկնաբանությամբ՝ այլ խորհուրդ ունի…
Հավելենք, որ որոշ ավանդապատումներում Ագռավը մարդկային կյանքեր փրկողի դերում է ներկայացվում՝ հիմնավորելով տեղանվան ծագումը՝ ինչպես Տաթևից Շինուհայր տանող ճանապարհին՝ «Ագռավի աղբյուրի» հետ կապված ավանդազրույցը, համաձայն որի Գրիգոր Տաթևացուն մանկության տարիներին աղբյուրից ջուր խմելիս նրան մոտեցող օձի խայթոցից փրկել է Ագռավը՝ նետվելով օձի առաջ: Համանման մի այլ պատմություն՝ Եղվարդի մոտ, Արայի լեռան լանջին Ագռավավանքի առնչությամբ: Ըստ ավանության՝ ուխտավորների կերակուրը թունավորած օձից զգուշացնելու նպատակով Ագռավն իրեն նետում է կաթսայի մեջ՝ այդպիսով կանխելով թունավորված կերակուրի գործածումն ուխտավորների կողմից (նույն զրույցը սերնդեսերունդ փոխանցվում է նաև Դսեղից մոտ 3 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ ձորում գտնվող Ագռավախաչ (Ագռավավանք) մատուռի առիթով, ինչպես նաև՝ Իջևանի շրջանում՝ Աչաջուր գյուղի մոտ գտնվող՝ Մակարավանքի անվան շուրջ հյուսված պատումներում, որի համար վանքը նաև Ագռավավանք է կոչվում)…
«Կոչեցաւ այսպէս յանուն…», «…Եւ անուանեցաւ այսպէս յանուն…»,- կարդում ենք հաճախ դարեր առաջ գրված ուսումնասիրություններում: Սասունցիներին նաև կոչում էին «Բնակիչս Տօրոս Լերին» (Տավրոս լեռան բնակիչներ),- հիշեցնում է Ղ. Ինճիճեանն իր՝ «Ստորագրութիւն հին Հայաստանեաց»-ի էջերում…
«Բարձր Հայք»՝ «Ըստ անուանդ՝ բարձր է, քան զամենայն երկիր»,- գրում է Խորենացին: Աշխարհագրական բարձր դիրքի շնորհիվ իր անունն ստացած Բարձր Հայքի ու Հայոց մյուս «Աշխարհների» բազմաթիվ տեղանունների շուրջ անթիվ էջեր կան գրելիք…
ՈՒԽՏԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԵՏ՝ ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅԱՆ ՀՆԱԳՈՒՅՆ ՃԱՆԱՊԱՐՀՆԵՐԻՆ…
Համայն Հայության համար ամենամեծ ու ամենանվիրական սրբավայրն էր «Իննակնեան լեռան» մեհենատեղին՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան Աշխարհի Տարոն գավառում՝ Քարքե լեռան վրա, ուր Վահագնի Վահէվահեան մեհյանն էր (նաև՝ Անահիտինն ու Աստղիկինը, «Երից բագանց մեհեանը»): Ու թեև հետագայում, քրիստոնեության տարածումից հետո, այստեղ էլ, ինչպես այլուր, հնագույն տաճարներին՝ մեհյաններին, բագիններին ու արձաններին փոխարինեցին նոր կրոնի խորհրդանիշները, այնուամենայնիվ, անվանափոխված ուխտատեղին մնաց որպես ժողովրդի համար կարևորագույն պաշտամունքային կենտրոն՝ հայտնի «Իննակնյան վանք», «Սուրբ Կարապետ» անուններով: Դեպի Մուշ ձգվող ճանապարհներով անցած ուխտավորների որոշ վկայություններ՝ Հայկ Ավագյանի՝ «Մշոյ Ս.Կարապետ վանքի մշակութային ժառանգությունը…» ուսումնասիրությունից՝ տպագրված Կահիրեում՝ 2019 թվականին:
«Հին ատեններն ալ, Քրիստոսական թուականէն շատ դարեր առաջ, ամէն տարի Նաւասարդ ամսու սկիզբները զանազան կողմերէն աշխարհախումբ բազմութիւն մը կը հաւաքուէր Տարօնի Քարքէ լեռներու բարձունքին վրայ կառուցուած մարմարեայ հրաշակերտ մեհեաններու շուրջը։ Տարին եօթն անգամ ու մէն մի անգամին եօթն օր ժողովուրդը կը մոռնար իր դաշտային ու տնային աշխատութիւնները, ու կը փութար իր նուիրական պարտքը կատարել։ Ան ատեններ շէն էր վանքը, ունէր շատ մը քուրմեր ու քրմապետներ, իրենց ծառաներով ու զաւկըներով, ունէր տասներկու մեծ աւաններ իբր թեմ, որոնց իւրաքանչիւրն ունէր երկու հազարէն աւելի տուն եւ ամէն մէկ տունը տասնէն աւելի բնակիչ կը պարունակէր:
Աւանդոյթը նոյն թափով պիտի շարունակուէր քրիստոնէական շրջանին, Նաւասարդը փոխարինելով Քրիստոսի Պայծառակերպութեան տօնին, որ ժողովուրդին կողմէ հանրածանօթ է Վարդավառ անունով։ Համբարձումէն ետք, երկրորդ կարեւոր ուխտագնացութիւնը վերապահուած էր Վարդավառին։ …
…Արդարեւ, Վարդավառի ուխտագնացութիւնը դէպի Սբ. Կարապետ կը հանդիսանար դէպի այդ վանքը կատարուող ամենէն աւելի զանգուածայինը եւ տօնականը։
«Ամէն կողմ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն» է, ուր անպակաս են մատաղն ու տօնավաճառութիւնը, կը հաստատէ Հ. Սուքիաս Էփրիկեան.
Սբ. Կարապետի վանքը ամէն օր 180 հոգւոյ կերակուր կու տայ։ Ախոռ մը ունի որ 400-500 ձի կը պարունակէ. խուցերն 70-ի չափ են։ Ուխտական ամենամեծ հանդէսը կը կատարուի Վարդավառի կամ Այլակերպութեան տօնին օրը։ Այլեւայլ երկիրներէ, նոյնիսկ Ռուսահայաստանէն եւ Կովկասէն հազարաւոր Հայեր կը համախմբին, խուցերը անբաւական լինելով` շատերը բացօթեայ կամ վրաններու ներքեւ կը բնակին: Նոյն օրը կ’ըլլայ նաեւ մեծ տօնավաճառ, խոտերով ու կանանչներով հարիւրաւոր խանութներ կը շինուին, եւ ուտելիք, խմելիք, կտաւեղէնք… կը վաճառուին. ամէն կողմ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն։
Վանքը նոյն օրերը ուխտաւորաց անթիւ բազմութեան ձրի հաց եւ ապուր կը բաշխէ, եւ հարիւրաւոր ձիերու` գարի։ Երբ իրիկուն կ’ըլլայ, ամէն ուխտաւոր կը սկսի մատաղի պատրաստութիւն տեսնել, ոչխարներ մորթել, կրակ վառել եւ աստ-անդ կաթսաներ պատրաստել մատաղներն եփելու համար: Սքանչելի է այն գիշերային տեսարանը՝ ուխտաւորներու եռանդը, երգերը, կրակներու բոցերը խաւարին մէջ հեթանոսական հանդիսի աւուրց գաղափարը կամ յիշատակը կը զարթուցանեն։
Բուն Վարդավառի օրը վանահայրը Ս. Պատարագը կը մատուցանէ, եկեղեցիէն զգեստաւորուած դուրս ելնելով առաջնորդարան գնացած ատենը ժողովրդեան բազմութիւնը ուրախութեան աղաղակներ կը բարձրացընէ եւ անդադար կը պարպուին հրացաններ։ Այնուհետեւ կը հաւաքուի դարպասն` այսինքն ուխտաւորներու նուէրն («Դարպաս»-ը «մեծ դուռ», «պալատ» իմաստից բացի ունի նաև «թագավորին կամ իշխանին ներկայանալիս տրվող նվեր» իմաստը, ինչպես և՝ «ուխտավորների նվերը՝ վանքին», Կ.Ա.): Նոյն հանդիսական օրերուն մէջ բազմաթիւ օտարազգիներ ալ կը տեսնուին, յոյն, ասորի, քուրդ, մահմետական։ Զանազան պատճառներով վերջին տարիներուս մէջ, Սբ. Կարապետի ուխտական հանդէսները, նոյնչափ մեծ շքով չեն կատարուիր, ինչպէս երբեմն:
Հայերու միացու՛մ մըն է ան,- կը շեշտէ Վահան վրդ. Տէր Մինասեան. Հայք ամէն ատեն եւ ամէն տեղ տօնեցին Վարդավառը, մանաւանդ՝ ի Տարօն։ Հոն մուրատատուր Սբ. Կարապետի հռչակաւոր վանքի մէջ շքեղ կը տօնուի Վարդավառը։ Մատաղցու եզներ, նշխուն եւ գոյնզգոյն, կը մորթուին. Հայք կը խայտան, կը ցնծան, զի Վարդավառ է։ Հոն ուխտաւորք ծունր կը դնեն այն շիրիմին վրայ, ուր հանգչած կան առիւծն Վահան, գոռն Սմբատ եւ աղու աղաւնին Տիրան։ Հոն ուխտաւորն Սուրբ Կարապետէն կ’առնու իւր սրտին մուրատը։ Հոն հեռաւոր եւ մերձաւոր Հայք իրարու կը փարին, իրար կ’ողջագուրեն մրմնջելով. «Լուսաղբար ենք»…
Վարդավառի ուխտագնացութեան ամենավառ ու ամենէն ամբողջական նկարագրութիւնները կու գան ականատեսներէ։ Շնորհիւ իրենց բովանդակած կենդանի փորձառութեան, այս նկարագրութիւնները անկարելի է փոխարինել «գիտական» չափագրումներով։ Անոնց ակադեմականացումը ինչպէս երբեմն փորձուած է կատարել, պիտի վերացնէ ապրուած իրականութիւնը: Արդ, ստորեւ կը նախընտրեմ նոյնութեամբ արտագրելով համախմբել նկարագրութիւնները ամբողջութեամբ։
1887-1889-ին՝ տակաւին 22-24 տարեկան, ճանապարհորդելով Արեւմտեան Հայաստան, Վրթանէս Փափազեան կը մասնակցի Սբ. Կարապետի Վարդավառի ուխտագնացութեան եւ տպաւորութիւնները կը յանձնէ Մշակին.
Ս. Կարապետին ուխտի են գնում Հայ բարեպաշտները բոլոր երկիրներից եւ նոյն իսկ ասորիները, որոնց համար մի ասորի քահանայ յատկապէս պատարագում է Սբ. Կարապետի Սբ. Ստեփաննոս կոչուող տաճարում։ Ուխտագնացութեան օրը Վարդավառի օրն է։ Ամեն երկիրներից ուխտաւորները 10-20 օր առաջ լցւում են Էրզրում, որտեղից եւ գնում է Սբ. Կարապետի ուխտաւորների գլխաւոր եւ մեծ կարավանը։
Ռուսահայերը Կարսի ճանապարհով մտնում են Էրզրում. նրանց համար արդէն կան պատրաստ պանդոկներ, միայն թէ եկողը պիտի ունենայ կանոնաւոր անցագիր եւ, եթէ կամենում է զինուած լինել (այդ պէտք է, որովհետեւ քիչ չէ պատահում որ կարավանը թալանւում է), պէտք է կա՛մ Զիվինում եւ կա՛մ Էրզրումում մաքսատնից արտօնագիր առնէ՝ մի հրացան, մի րէվօլվեր եւ մի սուր կրելու համար. մի անգամ այդ հրամանագիր ծոցդ` (դժուար չէ առնել) ազատ եւ զինուած կարելի է չափչփել ամբողջ Մուշի դաշտը…
Վարդավառին 10 օր մնացած ամենքը առաւօտեան շուտով հաւաքւում են Էրզրումից կէս ժամ հեռու հարաւ-արեւմտեան կողմը Փալան-թէօքէն (Այծպտկունք, Կ.Ա.) լեռների ստորոտում եւ թիւրքաց Աբդիւլրահման Ղազի կոչուող ուխտատեղիի մօտ սփռուող ընդարձակ դաշտի մէջ. այդտեղ են գալիս նաեւ իրանց ծնողներից գաղտնի փախած պատանի ղաչաղները` հետիոտն եւ մի-մի ջուր խմելու պղնձեայ թաս՝ գօտիներից քաշ արած: Այդտեղ են գալիս հարուստ ուխտաւորները՝ իրանց ընկերացող «սուարի» զինուորներով, եւ, երբ երեկոյեան հովերը սկսւում են, կարավանը յուղարկաւորների հետ երկար քէֆ անելուց յետոյ բաժանւում եւ սկսում է բարձրանալ Փալան-թէօքէնի լեռն ի վեր։ Սբ. Կարապետ գնալու գլխաւոր ճանապարհները երկուս են. առաջինն անցնում է Փալան-թէօքէն լեռներից, հանդիպում է Ղարահամզա ղզլբաշ քիւրդերի գիւղը, իջեւանում է Լահուզար հանքային ջրերով քիւրդի գիւղը եւ հինգ օրուայ մէջ հասնում է Սբ. Կարապետ։
Իսկ երկրորդը, որտեղից միշտ անցնում է Էրզրումի կարավանը` նոյնպէս հինգ օրուայ մէջ տանում է մինչեւ Սբ. Կարապետ, սակայն անցնում է աւելի մարդաբնակ վայրերով։ Առաջին գիշեր կարավանը իջեւանում է Թէքիյէ Դէրէսի կոչուող Փալան-թէօքէնի լեռնադաշտում. երկրորդ գիշերը թիւգլաներում (աղահանքեր), որոնք գտնւում են մի Հայոց եւ մի թիւրքաց գիւղերի միջավայրում. այդ աղահանքից է աղ մատակարարւում ամբողջ Էրզրումի վիլայէթին։
Երրորդ գիշերը` Ղարաշէյխ քիւրդաց գիւղում, չորրորդ օրը Բաղլի քրդաց գիւղում եւ վերջապէս հինգերորդ օրը՝ Սբ. Կարապետից ո՛չ շատ հեռու Բաշչիֆտլիք 200 տնով հայկական գիւղի մէջ կարավանը հանգստանում է։ Միւս օր առաւօտեան կարավանը հասնում է վանքից ¾ ժամ հեռաւորութեամբ Հաւատամք բլրակին, որի ետեւը ծածկուած է վանքը։ Այդտեղ բոլոր ձիաւորները պարտաւոր են ցած իջնել եւ ոտքով կտրել մնացած ճանապարհը։
Երիտասարդները եւ պատանիները սկսում են վազել դէպի առաջ՝ լեռն ի վեր, որովհետեւ նրանցից ո՛վ որ առաջին անգամ կը տեսնէ վանքի գմբէթները` նա բաղդաւոր կը լինի։ Մի ժամից յետոյ կարավանը հասնում է եւ մտնում վանքը։ Վանքը կառուցուած է Բինկէօլ (Բյուրակն, Կ.Ա.) լեռնաշղթայի մի պորտի վրայ. բնութիւնը սքանչելի է այդտեղ, ջուրը առատ, կլիման առողջարար, պտուղ եւ պարէն՝ էժան։
1890-ին, Յովհաննէս վարդ. Բախչեան (Ավէռօէս) կը նկարագրէ ուխտագնացութեան մթնոլորտը` երգ, նուագ, պար, լարախաղացութիւն, զինախաղութիւն, հրացանաձգութիւն։ Այնտեղ են նաեւ ապրանքի, մրգեղէնի եւ ուտեստեղէնի վաճառականները:
Վարդավառին, Պայծառակերպութեան տօնին, շուքով եւ փառաւոր կերպով կատարւում է վանքի տօնախմբութեան հանդէսը։ Կովկասից այդ օրը գալիս են ուխտադրութեամբ բազմաթիւ ձիաւոր երիտասարդներ: Մշեցիք, դաշտեցիք մի շաբաթ առաջ են ուղեւորւում վանքը, որպէսզի ներկայ լինին հանդիսին եւ տեսնուեն եկողի հայերի հետ, իմանան զանազան լուրեր, հետաքրքրուեն նրանց կեանքով, պատմեն իրանց վիշտերը, շարժեն եղբայրակիցների կարեկցութիւնը։ Մանրավաճառները, մրգավաճառները, խոհարարները շտապում են տանել վանքը ապրանք, մրգեղէն, ուտելեղէն, որովհետեւ այդ շաբաթուայ մէջ լինում է վանքի շուրջը շահաւէտ առեւտուր եւ տօնավաճառ։ Ամեն տեսակ զուարճութիւններ անպակաս են այս հանդիսաւոր օրերին։ Մէկ տեղ տեսնում ես քէֆ են անում, երգում, միւս տեղ՝ նուագուածուների ներդաշնակութեամբ մի մեծ խումբ երիտասարդների եւ օրիորդների շրջան են կազմում եւ պարում, փոքր ինչ հեռու լարախաղացը զբաղեցնում է ամբոխին, դուրսը զինախաղութիւն է, շատերը երիտասարդներից ցոյց են տալիս իրանց հունարը հրացանաձգութեան մէջ։ Այս հանդէսներում հաւասարապէս Հայերի հետ ուրախանում են այլազգիները, որք չափազանց անպատկառ կերպով են վերաբերւում դէպի սրբատեղիները. ամեն մի չնչին թուրք թոյլ է տալիս իրան լկտի անկարգութիւններ անել, վանահայրի խնդիրքները ոչինչ նշանակութիւն չունեն: Այդպիսի անկարգութիւններ պատահում են եւ միւս վանքերում տօնախմբութիւնների ժամանակ. շատ անգամ դորա պատճառով Հայերի եւ այլազգիների մէջ պատահում է իրարանցում։
Ինչպէս ասացինք, Սբ. Կարապետ եկող ուխտաւորների թիւը Ռուսիայից շատ է: Առաջին տեղը դրանց մէջ բռնում են Նոր-Նախիջեւանցիք, որոնք իրարու գերազանցում են նուիրատուութիւնների մէջ, եթէ փոքր ինչ դրանք ուշանում են եւ հասնում են Զատկից յետոյ կամ սովորականից սակաւ են գալիս, վանքի միաբանութիւնը տրտմում է թէ՛ վանքի եկամուտների եւ թէ՛ սեփական արդիւնքի պակսելու համար։
Ինչպէս Վարդավառի 1892 թուականի ուխտագնաց մը կը նկարագրէ` երգերը, պարերը, խաղերը, աշուղական մրցոյթները, լարախաղացութիւնը (փահլեւանութիւն), ուրախութիւնն ու խմիչքը հանդէս կու գան միաժամանակ, միեւնոյն մթնոլորտին մէջ.
Երեկոյեան ամէն կողմերէն ձայներ կը լսուին. տեղ մը աշակերտները հաւաքուած ազգային երգեր կ’երգեն, հոնտեղ ծառերի տակ՝ աշուղները իրար հետ կը մրցին, տեղ մը Տիարպէքիրցիք քէֆ կ’անեն. ուրիշ տեղ մը Մշեցիք հաւաքուած՝ կը դատարկեն օղին ինչպէս ջուր… Եւ ադ ուրախութեանց մէջ ամենէն հետաքրքրական ու զարմանալին սա է. տաճիկ մը քաջ տեղեակ կ’երգէ հայերէն երգեր եւ ահագին բազմութիւն մը անով կը հետաքրքրուի։ Տեղ մը Մշեցիք հաւաքուած` եարղուշտա կոչուած խաղը կը խաղան, դա ֆիզիքական ոյժ ունեցողի համար է սահմանուած։ Անոնց մօտ ամենէն հետաքրքրական եւ գրաւիչ է տեսնել գիւղացի կանանց, հարսների, ազապ աղջկանց եւ երիտասարդաց պարը կամ «գովընտը»։ Մօտ 50-60 հոգի այդպէս իրար ձեռք բռնած ազատ համարձակ, երեսները բաց (Մշոյ մէջ գիւղացի կինը աւելի ազատ է, քան քաղաքացին), կը խաղան ու պարերգը փոխ առ փոխ կ’երգեն։ Պարերգերը մեծ մասամբ հայերէն են (քրդերէն ալ կայ), որոց մէջ շատ իմաստալի եւ գեղեցիկ կտորներ կան։ Այդ երգերը, եթէ հաւաքուեն եւ տպագրուին՝ մեծ լոյս կարող են սփռել Մշոյ ժողովրդի բանաստեղծական հանճարին վրայ։ Հարսները երեսնին կը ծածկին զանազան գոյնի եազմաներ, կը հագնին կարմիր կամ ուրիշ գոյնի շուբա, առջեւէն կը կապեն գոգնոց, ոտքերին կը կրեն մխսեր, իսկ աղջկունք գլխին կը ծածկեն արծաթեայ կամ պղնձեայ փափաթ իւր զարդերով, կարծէք սաղաւարտ լինի, բայց տափակ. պարանոցէն կը կախեն երկայն յոլունքներով զարդարած ապարանջաններ, խառն զանազան ձեւի դրամներով, ձեռները կը զարդարեն ապակեայ կամ արծաթեայ եւ կամ պղնձեայ բշաղութերով, որը օղակաձեւ է եւ կ’անցկանցնեն դաստակի վրայ, իսկ գօտիէն դէպի ետեւ ու մինչեւ գետին կը ծածանեն պխով զարդարած երկայն կապեր։ Իսկ երիտասարդները մինչեւ ծնկները կը հագնին երկայն գուլպաներ, ապա տեղական գործած կարճ շալվարը, գլուխնին կը ծածկեն զանազան գոյնի արաղչիներով, կամ քրդական քօլոզ, փաթթած զանազան գոյնի եազմաներով։ Ուշադրութեան արժանի են փահլէվանները, որք իրենց ձիրքը Սբ. Կարապետէն կը ստանան։
Անգամ մը 2 տ. փահլէվան մը տեսանք, որ լաւ կը խաղար, երբ կը հարցնէինք թէ ո՞վ տուեց քեզ այդ շնորհը, կ’ըսէր թէ երազիս մէջ տեսայ ծերունի մը, որ գետի վրայ պարան մը կապեց եւ խաղացրեց ինձ, եւ ամէն անգամ երբ ջրի մէջ կ’իյնայի, կրկին վեր կը բարձրացնէր եւ ադպիսով սորվեցայ, ապա կ’աւելացնէր թէ այժմ ալ խաղալու ժամանակ միշտ աչքիս առաջ կը տեսնամ, որ ինձ սիրտ կուտայ։ Եւ երբ կը սկսի խաղալ, երեսը խաչակնքելով, նախ Սբ. Կարապետը օգնութեան կը կանչէ։ Ո՛չ միայն սուրը կապած ոտքերի տակ կը խաղան, այլ եւ աչքերը կապած:
Վարդավառի ուխտագնացութեան ականատես մըն է Անդրանիկ Սայըեան։ Զուռնան եւ սրինգը կ’ուղեկցին Մշեցի, Սասունցի եւ Էրզրումցի կիներու, աղջիկներու եւ տղամարդոց պարերուն, իրենց վարպետութիւնը կը ցուցադրեն լարախաղացները (փէհլիվաններ): Ծով է կը զըրըմփայ վանքը։ Խաչերով բակէն դուրս եօթ ձեռք դահուլ զուռնան կը գմռտայ. հսկայ պարը Մուշի կողմի բակը շրջապատեր իր մէջն առեր է. մէկ կողմէն կանաչ-կարմիր եազմաներով խորոտ-մորոտ հայ հարսնուկները քաղաքի եւ գիւղացի խայտաբղէտ տարազներով քօքվորուկ համեստօրէն կը պարեն քաջ ու կտրիճ երիտասարդներու հետ։
Միւս կողմէ՝ փոքրահասակ փէհլիվաններ ուրուճիկներով եւ համայիլներով զարդարուն արխալուղները հովին տուած՝ շրտի վրայ կը թռվռկան, խաղեր կ’ընեն իրենց սկլուրդ բաբաեօղուրդներու հետ պոռալով.
-Եա՜, Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ, եա՜, պառւու տղայ։ Կը խաղայ ու կը խաղայ` գերեզմանէն առած իր բոլոր հունարները ու աստուածատուր շնորհները հիացումով զինք դիտող ուխտաւորներուն ձայնելով։ Մշեցի, Դաշտեցի, Քղեցի, Տիգրանակերտցի, Վանեցի, Բաղէշցի, Խարբերդցի, Կարնեցի եւ կովկասցի ուխտաւորներու եղբայրակցութեան հզօր կապը, Հայութեան գերազանց ոգին, Մշոյ Սուլթան Սբ. Կարապետը ցնծութեան մէջ է։
Հոս՝ Մուշ քաղաքի պարահմուտ կարմիր ճզմայաւոր, ճերմակ դեղլիկաւոր եւ գունագեղ Թրամպուլիսի գօտիաւոր էրիկ մարդոց եւ կանաչ-կարմիր եազմայաւոր խորոտ-մորոտ կանանց նազանի Շորորը, Եարմգորանին, նղնղուն Հօյնարը եւ շըրըխկան Եարղուշտանէ կը պարուի, կը խաղցուի հետաքրքիր նոր սերունդի հիասքանչ աչքերուն տակ։
Հոն՝ ժրաջան դաշտեցիներու, բազմահարիւր հայ կիներու եւ աղջկանց ու տղայոց քաղցրահնչուն Հայ բարբառով գողտրիկ Պարկոթն է, որ կը պարուի համեստութեան եւ սրբութեան գիրկ ընդ խառն եղբօր նման։ Մէջտեղ՝ քաջամարտիկ եւ լեռնական Սասունցիներու Սլիվանին, Փափօէն, Խլփանին, Լուրքէն եւ Ասպրեցուկն է, որ կը դղրդայ Գաբրիէլեան սրինգի գլգլուն նուագով։ Կարծես Վահագնի քաջամարտիկ զօրաց քայլերգն է, որ կը հասնի ականջիդ հին դարերէն։ Ընկուզի ծառերու շուքին ներքեւ Էրզրումցի ծկւայաւոր եւ թեթեւաշարժ Հայ տատալներու Տըրընկին եւ Թամզարան է, որ նղնղուն կը խաղցուի Տկզարկին հետ:
Ինչպէս նկարագրողները քանիցս նշեցին՝ ուխտագնացութեան գրաւիչ երեւոյթներէն մէկն է լարախաղացութիւնը։ Լարախաղացները այնտեղ են ո՛չ միայն իրենց հմտութիւնները ցուցադրելու եւ դրամ վաստակելու համար, այլեւ՝ «մուրազ» խնդրելու Սբ. Կարապետէն, ինչպէս կը պատմագրէ Վարդ Բդոյեան.
Լարախաղացները հնում նախապաշարուած էին հաւատալու, թէ իբր լարախաղացութիւնը վերուստ արուած «տուրք էր Մշու Սուլթան սուրբ Կարապետի», կամ, ինչպէս ասում են, «օխան անունի» — Յովհաննէսի, Մկրտիչի, Կարապետի, Մարտիրոսի, Աւետիսի, Մարգարի, Առաքեալի կողմից։ Այդ պատճառով էլ բոլոր վայրերից, ի թիւս որոնց եւ Ջաւախքից, ձի նստում, կամ ոտքով գնում էին նրա դուռը ուխտի, մուրազ խնդրելու։ Բայց հէնց 1900-ական թուականներին արդէն նախապաշարումներն սկսել էին վերանալ, ըմբռնելով, որ դա լոկ ճարպկութեան եւ սովորելու արդիւնք լինելով որեւէ կապ չունէր սրբերի հետ:
Բաց աստի, նոյն ինքը Մուշը յայտնի էր իր լարախաղացներով: Մշոյ գաւառը յայտնի էր իր ընտիր լարախաղացներով։ Ժողովուրդն այս արուեստը համարում էր Սբ. Կարապետի ընծայ` երազի միջոցով:
Մուշի զաւակ՝ Գեղամ Տէր-Կարապետեան, կը նկարագրէ Մուշի լարախաղացներուն (փէհլէվան) ձգտումը օրհնութիւն ստանալու հռչակաւոր վանքէն.
Լարախաղացին պաշտպանն է Մշու Ս. Կարապետը։ […] Մեր լարախաղացները շատ կանուխէն կը սկսին։ Մանկական ի՛նչ հասակի մէջ կ’ուզէ թող լինի, սովորաբար ութը-տասը տարեկան, այն վայրկեանէն, որ Հայ տղան` երազի մէջ տեսնէ ճերմակ ձիաւոր Սբ. Կարապետը եւ փէհլէվանութեան շնորհն ընդունի, այո՛, այն օրուընէ փէհլէվան կը հռչակուի։ Տղուն ծնողք, կամ պաշտպանք անմիջապէս պատրաստելով այս արհեստին վերաբերեալ լարը, կազմածները եւ այլն, տղան ալ հետերնին առած կը տանին Սբ. Կարապետի վանքը, մատաղ կը կտրեն, Սբ. գերեզմանով օրհնել կուտան, այնուհետեւ երազատեսը կը սկսի ուշիկ փորձեր ընել լարին վրայ, մինչեւ որ վարպետ լարախաղացի մը ընկերանալով՝ կատարելագործէ:
Ձիարշաւութիւնը եւս տարածուած էր ուխտագնացութեան ընթացքին, ինչպէս կը բացատրէ Վ. Բդոյեան.
Տարօնի հայութեան մէջ զարգացած էր ձիարշաւներ կազմակերպելու սովորոյթը, որին իբրեւ շարժառիթ հանգամանքներ էին հանդիսանում հարսանեկան հանդէսները, ժողովրդական տօներից յատկապէս Համբարձումն ու Վարդավառը։ Ձիարշաւներն առաւել մասսայական բնոյթ էին ստանում Սբ. Կարապետի մօտ, նրա տօներին։
Այստեղ հաւաքւում էին, բացի տեղացիներից, նաեւ Կարնոյ, Վասպուրականի, Բաղէշի, Խնուսի եւ այլ հեռաւոր շրջանների հեծեալ կտրիչները: Ձիարշաւների ժամանակ դաւուլ-զուռնան նուագում էր այդ մրցման յատուկ եղանակը։ Նուագից ոգեւորուած ձիերը ելման կէտերից սլանում էին դէպի նշանակուած սահմանները եւ վերադառնում էին։ Սուրբ Կարապետում նշանաւոր ձիարշաւները կազմակերպւում էին յատկապէս Վարդավառին, որը յաճախ տեղի էր ունենում արգելքների յաղթահարումով, նիզակախաղով եւ այլն։ Այս բոլորը լուրջ նախապատրաստութիւն էին պահանջում։ Խարս գիւղում ձիարշաւների մէջ իր հմտութեամբ ու համարձակութեամբ երեւելի էր Իրիցու Գրիգորը։ Սա ձիու ընթացքի բոլոր ժամանակներում զոյգ ոտքով կամ գլուխկոնծի կանգնում էր ձիու մէջքին, անցնում էր ձիու պարանոցի տակով, իջնում էր, բարձրանում, ցանկացած առարկան վերցնում էր գետնից, կամ որեւէ իր նետում էր ու բարձրացնում:
Գործնական գետինի վրայ, Մշեցիները կը վայելէին փոքր առաւելութիւններ։ Օրինակ, ոչ-Մշեցիները պարտաւոր էին պարգեւ մը նուիրել վանքի դարպասէն ներս մտնելու համար. Ուխտաւորաց բազմութիւնն հաւաքին անդ ի տօնի Վարդավառին, եւ լինի տօնավաճառ մեծ ամենայն կարեւոր վաճառաց: Հասոյթ վանացն, թող զսեփական կալուածս իւր, գիւղորէք դաշտավայրին են մեծաւ մասամբ թեմ նորա. թող եւ զոր նուիրակքն բերեն ի հեռաւոր աշխարհաց։ Մենաստանս կերակրէ զօր ամենայն ոգիս աւելի քան զհարիւր յիսուն. թող զորս ի բազմութեան ուխտաւորաց, որք ոչ միայն ի Վարդավառին, այլ եւ ի Վերափոխման հաւաքին, եւս եւ յայլ եղանակս տարւոյն չպակասեն։ Իւրաքանչիւր յուխտաւորաց որ չէ ի դաշտէն Մշոյ, պարտի հատուցանել դարպասս վանացն՝ այն է՝ ձեռաձիրս. զի Մշեցիք եւեթ ազատ են յայդմ պարտուց»…
Ուխտավորների մի խումբ՝ լուսանկարված Երզնկայի շրջանում, Կամախի բարձրավանդակում, Սեպուհ լեռան բլուրներից մեկի վրա՝ Մանեա այրքում (Սեպուհի վանք)՝ հայտնի նաև վանքի մոտակա հորդառատ աղբյուրով՝ Լուսաղբյուրով, (վանքի շրջակայքում պահպանված ավերակները համարվում են Տրդատ թագավորի ճգնարանը): Կամախը՝ Դարանաղին, Հայոց հնագույն պաշտամունքային, մշակութային կարևոր կենտրոններից էր: Լուսանկարը՝ Թեոդիկ-ից (1906 թվական)
«ԱՆԱՀՏԱԿԱՆ ԳԱՎԱՌ», «ԱՆԱՀՏԻ ԵՐԿԻՐ»՝ «ԵԿԵՂԵԱՑ» ԱՆՈՒՆՈՎ ՄԻ ԳԱՎԱՌ՝ ԲԱՐՁՐ ՀԱՅՔՈՒՄ…
Անահիտ Դիցուհու՝ Սատաղից հայտնաբերված անդրին
Մեր հեռավոր նախնիների պանծալի Սրբավայրերից մեկն էր Բարձր Հայքի Եկեղեաց գավառը՝ մինչև 1915-ի ցեղասպանությունը՝ Հայաշատ գյուղերով, որտեղից դեպի Մարսել գաղթածներն իրենց հայրենակցական միությունն էին ստեղծում՝ անվանելով «Եկեղեաց Վերաշինութեան միություն» (կորցրածը Վերաշինելու հույսով)…
Հազարամյակների հարուստ պատմություն ունեցող այս գավառում (համապատասխանում է ներկայիս Երզնկայի (Էրզինճան) տարածքին, Էրզրումի նահանգ)՝ Երիզայում, Անահիտ Դիցամոր գլխավոր տաճարն էր՝ իր ընդարձակ կալվածքներով, հսկայական թվով կենդանիներով, բազում գանձերով ու թանկարժեք իրերով:
Հայտնի նաև ն.թ.ա 30 թվականին հռոմեացի Անտոնիոս զորավարի կողոպտած գանձերով, որոնցից միայն Անահիտ Դիցուհու ոսկեձույլ քանդակի մի աննշան բեկորով կազմակերպել էր հսկայական խնջույք…
Եկեղեաց գավառ՝ Երիզա՝ Անահիտի մեհյան էր ուղարկվել Աբեղյանների տոհմից ոմն Աբեղ՝ հիվանդ Արտաշես արքայի համար Դիցերից, մասնավորապես՝ Անահիտ Դիցուհուց բժշկություն խնդրելու նպատակով՝ համաձայն Մ. Խորենացու հիշատակության («Պատմություն Հայոց», էջ 123):
Ագաթանգեղոսի բնութագրմամբ՝ «Մեր ազգի Փառք ու Կենսատու Մեծ Անահիտ Տիկնոջ» կերպարում մարմնավորված էր վաղնջական ժամանակներից եկող՝ Մեծ Մոր պաշտամունքը:
Պերճափայլ ու դյուցապանծ՝ «Քաջապերճ պարծանքներով Անահիտ Տիկնոջ» Բագնին պսակներ ու ծառերի թավ ոստեր էին նվիրաբերվում՝ ի փառաբանումն Ոսկեմայր, Ոսկեհատ ու Ոսկեծին Դիցուհու:
Հայ և օտար աղբյուրներում բազմաթիվ տեղեկություններ կան Անահիտի հռչակավոր սրբավայրերի, մեհյանների, արձանների, Դիցուհուն նվիրված տոնակատարությունների, նրան նվիրաբերվող՝ ճակատին ջահաձև (ճրագաձև) դրոշմով երինջների մասին:
Նրա սրբավայրերը սփռված էին մեր երբեմնի հսկայածավալ Հայրենիքի զանազան վայրերում՝ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր բարձունքներում:
Եկեղյաց Գավառը՝ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք Աշխարհում (այս նահանգն ունեցել է և՝ Առաջին Հայք, Կարնո Աշխարհ, Վերին Հայք, «Կատար Երկիր» և այլ անվանումներ), Ստրաբոնի, Պլինիոս Ավագի («Բնական պատմություն», ն.թ 1-ին դար) և այլոց երկերում «Անահտական Գավառ» էր կոչվում (Աքիլիսեն, Aciliscène), «Անահտի Երկիր» (Anaetica regio), ուր Նավասարդյան բազմամարդ տոնախմբություններն էին անցկացվում ու բազմահազար ուխտավորներով այլ տոնակատարություններն էին նշվում:
Պատմիչների բնութագրմամբ՝ Արգասավորության,Պտղաբերության ու Մայրության հովանավոր՝ Անբիծ ու Անարատ Անահիտ Դիցուհին բնորոշվել է՝ «Մեծ Տիկին», «Մայր ամենայն զգաստութեանց», «Բարերար ամենայն մարդկային բնութեան», «Ազգի և մարդկանց խնամակալ», «Ոսկեմայր», «Ոսկեծին», «Ոսկեհատ» մակդիրներով:
Հունաց կողմերից իր զորքով վերադարձող Տրդատ Գ-ի (298-330թթ.) առիթով՝ Ագաթանգեղոսը գրում է. «Մեծ Հայքի արքա Տրդատի առաջին տարում շարժվեցին եկան, հասան Եկեղյաց գավառը, Երիզա գյուղը, Անահիտի մեհյանը, որպեսզի այնտեղ զոհեր մատուցեն»:
«Այնուհետև պատմագիրը (Ագաթանգեղոսը, Կ.Ա.) շարունակում է, թե «(Տրդատ արքան) բանտ ու կապանք և մահ է խոստանում նրան, եթե հանձն չառնի աստվածներին (հեթանոսական) պաշտամունք մատուցել, մանավանդ այս Մեծ Անահիտ Տիկնոջը, որը մեր ազգի փառքն է ու կենսատուն, որին բոլոր թագավորներն են պաշտում, մանավանդ Հունաց թագավորը: Նա է բոլոր զգաստությունների Մայրը, Բարերարը ամբողջ մարդկային բնության, որով ապրում և կենդանություն է ստանում Հայոց երկիրը, և դուստրը Մեծ, Քաջ Արամազդի» (գլ. Ե. 53, էջ 41, մեջբերումը՝ Ռաֆիկ Նահապետյանի՝ «Ագաթանգեղոսի Պատմությունը՝ Հայոց հեթանոսական դիցարանի ուսումնասիրության սկզբնաղբյուր» աշխատությունից:
Ճորոխի և Եփրատի միջև ձգվող Լեռնաշղթան ևս «Անահտական» էր անվանվում:
Պլուտարքոսը հիշատակում է, որ ձմռանը Լուկուլոսն իր զորախմբով Կապադովկիայից Եփրատի ուղղությամբ շարժվելու ճանապարհին լեռնային արոտավայրերում ազատորեն արածող երինջների է հանդիպել, որոնցից մեկը, որը բարձրացել էր մի ծերպի՝ զոհաբերվել է զորավարի կողմից: Այնուհետև, մեկօրյա հանգստից հետո, «Թագավորական ճանապարհով» նա շարունակել է իր ճանապարհը Ծոփքով դեպի Տիգրանակերտ… «Այդ երինջներն ազատորեն շրջում էին Երկրում՝ որպես տարբերանշան ունենալով Դիցուհու ջահը (ճրագը)», (Plut., Vit. Lucull., 24.):
Երզնկայից մոտ 20 կիլոմետր հյուսիս-արևելք՝ «Անահտա Աթոռ» կոչվող Լեռն է՝ 3557 մետր բարձրությամբ, որը հիշատակում է Փ. Բուզանդը՝ «Աթոռն Անահտայ»՝ Բարձր Հայքի Առյուծ գավառում…
«Տրդատ յառաջին ամի ետ նուէրս Անախտայ Կապուտակ երինջ ի գեղն Երիզայ»:
Ագաթանգեղոսի երկում հիշատակվում են «Ոսկեմայր» Դիցուհու չորս մեհյանները՝ Եկեղյաց գավառի Երեզավանում (գլ. Ե. 48, էջ 39), Արտաշատում (գլ. ՃԸ. 778, էջ 437), Աշտիշատում ( գլ. ՃԺԴ. 809, էջ 453) և Անձևացյաց գավառի Դարբնաց Քար կոչված վայրում:
«Երեզը համարվում էր Հայոց թագավորների բուն ու մեծ մեհյանների, Անահիտի պաշտամունքի և մեհյանի վայրը, որտեղ դրված էր դիցուհու ոսկե արձանը, իսկ Եփրատ գետի ձախ ափին փռված էին այդ հարուստ մեհյանի տիրույթները, որտեղ արածում էին զոհաբերության սպիտակ երինջները:
Անահիտի պաշտամունքի սրբարաններ են եղել նաև Արմավիրում, Բագարանում: XIX-XX դդ. գիտնականները մի շարք մեհյանների տեղեր փորձել են վերականգնել՝ մեծ մասամբ հարատևող սովորությունների ու ծիսակատարությունների հիման վրա» (մեջբերումը՝ Ռ. Նահապետյանի՝ նշված ուսումնասիրությունից):
Ստեփանոս Օրբելյանի՝ Պատմութիւն նահանգին Սիսական» աշխատության մեջ հիշվում է «Անատայ Ձոր» կոչված վայրը Սյունիքում, հավանաբար՝ այնտեղ եղած՝ Անահիտի երբեմնի մեհյանի (սրբավայրի) գոյությամբ պայմանավորված:
Շիրակի մարզի Բենիամին բնակավայրից հայտնաբերված գավաթ
Ամիսներ առաջ՝ Սահմի ամսվա Անահիտ օրը՝ Սեպտեմբերի 5-ին, Անահիտ Դիցամոր հնագույն պաշտամունքային վայրերից մեկում՝ Արա լեռան ծաղկավետ ստորոտում՝ Երնջատափում, Հայկազուն Արևորդիների համայնքի մի խումբ անդամների մասնակցությամբ Հայկյան Սրբազան տոներից՝ Հացօրհնեքի տոնը նշվեց՝ Անդաստանի արարողությամբ՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու և Քուրմ Յարութ Առաքելեանի մատուցմամբ (ստորև լուսանկարը՝ Հայկազուն Արևորդիների էջից՝ շնորհակալությամբ)…
Հայկազուն մի խումբ Արևորդիներ՝ Անահիտ Դիցուհու հնագույն սրբավայրերից մեկում՝ ԵրնջատափումԶենքը ձեռքին պատերազմի դաշտ մեկնելուց օրեր առաջ՝ Անահիտ Դիցուհու սյուներից մեկի մոտ (լուսանկարը՝ Շանթ Քարտաշյանի էջից՝ շնորհակալությամբ)
Հույսով, որ հազարամյակների խորքից հառնող տոներն ու ծիսակատարություններն այսուհետ վերստին իրենց կենսախինդ բերկրանքով կլցնեն Հայոց հնավանդ Երկիրը…🌞🌿
Ոսկեմայր Անահիտը Երկրին Կենդանություն պարգևողն էր՝ «Փառքն էր մեր ազգի և Կեցուցիչ Մայր ամենայն զգաստության», Տրդատ արքայի հրովարտակի «Ողջույնին» համահունչ՝ Շինություն, Խնամակալություն և Քաջություն մաղթենք Աշխարհիս Հայոց…
«Ողջոյն հասեալ և շինութիւն Դիցն օգնականութեամբ, Լիութիւն Պարարտութեան յԱրոյն Արամազդայ, Խնամակալութիւն յԱնահիտ Տիկնոջէ, և Քաջութիւն հասցէ ձեզ և Քաջէն Վահագնէ Ամենայն Հայոց Աշխարհիս»…
Հ.գ. Բարձր Հայք Աշխարհի Եկեղեաց գավառում,Գայլ գետի վերին հոսանքում, լեռնային վայրում՝ ռազմական ու առևտրական կարևոր ուղիների հանգուցակետում գտնվող Սատաղ քաղաքում է հայտնաբերվել Անահիտ Դիցամոր՝ հայտնի անդրին, որի պղնձյա պատճենը պահվում է Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանում:
Բարձր Հայքի Եկեղեաց գավառը՝ Երզնկա կենտրոնով, իր առանձնահատուկ դերն ու նշանակությունը պահպանեց հետագայում ևս՝ քրիստոնեության տարածումից հետո, տեղի իմաստասիրական դպրոցի հայտնի գործիչների աշխատություններով հարստացնելով միջնադարյան գրականությունը:
Երզնկայից 15 կմ հյուսիսում գտնվող՝ «Ոսկի բլուր» (Ալթինթեփե) հնավայրը՝ զառիթափ բլրի կատարին՝ ն.թ.ա 8 -7-րդ դարերին վերագրվող՝ Էրեբունիի կառույցներին նման զանազան շինություններով (տաճար, մթերանոց, դամբարան…):Անահիտի տաճարի ավերակները Կանգավարում (Իրան)Դրոշմակիր Երինջի պատկերով գավաթ՝ հայտնաբերված Շիրակի մարզից՝ Բենիամինի հնավայրիցՎարդյակ՝ Երնջատափից
100 տարի առաջ, 1920 թ. օգոստոսի 10-ին, ժամը 16-ին, Փարիզի մի արվարձանում՝ Սեվրում Անտանտի տերությունների (Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի) և Օսմանյան կայսրության միջև ստորագրվեց հաշտության պայմանագիր, որի 88-93-րդ հոդվածների համաձայն Հայաստանին էին անցնում Օսմանյան կայսրության կազմում հայտնված՝ պատմական Հայաստանի տարածքի մի մասը՝ Էրզրումի, Տրապինզոնի, Վանի և Բիթլիսի նահանգներից, մոտ 90.000 քառակուսի կիլոմետր, դեպի Սև ծով ելքով:
Հայ-թուրքական սահմանն ըստ Սեվրի պայմանագրի
Սահմաններն՝ ըստ Վ.Վիլսոնի
Այդպիսով, Արևելյան Հայաստանի 70.000 քառակուսի կիլոմետր տարածքի հետ, ընդհանուր մոտ 160.000 քառակուսի կիլոմետր էր դառնում Հայաստանի տարածքը:
Հայ-թուրքական պետական սահմանը որոշելու էր ԱՄՆ-ի նախագահը՝ Վ.Վիլսոնը , որն էլ նույն թվականի նոյեմբերին գծեց Միացյալ, Անկախ Հայաստանի քարտեզը։
«Կյանքիս երջանիկ օրն է այս: Երեսուն տարվա պայքարս, բողոքս, տառապանքս ու հույսերս պսակվեցին փառավոր հաջողությամբ: Թուրքական դաշնագիրն ստորագրվեց, և բոլոր դաշնակից պետությունների համաժողովն այսպիսով հռչակեց Միացյալ, Անկախ, Ազատ Հայաստանը Սեվրի սրահում», – գրել է Հայոց պատվիրակության կողմից պայմանագիրը ստորագրող՝ Հայ ականավոր գրող ու դիվանագետ՝ Ավետիս Ահարոնյանը:
Ավետիս Ահարոնյան
1866 թվականին Իգդիրի գավառի Իգդիրմավա գյուղի բնակիչ՝ դարբին Առաքելի ընտանիքում ծնված զավակը հետագայում իր գրչով ու մտքով «Ազատության Ճանապարհն» էր հարթում դարերով մաքառած ազգակիցների համար՝ նվիրվելով Ազգային Ազատագրության սրբազան գործին:
«Մեր մշակոյթի մէջ արեւը տարբեր է: Մեր բառերն արեւահամ են մեր ժողովրդի բերնում. Արեւը հոտ էլ ունի: Երբ Հայ տանտիկինը հագուստներ է փռում չորացնելու, ասում է՝ «Արեւի հոտ ունի» (Ա.Ահարոնյան):
1934 թվականի փետրվարին, Փարիզում ելույթի իր վերջին խոսքում հնչում էր.«Ի՞նչ է մշակոյթը գաղթաշխարհի համար, եւ ի՞նչ է մշակոյթը Հայրենիքի համար: Մշակոյթը անսահման մի բան է կապուած մի երկրի արեւին, հողին, ջրին, օդին, ցեղին եւ մարդկութեան: Առանց Հողի մշակոյթ չկա՛յ»:
Հայրենիքում դարերի տառապանքի «մառախուղից խարխափող» իր ազգակիցների պայծառ ապագայի հավատով, նա գրում էր. «Աշխատող ձեռները, մտածող գլուխները, զգացող ջերմ սրտերը, վերջ ի վերջոյ, հրաշքներ կը գործեն նաև մե՛ր Հայրենիքում: Հավատա՛նք, սիրելի՛ս, հավատա՛նք ու աշխատե՛նք»: «Հայրենի աւերակների միջից Հայաստանը պիտի բարձրանայ լուսաճաճանչ ճակատով եւ լոյսի՛ համար, ազատութեա՛ն համար, սիրո՛յ համար։Դէ՜, էլի մի անգամ եւ, այսուհետեւ յաւիտենապէս, թող հնչուի՛ մեր աշխարհում աշխատանքի մեծ երգը»։ «…Ես հաւատու՛մ եմ, Հա՛յ ժողովուրդ, քո դարձին, ինչպէս հաւատում եմ, որ ամէն առաւօտ արշալոյսը կը բացուի։ Հաւատու՛մ եմ, վասնզի կամրջընկեց Արաքսի ափերին Մասիսի խորհրդաւոր հայեացքի տակ մեր Հայրենիքը կայ, որ մեր թրթռացող հոգին է բռնել իր մայրական քնքոյշ ձեռների մէջ եւ ակնդէտ ու խռովայոյզ՝ նայո՜ւմ, նայո՜ւմ է ճամբաներին։ «Եւ հեռու չէ այն օրը, երբ բազուկները տարածած, նա կընդունի հեռաւոր հորիզոնների տակ յածող ու հեծող իր զաւակների կարօտակէզ բազմութիւնները, եւ բիւրաւոր ձայներ կը թնդան Մայր Արաքսի ափերին։ «Արմենիա՜, Արմենիա՜, ո՜վ իմ հոգու յաւիտենական ապաստան, ո՜վ իմ պաշտելի՛ Հայրենիք»։ «Հաւատա՛, Հայրենի՛ք, վիրաւոր ու արիւնաքամ, Դուն դարձեա՛լ պիտի ապրիս, վասնզի անապատների՝ բոլո՛ր ոռնացող խուժաններն իսկ անզօր են սպաննել Լոյսը, որ մի բարի աստուած, մի գթոտ աստուած մի օր քո կարկառուն բազուկների մէջ դրեց, ո՜վ դու Յոյսի՛ Հայրենիք, Լոյսի՛ Հայրենիք…Եւ դու՛ք, ո՛վ մեր արիւնով ու վաստակով յղփացա՛ծ բարբարոսներ, ճամբա՛յ տուէք, հաւատացէ՛ք, որ ձեր իսկ ձեռքով նահատակուած Հայ ցեղի ճիգերով է, որ մի օր Լոյս պիտի տեսնէ։Հաւատացէ՛ք ու ճամբա՛յ տուէք»։ Հ.գ. Հայաստանին առնչվող՝ ստորագրված հոդվածների տեքստերը՝ ահավասիկ. https://www.aniarc.am/2017/08/10/sevre-treaty-armenian-part-armenian-text/
Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական պատվիրակությունը Փարիզի հաշտության համաժողովում, 1919 թվական: Կենտրոնում նստածը՝ պատվիրակության ղեկավար Ավետիս Ահարոնյանն է, կենտրոնում կանգնածը՝ վարչապետ Համո Օհանջանյանը, ձախից նստած վերջինը՝ մեծանուն գրող և խորհրդարանի պատգամավոր Լևոն Շանթ, աջից կողաշրջված կանգնածը՝ ԱՄՆ-ում ՀՀ դեսպան Արմեն Գարո Փաստրմաճյան և ուրիշներ:
Լուսանկարը՝ պատմաբան Ռուբեն Շուխյանի հրապարակումից՝ շնորհակալությամբ…
1919 թվականին Փարիզում կայացած «Խաղաղության խորհրդաժողովում» Հայկական պատվիրակության ներկայացրած քարտեզը
Լիբանանում տեղի ունեցած արհավիրքը մարդկային բազմաթիվ կյանքեր խլեց ու խեղեց անթիվ ճակատագրեր…
Մեծ ու աղմկոտ արևելյան քաղաքի նավահանգստի մերձակա՝ այսօր ավերակված թաղամասերից է և Հայաշունչ Բուրջ Համուդը (Պուրճ Համուտ), որը հիմնվել է 1915 թվականի Հայոց Ցեղասպանությունից մազապուրծ մեր ազգակիցների կողմից:
Գերակշիռ մեծամասնությամբ Հայերով բնակեցված այս շրջանն հետագայում շենացել ու բարգավաճել է՝ ի հեճուկս տասնամյակներ շարունակ տևած պատերազմական քաոսային կյանքի (1975 — 1990 թվականների քաղաքացիական երկարատև պատերազմը, 2006 թվականի լիբանանաիսրայելական հակամարտությունը)…
Մինչև 1970-ականների կեսերը մոտ 250-300 հազար էր Հայկական համայնքի թիվը: Ձգձգվող պատերազմի ու նրա անբարենպաստ հետևանքների պատճառով նվազեց՝ հասնելով մոտ 140-150 հազարի (ներկայումս՝ ավելի քիչ են):
Մեծ մասամբ Կիլիկիայից Լիբանան եկած մեր ազգակիցներն իրենց նախահայրերի հայրենի քաղաքների անուններով են կոչել Բուրջ Համուդի բազմաթիվ թաղեր՝ Մարաշ, Սիս, Ադանա, նաև՝ Արագած, Երևան, Արաքս…
Մեր զորակցությունն ենք հայտնում Լիբանանի ողջ ժողովրդին և, մասնավորապես, այնտեղ ապրող մեր ազգակիցներին՝ կիսելով աղետի պատճառած վիշտը:
Մաղթենք, որ հնագույն շրջանից հայտնի՝ իր իսկ մոխիրներից վեր հառնող Փյունիկ Թռչունի երկրի՝ հինավուրց Փյունիկիայի հողում մղձավանջային այս օրերից հետո կրկին պայծառ գույներով կվերընձյուղվի Կյանքը …
