«ՄՈՌԱՆԱ՞Լ ԱՆՑՅԱԼԸ»…
Դարերի ընթացքում բազմաթիվ ճամփորդներ են տարբեր առիթներով ուղևորվել դեպի Կիլիկիա և Տավրոսյան բարձրաբերձ լեռներում ու նրա ստորոտներում, դաշտավայրում սփռված՝ հինավուրց քաղաքներում ու գյուղերում Անցյալի հետքերը կրող հնագիտական ուշագրավ հուշարձանները, երկրի բնակչությանն ու տեղանքը նկարագրել իրենց հուշագրություններում:
1909 թվականին Կիլիկիա մեկնեց Հայ մտավորականների, գրողների ու գործիչների մի պատվիրակություն՝ նույն թվականի ապրիլին երիտթուրքերի կողմից Ադանայի Հայության հանդեպ իրականացված կոտորածների աղետալի պատկերն «արձանագրելու», աղետյալներին օգնելու, որբերի խնամարկության գործը կազմակերպելու նպատակով:
Պատրիարքական այդ հանձնախմբի կազմում էր նաև, Արշակ Չոպանյանի բնութագրմամբ՝ «Հայոց մեծագույն գրագիտուհին»՝ Զապել Եսայանը: «Խախտված հավատով ու բեկված սրտով» նա տեսավ ու վավերագրեց «արյունոտված ու հրդեհված գավառի» դժոխային օրերը՝ «այրիների ու որբերի բանակի» ծանր հառաչանքներին ականատես ու ականջալուր. «Երբ մարդկային սիրտս ուժգնօրէն բաբախած է թշնամանքով, երբ ոճրագործներու տեսքը ամօթ ու վհատութիւն ու զզուանք ներշնչած է ինծի, երբ հողի հաւասար եղած Հայկական գիւղերու քով զգացած եմ անեղծ մնացած թուրք թաղերու ամբարտաւանութիւնը, երբ նշմարած եմ չպատժուած ոճրագործներու նայուածքին լրբութիւնը, հաւատարմօրէն արձանագրած եմ զանոնք առանց հոգ ունենալու այն պայմանադրական բանաձեւերու, որոնց ներքեւ եթէ աւելի երկար ատեն շարունակենք քօղարկել մեր ճշմարիտ զգացումները այլազգի հայրենակիցներու աչքին, վստահ եմ, որ փոխադարձ անվստահութիւնը մշտնջենաւորած կ’ըլլանք»:
Համայն Հայությանն ու մարդկությանը հաղորդակից դարձնելով 1909-ին ցեղասպանական ոճիրից խենթացած իր ազգակիցների ապրած մղձավանջին, պատկերելով աներևակայելիորեն սարսափելի իրականությունը, Զ. Եսայանը գրում է.
«Անգամ մըն ալ ցեղին երակը բացուած էր, եւ անգամ մըն ալ մեր արիւնը՝ դեռ բաբախուն նորածագ Ազատութեան ուրախութիւնովը, թափուած էր մեր քրտինքով բեղմնաւորուած հողին վրայ»…
Ականատեսների՝ «արյունոտ ու արցունքոտ ցնցոտիներով ծածկված այրիների, որբերի ու ծերերի» վկայությունները, նրանց ապրած ողբերգությունը՝ ցավից «այրվող սրտով» նա նկարագրեց իր՝ «Ավերակներուն մեջ» գրքում, «Անեծքը» վիպակում, «Նոր հարսը» և «Սաֆիե» պատմվածքներում, որոնք բոլորն էլ հրատարակվեցին 1911 թվականին։
1915-ի որբացած սերնդի Հայորդիներից մեկը՝ գրող Անդրանիկ Ծառուկեանը, Բեյրութում 1957 թվականին ցավով շեշտում էր Զաբել Եսայանի՝ հանիրավի անուշադրության մատնված գրքի կարևորությունը ( «Հանդիպում… Զապէլ Եսայեանի հետ». «Աւերակներուն մէջ» գրքի առաջաբանից).
«Դեղին, աղտոտ ու հասարակ թուղթէ կողքին վրայ, կարմիր տառերով կը կարդամ. — «Զապէլ Եսայան, «Աւերակներուն Մէջ», Կ. Պոլիս, 1911»:
Ու կը մտածեմ.- Ինչպե՞ս պատահած է, որ քառասունըվեց տարիներէ ի վեր այս եզական գիրքը մնայ իր առաջին տպագրութեամբ, ու խառնուի գրադարաններուն յատակը փոշիներուն մէջ կորսուած հատորներուն: Այս հրաշալի մատեանը, որ գրական իր բացառիկ արժէքին կը միացնէ նաեւ ազգային մէծ աղէտի մը վկայութիւնը ըլլալու եղերական արժանիքը, որ կը պատմէ Ատանայի Ջարդին ամբողջ զարհուրանքը, որ կ’ապրի ու կ’ապրեցնէ անմարդկային Եղեռնը իր բոլոր սարսուռներով ու քստմնեցնող պատկերներով, որ կը նկարագրէ, կը վերլուծէ, կը թելադրէ՝ մեծ գրագիտուհիի մը անսայթաք արուեստին մեջէն՝ Հայ հոգիին եւ թուրք հոգիին բոլոր երեսները, գիրք մը՝ որ գիրք չէ, այլ՝ ցաւակոծ սրտի մը պատկերը, առողջ եւ ամուր մտքի մը կուռ շրջանակին մէջ սեղմուած, ընտրեալ արուեստագէտի մը շունչով վսեմացած, զտարիւն Հայուհի մը արիւնով բաբախուն:
Գիրք մը: Սքանչելի գիրք մը, որուն ամէն մէկ էջին մէջ վարպետ գրագիտուհին յաջողած է սրբել իր արցունքը՝ և յստա՛կ տեսնել, լռեցնել սրտին աղաղակը՝ եւ ճի՛շդ խօսիլ, խեղդել վրէժխնդրութեան արդար ցասումը՝ եւ պաղարի՛ւն դատել:
Գիրք մը, որ կրնար բոլոր Հայ դպրոցներուն դասագիրք դառնալ ու բոլոր Հայ տուներուն բարձի գիրք, բայց որ ինկած մնացած է ահա, չես գիտեր՝ ո՞ր անհասկանալի դիպուածին մէկ չար խաղովը, լքուած իրերու խորշին մէջ»…
Զ. Եսայանի վերոնշյալ հուշագրությունից քաղված որոշ հատվածներ՝ ստորև
«Առաջին օրերէն՝ երբ գիւղացիներու զարհուրելի պատմութիւնները կը լսէինք, մեր մտասեւեռումը եղաւ երթալ այդ արիւնոտած ճամբաներէն, երթալ հուրով եւ սուրով ջնջուած մարդկութեան հետքերուն վրայ, ու մեծ դժբաղդութեան դառնութիւնը զգալ իր բոլոր ցաւագին ընդարձակութեան եւ անժխտելի իրականութեան մէջ»:
«Հիմա հետզհետէ մեր գրգռուած երեւակայութիւնը կը տեսնէր այդ խելակորոյս փախստականները՝ ցրուած այս տարածութեան վրայ, որոնցմէ ոմանք արդէն վիրաւոր, արիւնով կ’ակոսեն իրենց տաժանելի գնացքը, իրենց ետեւ հրդեհուած հայրենի քաղաքը կը մեռնի ճարճատիւններու մէջ ու հրացաններու գնդակները զիրենք կհալածեն, բոլոր այն մօտաւոր գիւղերը, ուր դիմած էին ապաստան գտնելու յոյսով՝ արդեն աւերակ դարձեր էին ու հորիզոնին ամէն կողմէն բոցի սիւներ կը բարձրնային: Բոլոր ասոնք պատմած էին արդեն մեզի Միսիսցի կիները ու ըսած էին նաև, որ ան ատեն հունձքը եղած չ’ըլլալով, ճարահատ մարդիկ ծածկուեր էին ցորենի հասկերու բարձրութեան ներքեւ: Բայց թշնամին մասնաւոր շուներու առաջնորդութեամբ՝ որսացեր էր զիրենք մէկիկ-մէկիկ, ու մարդիկ մեռեր էին իրենց հերկած, իրենց քրտինքով ոռոգած արտերուն մէջ»…
«Միսիսի մէջ Հայ չէր մնացեր… բացի մէկ քանի երկաթագործներէ, որոնք մահմեդական դարձուցեր ու պահեր էին իրենց մոտ, որուհետեւ ուրիշ երկաթագործ չի կայ հոս…»:
«Երբ Մերսին հասանք՝ արդէն պատրաստուած էի ամենամեծ դժբախդութեան պատկեր մը տեսնելու, իմ երեւակայութիւնս՝ տանջուած Իզմիրի մէջ տեսած որբերու յիշատակէն՝ սարսափելի համեմատութեամբ իրականութեան մը կսպասէր: Բայց ինչ որ տեսայ՝ վեր էր ամեն երևակայութենէ. ինծի դժուար է ամբողջական գաղափար մը տալ. բառերը իրենց առօրեայ եւ ընթացիկ իմաստով անկարող են արտայայտելու ահաւոր անպատմելի երեւույթը, որ իմ աչքերս տեսան:
Այն օրերուն՝ երբ հրդեհէ ազատուողները հրացաններու գնտակներուն զոհ կ’երթային, այն օրերուն՝ ուր սարսափահար եւ խուճապի բռնուած մարդիկը ոտնակոխելով տկարներն ու անկարողները, ինքզինքնին ազատել կը ճգնէին, տղոց մեծ մասը բաժնուած իրենց ծնողներէն՝ ցրուած էին ասդին անդին: Պատրիարքական առաջին պատուիրակութիւնը մաս առ մաս հաւաքելով զիրենք ղրկեր էր Մերսին՝ պատսպարելու ազգային վարժարանին եւ եկեղեցիին մէջ, որպէս զի, հեռու աղէտավայրէն, այդ հէք մանկութիւնը աստիճան մը մոռնայ ահռելի օրերուն յիշատակը ու որբերուն ոտքերը չկոխեին այն հողին վրայ, ուր իրենց ծնողին արիւնը թափուած էր:
Շատեր պատմեցին իրենց հասնիլը, գրեթէ մերկ կամ ցնցոտիներով ծածկուած, որոնց վրայ յաճախ իրենց մօրը արիւնին հետքը կար. գլուխնին բաց, աչքերնին մոլորած, խումբով կը մտնէին Մերսին ու իրենց բոպիկ ոտքերուն հանած փոշիին մէջ՝ իրենց մարմիններէն արտաշնչուած քրտինքի եւ աղտեղութեան հոտը կը ծածանէր երկար ատեն:
Երբ զիրենք հաւաքեր էին եկեղեցին, անոնք դեռ ահաբեկած՝ չէին խօսեր, չէին լար:
Սարսափը այնքան մեծ էր այդ տղեկներուն մեջ, որ, որևէ մարդ տեսնելուն, կը դողային ջերմէ բռնուածի պէս:
Մարդիկ՝ այդ մատղաշ եւ անմեղ տղոց երեւակայութեանը կը ներկանային մէկ ձեւով մը. անոնք ամէն մէկ չափահաս այրի մէջ ոճրագործ մը կտեսնէին, սարսափելի նմանութիւններէ կը մոլորուէին, ահավոր պատկերներ կը տեսնային և կ’ուզէին փախչիլ, խելակորոյս, սահմռկած, յիմարացած… իրենց մանկական հասկացողութիւնը խանգարուած էր, որովհետեւ օրերով եւ օրերով տեսեր էին ոճրագործները դանակը կամ հրացանը ձեռքերնին, աչքերնին վառած չարագործութեան մոլուցքէն ու բերաննին գալարուած հայհոյութիւններով ու սպառնալիքներով:
Արիւնը անձրեւի պէս ժայթքած էր իրենց շուրջը եւ իրենց բիբերը ժամերով ընդլայնուած հրդեհին արհաւիրքովը:
Տղաքը կը հանդարտէին, երբ աոանձին կը մնային ու երբեմն կը խօսակցէին, բայց իրենց խօսակցութիւնը ընդհատուած էր երկար լռութիւններով, երբեմն, ամենքը մէկ տարուած նոյն ցաւէն, կու լային հեկեկալով եւ կը մերժէին մխիթարուիլ կորսուած, գրեթէ վերացած իրենց վշտին սաստկութեան մէջ, ու իրենց մանկական ուժերէն վեր ըլլալով իրենց տառապանքը, ոմանք աչքերնին դեռ արցունքոտ եւ կուրծքերնին հեծկլտանքէն ուռած՝ գլուխնին կդնէին գրասեղանի վրայ ու կը քնանային երկար ատեն:
Ուրիշներ՝ գուրգուրանքի, ընտանեկան սիրոյ յանկարծական պէտքէ մը մղուած կ’եղբայրանային իրենց թշուառութեան ընկերներուն հետ:
Երկու տղաք առանձնացած կը խօսակցէին.
- Հայր ունի՞ս:
- Ո՛չ:
- Մա՞յր:
- Ո՛չ:
- Ես ալ հայր, մայր չունիմ:
- Սպաննեցի՞ն:
- Այո՛:
- Իմս ալ սպաննեցին:
Երկար, ցաւագին լռութիւն կը տիրէ ու քիչ յետոյ. - Կ’ուզե՞ս, որ եղբայր ըլլանք իրարու:
Ու զիրար կ’որդեգրեն:
Այդ է խօսակցութեան ընդհանուր եղանակը 5-էն 10 տարեկան հարիւրաւոր տղոց: Երբեմն ալ կորսուած քույրեր ու եղբայրներ զիրար կը գտնէին և իրարու աչքերի մեջ կը ճանչնային իրենց անցուցած սարսափելի ժամերը ու չէին համարձակեր իրարու մօտենալ, կարծես բաժնուած, խողխողուած մօր մը կամ հօր մը դիակին սարսափելի յիշատակովը: Որովհետեւ ամենքն ալ, գրեթէ առանց բացառութեան, կեանքի բնազդական հրայրքէն մղուած կ’ուզեն մոռնալ, յուսահատօրէն, խելայեղօրէն կ’ուզեն մօռնալ ու թշնամիի պէս կը նային անոնց վրայ, որ իրենց արիւնոտ սրտին կիրքերը կը բանայ, կամ նոյնիսկ իր ներկայութեամբ այդ ժամուն յիշատակը կ’արծարծէ:
Երբ աոաջին անգամ տեսայ այդ հարիւրաւոր տժգոյն, մռայլադէմ որբերը, հակառակ ըրած գերմարդկային ջանքերուս, չկրցայ ըմբռնել իրենց դժբաղդութեան ամբողջութիւնը, ու մինչեւ այսօր այդ բանը անկարելի եղած է ինծի համար. մանրամասնութիւններ կամ մասնակի պատկերներ կ’երեւան մտքիս, բայց երբեք չեմ կարող հաշուել այն անսահմանելի, այն արիւնոտ պատմութեան գումարը, որ իւրաքանչիւր տղու գլուխ կը ներկայացնէ:
Երկար ատեն ես չէի կրնար զբաղիլ իրենցմէ իւրաքանչիւրով: Շփոթ, տարտամ անսահմանելի եղերերգութիւն մըն էր, որ այդ դեռ զարմացած, դեռ չապրած, դեռ չհասկցած մանկական նայուածքներու ամբողջութիւնը կ’արտահայտէր: Այն նախճիրը, այն թափուած արիւնի հոսանքը, կրակին ու դաշոյնին մէջ բռնուած խելայեղ մարդկութեան մը յուսահատութիւնը՝ իմ հասկացողութեանս սահմանէն դուրս կը մնար և այսպէս եղած է, կը կարծեմ, ամեն մարդու համար:
Ու այս տղաքը գիտեն, թէ սարսափ կ ‘ազդեին ինծի, իրենց հոգեբանութիւնը զիս կը վրդովէր եւ չէի կարող իրենց աչքերուն մէջ նայիլ. սուր և անդիմադրելի ցաւով կը նշմարէի, որ անջնջելի մղձաւանջներ կան հոն, եւ թէ մանկական ժպիտը, մանկական պայծառ ու մաքուր լոյսը մարած էր անոնց աչքերուն մեջ. իրենց թուխ, մթին, մռայլ դէմքերուն վրայ ամբողջ արհավիրքը անպատմելի ժամերուն երբեմն կարելի էր կարդալ ինչպէս բաց գիրքի մը վրայ, բայց երբեմն ամէն բան կը սեւնար և անթափանցելի կը դառնային․ ասիկա ա՛լ աւելի խռովիչ էր:
Շատ անգամ լուռ կմնային ու համր՝ մեր հարցումներուն դիմաց․ բայց երբ կը խօսէին, իրենց իւրաքանչիւր բառը հոգեվարքի վայրկեան մը, անմարելի տուայտանքներու, վշտի եւ մանաւանդ կարօտի աշխարհ մը ընդնշմարել կու տար»…
«Ավերակ քաղաքին մէջ… ավերակ սրտերու մէջ»… նաև՝ մոխրակույտերի ներքո «Կիլիկիո նահատակաց»՝ մինչ օրս հնչող հառաչանքներ՝ Լույսի, Ազատության ու Արդարության, Հայ ազգի Վերազարթոնքի սպասումով ու հավատով…
