«Քիչ չէր մեր զարմանքը, երբ սպասվելիք օձերի կամ վիշապների փոխարեն մենք մեր առջև տե- սանք քարե ձկներ»… (Марр, Смирнов 1931, 60):
Ն.Մառի հետ ունեցած իրենց առաջին տպավորությունն այսպես է ձևակերպել հնագետ Յ.Սմիռնովը՝ առաջին անգամ տեսնելով վաղնջական ժամանակներից մեզ հասած բացառիկ գտածոները (մեջբերված Համլետ Պետրոսյանի՝ «Մի քանի դիտողություն վիշապ կոթողների վերաբերյալ» ուսումնասիրությունից):
19-րդ դարի վերջից հայտնաբերված, «Վիշապ-քարակոթողներ» անունով հայտնի հնագույն հուշարձաններն աննախադեպ հետաքրքրություն առաջացրեցին գիտական աշխարհում:
Չնայած բազմաթիվ մասնագետների հարյուրամյա զանազան ուսումնասիրություններին, անհիշելի ժամանակներից խորհրդավոր լռությամբ հառնող այս կոթողներն ամբողջությամբ չեն բացահայտել իրենց գաղտնիքները:
Բյուրակնյան լեռներից մինչև Փարվանա լիճ, Ախալքալաքից ոչ հեռու Գանձա գյուղում սփռված և, հատկապես, Գեղամա լեռներում, Սևանի ավազանի տարբեր շրջաններում, Արագածի լանջերին, Ջավախքում, Վայոց Ձորում, Տաշիրում, Ճորոխի ավազանում և այլուր, մոտ 5 մետր և ավելի բարձրությամբ խոյացող ձկնակերպ կոթողներն, ըստ իրենց պատկերագրության, բաժանվում են երեք խմբի:
1. Ձկնակերպ՝ կորավուն ձկան կազմվածքով
2. Ցլակերպ՝ քառակող սալաքարի տեսքով՝ ցլի գլխի և կախված վերջույթներով մորթու պատկերով
3. Ձկնացլակերպ՝ վերոհիշյալ երկուսում առկա պատկերների համատեղմամբ:
Դեռևս 1880-ական թվականներից Ատրպետի, Նիկողայոս Մառի, Յ.Սմիրնովի ու գիտական այլ արշավախմբերի ուշադրությանն արժանացած մեգալիթյան այս արձանները առասպելների, վիպական զանազան պատումների հետ առնչելով՝ նրանց իմաստավորման բազմաթիվ մեկնաբանություններ են արվել:
Մանուկ Աբեղյանը սիրո դիցուհուն՝ Աստղիկին է վերագրել: Գրիգոր Ղափանցյանը՝ մեռնող-հարություն առնող դիցին՝ Արա Գեղեցիկին… Բազմաթիվ այլ կարծիքներն ու վերլուծական համեմատությունները թռուցիկ անգամ ակնարկելն անհնար է:
Մեր ժամանակակից բազմաթիվ գիտնականները ևս անխոնջ պրպտումներով շարունակում են ավանդույթը…
Թեմային փոքր-ինչ այլ տեսանկյունից մոտենալով՝ վերադառնանք հիշյալ կոթողների ստեղծման ժամանակաշրջան…
Համաձայն ն.թ.ա. 4-րդ դարի քաղդեացի քուրմ, աստղագետ, պատմիչ Բերոսի հիշատակության՝ իմացությունը, գիտությունն աստվածային էր:
Հունարենով գրված իր «Բաբելոնի պատմություն» աշխատության մեջ աշխարհի ծագման մասին տեղեկություններում նա հաղորդում է միջագետքյան նախաջրհեղեղյան մի դիցաբանական կերպարի գոյության մասին, որը դեռևս «Արարչագործության պատումից» հայտնի «Ապկալուներից» (Իմաստուններից) էր:
Կրկնելով անցյալի մոռացված մի դրվագ՝ նա թվարկում է «Յոթն Իմաստուններից»՝ Օհանեսի կողմից մարդկությանը փոխանցած իմաստնությունները:
Էնկի (Էա, Հայա) աստծու հետ սերտորեն առնչվող, որպես նրա կողմից արարված այս Իմաստունը որոշ սկզբնաղբյուրներում Ադապա անունով է հիշվում:
Նրան է վերագրվում գիտության, բժշկության ու հմայական միջոցներով հիվանդություններից ազատելու իմացությունը մարդկությանը փոխանցելը: Մնացյալ արհեստներն ու արվեստները՝ նույնպես:
«Օհաննեսն իր օրերն անցկացնում էր մարդկանց մեջ՝ զուրկ որևէ կերակուրից (առանց սնվելու,Կ.Ա.), նրանց սովորեցնելով գրչություն, գիտություններ և զանազան արհեստներ, քաղաքների հիմնումը, տաճարների կառուցումը, իրավագիտություն, և երկրաչափություն, զուգահեռաբար նրանց բացահայտեց հասկամշակությունը, պտղագործությունը (հողագործությունը, Կ.Ա.), ընդհանուր առմամբ, քաղաքակիրթ կյանքի համար անհրաժեշտ ամեն ինչ»:
Իրենց նախաջրհեղեղյան գոյության և աստվածային գիտելիքների իմացության շնորհիվ «Յոթն Իմաստունները» (աքադերենով՝ «Ապկալուները», շումերենով՝ «Աբգալները»), համարվում էին Էայի՝ Հայայի արարած «Սրբազան կարպեր» («Կարպ» -«Ձուկ» իմաստով) և, որպես մարդկությանը քաղաքակրթող հերոսներ՝ պաշտվում էին (նրանցից մեկի անունը՝ «Էնմեծձուկ» է)…
Այսպիսով, Ջուրն ու Իմաստնությունը (Աստվածային գիտելիքը) միահյուսվում էին…
Միջագետքյան տեքստերից մեկում՝ «Էրայի պոեմում» (1,162), Ապկալուները համեմատվում են Աստվածային կարպերի (ձկների) հետ: Վիշապը շումերական դիցաբանությունից հայտնի ստորերկրյա օվկիանոսի՝ Ապսուի՝ «Երկնային Ձուկն» էր:
Հետագայում, որպես քաղաքների ու նրանց բնակչության պահապան-հովանավորներ, նրանց (Աբգալների) պատկերներն ամենուր են:
Մեր հեռավոր նախնիներից մնացած՝ ձկնակերպ հսկա քարակոթողը, որի իմաստի մեկնաբանության համար բազում ճիգեր է գործադրել գիտնականների մի ստվար բանակ, պաշտամունքի վերածված, աստվածային իմաստնությունը մահկանացուներին փոխանցած «Իմաստունն» է:
Այսպիսով, մեր աչքի առաջ են բազմահազարամյա կոթողները՝ ի փառաբանումն Աստվածային գիտելիքներն այս սրբազան հողի բնակիչներին հաղորդած արարածների, մասնավորապես՝ Օհանեսի, որին մեր նախնիք նաև Կարապետ էին կոչում:
Կարապետիկ ձուկը, որը «Հայերէնի բացատրական բառարանում» ներկայացվում է որպես «Կուզ կռնակով ձուկ», որ որսում են Եփրատ գետից (կոչվում է նաև «տաշեղ»):
«Կարապետ» բառն իր այսօրվա իմաստով էլ հաստատում է վերը շարադրվածը:
«Կարապետը»՝ ուղևորների առաջընթաց, «Կարապետելը»՝ իբրև առաջնորդ, առջևից գնալով ճանապարհ բացելը (կանխագուշակել-ազդարարել)…
Ն.թ.ա 1-ին հազարամյակի Միջագետքյան զանազան սկզբնաղբյուրներից հայտնի «Յոթն Իմաստունները» կոչվում էին նաև «Փայլող կարպեր», «Ծովի կարպեր»: Հայերենով՝ «Հայելային կարպն» է՝ Ծածանի ընտելացված տեսակներից (Արծաթափայլ):
Հայաստանում, Արաքս և Մեծամոր գետերում «Ոսկեգույն Ծածանն» էր, քաղցրահամ ջրերի՝ օձանման մարմնով ձուկը:
Էնկին՝ Հայան, հենց քաղցրահամ ջրերի դիցն է, իսկ ձուկը, նաև՝ խորագետ, իմաստուն օձը, նրա խորհրդանիշներից:
Բոլորովին վերջերս, Գորիսի տարածքից հայտնաբերված, ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակով թվագրվող կոթողների եզակի մի նմուշ ևս ավելացավ իրենց խորհրդավոր պատկերագրության լուսաբանմանը սպասող հուշարձանների թվին:
Ն. Ադոնցի խոսքերով՝ «Հիշողության հնավանդ փշուրների» քանդակների մեկնաբանություններն՝ այլ առիթով, քանզի Վիշապից՝ Օհան-Ձուկից Տորք Անգեղ, Տիր, եգիպտական Տոթ ու Հերմես Եռամեծ մի Խորախորհուրդ, երկար կապ է ձգվում…
ԱՆԼՌԵԼԻ «ԶՈՐԱՑ ՔԱՐԵՐ», ՄԵՐ ՆԱԽՆՅԱՑ՝ «ԱՍՏԵՂԱՑ ՔԱՐԵՐ»…
«Զորաց քարերի» իմաստն ու նշանակությունն ըմբռնելու համար անհրաժեշտ է գիտակցել աստեղերի դերը տվյալ համալիրը կառուցողների մեկնաբանությամբ:
Այսօրվա աստղագիտության ակունքները վաղնջական շրջանում են՝ Հայկական Լեռնաշխարհի բարձունքներում, այնտեղից տարածված՝ Միջագետքում (Տիգրիսի ու Եփրատի հովիտներում), ուր հազարամյակների ընթացքում զանազան զավթիչների ասպատակությունների հետևանքով միմյանց հաջորդեցին տարբեր քաղաքակրթությունները:
Մինչ 19-րդ դարում պեղումներից հայտնաբերված սալիկների՝ զգալի քանակությամբ աստղագիտական, աստղաբանական սեպագիր տեքստերը, որոնց թռուցիկ անդրադարձել էինք նախորդ որոշ գրառումներում («Էնումա Անու Էնլիլ», «Մուլ Ապին» կոչվողները), Հին Միջագետքի աստղագիտական գիտելիքների մասին տեղեկությունները հայտնի էին անտիկ շրջանի հունահռոմեական աղբյուրներից:
Tablette cunéiforme contenant d’anciennes observations de la planète Vénus (Ninive, 7e siècle avant notre ère, copie d’un texte babylonien de 1000 ans plus tôt). Crédit : British Museum Վեներա մոլորակի հետազոտության արձանագրությամբ սեպագիր սալիկ՝ ն.թ.ա 7-րդ դարից, որն իրենից 1000 տարի առաջվա բաբելոնյան մի տեքստի ընդօրինակումն է: Պահպանվում է Բրիտանական թանգարանում
Հայտնի առաջին աստղաբանական տեքստերում երկնքում Լուսնի դիրքի հիման վրա արված գուշակություններն են (յուրաքանչյուր ամսվա սկզբին առաջին կիսալուսնի ի հայտ գալու դիրքը…)՝ երկրի ապագային առնչվող հարցերում նրա ազդեցությունը՝ բերքի առատության, պատերազմների կամ համաճարակների գործում:
Լուսնի փուլերի ուսումնասիրությունը կարևոր էր կյանքի ռիթմի կարգվավորման համար՝ կրոնական տոների, գյուղատնտեսական աշխատանքների և այլ հարցերում:
Աստղաբանությունը, , ի տարբերություն աստղագիտության, երկնային մարմինների շարժումների ու հատկությունների ուսումնասիրության հիման վրա կանխագուշակումն էր, հիմնված Հերմես Եռամեծի հեղինակած «Զմրուխտե քառասալիկի» հայտնի տեսության վրա՝ «Այն, ինչ վերևում է, նույնը՝ ներքևում է»: Հիշենք, որ «Հերմես» անունով աստվածացված կերպարին վերագրվող մոտ 20.000 գրքերում, համաձայն քրմերի, իրական գիտության ուղին էր նշվում:
Ըստ Մանեթոնի, Տոթը՝ առաջին Հերմեսը, քարակոթողների և քարասյուների վրա պատկերագրերով (հիերոգլիֆներով) գիտական սկզբունքներն է գրել: «Հերմետիկ» կոչվող փիլիսոփայությունը հնագույն աստվածաբանական դրույթներն ու պատկերացումներն է արտացոլում:
Այսինքն, երկնային մարմինների դասավորությունն ու շարժումը խորհրդանշական ձևով կարող են իրենց ազդեցությունն ունենալ մարդկանց, երկրների ճակատագրի վրա: Այս հավատալիքներից է ծնվում աստղերի նկատմամբ մեծ հետաքրքրությունն ու նրանցով ապագայի գուշակությունները:
Հայկական Լեռնաշխարհից, Շումերից տարածվելով Եգիպտոսում, զարգանալով Քաղդեում (հետագայում՝ հայտնի Բաբելոն անունով), այն մեծապես տարածված էր ողջ Հին աշխարհում՝ Էտրուսկների մոտ, Հունաստանում, Պարսկաստանում, հետագայում՝ միջնադարում (արաբական և քրիստոնյա աշխարհում): Նրանց հեռավոր արձագանքն է մերօրյա աստղագուշակությունը՝ ըստ աստեղատների (զոդիակների) նշանների (հորոսկոպները):
Քրիստոնեության տարածումից հետո մերժվելով ու հալածվելով որպես կեղծ գիտություն, վերացվեցին նախկինում ստեղծված, գուշակությունների հետ կապված ամեն ինչը՝ գրականությունը, կառույցները… (Թեև «Արևելքից եկած երեք մոգերն» աստղերով էին առաջնորդվել, երազների մեկնաբանությունն էլ մեծ տեղ ունի քրիստոնեության «Սուրբ գրքում»…): «Հերմետիկ» գրվածքներից է հայերիս քաջ հայտնի, հնագույն շրջանից ի վեր, հետագայում՝ Միջնադարից մեծ ճանաչում վայելող «Եօթնագրեանքն» ու «Վեցհազարեակը», (որոնք համարվում են ախտարք՝ գուշակությունների հետ առնչվող):
Միջնադարյան Հայաստանում, Շիրակացու և Դավիթ Անհաղթի շնորհիվ, շումերական սալիկներից հայտնի՝ 60 թվի վրա հիմնված թվային հաշվարկի նմանությամբ՝ «Վեցհազարեակ» և «Եօթնագրեանք» (Յոթնագրյանք) իմաստություններից բացի, պահպանվել ու մեզ են հասել նաև՝ «Արուեստ Վեցհազարեկի», «Յաղագս Վեցհազարեկի», «Գիրք Մանուշակի», «Քերականություն», «Բանալի քերականության», «Համեմատություն քերականության», «Դուռն վեցհազարեկի» և այլ անվանումներով, համանման բովանդակության ուսումնասիրություններ, որոնցում շումերական սալիկներից հայտնի ուսմունքն է…
«Շիրակացին ոչ թե համարողության արվեստն է համարում «Հայոց աշխարհը ծածկող գանձ», այլ «Վեցհազարեակը», որը «մայր է ամենայն իմաստութեան»…(մեջբերումը՝ Գ.Բ. Պետրոսյանի «Դավիթ Անհաղթը «Եօթնագրեանքի»-ի հեղինա՞կ»-ից, էջ 32-33):
Միջագետքյան քրմերի գուշակությունները դիտվում էին որպես աստվածային կամքի դրսևորման խորհրդանիշների մեկնաբանություն՝ երկինքը, երազները, կենդանիների վարքագիծը դիտելով որպես այդ նախանշանների արտահայտություններ, որոնց խորհուրդը պիտի իմաստավորվեր համապատասխան գիտելիքներ կրողների կողմից: Նույնը՝ խեթերի մայրաքաղաքից հայտնաբերված սալիկներում է…
Համարելով, որ ներկայի ու ապագայի կարևոր իրադարձությունների ելքի վերաբերյալ տարբեր նախանշանների մեկնաբանությամբ քուրմերն ի վերուստ տրված աստվածային հայտնություններին էին հաղորդակցվում, նրանց դերը չափազանց կարևորվում էր: Նույնիսկ արքաներից առավել…
Թագավորը միաժամանակ նաև գլխավոր քուրմն էր հնում, հետագայում քուրմն ընտրվում էր արքայի կողմից:
Հնագույն սեպագրերից մեզ են հասել Համուրաբիի գուշակի անունը՝ Կասիմ (ն.թ.ա 18-րդ դար), որը հնդարիական ցեղ համարվող մի կասիտի որդին էր, Էտրուսկյան քուրմը՝ Աստարկեսը (ն.թ.ա 820-740թթ.): Եգիպտոսի Էլ-Ամառնայի սալիկներում հիշվում է Նաիրի Երկրից վերադարձող՝ իրենց քրմի մասին:
Աստվածային կամքի դրսևորման զանազան նշանների (բնական երևույթների՝ կայծակ, ամպրոպ, թռչունների, կենդանիների վարքագծի…) մեկնաբանություններով բազմատեսակ գուշակությունների արվեստը մեկնաբանող հսկայաքանակ տեքստերի առկայությունն ապացույցն է Հին աշխարհում նրանց չափազանց կարևոր դերի:
Տարբեր խմբերում խնամքով բաժանված գրքերում նախանշանների մեկնաբանության խորհուրդը կա, նույնիսկ՝ տեղեկություններ տարբեր կառույցների նպատակային ուղղորդվածության մասին:
Դեռևս խեթական սեպագրերից, հետագայում էտրուսկների թողած սկզբնաղբյուրներից հայտնի տեքստերում քուրմը, աստվածների կամքի դրսևորմանը հաղորդակցվելով, զանազան երևույթների խորհրդանշական մեկնաբանությամբ, ծիսական արարողություններով ու նվիրատվությամբ կարող էր ազդել հետագա իրադարձությունների ընթացքի վրա (ցանկալի ելքն ապահովելով):
Էտրուսկներից հայտնի գուշակությունները Հռոմում հարատևեցին մինչև 579 թվականը՝ Տարքինոս Ավագի օրոք:
Հին աշխարհի Յոթն Իմաստուններից մեկը համարվող հույն փիլիսոփա, աստղաբան և մաթեմատիկոս Թալես Միլեթացին (ն.թ.ա 625-547թթ.), Բաբելոնում ուսանած երկրաչափությունն ու աստղագիտությունն էր տարածել Հունաստանում:
Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումների արդյունքում հին աշխարհի երկու մեծ քաղաքականությունների՝ եգիպտականի ու հունականի միախառնումով ծնվեց մի նոր մշակույթ:
Հունական դիցաբանությունից հայտնի՝ աստվածների պատգամաբեր Հերմեսը, նույնացվելով եգիպտական՝ Իմացության դիցին՝ Թոտին, վերստեղծվեց մի նոր կերպար՝ հայտնի Հերմես Եռամեծ անվամբ:
Աստվածային հիշյալ երկու խորհրդանիշներից ծնունդ առած այս կերպարի անվան հետ է կապվում իմացության ընկալման որոնումներին նվիրված հսկայական գրականությունը, որի կարևոր թարգմանություններից պահվում են նաև Երևանի՝ Հին ձեռագրերի ինստիտուտում՝ Մատենադարանում, գրավելով օտարերկրյա գիտնականների ուշադրությունը:
1846 թվականին հրատարակված «Աստվածաբանական հանրագիտարան»-ում (Abbé Migne, հատոր 48, էջ 138), թաքնագիտական տեսությունը ներկայացնելով, հիշվում են հնագույն տեքստերը:
«Հերմեսն ասում էր՝ «Քանի որ գլխի վրա 7 խոռոչ կա, Երկնքում կան 7 մոլորակներ, որոնք կառավարում են այդ խոռոչները՝ Սատուրնը և Յուպիտերը՝ երկու ականջները, Մարսն ու Վեներան՝ երկու քթանցքները, Արևն ու Լուսինը՝ երկու աչքերը, Մերկուրը՝ բերանը»:
Աստղագիտության ծնունդը կապված էր վաղնջական հավատալիքների հետ, ուստի հարկ է առավելագույնս ծանոթանալ այդ պատկերացումներին:
Բազմաթիվ սկզբնաղբյուրներից է անտիկ շրջանի հույն պատմիչ Դիոդորոս Սիկիլիացու (ն.թ.ա 90-30թթ.)՝ 40 գրքից բաղկացած «Պատմական գրադարան» աշխատությունը, որը Մ.Խորենացու «Պատմություն Հայոց» երկի գլխավոր սկզբնաղբյուրներից է՝ իր իսկ հավաստմամբ:
Մի հատված հիշյալ երկից՝ «Օտար աղբյուրները Հայաստանի և Հայերի մասին: Հին հունական աղբյուրներ, Բ գրքից (ՀՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչություն, Երևան, 1985, էջ 38-40, Ս.Կրկյաշարյանի թարգմանությամբ):
…«Այժմ քաղդեացիները, լինելով Բաբելոնիայի հնագույն բնակիչներից, տերության մեջ ունեն գրեթե նույն կարգը, ինչ քրմերը՝ Եգիպտոսում: Քանզի նրանք, նվիրված լինելով աստվածների պաշտամունքին, իրենց ամբողջ կյանքում իմաստասիրում են, մեծ գիտելիքներ ունենալով աստղաբանության ասպարեզում: Նրանք շատ զբաղվում են նաև գուշակությամբ, պատգամներ տալով ապագայում կատարվելիքի մասին, և աշխատում են մերթ քավության արարողություններով, մերթ զոհեր մատուցելով, մերթ էլ այլ հմայություններով խափանել չարիքը և նպաստել բարիքի կատարման: Նրանք հմտություն ունեն նաև հավքերի թռիչքի հիման վրա պատգամներ տալու և երազներն ու հրաշքները բացատրելու: Նրանք անարվեստ չեն նաև ողջակեզների փորոտիքների վրա գուշակելու գործում և կարծում են, թե այդ ասպարեզում մեծ հաջողության են հասել: Այս ամենը նրանք սովորում են ոչ ինչպես Հունաստանում այդ գործերով զբաղվողները:
Քանզի քաղդեացիների մոտ այդ ամենի ուսումնասիրությունը սերնդից սերունդ է հաղորդվում և որդին այն ընդունում է հորից, ազատ լինելով ամեն տեսակ այլ ծառայություններից: Այսպիսով, քանի որ նրանց ուսուցիչները հայրերն են, ամեն ինչ սովորում են անտրտունջ. միաժամանակ և հետևում են (ուսուցչի) հանձնարարություններին առավել վստահ և հավատով: Ապա,քանի որ նրանք երեխա հասակից այդպես են սովորում և դաստիարակվում, ուստի հասնում են մեծ վարպետության, որովհետև այդ տարիքում հեշտ է սովորել և երկար ժամանակ են տրամադրում այդ սովորելուն:
Քաղդեացիներն ասում են, թե աշխարհն իր բնույթով հավիտենական է և ոչ սկզբնապես ստեղծվել է, ոչ էլ հետագայում պետք է կործանվի, իսկ ամբողջ կարգն ու դասավորությունը կատարվել է ինչ-որ աստվածային նախախնամությամբ, որով և այժմ երկնքում կատարվող ամեն ինչ ո՛չ պատահական է տեղի ունենում, ո՛չ էլ ինքնահոս եղանակով, այլ ինչ-որ հաստատապես որոշված աստվածային կարգադրության համեմատ: Նրանք երկար ժամանակ դիտարկելով աստղերի և նրանցից յուրաքանչյուրի շարժումն ու ազդեցությունը առավել ճշտորեն իմանալով, քան մյուս մարդիկ, կանխագուշակում են մարդկանց համար ապագայում կատարվելիք շատ դեպքեր:
Այսուհանդերձ, նրանք ասում են, թե ամենակարևորը մոլորակներ կոչված հինգ աստղերի դիտարկումն է և դրանց ազդեցության ուսումնասիրությունը, որոնց նրանք պարզապես անվանում են «թարգմաններ», կարևոր է հատկապես (ուսումնասիրել) հելլենների կողմից Կրոնոս կոչված, որը ամենապայծառն է և կատարվելիք շատ ավելի դեպքերի մասին է կանխահայտնում (և որը) կոչում են Արևի (աստղ) («Արեգակ»-ն ավելի ստույգ է՝ «Ակ»-ը՝ աչք իմաստով, ինչպես «Մոլոր-ակ», Կ.Ա.), մյուս չորսին, մեր աստղաբանների նման, նրանք անվանում են՝ Արեսի, Ափրոդիտեի, Հերմեսի, Զևսի (աստղեր):
Նրանց «թարգմաններ» անվանելու պատճառն այն է, որ մինչդեռ մյուս աստղերը չեն թափառում և հաստատապես ընթանում են միայն մեկ շրջագծով, սրանք իրենց առանձին ընթացքով շարժվելիս ցույց են տալիս ապագայում կատարվելիքները, մարդկանց համար թարգմանելով աստվածների մտադրությունը: Քանզի նրանք, ինչպես ասում են քաղդեացիք, մերթ իրենց ծագելով, մերթ մայր մտնելով, մերթ էլ իրենց գույներով կատարվելիք դեպքերի մասին զգուշացնում են դրանք ուշադիր դիտել կամեցողներին: Որովհետև նրանք երբեմն նշում են ուժեղ հողմերը, երբեմն՝ սաստիկ անձրևները կամ երաշտը, երբեմն գիսավոր աստղերի հայտնվելը, ինչպես նաև արևի ու լուսնի խավարումները, երկրաշարժները և , ընդհանրապես, այն բոլոր երևույթները, որոնց առաջացումը պայմանավորված է մթնոլորտի գոյությամբ, և օգնում են կամ վնասում ոչ միայն ազգերին կամ երկրներին, այլև թագավորներին ու մինչև իսկ հասարակ մարդկանց:
Սրանց շարժման շառավիղում դասավորված են, ինչպես ասում են (քաղդեացիները), երեսուն աստղեր, որոնց նրանք անվանում են աստվածների խորհրդատուներ:
Սրանց կեսը վերևից հետևում են երկրի վրա կատարվող դեպքերին, մյուս կեսը՝ երկրից ներքև կատարվող դեպքերին, դիտելով մարդկանց գործերը միաժամանակ և երկնային երևույթները, և ամեն տասը օրը մեկ վերևի աստղերից մեկը որպես սուրհանդակ ուղարկվում է ներքևի աստղերի մոտ, նույնպես նաև ներքևի աստղերից մեկը ուղարկվում է վերև, և նրանց այս շարժումը որոշակի է և հաստատված հավիտենական ժամանակի համար:
Նրանք ասում են, թե այս աստվածներից գլխավորները թվով տասներկու են և սրանցից յուրաքանչյուրին քաղդեացիները վերագրել են ամիսներից և այսպես կոչված տասներկու կենդանակերպերից մեկը: Սրանց միջոցով էլ, ասում են, իրենց ընթացքը կատարում են և՛ արևը, և՛ լուսինը, և՛ հինգ մոլորակ աստղերը, արևն իր շրջանը բոլորում է մեկ տարում, իսկ լուսինը նույն շրջանը կատարում է մեկ ամսում:
Մոլորակներից յուրաքանչյուրն ունի իր ուրույն ընթացքը և տարբեր են նրանց արագությունն ու շրջապտույտի տևողությունը: Այս աստղերն են, որ մեծապես ազդում են մարդկանց բարի կամ վատ ծնվելու վրա: Առավելապես այս աստղերի բնույթից և դրանց ուսումնասիրությունից էլ նրանք իմանում են, թե ինչ է կատարվելու մարդկանց հետ:
Ասում են նաև, թե նրանք գուշակել են ոչ միայն բազում այլ թագավորների, այլև Դարեհին ջախջախած Ալեքսանդրի և հետագայում թագավորած Անտիգոնոսի և Սելևկոս Նիկատորի մասին և իրենց բոլոր գուշակությունների մեջ նրանք չեն վրիպել: Այդ ամենի մասին մենք մանրամասն կխոսենք առավել պատշաճ առիթով: Նրանք կանխագուշակում են նաև հասարակ մարդկանց ապագան և այնքան ճշգրիտ, որ իրենց փորձել ցանկացողներին հիացնում են կատարված հրաշքով և համոզում, որ այն գերազանցում է մարդկային հնարավորությունը: Կենդանակերպի շրջանակից հետո նրանք տարորոշել են քսանչորս ուրիշ աստղեր ևս, որոնցից, իրենց ասելով, կեսը գտնվում է հյուսիսային կողմերում, իսկ մյուս կեսը՝ հարավային, և դրանցից տեսանելիներին նրանք համարում են կենդանի աշխարհին վերաբերող, իսկ անտեսանելիներին հատկացված են համարում մահացածներին, ուստի և նրանց անվանել են «ընդհանուրի դատավորներ»: Եվ բոլոր վերոհիշյալ աստղերից ներքև, ասում են նրանք, ընթանում է լուսինը, որն իր ծանրության պատճառով բոլորից առավել մոտ է երկրին և իր ընթացքը կատարում է նվազագույն ժամանակում ոչ թե իր շարժման արագության, այլ կատարած շրջանի կարճության պատճառով: Նրանք ևս, հելլենների նման, ասում են, թե նրա լույսը այլ աղբյուրից է և նրա խավարումներն առաջանում են երկրի ստվերից:
Ինչ վերաբերում է արեգակի խավարումներին, ապա նրանք թույլ բացատրություններ են տալիս և չեն համարձակվում ճշտությամբ նկարագրել այդ երևույթը կամ կանխորոշել դրա ժամանակը: Իսկ երկրի մասին նրանք յուրահատուկ կարծիք են հայտնում, ասելով, որ այն մակույկաձև է և սնամեջ, նրանք բազմաթիվ հավանական փաստարկներ են հորինում երկրի և տիեզերքում գտնվող այլ մարմինների վերաբերյալ, որոնց մանրամասն շարադրանքը, կարծում ենք, օտարոտի կլիներ մեր ներկա պատմությանը: Այսուհանդերձ, պատշաճը հատուցելով, պետք է հավաստել, որ քաղդեացիները բոլոր մարդկանցից առավել շատ գիտելիքներ ունեն աստղաբանության մեջ և մեծ աշխատանք են կատարել այդ տեսությունն ուսումնասիրելու համար:
Ինչ վերաբերում է տարիների այն թվին, որոնց ընթացքում, ինչպես նրանք պնդում են, քաղդեացիների դասը ուսումնասիրել է տիեզերքի մարմինները, մարդ դժվար թե հավատա. քանզի նրանք հաշվում են, թե Ալեքսանդրի արշավանքներից դեռևս քառասունյոթ բյուր և երեք հազար տարի առաջ նրանք հնում սկսել են դիտարկել աստղերը»:
Հիշեցնելով, որ Հին աշխարհում երկնքի հետազոտության համար Հորիզոնն էր գործածվում որպես համեմատության եզր, ճանապարհվենք Զորաց Քարեր՝ Երկնքի Զորություններով, մշտջենական «Զարդքով» հիանալու, վերաիմաստավորվելու…
Հ.գ. Չմոռանալով, որ «Զօրքը», ինչպես և «Զարդքը» հնում Աստղերի անվանումն էր…
Շնորհակալություն երկարաշունչ ընթերցումն համբերատարությամբ ավարտին հասցնելու համար (հուսամ, իհարկե, սակավաթիվ չեն հետաքրքրասեր բարեկամներս…)
Մեր հեռավոր Աստեղագյուտ Աստեղագետ Աստեղաբաշխներից՝ բյուր ողջույններով և օրեցօր աճող Իմաստնության մաղթանքով…
«…Ամեն մարթ չի՛ կանա խըմի՝ իմ ջուրըն ուրիշ ջըրեն է…» ( Սայաթ-Նովա, 1753թ.)
Ջրհեղեղյան ջրերով Հին Աշխարհից վերածնված Հողում Ջուրն է փառաբանվում այսօր՝ իր խորհուրդի համաշխարհային հնչողությամբ…
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր բոլոր հավատալիքներում կյանքի արարման, սրբագործման, մաքրազերծման, չարից պաշպանող ուժով օժտված կենարար հեղուկն այս թող Վերածնունդի՛ կոչի Ջրերի Երկիրը, մեր քնարերգուների երազի հինավուրց ու նորօրյա Նաիրին՝ իր Բյուրակնյա նախաստեղծ անաղարտությունը վերադարձնելով կապուտաչյա Սևանին…
Ջուրը ցողելով թե ջրում ընկղմվելով՝ հոգևոր մի նոր վերելքի մաղթանքով…
Չգիտեմ, թե այսօրվա Երևանը որքանո՛վ է հիշեցնում տասնամյակներ առաջվա մեր հրաշալի տուֆակերտ մայրաքաղաքը: Սակայն Հայաստանում ու նրա արդի սահմաններից հեռու մնացած հողին հազարամյակներ ի վեր մեր նախնյաց ձեռամբ հոգի ու շունչ առած Տուֆն, իր մեջ ամփոփելով, սերունդներին է փոխանցել վաղնջական ժամանակներից ձգվող դյուցազնական անսկիզբ ու անվերջ մի պատմություն…
Երևանից 25 կիլոմետր հեռավորությամբ, Աշտարակ քաղաքի մոտակայքում, բրոնզեդարյան ժայռակոփ հսկայական մի համալիր՝ Ագարակի բնակատեղին, բացահայտվեց տարիներ առաջ կատարված ճանապարհաշինական աշխատանքների ընթացքում՝ գրավելով մասնագետների ուշադրությունը:
Արագածի հարավային կողմում խոյացող պղնձագույն ժայռաբեկորներով, 200 հեկտարի վրա տարածվող հնավայրում Հայաստանի ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախմբի կողմից 2001 թվականից իրականացվող պեղումներն ի հայտ բերեցին այս հազվագյուտ հնավայրի չափազանց կարևոր դերը:
Խեթական մշակույթից քաջ հայտնի համանման սրբավայրի առկայությունը փաստելուց բացի (խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայի, Յազիլիկայայի, Ասար Կալեի նմանությամբ), ուշագրավ այս բնակատեղիում ն.թ.ա 2.900-2.700 թվականներով թվագրվող խեցեղենի նմուշները, Ուրարտական և հետագա շրջաններից գտածոները, ն.թ.ա 4-3-րդ դարերով թվագրվող գինեգործական կառույցների հետքերը վկայում են այստեղի շարունակական բուռն կյանքի մասին (այսօր էլ խաղողագործության կարևոր կենտրոններից է շրջանը):
Բնությանը ներդաշնակորեն սերտաճած այս սրբավայրում ծիսական կառույցների շարքը լրացնում են ժայռափոր խորշերը, տուֆի հարթակների վրա տարածվող, զանազան նշանակության շինվածքները…
Ուշ բրոնզեդարյան տասնյակ հարյուրավոր հին բնակավայրերի գոյությունն ապացուցում է բնակչության զարգացած կենսամակարդակը Հայկական Լեռնաշխարհում:
Միայն Սևանի ավազանում հիշյալ շրջանից հարյուրի հասնող բնակատեղիներ կան, մյուսները սփռված են Արարատի ու Արագածի փեշերին, Ջավախքում, Արցախում, Շիրակում, Վասպուրականում և հարակից ու հեռավոր շրջաններում:
19-րդ դարից սկսած պեղումները հետագայում արգասավոր եղան՝ 1960-ականներին Մեծամորի՝ ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակի ձուլարանների հզոր կառույցների ավերակները, հանքանյութերի հարստացման համակարգերը՝ մեծ ու փոքր առվակներով, հսկա ժայռափոր «տաշտակներով» ու ամբարներով՝ մետաղ և այլ նյութեր հալելու բազմաթիվ մեծ ու փոքր հնոց-ձուլարաններով, որոնք վկայում են երկրի արտադրության բարձր ուժն ու կարողությունը:
Նմանատիպ մի հնավայր է հայտնաբերվել և Զոդում՝ Սոդքում, պատմական Ծավդեքում, ուր, համաձայն Խորենացու, Հայկ Նահապետի ժառանգներից՝ Սիսակի սերունդներն էին (Ծավդեք-Ծոդ-Սոդք- այսօր՝ Զոդ):
Ծովի մակերևույթից 2.200-2.500 մետր բարձրության վրա գտնվող այս հրաշալի տեղանքում գտնվել են ոսկու հանքամշակման առնվազն 3.500 տարվա վաղեմության հետքերը՝ հանքաքարը կոտրելու, մանրացնելու սանդեր, լվանալու «քարե տաշտեր», հանքաքարի թափոնների մեծ ու փոքր բլրակներ ու փոսեր…
JORC ստանդարտներով 2005 թվականին գնահատված մինչև 80 տոննա ոսկու պաշարներով այս գանձարանի վերջին տարիների շահագործման (թալանի) արդյունքում ծանր մետաղները, թունավոր ապարները՝ մկնդեղի, քրոմի, կադմիումի տեսքով, գետերի միջոցով հայտնվում են Սևանա լճում՝ պատճառելով անդառնալի հետևանքներ (ստորև՝ որոշ լուսանկարներ)…
Բրոնզեդարյան Հայաստանի կարևորագույն հուշարձաններից է և Կարմիր Բլուրի նախաուրարտական բնակատեղին՝ հայտնի ուրարտական Թեշեբաինի քաղաքի փլատակներով:
Լճաշենում, Արթիկում, Լորուտում հայտնաբերված սակրերը, տարբեր մետաղներից պատրաստված մանյակները, կենցաղային, ռազմի, պաշտամունքային իրերը համանման են Ուգարիթի, Մարի քաղաքի, Մեգիդդոյի, Գազայի, Բողազքյոյի հնագիտական գտածոներին (մանրամասները՝ «Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները. Հ.Ա.Մարտիրոսյան, Ուշ բրոնզեդարյան բնակավայրեր և դամբարանադաշտեր», գրքում, ՀՍՍՀ ԳԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, Երևան 1969, էջ 36):
Ն.թ.ա 7-րդ հազարամյակից հայտնի մետաղագործության կարևորագույն կենտրոնում՝ Հայկական Լեռնաշխարհում, մետաղամշակման ընձեռած հնարավորությունը տնտեսական, ռազմական գերակայության գրավականն էր:
Շենգավիթի, Գառնիի, Նախիջևանի բրոնզաձուլական կաղապարները (կոթավոր կացիններ…), հիշյալ բնագավառի խոշոր առաջընթացի վկայությունն են:
«Հուրի Երկիրը», ինչպես անվանում էին Նաիրի Երկրների միությունը որոշ արձանագրություններում, հետագայում՝ Ուրարտուն (Հուր Արտուն)՝ Բիայնան, Արարատյան Թագավորությունը, նրա բնակիչները՝ Հուրիները, իրենց նախահայր նահապետ հիշվող Հայկը՝ ըստ Խորենացու՝ Հապեթոսթյան, հունական դիցաբանությունից քաջ հայտնի՝ կրակի ու մետաղագործության տիրակալ-դիցի՝ Հեփաիստոսի (Հեփեստոսի, Հապեթոսի) սերնդից, ու նրա այսօրվա ժառանգներն իրենց իսկական պատմությունը «կռելու և կոփելու» հսկայական գործն ունեն…
Բրոնզեդարյան Հայաստանի այսօրվա փոքրիկ, բայց հզորաշունչ պատառիկների մի քանի լուսանկարները՝ ստորև…
ԱՆՄԱՀՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՆՈՒՄՆԵՐԻ ՈւՂԻՆԵՐՈՒՄ՝ ՀԻՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ԻՄԱՍՏՈՒՆՆԵՐԻ ՈւՂԵԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ….
Խորը երախտիքով՝ գրառումս նվիրում եմ պապիս՝ Ավետիս Ավետիսյանին, մանկուց ինձ փոխանցած իր իմաստնության համար: Ումից առաջին անգամ դեռևս չորս տասնամյակ առաջ լսել եմ «Զօրաց քարերի» մասին, իր իսկ հատուկ բացատրությամբ ու շեշտումով, որ «Զօրքը» հնում նաև «Աստղեր» իմաստն ուներ (ինչպես հաստատում են հնագույն տեքստերն ու հայերենի բառարանները):
Անցյալի քաղաքակրթություններն անհնար է ուսումնասիրել՝ անտեսելով տվյալ դարաշրջանում ստեղծված գրավոր հիշատակությունները, զանազան տեքստերը:
Միայն տվյալ ժամանակահատվածի մտածողության ողջ համակարգին ծանոթ լինելով է հնարավոր ըմբռնել ստեղծված կառույցների էությունն ու նշանակությունը:
Տիեզերքի, նրա մի մասնիկի՝ մեր Երկիր մոլորակի ու նրա բնակչի՝ Մարդու արարման, էության ու բնույթի զանազան հարցերն հետաքրքրել են մարդուն վաղնջական ժամանակներից: Դա են վկայում հազարամյակների խորքից եկած գրավոր տեքստերը՝ «Գիլգամեշից» մինչև Հերմես Եռամեծ… ու այսօրյա ուսումնասիրությունները: Մեր ժամանակակիցներից ոմանց այդ փնտրտուքները բերում են Երևան՝ Հին ձեռագրերի անգնահատելի պահոցը՝ Մատենադարան, քանզի այստեղ են պահվում անցած հեռավոր դարերում կրկնօրինակված հազվագյուտ ձեռագրեր, որոնցից ուսումնասիրվել ու նաև ֆրանսերենով թարգմանվել են ֆրանսիացի վաստակաշատ հայագետ, ակադեմիկոս Ժան-Պիեր Մահեի տքնաջան աշխատանքի շնորհիվ…
Հիշյալ մատյանների շարքում բացառիկ ուշադրության է արժանի հնագույն, իմաստուն մի երկ, առավելապես ուշ միջնադարում սիրված ու տարածված՝ «Զմրուխտե քառասալիկ» կոչված տեքստի ամենավաղ տարբերակներից մեկը, ուր Աստծու, Հոգու, Մարդու և Գիտակցության մակարդակի շուրջ ձևակերպումներն են…
Եգիպտական մի տաճարի գաղտնարանում (կամ իր՝ Հ.Եռամեծի դամբարանում) զմրուխտե թիթեղի վրա փորագրված՝ Հերմես Եռամեծին վերագրվող հիշյալ տողերում (լատիներենով՝ «Tabula Smaragdina»), հնագույն թաքնագիտության պատառիկներն են, ուր հակիրճ, մոտ 12 այլաբանական ձևակերպումներով մակրոկոսմոսի և միկրոկոսմոսի հայտնի փոխհարաբերությունն է:
Ահա գրվածքը՝
«Ճշմարիտ եմ ասում, առանց կեղծիքի, հաստատ և շատ իրական՝
Այն ինչ ներքևում է, նման է նրան, ինչ վերևում է, իսկ այն, ինչ վերևում է նման է նրան, ինչ ներքևում է։
Եվ այդ ամենը միայն նրա համար է, որ իրականանա մեկ ամբողջական գոյի հրաշագործությունը։
Եվ այսպես բոլոր գոյերն առաջացան այդ Մեկից Կատարյալի միջոցով՝ այդպես բոլոր գոյերն առաջացան այդ միակ էությունից՝ հարմարվողականությամբ:
Նրա հայրը Արևն է, իսկ մայրը՝ Լուսինը։ Քամին նրան իր ընկերքում է կրել։ Նրա ստնտուն Երկիրն է։
Այդ էությունը ամենայն կատարելության հայրն է ամբողջ տիեզերքում։
Նրա ուժը կամ հզորությունն ամբողջական է մնում, երբ նա հողի է վերածվում։
Դու կբաժանես հողը կրակից, կոպիտը նուրբից հմտորեն ու մեծ արվեստով։
Այդ էությունը ելնում է երկրից դեպի երկինք և կրկին վերադառնում է երկրի վրա՝ ընկալելով աշխարհի ստորին և վերին մասերի ուժը։ Այդպես դու ամբողջ աշխարհի փառք ձեռք կբերես։ Այդ պատճառով քեզանից կհեռանա ամեն տեսակի խավարը։
Այդ էությունը բոլոր ուժերի ուժն է, քանզի այն հաղթում է ամենանուրբ գոյը և թափանցում ամենակարծր գոյի մեջ։
Այդպես է արարված աշխարհը։
Այստեղից են առաջանում բոլոր հարմարվողությունները։
Այդ պատճառով ես կոչվեցի Եռամեծ, քանզի տիրապետում եմ տիեզերական Փիլիսոփայության երեք մասերին:
Սակայն լռում եմ, վերջացնելով այն, ինչ ուզում էի ասել Արևի գործունեության մասին»։ (Վերջին նախադասությունը՝ մի այլ տարբերակով՝ «Այն, ինչ ասացի Արևի գործողության մասին, կատարված է և ավարտված»:
16 -րդ դարից սկսած վերոհիշյալ տեքստն ուղեկցվել է մի խորհրդանշական պատկերով ( էմբլեմայով, լուսանկարը՝ ստորև), որի վրա լատիներենով գրված է՝
«Այցելիր Երկրի խորքը և այն ճշգրտելիս (քեզ ուղղորդելով,Կ.Ա.) կգտնես թաքնված քարը»: (Հնուց ի վեր հայտնի՝ «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանն է՝ «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ ու դու կճանաչես տիեզերքն ու աստվածներին): ( «Visita Interiora Terrae Rectificando Occultum Lapidem» (visite l’intérieur de la Terre et en te rectifiant tu trouveras la pierre cachée):
Այս նախադասության բառերի առաջին տառերը կազմում են «VITRIOL» բառը, որը ծծմբաթթվի հին անվանումն է (հայերենում՝ «Արջասպ»):
Պատկերի վերին մասում՝ Արեգակն ու Լուսինը «լցվում են» մերկուրի խորհրդանիշից վեր գտնվող գավաթում: Նրանց շուրջ՝ իրենց հետ համադրվող չորս մոլորակներն են՝ կազմելով յոթ լուսատուները՝ յոթ մետաղներով:
Հայկական Լեռնաշխարհում (Գեղամա լեռներում և այլուր՝ ժայռապատկերները …), առնվազն դեռևս ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակից աստղային երկնքի իմացության ապացույցները կան…
Արեգակնային համակարգի վերոհիշյալ ոճավորված սխեմատիկ պատկերն է նաև նրանից հազարամյակներ առաջ ստեղծված՝ Լճաշենից պեղված՝ բրոնզե քանդակը՝ (Հայաստանի Պատմության թանգարանում, լուսանկարը՝ ստորև), որին համանման պատկերներն առկա են և միջնադարյան հայկական ձեռագրերում:
Քրիստոնեական աստվածաբան Կղեմենտ Ալեքսանդրացին նշում է, որ Հերմես Եռամեծի՝ աստղաբանական-տիեզերական և աստվածաբանական 42 գիրք գոյություն ունի, որոնցից 36-ը եգիպտական փիլիսոփայությունն է, մյուս 6-ը՝ բժշկական:
«Հերմետիկ» կոչված ուսմունքի վերոհիշյալ թռուցիկ անդրադարձի առիթը նրա մի մասը հանդիսացող ախտարքն էր՝ աստղաբանությունը, աստղագուշակությունը (նաև աղթարք ձևով է գրվում, «աստեղք», «աստղեր» է նշանակում): «Ախտարք կամ քավդեություն, որից էլ քաղդեացիներին ժամագետ, ծննդոցք էին կոչում», («Արուեստ բանական կամ տրամաբանութիւն», Վենետիկ, 1825, էջ 5):
Ի տարբերություն աստղագիտության, այն Տիեզերքի նյութական բաղադրիչների, ֆիզիկական փոխհարաբերությունների ուսումնասիրությունը չէ, այլ՝ տիեզերական մարմինների՝ բնության ու մարդու (նրա ճակատագրի) վրա ունեցած ազդեցության հավատալիքների ուսմունքն է, որն հետագայում քրիստոնեությունը մերժել ու ժխտել է:
«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում «Ախտարք»-ի բացատրությունն է՝ աստղահմա, ծննդաբան, աստղագետ, գուշակ, որը ծննդյան ժամին աստղերի դիրքով բախտն է գուշակում:
Կենդանակերպի Համաստեղությունների և մոլորակների միջոցով աստղագուշակության խալդական արվեստի մասին հիշել է Անանիա Շիրակացին՝ 7-րդ դարում:
Պահպանվել են նրա բազմաթիվ աշխատությունները՝ «Տիեզերագիտությունը», «Կենդանակերպի համաստեղությունների մասին», «Ամպերի և մթնոլորտային նշանների մասին», «Արեգակի ընթացքի (շարժման) մասին», «Երկնքի շրջագայությունների (օդերևութաբանական երևույթների) մասին», «Ծիր կաթինի մասին»…
Հայ միջնադարյան մշակույթի անխոնջ մշակներից է վայելչաբան Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզը, 13-րդ դար)՝ հնագույն ժամանակների պաշտամունքային նշանավոր հոգևոր կենտրոնի՝ Եկեղյաց -Դարանաղյաց գավառի հինավուրց մի կենտրոնից՝ Երզնկայից: Նա հռչակվել էր «Գերիմաստ վարդապետ» տիտղոսով և զարդարվել սրբության պսակով:
Շրջագայելով սելջուկյան, մոնղոլական արշավանքներից բզկտված ու տարանջատված ողջ Հայաստանում (Անիում, Կարինում, Կիլիկիայում, Տարոնում…), ազգի լուսավորության ու հոգևոր դաստիարակության գործով է զբաղվել, իր խորիմաստ ու հմուտ խորհրդածություններով ու քարոզով վերականգնելով գիտության, փիլիսոփայության, տիեզերագիտության, տոմարագիտության, բժշկագիտության և այլ բնագավառներում արված ձեռքբերումները (Հովհ․Երզնկացի «Յաղագս երկնային շարժման, Յաղագս երկնային զարդուց»)…
1792 թվականին Նոր Նախիջևանում հրատարակվել են նրա տիեզերագիտական արձակ ու չափածո աշխատությունները:
Վերհիշելով աստղաբանական հնագույն սեպագիր տեքստերը, որոնց անդրադարձել էինք նախորդ որոշ գրառումներում, շեշտելով գուշակությունների կարևորությունը նաև բժշկության մեջ (Տիրի «Երազամույն տաճարները), երկրի տնտեսական ու քաղաքական կյանքում վճռորոշ հարցերի ընդունման գործում, երիցս իմաստավորվում է «Զօրաց քարերի» (Աստղերի քարերի) դերն ու նշանակությունը՝ աստղալից երկնքի ուսումնասիրության կարևոր գործում…
Մաշտոցյան գրչի առաջին պատգամը՝ խիստ արդիական ու հավերժ իմաստուն՝
«Ճանաչել զիմաստութին և զխրատ…»
Լուսանկարներում՝ 1. Լճաշենից հայտնաբերված՝ Արեգակնային համակարգի ոճավորված պատկերը
2. «Զմրուխտե քառասալիկի» տեքստն ուղեկցող պատկերը
3. «Զմրուխտե քառասալիկի»՝ ժայռին փորագրված լատիներեն տեքստի պատկերով նկարազարդում 1610 թվականի մի հրատարակությունից (գերմանացի ալքիմիկոս Հենրիխ Կունհարտից)
Իմաստուն Հայուհիների կրթության երջանիկ առաքելության և հաջողության մաղթանքով…
(որպես «Բարի գալուստ»՝ նորաստեղծ «Հայ կնոջ խորհուրդը և դիրքը անցյալում, այժմ և սպասելիքի մեջ» էջին… (Հանճարեղ Սևակի և հանճար ծնած՝ իր Մոր օրհնությամբ…)
ՀԱՅՈՒՀԻՆԵՐԸ
Լոկ իրե՛նց հատուկ բյուր անուններից
Գալիս է բույրը հին-հին դարերի,
Անգին քարերի,
Պարտեզի, շոգի ու խոնավության,
Երկնքի, հողի ու խոնարհության,
Մինչդեռ փեշերից՝
Բույրը թարմ հացի,
Հոտը խնձորի կամ սերկեվիլի,
Որ քուն են առնում նրանց փոթերի ու դարսերի մեջ՝
Հայրական տնից բերած սնդուկում…
Ու մեր ճաշերը նախ նրանց տաքուկ շնչով են եփվում:
Իսկ եթե նրանց գլխաշորերից դեղ-դարման սարքվեր՝
Անպարկեշտություն կոչված ախտը հին կբուժվեր իսպառ…
Բարեխառն գոտուց հեռու ապրելով՝
Մենք միշտ բարեխառն օդ ենք ներշնչում մեր տների մեջ՝
«Ես Մեկն եմ, որ դառնում է Երկու, որը դառնում է Չորս:
Ես Չորսն եմ, որ դառնում է Ութ, և Մեկն եմ, որը պահպանում է նրանց»…
Եգիպտոսում՝ Ամոնի 22-րդ դինաստիայի մի քրմի դամբարանին (սարկոֆագին) հավերժացրած այս իմաստնության մեկնաբանությանն անդրադարձել են շատերը:
Տիեզերական ներդաշնակության հիման վրա արարված Աշխարհի իմացությամբ հնարավոր էր ընկալել նաև ողջ Արարչագործչությունը, քանզի, համաձայն հին տեքստերի, «Արարիչը նման է իր կողմից արարվածներին»:
Լույսն է ցրում խավարը…
Եվ Լույսի աղբյուրը՝ Արեգակն իր առօրյա վերածնունդով կենսական ու հոգևոր ուժերի, Կյանքի հավերժական վերանորոգումն ու վերածնունդն էր խորհրդանշում:
Մարդու ծնունդն էլ, ծագող արևի նման, սրբազան արարման խորհուրդն ուներ (հատկապես, Ջրհեղեղով կործանումից հրաշքով փրկվածների սերունդների համար):
Հնագույն աշխարհի բոլոր դիցարաններում այլաբանական տարբեր խորհրդանիշներով պատումներում կյանքի արարման զանազան դրսևորումներն են:
Կենաց Աղբյուրի ու Կենաց Ծառի պատկերներով՝ Կյանքի հարատևումն ու փառաբանումն էր գովերգվում:
Հայտնի հնագույն գրավոր աղբյուրներում («Գիլգամեշ» էպոսում), Հին Արևելքի ողջ մշակույթում արդեն «Սրբազան ծառն» ամենուր է:
Եվ, պարզապես «Ծառի պաշտամունք» լինելուց բացի, առավելապես, այն տիեզերաբանական իմաստ ունի:
Որպես Երկնքի ու Երկրի միջև կապ՝ Կենաց ջուրն էլ կար, որն իր սրբազան բնույթով մաքրագործելու հատկության շնորհիվ ցայսօր էլ գործածվում է կրոնական և այլ տոների ժամանակ:
Վաղնջական ժամանակներից մեհյաններում գործածվող անուշաբույր յուղերին այսօր մյուռոնն է փոխարինել՝ խորհուրդի որոշ փոփոխությամբ:
Հին աշխարհի բազմաթիվ պատմիչներ (այդ թվում և՝ Խորենացին), օգտվել են ն.թ.ա 4-րդ դարում ապրած՝ բաբելոնյան քուրմ Բերոսի մատյանից, ուր կարևոր հիշատակություններ կան Ջրհեղեղից առաջ և հետո ընկած ժամանակաշրջանի մասին:
Ի հավելումն Հին Կտակարանի հայտնի հատվածի, Բերոսը ևս, որպես տապանի հանգրման վայր Հայաստանն է նշում, ավելացնելով մի կարևոր դրվագ, որը բացակայում է նախորդ տեքստում (Հին Կտակարանում):
Տապանից դուրս գալուց հետո, ի վերուստ հնչող մի ձայն հայտնում է վերապրածներին, որ իրենք Հայաստանում են գտնվում և, ջրերի նվազումից հետո, վերադառնալով Սիպար քաղաք՝ հողի տակ թաղված «բոլոր սալիկները՝ առաջինը, միջինը և վերջինը, հանելով պիտի վերստին վերադարձնեն մարդկությանը»:
Այսինքն, արհավիրքից հետո նախաջրհեղեղյան իմաստնությունը վերագտնվել, փոխանցվել ու կիրառվել է հետագայում ևս…
Շումերական դիցաբանությունից հայտնի՝ նախաջրհեղեղյան «Յոթ իմաստուննե՛րը» չէին այլևս իմացության տարածողները:
Համաձայն սեպագիր տեքստերի, Ջրհեղեղի ժամանակ նրանք վերջնականապես վերադարձել էին Ափսուի խորքերը (Ափսուն համընդհանուր Ծովն էր, որը պատկերացվում էր որպես ջրով լցված «ափսեի» նման գոգավոր հարթություն, այնպես որ, մեր առօրյա գործածվող գոգավոր «ափսեն» (տատիկների խոսքով՝ «թեփսին»), վաղնջական ժամանակներից է գալիս…):
Ն.թ.ա 1-ին հազարամյակի վերջին, Բաբելոնի արքա Նաբուգոդոնոսոր Ա-ն իրեն համարում էր «Ջրհեղեղից պահպանված մի հատիկ»:
Ասորեստանի տիրակալ Ասուրբանիպալը (ն.թ.ա 7-րդ դար), ինքն իրեն գովաբանում էր՝ «Ադապա Իմաստունի արվեստի իմացությամբ, որը գաղտնի գիտություն էր». «Ես հետևում եմ Երկնքի ու Երկրի նշաններին… Ջրհեղեղից առաջ քարերի վրա գրված տեքստերն եմ վայելում»:
Հին Եգիպտոսում ևս հպարտանում էին նախաջրհեղեղյան իմացությանը տիրապետելու համար:
Վերոհիշյալ արքաների հզոր ժամանակակիցները (և նրանցից հազարամյակներ առաջ էլ) մեր հեռավոր նախնիներն էին՝ Հայկական Լեռնաշխարհի ու նրա շուրջ տարածվող հսկայական տարածքների բնակիչները, Պորտասարի ստեղծողներն ու լույսի կրողները…
Պորտասարի քանդակներից
Ինչպես այսօր՝ կրոնական տեքստերը բազմաթիվ խորհրդանշական պատկերներով ու այլաբանական ասացվածքներով են համեմված, այնպես էլ վաղնջական ժամանակներում՝ հիմնական ասելիքն ու միտքը արտահայտվում էին այլաբանորեն՝ կիրառելով զանազան խորհրդանիշներ:
Միջագետքից՝ Եգիպտոս, Հունաստան, հետագայում՝ քրիստոնեական արվեստում, Ծառն առկա է իր հարուստ պատկերագրությամբ ու խորհրդավոր իմաստով՝ համադրվելով կյանքի, ջրի, կնոջ, բեղմնավորման գաղափարի հետ:
Հայացքները երկնքին ու աստղերին հառած՝ հին աշխարհի իմաստունները պատվիրում էին նաև՝ «Ծանի՛ր զքեզ», Դելփյան տաճարին փորագրված, Քիլոնին վերագրվող իմաստուն ասույթը՝ «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ»…
Աշխարհի գրեթե բոլոր ծայրերում առկա «Կենաց Ծառի» խորհուրդը կապվում էր կենսական չորս տարրերի հետ:
Հողը նրան սնում է, Ջուրը՝ շրջանառվում նրանում, Օդն ու Արեգակի Լույսը՝ կերակրում, նրա երկու փայտի շփումը Կրակ է առաջացնում…
Խտացնելով այս հատկություններն՝ այն դիտվում է որպես կենդանի Տիեզերքի մանրակերտ, վերածվելով անմահության խորհրդանիշի:
Պորտասարը, որպես Ջրհեղեղից հետո մարդկության Ծնունդի, Վերածննդի վայր՝ Դրախտավայր, իր քանդակներում Կյանքն էր փառաբանում (հետագայում դառնալով բազմաթիվ սերունդների մեծ սրբատեղին):
Պորտասարի քանդակներից
Պորտասարի քանդակներից
Հսկայական քարասալերի բարձրաքանդակներն ասվածի ապացույցն են (լուսանկարները՝ ստորև):
Հետագայում ևս, Աստվածային արարումը՝ Կյանքի գովերգը պահպանվեց՝ ծիսական արարողության տեսքով:
Կյանքի, մշտանորոգ բուսականության հարատևությանն առնչվելով՝ Վերածննդի ու կենաց հավերժության խորհրդանիշ է դառնում ծառը՝ օժտվելով սրբազան բնույթով:
(Կյանք պարգևող՝ կնոջ ընկերքի, պորտալարի ու ծառի զարմանալի նմանությունը, անշուշտ, ծանոթ էր վաղնջական ժամանակներից):
Կարաթեպեից (Ադանայից, Կիլիկիայում) հայտնաբերված՝ Արմավենու կողքին կերակրող Դիցուհին (ն.թ.ա 7-րդ դար) ասվածի հավաստիքներից է :
Ծառի, մասնավորապես, արմավենու հետ «Սնուցող մոր»-դիցուհու կերպարի նույնացնումն ակնհայտ է ն.թ.ա 13-12-րդ դարերի եգիպտական մի բարձրաքանդակում, ուր հենց ծառի մեջ, սերտաճած է պատկերվում դիցուհին (լուսանկարները՝ ստորև):
Արմավենու արհեստական փոշոտման արարողությունը վաղուց էր հայտնի Միջագետքում, բնականաբար, Բիայնիում՝ Ուրարտուի, Վանի Արարատյան թագավորությունում՝ մեր Երկիր Նաիրիում՝ ևս (հիշենք, որ Ուրարտական արքաներն իրենց տիտղոսներում նշում էին նաև՝ «Բիայնիի և Նաիրի Երկրների արքա», երկրի տարբեր մասերն էին այդպես կոչվում):
Կնոջը խորհրդանշող՝ արմավենու արհեստական փոշոտման ծեսը աքադերենով «Rabakum» էր կոչվում՝ այդ նույն իմաստով գործածվելով նաև հենց կնոջ բեղմնավորման նշանակությամբ:
Ուշագրավ է Բիայնիի թագավորության գլխավոր դիցի՝ Հալդիի պատկերը՝ մի ձեռքում՝ սրբազան հեղուկը պարունակող թասը (որը փոխարինել է սրբազան հեղուկով սիտղին (situle)), մյուսում՝ մայրիի կոնը (գուցե և նրա ու կենսաբանական՝ «օձաձև» հեղուկի գլխի նմանության իմաստն ակնարկող ):
Մայրու կոնը սրբազան հեղուկի մեջ ընկղմելով ջրի ցողումը երկրի բերրիությունն ու ի վերուստ ակնկալվող հովանավորությունն ապահովելու իմաստն ուներ (նմանատիպ տեսարանի ենք ականատես լինում նաև մերօրյա եկեղեցական արարողությունների ժամանակ՝ ի նշան օրհնության):
«Կենաց Ծառը»՝ Կյանքի Ծառը, Կյանք Պարգևող Ծառը, բառիս բուն և պատկերավոր իմաստով, բացահայտելու, պատմելու շատ բան ունի դեռևս …
Հ.գ. Մարմնակազմական-կենսաբանական որոշ մանրամասներով լուսանկարները՝ համեմատությունն առավել ակնբախ դարձնելու նպատակով…
Ջրի, բեղմնավորմանը նպաստող Սրբազան Ջրի՝ և «Օձի» արտաքին նմանությունից ծնված խորհրդանիշի քննարկումն էլ՝ այլ առիթով…
Խորախորհուրդ իմաստնություն բոլորիդ…
Հ.գ. Ստորև լուսանկարներում՝ Աննի և Ժան-Պիեր Մահեի՝ «Հայաստանը՝ դարերի փորձություններում» գրքից վերցված, «Ուրարտական շրջանի» մի լուսանկար՝ իր բացատրությամբ.
«Միջագետքում և հարակից երկրներում Կենաց ծառի հետ կապված ծիսակատարության մեջ էական դեր ունեցող՝ ծիսական՝ մասնակի ոսկեզօծ արծաթե դույլ» (ն.թ.ա 9-րդ դարի վերջ, Museum zu Allerheiligen, coll. Ebnöther, Schaffhausen)
1980 թվականին Իրաքում՝ Մոսուլի ջրամբարի կառուցման հետևանքով, հնագիտական մի ընդարձակ վայր ընկղմվեց ջրի տակ:
Արդեն 2010 թվականից հայտնաբերված հնավայրում, ավաղ, պեղումներն անհնար էին դարձել:
Երեկ, Տուբինգենի համալսարանի մասնագետների հայտարարությամբ, գերմանացի ու քուրդ հնագետների կողմից բացահայտվել է 3.400 տարվա վաղեմության բրոնզեդարյան պալատական հսկայական մի համալիր՝ Կեմյունի պալատը:
«Վերջին տասնամյակներում տարածաշրջանի ամենակարևոր հայտնագործությունն է սա»՝ հնագետ Հ.Քասիմի բնորոշմամբ:
Այն վերագրվում է ն.թ.ա 15-14-րդ դարերում Միջագետքում իշխող հսկայական կայսրությանը՝ հուրիների Միտանիի (Մայր Տունի) թագավորությանը ( հայտնի նաև՝ «Նահարին», «Երկիր Նաիրի» անվանումներով…):
Մեր նախնիների ստեղծած հոյակերտ այս քաղաքակրթության որոշ բեկորներ ցարդ հայտնի էին միայն այսօրվա Սիրիայի հյուսիսային շրջանում գտնվող կենտրոններից (Թել Բրակ, Նուզի, Ալալախ), որոնց հակիրճ ակնարկներով անդրադարձել էինք նախորդ գրառումներում:
Ստվերում թողնված մի փառահեղ մշակույթ հողի ու ջրի ընդերքից հառնում է իր ողջ վեհությամբ:
Նորանոր բացահայտումների հույսով, հավատով ու անհամբեր սպասումով…
Հ.գ. Շնորհակալություն Խաչիկ Դանիելյանին՝ իր էջում այս նորույթին շտապ արձագանքելու համար:
Կից՝ փոքրիկ տեսաֆիլմ, ասվածն ավելի պատկերավոր դարձնելու համար …
Բարեմաղթանքի նման բանաձևն ընդունված էր ու հայտնի վաղնջական ժամանակներից ի վեր:
Հարատևելով հեքիաթներում՝ այն հասել է մեզ:
Հեքիաթներից բացի, նման օրհնանքով են ավարտվում հին աշխարհի բազմաթիվ արձանագրություններ, որոնցից մեկն առանձնահատուկ նշանակություն ունի մեզ համար ոչ այնքան իր բովանդակությամբ, այլ՝ գործածված տառերի համար:
Անցյալի քաղաքակրթությունների հետքերի ուսումնասիրության հանդեպ հետազոտողների հետաքրքրության բուռն զարթոնքը 19-րդ դարից համադրվեց բնական գիտություններով ու լեզվաբանությամբ նաև:
Հողի ընդերքից «ժայթքած» հարուստ նյութերի ուսումնասիրությունը համալրվեց ժամանակի արձանագրությունների վերծանմամբ ևս:
Գիտական առաջին պրպտումները բազմաթիվ հարցեր էին առաջացնում, որոնք, ի թիվս իրենց աշխատանքային հաշվետվության, գիտնականները ներկայացնում էին Ակադեմիական հանձնաժողովին:
19-րդ դարի ֆրանսիացի հնագետ, դրամագետ, քաղաքական գործիչ Ֆելիքս դը Սոլսին (Félicien (Félix) de Saulcy, 1807-1880թթ.), Արձանագրությունների և գրականության Ակադեմիայի անդամ (Académie des inscriptions et de belles lettres), 1847 թվականին ներկայացնում է իր վերծանումները՝ կատարված Վանի արձանագրություններից:
Լինելով թանգարանի գիտաշխատող, սենատոր և «Աստվածաշնչյան հնագիտության» հիմնադիրներից մեկը, հնագիտական պեղումներ իրականացրած մասնագետը փորձում է մանրամասն, տող առ տող ծանել Վանի Խորխոռյան դռան աջ կողմում գտնվող ժայռին փորագրված գիրը:
Այսօր, որպես արամեական տառերի մի այլ տարատեսակ, այլոց կողմից գործածվող այբուբենի տառերով գրվածը նա առանց դժվարության կարդում է հայերենով՝ ընդգծելով «Է» տառի՝ որպես աստվածային «Էություն» և երրորդ դեմքի եզակի թվի «է»-ի իմաստով կիրառումը, «Գավառ», «Զոր» (Զորություն), Փոր (հարթավայր) բառերը, «գն» և «գնի» վերջավորությունները…
Ամենազոր, Փառահեղ տիտղոսներով գովաբանական տեքստն ավարտվում է վերոհիշյալ մաղթանքով՝
«Թագավորն ապրած կենա» կամ՝ «Երկարարև լինի», ավելի ստույգ՝ «Արևշատություն արքային», («Թագավորն Արևշատ լինի»)… (հետագայի հնչողությամբ՝ «Կեցցե՛ թագավորը») (հայերենով ձևակերպումներն էլ՝ իմ «վերծանմամբ»)…
Արամեական գրերն էլ, նրանցից սերված մյուս տարբերակն էլ նույն ձեռագրով են ստեղծվել և, տրամաբանական է, ոչ քոչվոր ցեղերի կողմից (ինչպես փորձում են ենթադրել)…
Զարմանալիորեն, նախամաշտոցյան գրերի որոնումների արդյունքում ձեռք բերված «Դանիելյան նշանագրերը» նույն քանակությամբ են, ինչ վերոհիշյալ այբուբենը (հիշենք, որ ձայնավորները գրվեցին (հավելվեցին) Մաշտոցյան «տեսիլքում» և, ինչպես հայտնի է, ձայնավորները պակասում են նշված այբուբենում ևս. յոթն ձայնավորների խորին Խորհուրդի՝ հնագույն «Եօթնագրեանքի» մասին՝ առանձին գրառմամբ):
Նախամաշտոցյան գրականության վերացման ավելորդ մի պատճառ…
«…Բերդն Դարօնից, որ է յերկրին Կոգայ, ուր կային գանձք Արշակունեացն սաստիկ յոյժ…»
(Փավստոս Բուզանդացի, «Պատմություն Հայոց»)
Հերոսական անցյալի բազմաթիվ էջերի շնորհիվ զանազան պատմիչների հիշատակությանն արժանացած Դարույնքը՝ Այրարատ աշխարհի Կոգովիտ գավառի կենտրոնը, վեհաշուք Մասիսից հարավ-արևմուտք, Ծաղկանց լեռների մի ճյուղի՝ Թոնդուրեկ լեռան լանջերին մոտ 1.900 մետր բարձրության վրա բազմած իր փառահեղ դիրքով, շարունակում է հիացնել ու ոգեշնչել:
Հայ և բյուզանդական մատյաններում Կոգ անվամբ հիշվող այս գավառը՝ Կոգովիտը, Արշակ Բ արքայի «սիրեցեալ գավառն» էր:
Այստեղ են տեղադրվում Բագարանն ու Արշակավանը: (Վ.Ինճիճեան,«Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց», էջ 446, Վենետիկ, 1822թ.):
Փ.Բուզանդն այն հիշատակում է 4-րդ դարի իրադարձությունների կապակցությամբ:
Մինչև 5-րդ դարն Արշակունիներին պատկանող անառիկ այս ամրոցում էր 335 թվականին ապաստանել Հայոց Խոսրով թագավորը՝ Մազքութների արշավանքի ժամանակ:
Լինելով ռազմական ու առևտրային ուղիների խաչմերուկում, միաժամանակ նաև կարևորագույն հենակետ էր, ուր կենտրոնացրել էին Հայոց արքունի գանձերի նշանակալի մասը (Արշակունիների, Խոսրով Բ-ի գանձատունն էր, մոտ 350 թվականին):
Պարսիկների դեմ կռիվների շրջանում Արշակ արքայի ամրակուռ դիրքերից մեկն էր՝ հայտնի իր անպարտելի ոգով ու հաղթանակներով …
Դարյունի բերդը քաջությամբ չնվաճելուց հետո՝ խաբեբայությամբ Արշակը գերվեց Անհուշ բերդը…
Այստեղ էր հաստատվել նաև Պապ թագավորն իր ընտանիքով…
Այս բերդավանում էր և Բագրատունյաց դամբարանը:
Լենկթեմուրի արշավանքների դեմ Դարյունից բերդի հաջող դիմադրության կազմակերպիչն էր քաջ Պայազիտ իշխանը:
«Պայազատ» նշանակում է «ժառանգորդ, գահաժառանգ» (համաձայն Հ.Աճառյանի «Արմատական բառարանի», և՝ «Ազնվական տոհմի սերունդ, ժառանգ»՝ ըստ Ս. Մալխասյանի):
Հետագայում Բայազետ, Պայազետաց բերդ անունով հիշվող այս վայրի պաշտպանների 1877 թվականի դիմադրության վիպասանական շարադրանքն է Րաֆֆու «Խենթ»-ում:
Դարյունից բերդի ամուր պարիսպները հազարամյակների ընթացքում կատաղի մարտերի վկան եղան՝ պաշտպանելով իրենց բնակչությանը, մինչև 1826- 28թթ. ռուս-պարսկական և 1828-29 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմները, որոնց հետևանքով բնակչության զգալի մասը գաղթում ու վերաբնակվում է հատկապես Գեղարքունիքի Գավառ ավանում (մոտ 4.200 ընտանիք)՝ այն վերանվանելով Նոր Բայազետ (առանձնահատուկ ջերմ ողջույններս նրանց սերունդներին՝ պայազատներին, որոնցում մեր ազգի այսօրվա պանծալի ներկայացուցիչներն են…):
Բացառիկ բարեբախտությամբ, Դարույնքի պարիսպները պահպանել ու մեզ են հասցրել հնագույն շրջանից մի ուշագրավ բեկոր նաև:
Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց» գրքում, խոսելով Հայոց հին հավատքում իրական ու երևակայական կենդանիների խորհրդանիշի մասին, գրում է՝
«…Այժմյան Բայազետ բերդում, որ գտնվում է հին ժամանակներում հայոց ամենաշատ պաշտամունքի տեղերի կենտրոնում, առ այսօր մնացել է այդպիսի պատկերով մի քարե քանդակ» (լուսանկարը՝ ստորև):
Այնուհետև, հիշելով պատմիչ Զենոբի գրվածքից հայտնի՝ «Հնդկաստանից գաղթած Դեմետրին ու Գիսանեին» և նրանց կանգնեցրած կուռքերին՝ «Երկայնածնօտ Աւարոսի» ու այս քանդակի վրա երևացող միաեղջյուրի՝ իր բնորոշմամբ՝ «երկայնացռուկ անասունի» պարզաբանումը թողնում «հետագայի ուսումնասիրողներին»:
Գրիգորի գործակից, ասորի Զենոբ Գլակի վկայությամբ, ինքն անձամբ մասնակցել է քրիստոնեության տարածման ժամանակ Գիսանեի մեհյանը պաշտպանող քրմերի դեմ մղած պատերազմին, որից հետո Տարոն աշխարհի Իննակնյան աղբյուրներով հայտնի վանքն է հիմնվում, իր անունով՝ Գլակա վանքը, Դեմետրի մեհյանի կործանման վայրում:
Արևմուտքում, հետագա դարերում մեծ տարածում գտած միաեղջյուրի՝ լիկորնի (licorne) առասպելի վրա ունեցած ազդեցության առիթով հաճախ է հիշատակվում հնդկական մի պատում՝ «Եկասռինգան» («Ekasringa», ստուգաբանվում է որպես «Միաեղջյուր», ինձ հիշեցնում է՝ «Եկած ռինգ («աճած ռունգ»: Ն.Քուչակի գործածած «ռինտ» (լավ, գեղեցիկ) բառը բարբառներում «ռունտ» ձևով է նաև հնչում):
Համաձայն «Եկասռինգայի»՝ անտառում, կենդանիների հետ ապրող խորհրդավոր — թափառական մի ճգնավորի հետ էր կապվում «աստվածային եղնիկից» ծնված, մի եղջյուր կրող ու գերբնական ուժով օժտված երեխան:
Հնդկական դիցաբանության մեջ նույն անունով է նաև Վիշնուի անձնավորումներից մեկը՝ մի եղջյուր ունեցող ավատարի տեսքով:
Հնագույն գրեթե բոլոր սրբազան տեքստերում առկա միաեղջյուրի տարածված անվանումը՝ «լիկորն» է ( licorne), կարծես թե՝ «Լի» (լեցուն) «կորն»:
«Կոր»-ը «կեռ»-ն է՝ «ծայրը ծռվածը»:
Չմանրամասնելով դիցերի փոխառնչության հարցերը, հիշենք, որ Վիշնուն նույնացվում է Ինդրայի հետ, որը Կայծակի, Փայլակի (Հուրի) աստվածն է, ինչպես Զևսը, Թեշուբը, հետագայում՝ Միհրը, Վահագնը…
Հնդ-արիական և Միջագետքյան քաղաքակրթություններում (հիշվում է «Գիլգամեշ»-ում, Աստվածաշնչում, նաև՝ Չինաստանում, Հիմալայներում, Պարսկաստանում…), միաեղջյուրը վաղնջական տիեզերաբանական խորհրդանիշ էր:
Բազմաթիվ լեզուներով, այդ թվում նաև հայերենով թարգմանված՝ 2-4-րդ դարերի մի տեքստում՝ «Physiologos»-ում, միաեղջյուրը Փրկչի հետ է նույնացվում:
Շարունակաբար, մեկնաբանվելով զանազան իմաստներով, այն մեծ կիրառություն գտավ նաև հետագայում՝ քրիստոնեության առաջին դարերից մինչև Վերածննդի դարաշրջան (քանզի հիշատակվում է նաև Աստվածաշնչի որոշ թարգմանություններում):
Միջնադարում ընկալվելով որպես անաղարտության խորհրդանիշ՝ համադրվել է Մարիամի կերպարի հետ (գեղանկարչության ու փորագրչության վարպետները բազմիցս են անդրադարձել):
Առանձնահատուկ գնահատվում էր հատկապես միաեղջյուրի եղջերախեժը, որին վերագրվում էր հակաթույնի ու բազմաթիվ հիվանդությունների դեմ դարմանի հատկություն:
Ահա թե ինչու՛ էր ԼԻԿՈՐՆ (ըստ իս)…
Իրավացի էր գերմանացի ճանապարհորդ Վագներն իր դիպուկ բնորոշմամբ՝ Դարույնքի բերդը «Հանդուգն ու հրաշակերտ մի կառույց է՝ հաստատված այնպիսի տեղերի վրա, ուր բազեներն ու անգղները հազիվ թե համարձակվեին բույն դնել»…
