«Որդեա՛կ, լավ է թափես գինին արդարների գերեզմանին, քան թե խմես այն չար մարդկանց հետ»:
Հազարամյակների խորքից լսվող այս խրատն արդիական է և այսօր:
Հին Արևելքում քաջ հայտնի՝ Խիկար Իմաստունին վերագրվող հիշյալ տողերը տասնամյակներ առաջ մեզ հիշեցնում էր ժամանակակից մի այլ Իմաստուն՝ Մատենադարանի հինավուրց ձեռագրերի անխոնջ մշակներից ու լավագույն գիտակներից մեկը՝ բանասեր և պատմաբան, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Արտաշես Մարտիրոսյանը (1930-1998թթ.), ում անմոռանալի դասախոսություններն ունկնդրելու բախտն եմ ունեցել ուսանողական տարիներին (քաղաքագետ Հայկ Մարտիրոսյանի հայրն է)…
Որպես Ասորեստանի և Նինվեի տիրակալ Սենեքերիմ արքայի դպիր ներկայացվող Խիկար Իմաստունի (այլ աղբյուրներում՝ Ահիկար ձևով է անունը) զրույցների հայկական բազմաթիվ ընդօրինակություններ են պահպանվել՝ հնագույն շրջանից մինչև ուշ միջնադար:
Ա.Մարտիրոսյանն իր «Խրատք եւ իմաստութիւն Խիկարայ» զրույցի հայերեն թարգմանության շուրջ» աշխատության մեջ գրում է՝
«Հայ միջնադարյան ձեռագրերում հաճախ ենք հանդիպում «Խրատք և իմաստութիւնք Խիկարայ» զրույցի ընդօրինակությունների: Նրա արժեքը դուրս է գալիս սոսկ հայագիտության սահմաններից: Խիկարի զրույցը արևելյան ծագում ունի, գալիս է վաղեմի ժամանակներից և թափանցել է շատ ժողովուրդների գրականության և անգիր բանահյուսության մեջ: Նրա ազդեցության հետքերը կարելի է տեսնել Եզովպոսից մինչև Շեքսպիր, Բիբլիայից մինչև Հազար ու մեկ գիշերներ: Խիկարի առակավոր ասույթները օգտագործել են իրենց խոսքի մեջ հայ մատենագիրները, տեղ են գտել հայկական առակներում. նա ի պետս մանկանց, հարց և վարդապետաց անցել է գրչությունից գրչություն, նրա անունը դեռևս Շնորհալու ժամանակ ընդհանրացված է եղել իբրև հասարակ անուն, իմաստուն առումով: Խիկարը սեմական արևելքի և հին հայոց Եզովպոսն է»:
Հնագույն շրջանից մնացած զանազան գրավոր աղբյուրներում, հույն պատմիչների թողած տեքստերում հիշվող, ն.թ.ա 2-րդ դարի պատմիչ Պոսեյդոնիոսի վկայությամբ՝ «Բաբելոնի Իմաստունների մեջ հռչակավոր Խիկարի» ծագման հետքերին հետևելով, 1909 թվականին Փարիզում հրատարակված « Ասորեստանցի Ահիկարի (Խիկարի,Կ.Ա.) պատմությունն ու իմաստնությունը» գրքում, (էջ 48), հեղինակը՝ François Nau-ն, հասնում է Հայաստանի հյուսիսային շրջանները:
Նկատենք, որ մեր էպոսում ևս հիշվում է Նինվեի արքա Սենեքերիմը (նաև՝ «Պղնձե քաղաքը») և Ծովինարի հետ մի քահանա (Քուրմ) էր գնացել (իր հետ տանելով նաև քրմական ուսմունքը)…
Բաբելոնի քրմական դասի՝ քաղդեացիների հետ կապվող Խիկարի հետքն ու միտքն են արտացոլված Աստվածաշնչում՝ Սողոմոնի և Հիսուսի իմաստնություններում, Եզովպոսի առակներում ու Ղուրանում, «Հազար ու մի գիշերներում» ու բազմաթիվ այլ ստեղծագործություններում:
«Պղնձե քաղաքի պատմության» և հարակից զրույցների մեջ հիշվող այս իմաստուն պատմություններից մեկը խրատում է՝
«Որդեա՛կ, թէ ընկերն քո հիւանդանայ մի ասեր, թե զինչ տարայց նմայ, այլ երթ ոտիւք և տես աչօք և բանս քաղցունս ասայ նմայ, զի լօ (լաւ) է, քանի թէ Ծ քանքար ոսկոյ տարցես նմայ»:
«Որդյա՛կ, եթե ընկերդ հիվանդանա, մի՛ ասա, թե ի՛նչ տանես նրան, այլ՝ գնա՛ ոտքովդ և աչքովդ տես ու մի քաղցր խո՛սք ասա նրան, քանզի դա ավելի լավ է, քան հիսուն քանքար ոսկի տանես նրան»:
Միտքը՝ «Հիվանդի համար այցելությունն ու քաղցր խոսքն ավելի են, քան հիսուն քանքար ոսկին»: Մեջբերումը՝ Ա. Մարտիրոսյանի վերոհիշյալ աշխատությունից (էջ 82):
Քիչ ձևափոխմամբ՝
Մեր արդեն հիվանդ, կողոպտիչ հանքարդյունաբերությունից թունավորված Բնությունը (ողջ Հայրենիքը) հոգատարությամբ պարուրերով, անաղարտ պահելով սերունդներին փոխանցելն ավելին է, քան «50 քանքար ոսկին»…
«Մասրենին իմ երկրի կերպարն է: …Ոչինչ չի ուզում, երաշտ տարին էլ լավ պտուղ է տալիս, մի քանի անգամ ծաղկում՝ կանաչում է, սպիտակում, դեղնում, կարմրում…: Խեղճ, բաշխող, բայց և փշեր ունի: Օտարն ինձ պիտի ճանաչի մասրենու թփով՝ ժայռի մեջ խրված: Ամենալավ բույրն ունի, գույնն ունի, պտուղն ունի: Արմատը խոր, պիրկ, ամուր, հապա փորձիր պոկել… Մասրենին ինքը չգիտե, որ այդքան բուժիչ է, այդքան գեղեցիկ, այդքան պիտանի: Մասրենին չգիտե և չէր էլ կարող իմանալ, որ ինքը հայ է, հայի բնավորություն, որ այնքան բնորոշ է մեր ազգին: Դա մե՛նք պիտի իմանանք և ներկայացնենք այլոց էլ»:
Հ.Սահյանի՝ վերոհիշյալ հանճարեղ բնութագրած՝ հնագույն շրջանից իր օգտակար ու բուժիչ հատկություններով հայտնի Մասրենին փառաբանվում էր և իր հրաշալի վարդ-ծաղիկով:
Հունական մի ավանդազրույցի համաձայն՝ Աֆրոդիտեի՝ այս բույսի փշով ծակված մատից հոսած արյան կաթիլներն էին երանգավորել նրա ծաղկաթերթերը…
Հետագայում, Միջնադարում, Վերածննդի ու նրան հաջորդած շրջանում ևս Վարդն իր մեծ խորհուրդն ուներ՝ կյանքի վերածննդի, հավերժության և այլ իմաստավորմամբ (եվրոպական ճարտարապետության մեջ, հայկական խաչքարներին՝ Վարդյակներն անբաժան են…):
Վաղնջական ժամանակներից հայերի, եգիպտացիների մոտ ընդունված՝ վաղորդյան ցողի կաթիլները որպես սրբազան հեղուկ հատուկ սրվակում հավաքելու ավանդույթի նմանությամբ, քրիստոնեության մեջ, Հովսեփ Արիմաթացու կողմից՝ Խորհրդավոր ընթրիքի ժամանակ Քրիստոսի ճաշակած գավաթում, խաչելությունից հետո, նրա արյան կաթիլները հավաքվեցին («Սուրբ Գրաալը»):
Հունաստանում վարդը նվիրաբերվում էր նաև Լռության, գաղտնիքի ու անմեղության դիցին՝ Հարպոկրատին (Harpocrate): Ի դեպ, Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահում (որի քանդակի բաժնի գիտաշխատողներից էի տասնամյակներ առաջ), Հարպոկրատի՝ ն.թ.ա 1-ին հազարամյակին վերագրվող մի արձանիկ է ցուցադրվում…
Վարդն, այնուհետև, որոշ խիստ գաղտնի ժողովներում մասնակիցների կողմից գաղտնիության պահպանման յուրահատուկ խորհրդանիշը դարձավ՝ հավաքույթում հնչածի առիթով այլուր մասնակիցների կողմից լռություն պահպանելու իմաստով (վարդի՝ փակված թերթիկներով իր «սիրտը» թաքցնելու կարողության ակնարկով): Այստեղից էլ՝ « Sub rosa» — «Վարդի ներքո» արտահայտությունը՝ խոսակցությունը չբացահայտելու պայմանը՝ հռոմեացիների ժողովների ժամանակ սեղանի վերևում վարդ կախելու ավանդույթից …
Հազարամյակների ընթացքում բազմաթիվ պոետների գովերգած ծաղիկների թագուհին՝ բուրավետ վարդը, Կույս Մարիամի խորհրդանիշը դառնալուց բավականին առաջ, մայրության ու սիրո խորհուրդը մարմնավորող դիցուհիերի՝ Անահիտի ու Աստղիկի խորհրդանիշն էր, ինչպես նաև նրանց համարժեք՝ հունական Աֆրոդիտեի և Ավրորայի (Արշալույսի, Հերայի) խորհրդանիշը, որոնք գլխի, պարանոցի շուրջ ու ոտքերին փռված վարդերով էին պատկերվում: Հերան Արշալույսն էր՝ «առ քերթողս»:
Հայոց դիցուհիների նման, Արշալույսի դիցուհին նույնպես «Վարդամատն» մակդիրով էր բնորոշվում… Համաձայն Մկրտիչ Ավգերյանի «Առձեռն բառարան Հայկազեան լեզուի» (հրատարակված 1846-ին՝ Սբ.Ղազարում), «Վարդամատնը» Հերան ու Անահիտն էին՝ ըստ քերթողաց:
Կյանքի հավերժական վերանորոգման իմաստով, իր հնգաթև թերթիկների բազմախորհուրդ մեկնաբանություններով վարդի պատկերները դեռևս ն.թ.ա 1600 թվականից Կրետեի մշակույթում ենք հանդիպում, նաև՝ Եգիպտոսում (Թութանհամոնի սարկոֆագում վարդի մի փունջ է եղել):
Թերթիկների 5 թիվը ևս իր իմաստն ուներ՝ որպես իմաստնության ու ներդաշնակության խորհրդանիշ (Լեոնարդո Դա Վինչիի հայտնի նկարը՝ շրջանում ձեռքերն ու ոտքերը տարածած մարդը (չորս կողմն ու գլուխը՝ հինգ անկյուն), Վերածնության շրջանի մտածողության արգասիքն է՝ Մարդը՝ Տիեզերքի կենտրոնում…
Վերոհիշյալ պատմական թռուցիկ ակնարկից հետո մտաբերենք մեր նախնյաց իմաստնության դրսևորումներից մեկը պարփակած, այսօր էլ մեր շուրթերին հնչող հինավուրց շարականը՝ Նարեկացու թողած «Տաղ Վարդավառին»: Մի հատված՝ գրաբարով և արևելահայերենով.
Երկնքից շաղված ցողը՝ բույսերի, հետևաբար նաև կյանքի համար անհրաժեշտ այդ «Շաղը», Կյանքի Աղբյուրն էր:
Ի վերուստ ցողված այդ պարգևը Երկրի, Հողի պարարտության՝ բերք ու բարիքի, ցորենի ու գինու առատությունն էր պայմանավորում նաև (Աստվածաշնչում՝ Ծննդոց, 27:28 և բազմաթիվ այլ հատվածներում՝ ասվածի հավաստումն է):
Այսպիսով, նախորդ գրառման մեջ արծարծված՝ «Համբարձման տոնի» առիթով Լուսնի շողալույսից հետո վաղորդյան շաղով պարուրված ավանդական Ծաղկաքաղն իր իմաստն է ստանում:
Տարբեր առիթներով, հնագույն շրջանից սկսած մինչև մեր օրերը, մարդկանց վրա և այլուր «սրբազան հեղուկի» տեսքով ցողումը՝ նույնպես…
Հ. Սահյանի խորիմաստ տողերը վերհիշելով՝ այս «երաշտ տարիների մի լավ պտուղն» էլ մե՛նք լինենք՝ ծաղկելով-ծաղկեցնելով՝ հանուն գալիք ծաղկուն սերունդների…
19-20-րդ դարերի հայագիտության բնագավառում ծանրակշիռ դեր ունի Ջավախքը, որի ականավոր զավակներից են քառահատոր «Հայերեն բացատրական բառարանի» հեղինակ, հայագետ, գրականագետ, լեզվաբան Ստեփան Մալխասյանը (1857-1947թթ.) և գյուղագիր, մանկավարժ ու հասարակական գործիչ Հովհաննես Մալխասյանցը (1866-1931թթ.):
Վերջինս, իր ու մեր «սիրասուն Ջավախքին» նվիրված՝ գյուղական կյանքի գողտրիկ պատկերներով համեմված պատմվածքների քառահատոր ժողովածուն վերնագրել է «Հորոտ-մորոտ» (հրատարակված՝ 1898-1923թթ.)…
Անհիշելի ժամանակներից Հայկական Լեռնաշխարհի բնակչության հոգում արմատավորված, երբեմնի այնքա՜ն հոգեհարազատ, անուշաբույր այս ծաղիկով լեցուն լեռներով իր «վերքերը ամոքող» մի այլ անվանի հայորդի՝ մեզ ժամանակակից՝ Համո Սահյանը (1914-1993թթ.), գրել է՝
Կարոտել են…
Հորոտ-մորոտ ծաղիկները Կարոտել են իմ ձեռքերին, Կարոտել են իմ ոտքերին Հորոտ, մորոտ կածանները։
Վայրի, բարի այս հավքերը Կարոտել են իմ երգերին, Կարոտել են իմ ականջին Այս շշուկներն ու ձայները…
Սի՛րտ, նրանցից կարոտս առնեմ, Հետո դառնամ առնեմ նրանց Ժպիտներն ու արցունքները,– Առնեմ, դնեմ քո վերքերին,
Որ դու նորից թեթևանաս, Ապաքինվես ու լավանաս, Եվ համբուրես, և համբուրես Հորոտ, մորոտ այս լեռները,
Թռվռալով թողնես գնաս Քեզ կարոտած, Քո կարոտած հեռուները։
Հորոտ-մորոտ ծաղիկներով առատ «Հորոտ-մորոտաբույր լեռների» կարոտած կանչին հետևելով, ինքներս պարուրվենք կարոտով և ուղևորվենք պատմության խորքերը՝ հասկանալու համար մեր պոետի երգած կարոտը…
Ազգային ավանդույթների գիտակներն անմիջապես կհիշեն այդ ծաղկի հետ կապված, այսօր էլ սիրված մի տոն՝ հայտնի «Համբարձման տոն» անունով (նաև՝ «Ծաղկաքաղի օր», «Ջանգյուլումի օր», «Ծաղկամոր տոն», «Ճակատագրի տոն», «Կաթնապուրի օր»), որի ճշգրիտ նկարագրությունը կա դեռևս 3.500 տարի առաջվա՝ խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից հայտնաբերված սեպագիր սալիկներում (Կճուճն էլ հենց «Հարսի» բառով վերծանված)…
Հարսներն ու աղջիկներն արևածագից առաջ յոթն աղբյուրից յոթ բուռ ջուր, հոսող առվակից յոթ տեսակ քար էին հավաքում, լեռներից ու դաշտերից յոթ տեսակ ծաղիկ քաղում և փնջեր կապում (Յոթը դիցերի խորհրդանիշ Յոթ մոլորակների խորհուրդը հիշենք, չմոռանալով, որ «Յոթը» թվով էին Երկինքները (նախորդ գրառումներից մեկում հիշված), նաև՝ ներքևում, շումերական դիցաբանությունից հայտնի՝ «Անվերադարձ ճանապարհով» անհրաժեշտ էր Յոթը պարիսպներում բացված հերթական Յոթը դռներով անցնել՝ Անդրաշխարհին հասնելու համար)…
Ծաղիկների մեջ գերակշռում էր դեղին, փնջաձև ծաղիկներով գինարբուկը՝ հայտնի նաև Կովածաղիկ, «Ջանգյուլում», «Հորոտ-Մորոտ» անուններով, անչափ սիրված հատկապես Մուշում, Սասունում, Վարագում, Կարինում և այլուր՝ որպես «Համբարձման Վիճակի» կարևորագույն ծաղիկներից մեկը:
Մանուկ Աբեղյանը մանրակրկիտ նկարագրել է գարնանային այս տոնն իր հայրենի Աստապատ գյուղում (Վասպուրական Աշխարհի Նախիջևան գավառում), շեշտելով զանազան աղբյուրներից բերված ջրում պատրաստվող թուրմի բաղադրիչ ծաղիկների մեջ մոգական Հորոտ-Մորոտի կարևոր դերը, հարսի տեսքով պատրաստված տիկնիկը՝ պարուրված զարդերով, վզնոցներով, ուլունքներով… Տոնական ուղեկից երգը հաստատում էր, որ Արևն ու Լուսինն են հյուսել նրա հարսանեկան զգեստը, Ամպերը, Ծովն ու Աստղերն են նրա զարդերը…
Չորեքշաբթի վաղ առավոտյան լռելյայն քաղված ու փարչի մեջ լցված ծաղիկներով «Հարսի կճուճը»՝ «Վիճակի կճուճը» մեծ փնջով՝ «Ծաղկամերով» փակելուց հետո, աստղերը երևալուն պես, թաքցվում էր թփերի տակ՝ «Աստղունքի դրվում», բաց երկնքի ներքո՝ գիշերվա աստղերի լույսով և առավոտյան՝ վաղորդյան ցողով վիճակի ծաղիկներն օծվելով՝ երկնային ու երկրային բարերար հովանավորությունն ստանալու նպատակով, հույսով, որ «Աստղերն իրենց բախտը ցույց կտան»՝
Նաև՝ հսկելով, որ չփախցնեն տղաները (կարող էին «փրկագին» պահանջել այն վերադարձնելու համար):
Թեև միայն աղջիկների, հարսների մասնակցությամբ կատարվող վիճակը՝ վիճակահանությունը, այդ տարվան նրանց սպասվող իրադարձությունների գուշակությունն էր (ամուսնություն, Մայր հողի կողմից բաշխված նվեր՝ Մայրություն…), այնուամենայնիվ, հետագայում, քրիստոնեության տարածումից հետո, տոնն այլ երանգով ներկայացվեց՝ որպես Քրիստոսի մահից հետո առաքյալների վիճակահանությամբ Հուդային փոխարինող առաքյալի ընտրություն… ( Հողի բերրիության նպատակով, թերևս, գետնին լցվող Կաթնապուրի և մյուս խորհուրդների իմաստն էլ թողնելով անբացատրելի…):
Մ.Աբեղյանի՝ տոնի վերոհիշյալ նկարագրությանն անդրադարձել է ֆրանսիացի լեզվագետ, կրոնների պատմաբան Ժ. Դյումեզիլն իր մի աշխատության մեջ, ուր արծարծել է մեր բուրավետ մոգական ծաղկի՝ «Հորոտ-Մորոտի» ու նրա ակունքը համարվող՝ «Հարութ և Մարութ» հրեշտակների կապին, տպագրված Փարիզում լույս տեսնող՝ «Հայկական ուսումնասիրությունների հանդեսում», 1926 թվականին («Revue des études Arméniennes», 1926, T.6, fascicule 2, էջ 40-79):
Մուսուլմանական հավատքում քաջ հայտնի Հարութ և Մարութ անուններով երկու հրեշտակները Բաբելոնում մարդկանց «մոգություն» էին ուսուցանում, հիշեցնելով, որ նրանց համար իրենք որպես «փորձություն են»… «Ղուրանի» մեկնիչներն ու զանազան ուսումնասիրողները բազմաթիվ ու տարաբնույթ մեկնաբանություններ են թողել հիշյալ կերպարների վերաբերյալ:
Բրիտանական անգլիկան հոգևորական, լեզվաբան, պատմաբան ու բանասեր William St.Clair Tisdall -ի հաստատմամբ, հիշյալ «Հարութ և Մարութ» հրեշտակները հին հայկական աստվածներ էին, «Հորոտն ու Մորոտը, որոնք պաշտվում էին Հայերի կողմից մինչև քրիստոնեությունն ընդունելը՝ 3-4րդ դարերում («Մուսուլմանական լեգենդների ակունքները», «Les origines des légendes musulmanes», Էջ 24-25): «Այս առումով, անգլիացի գիտնականը մեջբերում է ժամանակակից մի հայ հեղինակից հետևյալ հատվածը ( Ընտիր Հատվածներ, 1, էջ, 127): Սպանդարամետ դիցուհու օգնականներից էին Հորոտն ու Մորոտը՝ Մասիս լեռան (Արարատի) կիսաստվածներն ու Ամենաբեղը և, հավանաբար, միաժամանակ նաև այլ դիցեր, որոնք մեզ անհայտ են: Նրանք բերքատվության ու բերքառատության հատուկ հովանավորներն էին: Անգլիացի հեղինակը հայկական այս դիցաբանությունը կապում է «Ավեստայի» հետ, նշելով, որ Հորոտ ու Մորոտ անունները նշանակում են առատություն և անմահություն»:
(Հետագայում հիշվող Մասիսի քաջքերն արդյո՞ք նրանց մի յուրատեսակ արձագանքն են …):
Իսլամի քննարկումների առիթով Henri Charles Puech-ը ևս «Հարութ և Մարութ» հրեշտակների ծագումը բխեցնում է հայկական դիցաբանությունից:
Դեռևս 1847 թվականից P. de Lagarde-ը նրանց ծագման համար մատնանշել էր Ավեստայի՝ Amesa Spenta-ի երկու՝ Հովերետար և Ամերետար՝ Ջրերի ու Բույսերի, առողջության ու բժշկության դիցերին:
Այս տարբերակը հաստատելով, Ժորժ Դյումեզիլը (Georges Dumézil) հիշատակում է միշտ միասին հիշվող «Հորոտ-Մորոտ» ծաղիկը: («Mysticisme soufisme et confréries» էջ 42):
Զրադաշտականության՝ «Սիրո հայացքով» թարգմանվող անվամբ Ամեստա Սպենտայի համարժեքը հայկական դիցաբանության մեջ Սպանդարամետն է՝ Մայր Հողի, Մայր Բնության ու հոգատար, գորովալից Մայրության խորհրդանիշը:
Ինչպես հաճախ, զանազան իմաստներով երանգավորված մեկնաբանվելով, Աստվածաշնչյան թարգմանության մեջ որպես Դիոնիսոսի (Բաքոսի) համարժեքն է ներկայացվել Սպանդարամետը:
Համաձայն Մանուկ Աբեղյանի՝ «Իննակնյան տեղերում» էին Սանդարամետի պաշտամունքի վայրերը և կոչվում էին «Սպանդարամետի դուռ»:
Այն նույնացվում էր Անդրաշխարհի հետ՝ կոչվելով «Սանդարամետ Անդնդոց»:
Տարոնի Քարքե լեռան վրա էր Սանդարամետի պաշտամունքավայրերից մեկը:
Մանրամասները՝ Հասմիկ Հմայակյանի «Դիոնիսոս-Սպանդարամետի աստվածաշնչյան նույնացման շուրջ» ուսումնասիրության մեջ (ՀՀ ԳԱ Արևելագիտության ինստիտուտի Զեկուցումների հրատարակություն, Երևան, 2017թ.):
Ըստ իս, «Հորոտ-Մորոտ» ծաղկի մյուս անունը՝ «Գինարբուկը» հենց այստեղից է ծագել՝ խաղողի, գինու դիցի՝ Դիոնիսոսի ( Բաքոսի) հետ նույնացումից:
Մովսէս Նաճարեանն իր «Լեզուաբանութի՞ւն թէ իմաստասիրութիւն» գիտական հոդավածաշարից մեկում («Ցուլ-Տաւրոսի մռութը «ջրի մէջ» », գրված 22 դեկտեմբերի, 2016) արաբական աղբյուրից մեջբերում է՝
«Հարութ եւ Մարութ հրեշտակները հիւսիսից եկան ու մեզ գիտութիւններ ու օրէնք սովորեցրին (նոյնիսկ թռնելու գաղտնիքը տուեցին)»:
Ուսումնասիրողները հիշյալ երկու հրեշտակներին համադրում են նաև Ենովքի գրքում (գլ.6-10) հիշվող երկու հրեշտակների հետ, որոնց մասին, անվանափոխված, նշվում է. «Եվ Ազազելը սովորեցրեց մարդկանց պատրաստել թրեր ու սրեր, վահաններ ու կրծքի զրահ, ու նրանց ցույց տվեց մետաղներն ու նրանց մշակման արվեստը, և ապարանջաններն ու վզնոցները, և աչքերի շուրջ նկարելու արվեստը և կոպերը գեղեցկացնելը, գեղեցիկ ու թանկարժեք քարերը և գույների բոլոր երանգները»: («Les origines des légendes musulmanes» (էջ24)):
Մինչև 3-րդ դարն Աստվածաշնչում ներառված «Ենովքի գիրքը»՝ ֆրանսիական համբավավոր գիտական բարձրագույն հաստատությունների դասախոս Պիեր Ժովանովիչի (Pierre Jovanovic) հաստատմամբ՝ շումերական տեքստերից է կրկնված…
Ն.թ.ա 596 թվականին, Արարատյան թագավորության (Բիայնիի, Ուրարտուի) անկումից հետո Բաբելոնում հաստատված՝ « Հայկական հինավուրց «Արամագի» Մոգության Գիտությունների Դպրոց-Միաբանության Քուրմ Հարութ Այանցու և իր օգնական-պատգամախոսուհի Մարութի» գործունեության մասին է հիշատակել վերջերս Քուրմ Յարութ Առաքելեանն իր գրառումներից մեկում (իր էջում՝ 15.08.2019 և «Արեւորդիներ-Բարեպաշտներ» էջում, 14.08.2019), նշելով, որ ճնշվող ժողովրդին՝ ինքնապաշտպանության նպատակով, մոգության արվեստին էին նրանք հաղորդակցում:
Քուրմ Հարութի միաբանությունը հետագայում, ն.թ.ա 189 թվականին, վերադառնում է Մեծ Հայքի Մոկս գավառ, ուր գոյատևում է մինչև 301 թիվը, երբ օրվա Կենդանի Հավատար Քուրմ Միհրան Մանավազյանը զոհվում է քրիստոնյաների ձեռամբ, որից հետո իր երկու աշակերտները՝ Քուրմ Հարմա և Քուրմ Արտա Մանավազյանները, Միաբանությունը տեղափոխում են Պարսկաստան՝ իրենց հետ տանելով Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքը:
Բաբելոնի հայտնի «Քաղդեացի քրմերի»՝ հայկական ծագման պարզաբանումից զատ հիշենք նաև, որ դեռևս շումերական դիցաբանության մեջ Ջրհեղեղից հետո Էնկին (Էան, Հայան) էր Մեծ Մոր (Մայր դիցի) հետ արարել մարդկությանը՝ նրան հաղորդելով իմաստնության ու մոգության գաղտնիքները՝ իր Յոթն Իմաստունների օգնությամբ (ինչպես տեսնում ենք՝ ավանդույթն հետագայում շարունակվել է)…
Հազարամյակների հուշերով լի հողից սնվելով՝ ամեն գարնան հետ ծաղկող Հորոտ-Մորոտն իր անսկիզբ ու անվերջ պատմությունն է շարունակում, ապրեցնում ու արբեցնում «մեզ կարոտած ու մեր կարոտած» հեռուներից եկող՝ գինարբուկի իր բուրմունքով, մտովի տեղափոխելով մեզ դեպի Մարութա սարն ու վեհափառ լեռները՝ մեզ հաղորդակցելու այնտեղ պարփակված հոգևոր գանձերին …
«էս դարում Մըսըր անհաղթ ու հըզորՄըսրա֊Մելիքն էր նըստած թագավոր»…
Հազարամյակների ընթացքում սերնդեսերունդ բանավոր փոխանցված ու միայն վերջերս՝ մոտ 150 տարի առաջ զանազան բարբառներով համեմված խոսքով գրի առնված «Սասնա Ծռեր» էպոսը՝ ազգային մտածելակերպի հարուստ պատկերներով, պատմական դեպքերի նկարագրության աննախադեպ շտեմարան է:
Բանահյուսական ժառանգության անգնահատելի այս հարստության առաջին ուսումնասիրողները հենց այն գրառողներն էին՝ Գ.Սրվանձտյանը, Մ.Աբեղյանը, Գ.Հովսեփյանը և այլք…
Մի ընդհանուր, առավել մեծ պատումի որոշ ճյուղերն են ընդամենը մեզ հասած պատառիկները՝ աստվածային գերագույն ուժով տոգորված՝ Սասնա Տան («Ջոջանց Տան») ներկայացուցիչները, որոնց սերնդի գլխավոր հերոսի անունով էլ կոչվում է չորս ճյուղերից յուրաքանչյուրը:
Ինչպես բանասացներից մեկը՝ Մուշից ոչ հեռու, 28կմ արևելքում գտնվող Առնիստ գյուղի բնակիչ Կրպոն (Կարապետն) է ասել՝ իր ուսուցիչն ավելի երկար տարբերակը գիտեր և երգում էր որոշ հատվածները ( Ն.Ադոնցի՝ «Սասնա Ծռեր» էպոսին համանման Բյուզանդական դյուցազներգության պատմական հիմքերը քննարկող մի հոդվածից, « Les fonds historiques de l’épopée byzantine Digenis Akritas»):
Անդրադառնանք պատումի դեպքերի ու հերոսների պատմական կողմի քննությանը՝ հիշելով, որ դարերի ընթացքում, բնականաբար, ավանդապատումը պիտի երանգավորվեր տարբեր ժամանակահատվածների մտածողությամբ, ինչպես, օրինակ, միջնադարում՝ Հայոց թագավորը ներկայացվում է որպես «խաչապաշտ»:
Ժառանգաբար անցնող «Խաչ Պատարագին» (կամ «Խաչ Պատերազմին»), «Թուր-Կեծակին» իրենց հեռավոր արմատներն ունեն խորը անցյալում:
Կարսի թագավոր Թևաթորոսի անունն իսկ հնագույն թևավոր Ցուլի (Թև — Թորոս — Տավր-Տավրոս — Տորք) արձագանքն է…
Ձենով Օհանը, ինչպես դեռևս Հ.Օրբելին է նրա կերպարում ձայնի ուժգնության ակունքը երկնային կայծակի որոտի շառաչի հետ կապել, այդ ժամանակաշրջանում գլխավոր դիցի՝ Փայլակի, Շանթի՝ Թեշուբի հզորության ու հովանավորության արտահայտությունն է:
Հերոսների՝ տիեզերածին ուժերից զորություն ստանալը բնորոշ էր հնագույն մտածողությանը:
Նույնը հունական հավատալիքներում էր՝ ուժասպառված Անթեոսն իր ուժերը վերականգնում էր հողին հպվելով… (Մեզ էլ այսօր նույնն է պետք…):
Դեռևս 1874 թվականին էպոսի պատմական հիմքին անդրադարձել է Հ.Օրբելին՝ Գագիկ թագավորին համարելով պատմականորեն հավաստի կերպար: Սակայն նրան նույնացրել է Գագիկ Արծրունու հետ, որը կառուցել է Ոստան քաղաքը, վերաշինել Աղթամար կղզու բերդերը…
Գ. Սրվանձտյանը էպոսի առաջին ճյուղի որոշ դրվագներ նախաքրիստոնեական ժամանակների հետ է կապում՝ հիմք ընդունելով Աստվածաշնչի (Հին Կտակարանի), Մ.Խորենացու «Հայոց պատմության» և Թովմա Արծրունու «Արծրունյաց Տան պատմությունը»:
«Օրբելին գրում է. «Նրանց մասին արված հիշատակությունները արտացոլումն են ասորական թագավորների այն բուն պատմական արշավանքների մասին, որոնք ուղղված էին մի երկրի դեմ, որը երկու-երեք դար հետո կոչվեց Հայաստան, իսկ այդ արշավանքների ժամանակ կրում էր Ուրարտու անունը» (մեջբերումը՝ Ա.Դոլուխանյան, «Հովսեփ Օրբելին և «Սասունցի Դավիթ» հայ ժողովրդական էպոսը», էջ 16, Երևան, 2015թ.):
Էպոսի ուսումնասիրողները զանազան «արդարացումով» փորձում են բացատրել ակնհայտ «անաքրոնիզմը»՝ ժամանակաշրջանի անհամապատասխանությունը՝ 10-րդ դարում ապրած Գագիկ թագավորի թոռներին՝ Սանասարին ու Բաղդասարին ներկայացնելով որպես նրանցից 17 դար (1700 տարի) առաջ ապրած՝ Ասորեստանի Սենեքերիմ արքայի որդիներ:
Արծրունիների իշխանական ճյուղը, համաձայն տոհմական ավանդապատումների, մինչև Հայկ Նահապետից սերված Տորք Անգեղն է ձգվում:
Այսօր էլ, բարեբախտաբար, հարատևում է սերնդեսերունդ ազգի նահապետների անվան կրկնությունը: Բազմաթիվ են նույն անունով տարբեր արքաները, հատկապես, նույն գերդաստանից:
Ուստի, թերևս, 10 -րդ դարից հայտնի Գագիկ Արծրունին իրենից առաջ եղած նույնանուն արքաների պատվին է անվանակոչվել այդ անվամբ:
Համենայն դեպս, ասորական արքաների տարեգրություններում հիշվում է «Կակի-Թեշուբը», «Իկ-Թեշուբը», որն, ամենայն հավանականությամբ, Գագիկ անվան հնչյունափոխությունն է (գլխավոր դիցի անունն արքայի անվանը կից գործածվում էր նաև այլուր, Կիլիկիայում (Կիցուվատնա՝ Սիսվան) Թարքու ձևով էր):
«Սասնա Ծռեր» էպոսի՝ 1873 թվականին Գ.Սրվանձտյանի կողմից գրի առնված՝ Տարոնցի Կրպոյի (Կարապետի) պատմած տարբերակում պատմությունն սկսվում է «Սուրբ Կարապետի» վրա «Բաղդադի խալիֆայի» արշավանքով:
Ասորեստանի Սենեքերիմ արքայի (ն.թ.ա 705-681թթ.) մասին, իր տարեգրություններից բացի, տեղեկություններ կան և Աստվածաշնչում ( Դ Թագավորաց, Գլուխ Ի, 36:37, Եսայի, Գլուխ ԼԸ, 37:38)՝ ն.թ.ա 681 թվականին տաճարում իր «որդիների» կողմից սպանության նկարագրությամբ (Հ.Փլավիուսը ևս այն հիշատակել է) :
Ն.թ.ա. 714 թվականին Արդինի՝ Մուսասիրի հայտնի տաճարը թալանած Սարգոն Բ-ի (ն.թ.ա 722-705թթ.) որդին էր հիշյալ Սենեքերիմը՝ իշխանության եկած՝ հոր մահից հետո: (Էպոսում հիշվող՝ «Շատ առ ու ավար առած» հերթական արքաներից)…
Հետևաբար, ազգի պատմության մեջ դժվար մի փուլի՝ հզորության անկման շրջանի պատմական դեպքերի նկարագրությունն է խտացված մեր էպոսում (ինչպես հունականում՝ «Իլիականը»):
Ի դեպ, նրա (Սենեքերիմի) տարեգրություններում (նաև Աստվածաշնչում) նշվող՝ դեպի Երուսաղեմ կատարած արշավանքի մասին հիշատակվում է նաև «Սասնա Ծռեր» էպոսում:
Ժամանակի սկզբնաղբյուրների հիման վրա քննարկելով Ասորեստանի և Ուրարտուի (Բիայնիի, Վանի թագավորության) փոխհարաբերությունները հիշյալ ժամանակահատվածում, ավստրիացի ասորագետ Կ.Ռադները գրում է (Karen Radner, “ASSYRIANS AND URARTIANS”, էջ 741, հատված՝ հակիրճ թարգմանությամբ).
«…Ասարհադոնի (ն.թ.ա. 680-669թ.թ.) և Ասուրբանիպալի (ն.թ.ա. 668-627թ.թ.) գահակալության օրոք Ուրարտուի և Ասորեստանի հարաբերությունները Սենեքերիմի (ն.թ.ա.704-681թ.թ.) սպանության ու մարդասպանների՝ դեպի Ուրարտու փախուստի անմիջական ազդեցությունն են կրում: Քանզի Սենեքերիմին սպանողներն իր հարազատ որդիներն էին ու Ասարհադոնի եղբայրները և, ուրեմն, ասորական գահի օրինական հավակնորդներն էին (քանի որ Ասորեստանում հայրասպանությունը կամ եղբայրասպանությունը թագաժառանգի համար խոչընդոտ չէր գահին տիրանալու համար) :
Նրանց՝ Ուրարտուի տարածքում գտնվելու պատճառով մինչև ն.թ.ա. 652 թվականն Ասորեստանը զգուշավոր էր առաջինիս հանդեպ, որովհետև եղբայրների ներկայությամբ վտանգված էր ասորական գահակալի անվտանգությունը։ Ասուրբանիպալն հետագայում (ն.թ.ա.625թ.-ից հետո) փոխում է դիրքորոշումը։ Ժամանակի ասորական սկզբնաղբյուրներում, ի տարբերություն իր բոլոր նախորդների, որոնց որպես հավասարի էին վերաբերվում, ուրարտական թագավոր մի այլ Սարդուր (Դ-ն, 635-625, Կ. Ա.) Ասորեստանի վասալի կարգավիճակով է ներկայացվում…»։
Համաձայն «Հին կտակարանի» (Եսայի, 37:37, 38), իր աստծու տաճարում արարողության պահին խռովության ժամանակ սրով սպանելով իրենց հորը, որդիները՝ Ադրամելեքն ու Սարեցերը, փախչում են Արարատի երկիր:
Ըստ Դանիել Դավիդ Լուկենբիլի ( Daniel David Luckenbill), նրա մյուս որդի Ասարհադոնի՝ ասվածը հավաստող արձանագրության մեջ սպանողների իրակա՛ն անունները չեն նշված:
Օտարազգի ուսումնասիրողների համար անհասկանալի է այն փաստը, թե ինչու՞ են երկու եղբայրները փախչում հատկապես Ուրարտու ( Ռուսա Բ-ի (ն.թ.ա. 685 -645թթ.) օրոք էր՝ 681թվականին):
Որոշ աղբյուրներում նշվում է՝ «Արարատի Երկիր», Շուպրիա (որը Ծոփքն է, Ուրարտուի ( Բիայնիի)՝ տարածքներ կորցնելուց հետո՝ առանձին թագավորությունների անուններով էին նշվում նաև), Խորենացու մոտ՝ «Ի Հայս»:
Պատասխանը մեր էպոսում է, որի որոշ մշակումներում հիշվում է, որ դրսում խաղալիս բակի ընկերները «բիճ» էին անվանում երկվորյակներին:
Իրավամբ, իր հայրենիքը թշնամու ասպատակություններից զերծ պահելու նպատակով հակառակորդի երկիր մեկնած Հրածին, Ջրածին Ծովինարն «իր հայրենիքի աղբյուրի ջրից» էր հղացել անձնահուր երկվորյակներին:
Հիշենք, որ նա մենակ չէր մեկնել, այլ՝ մի քահանայի (քուրմի) հետ:
Այսինքն, ո՛չ մարմնով, ո՛չ հոգով (հավատով) այլադավանությանը չէր հաղորդակցվել ու անաղարտ էր մնացել: Ինչն էլ նրան ու իր զավակներին Ասորեստանի արքայի՝ Սենեքերիմի կողմից սպանելու մտադրության պատճառն էր (հետագայում նրանց ճյուղն Ասորեստանի արքայից սերելը լրիվ անհիմն է)…
Ուստի, իրենց մոր՝ Ծովինարի հայրենիքը, իրենց պապի մոտ, ապաստանի ամենից ապահով վայրն էր:
Էպոսում հիշվող Բերդկապուտը՝ Կապուտկող Բերդը, հիշվում է նաև ասորական արձանագրություններում:
Մ.Աբեղյանի գրվածքներից մի հատված մեր նախորդ գրառումներից մեկում ներկայացրած Խորախորհուրդ, Հրեղեն Ծովինարին է բնութագրում (որպես «Ուզունդարա» պարի ակնարկ)՝
«Էնենց մթնում են սար ու ձոր… Ծովինարն Էնենցա խաղում, որ կարծես, թե ուզում ա աշխարհքը կրակ տա…»:
Ժողովրդական մի ասույթում՝ «Ծովինար խաղում է» նշանակում է՝ փայլատակում… (մեջբերումը՝ Լիլիթ Հովսեփյանի՝ «Հրաշապատում հեքիաթների տարրերը «Սասնա Ծռեր» էպոսում» ուսումնասիրությունից):
Էպոսում հիշվող «Մըսրա Մելիքը», «Մըսըրի երկիրը», ժողովրդի ըմբռնմամբ նաև Եգիպտոսն էր, ոմանք մեկնաբանում են որպես Մոսուլ (այսօրվա Իրաքում, երբեմնի Նինվեն):
Վերջիններս հիմք են ընդունում էպոսի այն հատվածը, ուր պատմվում է, որ Սասնա մոտակայքում Դավթի սպանած բազմաթիվ ռազմիկների դիակները գետի ջրերը հասցնում են Մըսըրում ապրող նրանց հարազատներին, համարելով, որ Եփրատի վտակներից մեկն էր:
Հիմք ընդունելով ասորեստանյան աղբյուրները, նայենք ստորև քարտեզին (փորձեցի մոտավոր նշել հայերեն, սպիտակ տառերով՝ Սասունի, Ասորեստանի այն ժամանակվա մայրաքաղաք Նինվեի՝ այսօրվա՝ Մոսուլի (էպոսում՝ Բաղդատի), գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի տեղերը, երանգավորմամբ Ասորեստանի սահմանների ընդարձակումն է՝ իր տարբեր արքաների օրոք):
Ասորեստանի սահմանները նշված ժամանակահատվածում՝ ն.թ.ա 7-րդ դարում, ձգվում էին մինչև Եգիպտոս: Եվ Բյուրակնից (Սասունից) սկզբնավորվող երկու մեծ գետերն էլ՝ Տիգրիսն ու Եփրատը, հատում են Ասորեստանի տարածքը:
Հետևաբար, հարկահանության շրջանում թշնամու դեմ մեր ազգի հերոսական մաքառման պատմությունը ներկայացնող դյուցազներգության մեջ նկարագրվող դեպքերի պատմական հավաստի իրադարձությունների արձագանքներն ունենք:
Տարբեր ճյուղերի բաժանված էպոսը կոչվում է նաև «Սասնա Տուն», «Ջոջանց Տուն», այսինքն, հազարամյակների խորքը ձգվող, նախորդող այլ ճյուղերի շարունակությունն է, որը «Սասնա Ծռերի» պատմությունն է՝ իրենց Տիեզերածին դիցերից ու Կաթնաղբյուրից ստացած գերբնական ուժերով օժտված «Սասնա Փահլևանների» պատմությունը …
Անարդար աշխարհից հեռացած և արդարության հաստատումով վերադարձող դիցին՝ Թելեփինին ու նրա յուրատեսակ նմանակ — հերոսին՝ Փոքր Մհերին, վաղնջական սպասումի ի վերջո իրականացման հույսով…
Եվ, իհարկե, հիշելով, որ «Խաչ Պատերազմին» միայն արժանիների՛ աջ թևին է իջնում, կրկնենք՝ «…Ով քնած է՝ արթուն կացեք»…
…«Ու նաիրյան աղջիկների հեզաճկուն պա՛րն եմ սիրում»… (Ե.Չարենց)
Ամիսներ առաջվա գրառումներից մեկում Մ.Գավուկչյանի գրքից մեջբերել էի դոկտոր Հ.Մատիկյանի մի կարևոր միտք, համաձայն որի յուրաքանչյուր ազգի պատմություն դիցաբանական աշխարհայացքով է սկսվել և «…Այս կետը հայ պատմաբանի մը մտադրութենէն երբեք վրիպելու չէ. մեր պատմութեան գորդեան հանգոյցը հոս է»:
Այդ «Գորդյան հանգույցը» հանգուցալուծելու համար կրկին վերադառնանք Նոր քարեդարի և Բրոնզեդարի ժամանակաշրջանի սրբավայրերը, ուր «Մեծ Մորը», «Մայր Բնությունը» խորհրդանշող բազմաթիվ արձանիկներ են հայտնաբերվել:
Նրանցից վաղագույնները դեռևս Պորտասարից ոչ հեռու գտնվող հնավայրերից են (Չաթալ Հոյուկ, Նեվալի Չորի…), որոնք հաճախ ուղեկցվում են ցուլի կամ խոյի պատկերով: Իր բեղուն «սերմերով», առնականությամբ և ուժով հայտնի Ցուլը խմբի, ցեղի գոյատևման ու պաշտպանության գրավականն էր:
Վանի մոտ, Բութ գյուղի կիրճի չորս անձավներում («Կույսերի անձավ»), շուրջ 150 պատկերներում պարող կամ ծննդաբերող կանայք են, «Նախամոր» — «Մեծ Մոր» պատկերներ…
Հիշենք, որ Ջրհեղեղից հետո վերապրածների համար Բնության, Կյանքի Վերածնունդն ու շարունակությունը, հարատևումը կարևորագույն հարցն էր:
Այդ մտածողության արտացոլումն է ժամանակի հավատալիքներում, աշխարհայացքում և կենցաղում՝ զանազան խորհրդանիշների կիրառմամբ:
Եվ, հարատևելով, հասել է մինչև մեր օրերը (Սարդարապատի Ազգագրական թանգարանի դռան վրա՝ Ծովինարի ոճավորված դիմքի օձակերպ աչքերը նկատի ունեմ, որն էլ այս գրառման առիթներից է նաև)…
Հիշյալ բազմաթիվ դրսևորումներից անդրադառնանք օձերով պատկերվող դիցուհուն, որի օրինակները շատ են պահպանվել հատկապես «միկենյան» կոչվող մշակույթում և որի ակունքները, համաձայն մասնագետների, «Անատոլիայիում» են՝ Արևմտյան Հայաստանի տարածքում:
Ի տարբերություն «Երկնային» դիցերի, այն հնագույն «Երկրային» դիցերից է (հողածին՝ քտոնյան), որոնք հունական դիցաբանության հիմքում են: Հիշենք, որ հունական դիցաբանությունն էլ Հուրիական (հին հայկական) դիցաբանության կրկնությունն է՝ որոշ փոփոխությամբ (ըստ ուսումնասիրողների):
Հնում բուժական նպատակներով օձի կիրառման մասին հիշատակություններ են թողել զանազան պատմիչներ: Պլատոնը, Աթենքի փռյուգիացիների մի ծեսի առիթով, նկարագրում է հոգեբուժական մի միջոց՝ հիվանդի շուրջ երաժշտությամբ ուղեկցվող գալարավուն շարժումներով պարով ամոքելով:
Ստրաբոնը ևս հիշատակել է օձերը գլխավերևում թռցնելով կատարվող մի սովորույթ՝ համահունչ «անատոլիական» (հայկական) դիցուհու ծեսին:
Չմոռանալով վերոհիշյալը, վերադառնանք հետջրհեղեղյան շրջանի մեր նախնյաց հավատալիքներին, որոնց վկայությունը նրանց թողած շինությունների, գործածած առարկաների վրայի պատկերներն են:
Մասնավորապես, օձի խորհրդանիշին (կիմանանք, թե ինչու՛ հատկապես օձի):
Միջագետքյան, շումերական տեքստերում («Գիշգամեշ»), օձը ներկայացվում է որպես Գիլգամեշից առաջ «Հավերժական կյանքի» պտուղը համտեսող, որի հետևանքով, իր կաշվի վերանորոգմամբ, այդուհետ կյանքի Վերածնունդն էր խորհրդանշում:
Այլ մշակույթներում ևս, օձը, ինչպես և խոյը, համարվում են կյանքի խորհրդանիշ:
Ինչու՞…
Վաղնջական ժամանակներից կիրառվող «Կենաց Ծառի» խորհուրդին անդրադարձել էինք (ընկերքի նմանությամբ՝ որպես նրա իմաստի արտահայտում):
Մարդու և ողջ բնության կյանքի հարատևությունն ապահովող տարրերից է և «Սրբազան հեղուկը», կյանքը վերածնող նախնական համաշխարհային Ջուրը, որի դիցը օձաձև Թիամատն էր՝ Մեծ Մայրը:
Կենաց Ծառի խորհրդի համանմանությամբ, կյանքը ծնունդ տվող կնոջ վերարտադրողական համակարգի այլ մասերը նույնպես պիտի «փառաբանվեին» (ինչպես որ տղամարդունն էր. դերերի արդարացի վերաբաշխման սկզբունքով)…
Առաջին իսկ օրերից կյանքը սնուցող Պորտալարի և Օձի նմանությունն ակնբախ է…
Կյանքն արարող կնոջ մարմնի համապատասխան համակարգին նման է խոյի գլուխն իր գալարավուն Եղջյուրներով (ստորև ոճավորված լուսանկարները)…
Առատության Եղջյուրն էլ՝ իր Խորախորհուրդ իմաստով՝ մի այլ պատմություն է…
Թեև ավելի ուշ, Դրախտում «Կենաց Ծառի»՝ Իմաստնության և Իմացության պտուղը համտեսելու գայթակղությանը մղելով մարդկանց լուսավորելու՝ «չարն ու բարին» տարբերելու կարողությանը հաղորդակցելու համար նույն գրքի «խորագետ» օձը «բացասական կերպարի» վերածվեց, այնուամենայնիվ, մերօրյա հանճարեղ մեծերի մտահղացմամբ, իր հեռավոր արձագանքը գտավ Սարդարապատում՝ որպես բազմահազարամյա մշակույթի ժառանգության և նրա հետնորդների առհավատչյան…
Ավանդույթների շարունակությունն են հավաստում այսօր նրանց սերունդները՝ առնական ու մարտական Խոյի խրոխտ խոյացումներն ընդօրինակելով «Քոչարի» պարով, ինչպես նաև՝ Օձի գալարավուն շարժումները կրկնող՝ հեզաճկուն «Ուզունդարայով»…
Սկիզբն ու վերջը խորհրդանշող (երկգլխանի անգղի նմանությամբ) երկդեմ դիցի՝ առավել հայտնի հռոմեական Հունուսի ոճով (Janus, որից՝ «հունվար» ամսվա անունն է), «մեկը՝ դեպի անցյալն ուղղված , մյուսը՝ դեպի ապագան» իմաստով, «խորհրդավոր ծագմամբ մի Ոսկե գավաթ» գտա համացանցում պատահաբար, որը «Ծովինարի Գավաթ» անվանեցի (նույնիսկ, եթե իրենը չի), քանզի շատ է նման իմ հարազատ Ծովինարներին…
Բոլորիս քաջ հայտնի «Անահիտի» ճակատի երկու ոլորուն մազափունջը երկու օձերի ոճավորված խորհրդանիշն է (վզինը՝ նույնպես)…
Հրածին Ծովինարի ու իր դյուցազուն սերունդների մասին քիչ ավելի մանրամասն՝ առաջիկայում…
Դարձյալ ու կրկին՝ «Դառնանք փառաբանենք Ծովինարին» ու իր պատմությունն ընթերցողներին նաև…
ՀՀ Լոռու մարզ, Վանաձորի երկրագիտական թանգարան, խոյագլուխ շքասեղ, Ք.ա. XXVII-XXV դդ., բրոնզ (լուս.` Հ. Սիմոնյանի)
«Ծիծեռնակը բույն էր շինում, Ե՛վ շինում էր , և՛ երգում, Ամեն մի շյուղ կպցնելիս՝ Առաջվա բույնն էր հիշում»:
Ղազարոս Աղայանի՝ «Հիշողություն» վերնագրված հոգեցունց բանաստեղծության այս տողերը հիշելու առիթը մեր պատմական Պարսկահայք Աշխարհի Հեր գավառն է, ավելի ստույգ՝ ներկայիս Իրանի Խոյ քաղաքը, մեր պատմիչների (Թովմա Արծրունի, Վարդան Արևելցի, Ստեփանոս Օրբելյան…) վկայությամբ՝ երբեմնի բարգավաճ, ամուր բերդաքաղաքը, Կապուտան (Ուրմիա) լճից ու Ավարայրի դաշտից ոչ հեռու: (Ավանդույթի համաձայն, Խոյից մոտ 3 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող մի մատուռ համարվում է Վարդան Մամիկոնյանի գերեզմանատեղին):
Հին շրջանից փոքրիկ թռիչքով հասնենք այսօրվա Երևան՝ պատմելու համար մեծաթռիչք ծածկով մի հայտնի շինության մասին:
20-րդ դարի կեսերի (1950-60-ականների) «Թամանյանական ոճով», միջնադարյան ավանդույթներով, ճարտարապետական ու գեղագիտական բարձրարժեք լուծումներով կառուցված այս շենքը մայրաքաղաքի բնակչության մի ստվար զանգվածի կենսախինդ անցյալի ջերմ հուշերի հետ է կապված (ճարտարապետ՝ Գրիգոր Աղաբաբյան):
Բրոնզապատ դարպասներով, դեպի երկրորդ հարկը տանող լայնանիստ աստիճաններով, դեռևս հնագույն շրջանից հայտնի թաղածածկ շինություններին համանման «Փակ Շուկան» ուշագրավ է 10-13-րդ դարերի վանական համալիրի՝ Մակարավանքի բեմի ճակատի ութանկյուն աստղերի և ութանիստ բազմանկյունիների մեջ ներառված հյուսկե հարթաքանդակների ոճով արված զարդամոտիվներով:
Ժամանակի մեծերի հաղորդմամբ, Երևանի հիշյալ «Շուկան» Խոյի հայտնի «Դարվազա բազարի» հեռավոր արձագանքն է:
Ինչպես հաճախ, տեղահանված բնակչությունն իր նոր բնակավայրերում հին հուշերն արթնացնող նախկին շինությունների (տեղանունների) նմանությամբ (երբեմն՝ կրկնությամբ) էր հիմնում նորերը՝ ավանդույթների հարատևությունն ապահովելով նաև խորհրդանշական առումով …
Խոյի, Մակարավանքի ութանկյուն, ութանիստ զարդանախշերի և երևանյան հիշյալ շինության մեջ նրանց արձագանքի միջև փոխկապակցված խորը իմաստ կա, որը ձգվում է մինչև շումերական դիցաբանություն՝ կյանքն ու քաղաքակրթությունը Ջրհեղեղից հետո վերածնող Էնկի դիցը:
Հնագույն շրջանի դիցերի խորհրդանիշների ակունքների ( նրանց վերագրվող թվերի, կենդանիների, բույսերի), առավել մանրամասն ներկայացումն՝ այլ առիթով…
Հ.գ. Ի հիշատակ ուսանողական անհոգ տարիներին հիշյալ վայրում կատարած կարճատև, բայց հաճելիորեն համեղ «համտեսումներով» լի զբոսանքի (ականջդ կանչի, Գոհար Չեմենյան Gohar Chemenian):
Աշխարհում ամենուր խոսվում է հանքարդյունաբերական պատճառած բնապահպանական աղետների մասին՝ ուշացումով հայտնաբերելով իրականությունը:
Եթե ընդերքի շահագործումը նպաստեր տվյալ երկրի բնակչության բարօրությանը, ապա Աֆրիկայի ու Հայաստանի ազգաբնակչությունը պիտի աշխարհիս ամենահարուստը լիներ:
Մինչդեռ պատկերը հակառակն է:
Արտանետված ծանր մետաղներով ջրի ու հողի թունավորումը բնակչության բնաջնջման մի ձև է՝ փոքր-ինչ դանդաղ ու, կարծես, աննկատ:
Հայաստանում արդեն նախորդ տասնամյակներից մնացած պոչամբարները բնապահպանական աղետալի վիճակ են ստեղծել:
Նրանց հնարավորինս վերականգնման աշխատանքների և, նաև, մեղավորներին պատժելու փոխարեն, մի նոր հանքի՝ Ամուլսարի շահագործման ծրագրով աղետալի հետևանքներն իրենց գագաթնակետին կհասնեն:
Ամուլսարն իր անաղարտ վիճակով պիտի փոխանցեք սերունդներին…
Ստորև՝ Ամուլսարի հիանալի բնապատկերից բացի, Հայաստանի՝ այսօրվա 23 պոչամբարներից որոշ լուսանկարներ: Հիշեցնենք, որ Հայաստանում այսօր կան 15՝ գործող և 8՝ փակված պոչամբարներ…
Հ.գ. Պոչամբարներն այն տարածքներն են, ուր առանձնացվում և ամբարվում են քիմիական վերամշակման հետևանքով առաջացած թունավոր, վտանգավոր թափոններն ու հանքաջրերը (որոնք, լցվելով ու թունավորելով գետերը, հասնում են Սևան և այլուր)…
Սոդք (Զոդ)՝ հազարամյակների հնավայրի այսօրվա լուսնային ամայի պատկերը
Փորձենք ըմբռնել մոտ 36 տարվա կարճատև կյանք ապրած, սերունդներին «Ազատությու՛ն» ավանդող հանճարեղ Միքայել Նալբանդյանի (1829-1866թթ.) վերոհիշյալ տողերը, որոնք դպրոցական տարիներից մեր շուրթերին են:
Ինչպես հետագայում Աղայանը, Թումանյանը, Իսահակյանը, Չարենցն ու մյուս մտավորականները, Նալբանդյանը, ժամանակի թելադրանքով, այլաբանորեն էր փոխանցում իր պատգամները:
Մեր մեծերի ընտրած բառերն ինքնանպատակ ու պատահական չէին:
Ընդհակառակը, խորիմաստ ու խորախորհուրդ, թաքնագիտական շղարշով…
Հիրավի…
«Թող ՈՐՈՏԱ…»
Ի՞նչն է որոտում:
Ամպրոպը:
Ո՞վ էր Ամպրոպի դիցը:
ՓԱՅԼԱԿԸ, ԿԱՅԾԱԿԸ, ՀՈՒՐԸ՝ Թեժուբը, իր ԵՐԿԱԹԵ երկսայր տապարով, որն հետագայում մեր էպոսի՝ «Սասնա Ծռերի» հերոսի ձեռքի «ԹՈՒՐ-ԿԵԾԱԿԻՆ» («ԿԱՅԾԱԿԻՆ») էր:
Որոտն, Որոտան, Որոտնա գավառ (Երկիր)՝ Մեծ Հայքի Սյունիք Աշխարհում՝ Որոտն Բերդի շուրջ…
Ի փառս հազարամյակներից եկող դիցի, այսօրվա Հայաստանում ունենք Որոտան գետը, որն իր «որոտով» հազարամյակների հեռվից հնչող «Երգն» է շառաչում («Կումարբիի Երգը»)…
Եվ, Զանգեզուրի լեռնաշղթայի Ամուլսար լեռնաճյուղում, Որոտանի վեհ լեռնանցքից ու Որոտանի ազդեցիկ Կիրճից ոչ շատ հեռու՝ մի ահեղ Թեժ լեռ …
Թեժ լեռ
Մեզ ժառանգություն մնացած անսասան լեռներն ու սարերը մեր սերունդներին անաղարտ փոխանցելու հրամայականով…
Հնագույն քաղաքակրթությունների կրոնները բավականին հայտնի են՝ շնորհիվ պահպանված ու մեզ հասած գրավոր տեքստերի, որոնք էլ հենց այդ մշակույթների ուսումնասիրության աղբյուրն են…
Խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից՝ այսօրվա Թուրքիայի Բողազքյոյ հնավայրից հայտնաբերված արքունական արխիվի մոտ 30.000 սեպագիր սալիկները (ն.թ.ա 18-13-րդ դարեր) հնագույն շրջանի հետազոտության համար անգնահատելի սկզբնաղբյուրներ են, ինչպես և Նինվեի փլատակներում պահպանված՝ «Ասուրբանիպալի գրադարանի» հարուստ նյութերը՝ մոտ 3.000 պնակիտները, որոնց քառորդ մասը, գրեթե 700-ը՝ աստղաբանական գուշակություններ են:
Խեթական առատ տեքստերը վկայում են ողջ Միջագետքյան, հուրիական, հաթիական, լուվիական, սիրիական (այսինքն՝ ժամանակին՝ Միտանիի թագավորության (եգիպտական, ասորական աղբյուրներում՝ Նահարին, Նաիրի Երկիր) տարածքում գտնվող շրջանների մշակույթի համընդհանուր գծերի մասին:
Հիշյալ կավե սալիկների (պնակիտների) տեքստերի զգալի մեծամասնությունը կրոնական բնույթի են՝ ծիսական, գուշակությունների, տոների նկարագրության, աղոթքների, օրհներգների բովանդակությամբ՝ գրված միաժամանակ երկու լեզուներով՝ խեթերեն և հուրիերեն (ինչպես արևմտահայերենն ու արևելահայերենը կամ այսօր կրոնական արարողություններում գործածվող գրաբարն ու արդի հայերենը):
Դիցաբանական տեքստերը՝ «Գիլգամեշը», «Կումարբիի շարքը», մարմնավորված են Հայկական Լեռնաշխարհի ընդարձակ տարածքում և նրա հարակից շրջաններում հայտնաբերված հնագիտական նյութերում՝ կրոնական համալիրներում, քանդակներում, խեցեղենի նմուշներում…
Այսինքն, հիշյալ վայրերում նույն հավատալիքներն էին, ուր դիցարանը գլխավորում էր Փայլակի, Կայծակի դիցը՝ Թեշուբը, Կիլիկիայում (Կիցուվատնա, Սիսվան) հայտնի Թարքու անունով, հետագայում՝ Թեշեբա ձևափոխությամբ մեզ հասած Երևանյան Կարմիր Բլուրում (Թեշեբաինի)…
Դեռևս ժայռապատկերների վրա հանդիպող աստղային խորհրդանշաններից հետո, ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակից ի վեր երկնքի ուշադիր զննման ապացույցներով սեպագիր սկզբնաղբյուրներ են պահպանվել, ինչպես ն.թ.ա 2.400 թվականով թվագրվող՝ Էբլայի սալիկը (հուրիական մշակույթի երբեմնի հզոր կենտրոններից, այսօրվա Սիրիայում):
Համաձայն միջագետքյան «Արարչագործչության պատումի» («Էնումա Էլիշ»), տիեզերքը, աստղերն արարվել էին Բարձրյալի՝ Արարչի կողմից, վերին շերտում՝ աստվածները, ներքևում, վերևի նմանությամբ ու որպես նրա «արձագանք»՝ իրենց կողմից արարված մարդու՝ մահկանացուների աշխարհը, ուր, ներդաշնակությունն ապահովելու համար, ի վերուստ «թագավորությունն» էր ուղարկվել…
Իրենց երկրի, արքայի, ողջ թագավորության, նրա բնակիչների ճակատագրով մտահոգ աստղաբան-քրմերն երկնքի հետազոտության մեջ աստվածների կամքի արտահայտման նշաններն էին փնտրում:
Ինչպես հիշվում է միջագետքյան հնագույն տեքստերից մեկում («Էրայի պոեմը»), աստղերի դասավորության փոփոխությամբ էր Ջրհեղեղն առաջացել (« La paix menacée par la démesure», էջ 103):
Այսինքն, տիեզերական ներդաշնակության խախտումը Երկրի խաղաղությանն ու բարօրությանն էր վնասում:
Հունական դիցաբանական պատումներում ևս նույն մտայնությունն է արձագանքված («oracles sibyllins»)՝ երկնքի քարտեզի փոփոխությամբ է պայմանավորված «Աշխարհի կործանումը»:
Այստեղից՝ երկնքում աստղերի դասավորության պատկերագրությունը վերծանելու և վերլուծելու անհրաժեշտությունը, քանզի նրանց ձևը, բնույթը, միմյանց նկատմամբ ունեցած դիրքն Աստվածային կամքի արտահայտումն էր, որը պիտի մեկնաբանվեր:
Ասորեստանում, (ինչպես և այլուր, թերևս), պատերազմն սկսելուց առաջ հատուկ արարողակարգ կար՝ թագավորի և ժողովրդի կողմից կատարվող: Գառների զոհաբերությունից հետո խորհրդակցում էին աստղագուշակի հետ: Եթե գուշակությունները բարենպաստ չէին՝ պատերազմ չէր հայտարարվում, սպասելով առավել հարմար պահի:
Երկնքի նկատմամբ հետաքրքրությունն ու այն ուսումնասիրելու անհրաժեշտությունը փաստում են նաև հնագույն շրջանի խեթերեն և այլ լեզուներով տեքստերը, որոնցից մի քանիսի վերծանված բովանդակությունը մոտավորապես հետևյալն է՝
«Եթե տվյալ ամսում արևի խավարում լինի՝ անձրևներ կտեղան, ջրերի հոսքն առատ կլինի, խաղաղություն կլինի, մի գործ կկարգավորվի կամ հիվանդը կապաքինվի»: (Մեջբերումը՝ մոտավոր թարգմանությամբ՝ A.Mouton «Les mots de la paix dans les langues de l’Anatolie hittite», ex.4):
Կամ՝ «Եթե Հյուսիսային Քամին հողմահարում է երկինքը մինչև Նորալուսնի ի հայտ գալը՝ բերքն առատ կլինի»…
Ն.թ.ա 4-րդ դարի քաղդեացի քուրմ, աստղագետ ու պատմիչ Բերոսը մարդկության համար կարևոր փոփոխությունները վերագրում է աստղերին՝ երբ Խեցգետնի համաստեղության տակ ուղղագիծ կշարվեն այսօրվա զանազան հետագծերով շարժվող աստղերը:
«Երկրագունդը կհրդեհվի, երբ այսօրվա զանազան հետագծով աստղերը կդասավորվեն Խեցգետնի համաստեղության ներքո այնպես ուղիղ՝ մեկը մյուսից ներքև, որ մի ուղիղ գիծ կարող է անցնել նրանց մեջտեղով: Ջրհեղեղ կլինի, երբ բոլոր աստեղատները հավաքվեն Այծեղջյուրի աստեղատան ներքո: Այս նշաններից առաջինը ղեկավարում է (պայմանավորում,Կ.Ա.) ձմեռային արևադարձը, երկրորդը՝ ամառայինը: Նրանց երկուսի ազդեցությունն էլ մեծ է, քանզի նրանք են որոշում տարվա երկու կարևոր փոփոխությունները: Տիեզերքը, լինի մի ոգի կամ մի մարմին՝ բնության կողմից կառավարվող, ինչպես ծառերն ու բույսերը, ամենը, ինչ պիտի կատարվի՝ առաջինից մինչև վերջին օրը, մտնում է նրա պատմության մեջ, ինչպես որ մի հատիկում պարփակված է մարդու հետագա ողջ զարգացումը»:
Ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակից «Էնումա Անու Էնլիլ» անունով հայտնի աստղաբանական տեքստից դրվագներ են հայտնաբերվել գրեթե ամենուր՝ խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայում, Շուշան քաղաքում (Շոշ, Սուզ)՝ այսօրվա Իրանում, հուրիական կարևոր կենտրոններում՝ Նուզի, Էմար, Քատնա, Ալալահ քաղաքներում:
Նրա կիրառման նման պատկերը վկայում է Հին Աշխարհում՝ Մերձավոր Արևելքում տարածված գուշակությունների համանմանությունը:
Ակունքները վերագրվում են դեռևս շումերական դիցաբանությունից հայտնի Էա ( Էնկի, Հայա) Աստվածությանը կամ Ադապ (Ադապա) անունով Իմաստունին («Յոթն իմաստուններից»):
Տոմարի՝ հաշվարկի համակարգի, տոնացույցի, բնական երևույթների փոփոխությանը համապատասխան գյուղատնտեսական (հողագործական) աշխատանքների կարգավորումից բացի՝ կրոնական հավատալիքների հետ էր կապված աստղագիտության կարևորությունը:
Աստղաբանական հիշյալ ժողովածուի («Էնումա Անու Էնլիլ») ավելի քան 70 սալիկներից բաղկացած տեքստերի նախաբանում նշվում է, որ Աստվածների կողմից աստղերն ստեղծվել են ժամանակը կարգավորելու նպատակով և մարդկանց հնարավորություն ընձեռելու նրանց ուսումնասիրման համար:
Նրա՝ մոտ 7.000 կանխագուշակությունների ցանկը բաժանված է չորս մեծ ենթաբաժինների՝
Երկրի արքունի գործունեության մեջ վճռորոշ էր աստղագուշակի դերը. առանց նրա ոչ մի կարևոր որոշում, քաղաքական վճիռ չէր ընդունվում …
Գուշակությունն աստվածների հետ «հաղորդակցվելով» իրենց առջև ծառացած խնդիրները հասկանալու և նրանց լուծումը գտնելու միջոց էր՝ կրոնական արարողություններով ցանկալի ելքն ապահովելու հնարավորությամբ:
Եգիպտոսից, Հունաստանից հայտնի Էփրիմերտեները՝ աստղագուշակության գրքերը, որոնցում հին օրացույցներն են՝ հատուկ աղյուսակներով, ամենօրյա տեղեկություններ ու հաշվետվություններ են պարունակում՝ մեծ տեղ հատկացնելով գուշակումներին, երազահանությանը, ժողովրդական բժշկությանը, իմաստասիրական խորհրդածություններին:
Հիշյալները հայկական առաջին տպագիր գրքերից էին՝ հայտնի նաև «Եփրեմվերդի» սխալ, աղճատված անվամբ (1748 թվականին Վենետիկում է լույս տեսել հայերեն առաջին Էփրիմերտեն):
«Աստեղատների պարին ծանոթ մոգերի»՝ «անմոլար և մոլորակ աստղերի» դիրքն, ընթացքն ու շարժման հատկությունները «բաշխելով (խմբերի բաժանելով,Կ.Ա.) և ստեպ (շարունակ, անդադար, Կ.Ա) զննելով» ուսումն ու գիտությունը «ուսումնականի՝ այսինքն մաթեմատիկայի մասն էր, որի մասն էր տոմարականը» (տոմարագիտությունը):
«Արփիական լուսոյն դիտակք»-ի, «ծագմանն դիտակ»-ի, «աստեղաց գիտությունն իմաստասիրաբար» մեկնաբանող աստղագետի՝ աստղաբաշխի երբեմնի գոյությունն են մեզ հիշեցնում հին մատյաններում մնացած վերոնշյալ հիշատակությունները, վերջին շրջանում կազմված բառարանները («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի», (Վենետիկ, 1836թ.), «Բառգիրք ի բարբառ հայ և իտալական» (Վենետիկ, 1837թ.):
Հնագույն վերծանված տեքստերից ենթադրվում է, որ Աստվածների հետ երկխոսությամբ, նրանց հովանավորությամբ նույնիսկ բուժումն էր ավելի վստահելի ու արդյունավետ համարվում:
Ինչպես «Երազամույն կոչված վայրերի»՝ Տիրի իմաստնության տաճարների մասին խոսելիս հարկ չկա ապաքինման նպատակով այնտեղ եկող ուխտավորների՝ երազահանությամբ բժշկության ձևերի ու մեթոդների արդյունավետությունն ապացուցել, այնպես էլ՝ «Զորաց քարերի»՝ որպես աստղազարդ երկնքի ուսումնասիրության վայր դիտարկելիս պարտադիր չէ աստղագիտական ճշգրիտ հաշվարկներ իրականացնող սարքերի առկայությունը փնտրել՝ փաստելու համար մեգալիթյան կոթողների՝ աստղերի զննմանը ծառայելու նշանակությունը:
Համալիրի՝ «Զորաց քարեր» անվանումն իսկ իր իմաստն է ցուցում:
«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում ( Վենետիկ, 1836թ.) «Զօրութիւն» բառի բացատրության մեջ կարդում ենք՝ «Զարդք երկնքից. հրեշտակք, և աստեղք, զօրք, … զօրութիւնեց կամ Զօրաց»:
Եվ հիշյալ իմաստով կիրառության բազմաթիվ օրինակներ՝ «Բարձրացաւ մինչև ի զօրութիւնիս երկնից, և ընկեց յերկիր՝ ի զօրութիւնէ երկնից և յաստեղաց», «Յարևու և ընդ լուսնով և ընդ ամենայն աստեղբք և առաջի ամենայն զօրութիւնեց երկնից»,
Այլազգիների բնակությամբ տեղանունների օտարահունչ թարգմանության սովորույթի համաձայն, ինչպես Պորտասարն է վերածվել Գյոբեկլի թեպեի, Բյուրակնը՝ Բինգյոլի, բազմաթիվ այլ օրինակների նման, Զորաց քարերը ևս թարգմանվել էին (Ղոշունդաշ), սակայն բառի ոչ իսկական իմաստով:
Բարեբախտաբար, հետագայում վերստին անվանափոխվելով՝ «Զորաց Քարերը» վերագտել են իրենց նախնական իմաստը…
Աստղաբանությանը զուգահեռ, աստղագիտական գիտելիքների մասին եղած ապացույցները ևս ձգվում են խորը հնադար:
Նախնիներից փոխանցված աստղագիտական ժառանգության շնորհիվ էր, որ դեռևս 7-րդ դարում հայ աստղագետ, տոմարագետ և փիլիսոփա Անանիա Շիրակացին՝ աստղադիտակով հեռավոր աստղաբույլը դիտած Գալիլեյից գրեթե 1000 տարի առաջ, նկարագրել էր «Ծիր Կաթինը» կամ «Հարդագողի ճանապարհը» որպես թույլ և ուժեղ բազում աստղերի կուտակում, որոնց լույսը վատ տեսանելիության պատճառով միաձույլ է երևում:
«Տիեզերագիտության», «Արեգակի ընթացքի մասին», «Կենդանակերպի Համաստեղությունների մասին», «Լուսնի գարնանային գիշերահավասարի աղյուսակները», «Լուսնացույց աղյուսակներ», «Լուսնի պարբերաշրջանը»… մոտ 29 աշխատության հեղինակը՝ Շիրակացին, նշել է՝
«Զգայարանք առաջնոցն սուր էին, քան զայժմուցս՝ զոր վկայեն բազումք. վասն որոյ ոչ միայն զարեգական գնացս կարացին նկատել, այլ եւ զբոլոր լուսաւորացս կարացին դրոշմել եւ ճանաչել»:
«Առաջվանների զգայարաններն ավելի սուր էին, քան այժմվա բազումներինը, քանզի ոչ միայն կարողացան նկատել արեգակի հետագիծը, այլև բոլոր լուսատուներինը կարողացան դրոշմել ու ճանաչել»: Նկատել-դրոշմել-ճանաչել…
Լճաշենից հայտնաբերված՝ Արեգակնային համակարգի մոլորակների դասավորությամբ հայտնի գտածոն ասվածի հավաստումներից է:
Անզեն աչքով տեսանելի երկնքում աստղերի ու մոլորակների դասավորության ու շարժման (Շնկան (Սիրիուսի) աստղի ծագումը…) երբեմնի հետազոտողներն այսօրվա աստղահնագետի համար առատ նյութ չեն թողել՝ մեգալիթյան հարյուրավոր կոթողներից զատ, սակայն ժայռերի ու քարերի վրա ոճավորված որոշ պատկերներն ու բազմաթիվ աստեղատների նկարագրությամբ սեպագիր հիշատակությունների առկայությունը վկայում է բավականին զարգացած գիտելիքների մասին:
Ի դեպ, երկնակամարում Շնկան աստղի՝ Սիրիուսի պայծառ երևալն ամառային հանգիստն էր ազդարարում: Հռոմեացիներն այդ աստղն անվանում էին Canicula, որտեղից՝ ռուսերենով «Каникулы»:
Ղևոնդ Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում, «Երկնքի յոթնաստեղյան խորանների՝ իբրև երկնքի յոթ մասերը կամ կարգերը՝ մեկը մյուսից բարձր» հիշատակելուց բացի, մեջբերում է Ավետիք Ամդեցու՝ «Խառնարան աստղերի» առիթով ասածը՝
«Այս աստեղք են, որ ցուցանեն զանձրեւաց սաստկութիւն․ և որ ի ծովուն գնանք սոքիմք՝ մանաւվանդ Սայլն՝ յանտնի ցուցանէ զնաւագնացաց հետ․ զի հիւսիսական աստեղքդ ոչ են գնացականք այլ կացականք, և շարժեալ ի վերին եօթն գօտեացն՝ որպես ի ծովու ալէկոծին։ Այս են նշանացոյց աստեղք․ տխմարք եպերեն, որ չեն գիտեն զգիրս, այսմ վասն գրէ, եթէ՝ Եդ զնոսա Աստուած ի նշանս և ի ժամանակս»։ Մոտավորապես՝ «Այս աստղերն են, որ ցույց են տալիս անձրևի սաստկությունը և որ ծովագնացության ժամանակ, մանավանդ Սայլը, հայտնի է դարձնում նավագնացներին, քանզի հյուսիսային աստղերը գնացականք չեն, այլ կացականք և շարժվում են յոթը գոտիների վերևում՝ ծովի ալեկոծության պես»: (Ի գիտություն նշենք, որ դիտարկման և նավարկման ուղեցույցը Հյուսիսային բևեռն էր):
Հավելելով «բառաբարդյալ անունները, որ չեն նշանակում հատուկ աստղ, ինչպես՝ ելաստղ և անկաստղ, որ նշանակում են Շնիկի բարձրանալը և ցածրանալը կամ երևալն ու աներևութանալը», Ա.Ամդեցին հիշում է և կրոնական, աղթարական իմաստ ունեցող անունները՝ ինչպես Ըմբռնաղը, նոյեմբերի 23-ին կամ Տրե ամսի 15-ին, համաձայն տոմարների բացատրության՝
«Որ զինչ այսօր լինի, ձմեռն այնպէս անցանէ, թէ ջեր է և թէ ցուրտ է, թէ պարզ և թէ ամպ»։ «Ինչպես այսօրվա ընթացքում լինի՝ այնպես էլ ձմեռը կանցնի՝ տաք թե ցուրտ, պարզ թե ամպոտ»:
Ն.թ.ա 7-րդ դարին վերագրվող «Մուլ Ապին» (Աստղն Արորի կամ Սայլի) տեքստում 71 աստղ և Աստղապար (Համաստեղություններ, Աստղերի պարեր) են նշվում և մինչև ն.թ.ա 1370 թիվը ձգվող հղումներ կան, որոնք փաստում են, որ աստղագիտությունը կարևորվում էր հատկապես Երկրի անվտանգության ու ապագային վերաբերող գուշակությունների համար:
Ուսումնասիրության տեքստերում նշվում են «ուղեցույց աստղերի» շարժումը «Երկնային միջօրեականի» նկատմամբ («Լուսնի ճանապարհ»…):
Հիշենք վերջին տասնամյակներում որոշ աստղագետների (Վ.Օլքոթթ, Է.Մաունդեր, Կ.Սվարց, Կ.Ֆլամարիոն, Ա.Բերրի) եզրահանգումները, համաձայն որոնց Կենդանակերպի Համաստեղությունները ձևավորվել ու անվանակոչվել են 36-42° լայնությունների միջև՝ Արարատ լեռան շրջակայքում ու Եփրատի հովտում ապրողների կողմից , ն.թ.ա 30-28-րդ դարերում, որին անդրադարձել է Կարեն Թոխաթյանն իր «Ժայռապատկերաբանության և օրացույցի ակունքները Հայաստանում և Անանիա Շիրակացին» ուսումնասիրության մեջ:
Եվ, ի վերջո, նշենք, որ հորիզոնից վեր աստղերի բարձրությունը չափող հնագույն գործիքը՝ Աստղալափը, որ ցայսօր էլ ողջ աշխարհում հայտնի է «Astrolab» անունով, ու մեկնաբանվում է որպես «Աստղեր որսող», միայն հայերենով է իմաստավորվում՝ «Աստղեր լափող»…
Ակնդետ ու ականջալուր Տիեզերքի անհունից եկող շշուկներին՝ մեր նախնյաց օրինակով, որսանք ու մեկնաբանենք Հավերժի իմաստուն խորհուրդը…
Ամիրդովլաթ Ամասիացու աստղալափը՝ ստեղծված 1479 թվականին: Այսօր՝ մի արաբ շեյխի մասնավոր հավաքածուի նմուշներից է…
Լեզվաբանական քննությամբ բառերի, հատկապես անունների ստուգաբանությունը կարևոր է նրանց իմաստն ըմբռնելու համար:
Արեգակի կենսատու ջերմությունն ու ճաճանչափայլքը, Հրաբուխների՝ Հուրի երկրում Հուրը, Կրակն իր լուսացոլքով, Կայծակի, Շանթի փայլատակումն իր հզորությամբ բերքառատությունն ապահովող անձրևն ազդարարելով, բնականաբար, պաշտամունքի էին արժանացել վաղնջական ժամանակներից ի վեր…
Ղ. Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում նշելով, որ կրակի պաշտամունքը Հայոց մեջ տեղաբնիկ է ու ավելի հին, քան զրադաշտականությունը, հիշում է Աղթամարի ծովատաշտի շուրջ, հատկապես հարավային մասում, Անձևացյաց գավառում Դարբնաց քարն ու Բութ լեռը, որի անվանումն, ըստ ավանդության, քրմապետի անունից էր առաջացել:
Եվ, պատմիչների վկայությունը, համաձայն որոնց՝ «Բութ լեռը քրիստոնեության դարասկզբին դեռ լրիվ չէր մարել, թեև հրաբխաբաժակը հանգած էր ու սյունաձև վեր չէր ծխում, բայց մի կողի վրա ուներ մի պատռվածք կամ բաժակ (ինչը երկրագետի աչքով զննողը կտեսնի նաև այսօր), և ըստ պատմիչի՝ հրաշագործ պատկերի (Անձևացյայց կամ Հոգվոց վանքի) «տուն կրակի, անյագ հրոյ, անդադար այրման աստուածոցն», որ նշանակում է, թե այն ի բնե միշտ վառ էր»:
Ուշագրավ են նրա կիրառած բառերը՝ Ծովատաշտը, որը գոգավորությունն է շեշտում ու նույն իմաստով է, ինչ շումերական դիցաբանությունից հայտնի Ափսուն (մեր Ափսեն):
«Սյունաձև ծխացող», վեր խոյացող ծուխը՝ Սյունը՝ որպես կրակի ծխի խորհրդանիշ…
Եթե կրակը պաշտամունքի խորհրդանիշ էր, բնականաբար՝ ծուխը նույնպես պիտի պաշտվեր, ինչպես և մոխիրը («մոխրապաշտ» էին կոչում հետագայում), հետևաբար՝ պահպանված բազմաթիվ սյունաձև կոթողների սերտ առնչությունը հուրի պաշտամունքի հետ…
Որպես Հայկազունիների հրապաշտության մի այլ կենտրոն, Ալիշանը նշում է Պաղատ (կամ Պաշատ) լեռը, «զոր ասէին Տուն Արամազդի և Աստղկան»:
Եվ, նրանից շատ հեռու, Կրակի մի այլ կենտրոն Հայոց մի այլ նահանգում, որն, ինչպես գրում է հեղինակը, «Բաքվի նավթի հորերն ու հուրերն են, որ մի ժամանակ Փայտակարան աշխարհի մի առանձին գավառն էր՝ Հայոց տերության մի մասը և կոչվում էր «Յոթ փորակյան բագիններ» »:
«Յոթնափորակնյան բագինք»-ի մասին դեռևս 5-րդ դարում հիշատակում է Ագաթանգեղոսը, 7-րդ դարում՝ Անանիա Շիրակացին:
Հայոց Յոթ մեհյանների (բագինների) սրբավայր կար և Մոկք աշխարհում՝ «Յոթ խորան» (Յոթը դիցերն իրենց համապատասխանող յոթ մոլորակներն ունեին…):
Դեռևս հայտնի հնագույն տեքստերում՝ տիեզերքի, աշխարհի Արարչագործչության ու քաոսային ուժերի դեմ առաջին աստվածների պայքարի մասին պատմող, միջագետքյան «Էնումա էլիշ» պատումում, Երկինքը յոթը տարբեր շերտերով է ներկայանում :
Տիեզերակազմության նույն պատկերացումներն են նաև հետագայի կրոններում: Նույնն աշխարհայացքի այլաբանորեն արտացոլումն է միջնադարում՝ Դանթեի «Աստվածային կատակերգության» մեջ:
« «Երկնքի յոթնաստեղյան խորաններ» են ասում իբրև Երկնքի յոթ մասերը կամ կարգերը՝ մեկը մյուսից բարձր»,- գրել է Ալիշանը ( յուրաքանչյուր մոլորակ իրեն համապատասխան դիցն ուներ):
Հունական դիցաբանության մեջ գլխավոր դիցը՝ Զևսը, ընկալվում է որպես «Թեժ նյութ»՝ բնակվելով Եթերի մեջ և Երկնքի իշխանությամբ կազմակերպում տիեզերական և հասարակական կյանքը:
7-րդ դարի հայ աստղագետ ու փիլիսոփա Անանիա Շիրակացին, Երկրի գնդաձևության ու տիեզերքի կառուցվածքի մասին հստակ ու որոշակի պատկերացումների նկարագրության մեջ, նշում է՝
«Արդ, այն վերին Երկինքը, որ հույները Եթեր են ասում, իսկ քաղդեացիք՝ Խիտ Կրակ…» ( մեջբերումը՝ Սեն Արևշատյանի «Անանիա Շիրակացի» աշխատությունից):
Մասնագետների հաստատմամբ, հունական դիցաբանության Աստվածաբանությունը գրեթե հուրիականի՝ «Կումարբիի շարքի» կրկնությունն է:
Զևսը հուրիական գլխավոր դիցի՝ Թեժուբի համարժեքն է:
Ուստի, եթե Զևսը «Խիտ, Թեժ կրակի» «Թեժ նյութն» էր, բնականաբար հասկանալի է դառնում հուրիական դիցաբանության գլխավոր՝ Հուրի, Կայծակի, Փայլակի, Շանթի դիցի՝ «Թեժուբի» անունը, որի սեռական հոլովից առաջացած փոփոխությամբ՝ Թեշեբա ձևից է Երևանում՝ Բիայնիի թագավորության (Ուրարտուի) շրջանից մնացած Թեշեբաինի հնավայրի անունը:
Հիշենք, որ Հայաստանում է և Թեժ լեռը:
Այսօրվա եկեղեցիներում էլ մոմի լույսի խորհուրդով ներկա «կենսածիր» «Հրեղեն գունդն Արեգակի» (Թումանյանի խոսքերով՝ «Մերժած օրենք»-ից) «Յոթնաստեղյան լույս խորանի» (դարձյալ Թումանյանի խոսքերով «Դեպի անհունը») մի արձագանքն է…
«Երկրից դեպի Երկինք ձգվող 7աստիճաններով» մանկական մի խաղը հիշելով՝ «Յոթներորդ Երկնքում գտնվելու երանության» մեկնությունն էլ՝ յուրաքանչյուրիդ…
