Category: Non classé

ՎԻՇԱՊԱՔԱՂՆաև՝ՋՐՏՈՒՆ, ԱՅԾԵՂՋՅՈՒՐ, ԱՂԵՂՆԱՎՈՐ, ՀԱԼԴԻ…

Միջագետքի և Իրանյան հարթավայրի միջև հնագույն շրջանի կարևորագույն խաչուղիներից մեկում, այսօրվա Իրանի ու Իրաքի՝ Էբրիլի նահանգի սահմանագծին, 2981 մետր բարձրության վրա հայտնաբերված «Քելեշինի քարակոթողն» առաջին անգամ նկարագրել է գերմանացի հնագետ Ֆ.Շուլցը (F. Sculz)՝ 1829-ին: Գիտնականն ու իր ուղեկիցներն սպանվել են չլուսաբանված հանգամանքներում (ենթադրաբար՝ մի քուրդ ցեղապետի պատվերով)…
Տարիներ անց, քարակոթողն ուսումնասիրող գերմանացի մի այլ գիտնական՝ R. Rosch-ը նույնպես սպանվեց՝ իր արշավախմբի 38 անդամների հետ (մի առանձին գրառման մեջ անդրադարձել ենք)…

Հետագայում, 1951, 1971 թվականներին, տարբեր հետազոտողների (G.Cameron, P.Salvini) ուսումնասիրությունից հետո, հրաբխային մուգ կապտականաչավուն դիորիտի վրա փորագրված երկլեզու այս արձանագրությունը վկայում է ն.թ.ա 810 թվականին Բիայնիի և Նաիրիի արքա Իշպուինիի ու իր որդու՝ Մենուայի կողմից Արդին՝ Մուսասիր քաղաքի ձեռքբերումը (գնմամբ), նաև՝ նրանց ուխտագնացությունն ու հարուստ նվիրաբերություններն այդ սրբազան քաղաքին՝ ի փառաբանումն գլխավոր դից հռչակված Հալդիի…

«Հինավուրց պարսկական արձանագրություններից մեկում որպես ազգային մակդիր գործածվում է «Հայը, որդին Խալդիի» բառակապակցությունը:
Խալդին Հայկական Բարձրավանդակում երկրպագվող աստված էր, որի անունը մատնանշվում է Վանի արձանագրություններում որպես Ուրարտուի հովանավոր աստվածություն:

Իրականում, բարձրավանդակի ժողովուրդն իր հարևանների կողմից անվանվում էր «խալդեր»:
Քսենոփոնը պատմում է Խալդիի պաշտամունքի մասին, և ընդհուպ մինչև միջին դարերը խոսվում էր բարձրավանդակում բնակվող խալդեր կոչվող ժողովրդի մասին:
Ուշագրավ է, որ Արգիշտի 1-ի (Ք.ա. 785-760թթ. արձանագրություններից մեկում … Խալդին կիրառվում է հայերեն «աստված» բառի հետ» (մեջբերումը՝ լեզվաբան Թովմաս Սամուէլեանի «Հայոց ծագումը. Հին ու նոր աղբյուրների և տեսությունների ակնարկ»-ից, էջ 18, Երևան, 2000 թ.):

«Խալդիի զորությամբ» հաղթանակող Վանի Տիրակալներն իրենց դիցարանն ու նրանց մատուցվող զոհաբերությունների՝ կենդանիների քանակի մանրամասն նկարագրությունը հավերժացրել են Վանի՝ «Մհերի Դուռ» անունով հայտնի ժայռին:

Համաձայն հիշյալ արձանագրությունների՝ դիցարանը գլխավորում էին՝ Թեշեբան, Խալդին (Հալդին) և Շիվինին:

Նրանց ծագումնաբանությանը ծանոթանալու համար վերադառնանք անհիշելի ժամանակներ, երբ
«Աստվածներից առաջիններն ահեղ էին և երևելի, և աշխարհի մեծամեծ բարիքների պատճառ, աշխարհի ու բազմամարդության սկիզբ:
Սրանցից առաջ եկավ հսկաների սերունդը…
Սրանցից մեկն էր և Հապետոսթյան Հայկը», ինչպես ավանդում է մեզ Խորենացին՝ վերարտադրելով պատմիչ Մար Աբաս Կատինայի մատյանի սկիզբը:

Ջրհեղեղից հետո Կյանքի Արարիչն ու մարդկությանը «մեծամեծ բարիքներ» պարգևող, գիտությանն ու արհեստների հնարքներին ծանոթացնողն, ինչպես վկայում է նաև Բերոսն իր «Քաղդեից պատմության» մեջ, շումերական դիցաբանությունից հայտնի Էնկին էր (Հայան):

Ն.թ.ա. 28-27-րդ դարերի աքադական սեպագիր արձանագրություններում հայերի՝ որպես Հայկական Բարձրավանդակի տարածքում պաշտվող «Հայա Աստծո Որդիների» հիշատակմանն է անդրադարձել պատմաբան Արտակ Մովսիսյանին իր «Հնագույն պետությունը Հայաստանում՝ Արատտա» աշխատության մեջ (Երևան, 1992, էջ 41):

Վերհիշենք հնագույն դիցերի խորհրդանիշներով՝ հին աշխարհում հաճախ հանդիպող երևակայական կենդանիների տեսքով ու կողքին իրենց անվանումներով, պատկերների բացատրությամբ ուղեկցվող Կուդուրու քարակոթողի վերին հատվածը՝ Լուվրի թանգարանի ցուցանմուշներից (մի առանձին գրառման մեջ անդրադարձել ենք, լուսանկարը՝ ստորև):
Այստեղ է և մեզ համար առանձնահատուկ կարևորություն ունեցող՝ Էան (Հայան)՝ Էնկին:

Աստվածներից ամենաիմաստունը, մարդկությանն իմաստնություն հաղորդողը, ինչպես նշվում է՝ «քաղցրահամ ու ստորգետնյա ջրերի տիրակալը», ավելի ճշգրիտ, ըստ իս, Գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի, Միջագետքի՝ հետևաբար և Նաիրիի), իր խորհրդանիշ կես-ձուկ-կես այծ կենդանու մեջքին բարձրացող խոյագլուխ գավազանով:

Այլ հուշարձանների վրա, որպես նրա խորհրդանիշ, խորանի պատկերն է՝ վրան եղջյուրները:

Այս կերպարի մարմնավորումներն են Ջրտուն (Ջրհոս), Այծեղջյուր և Խոյ Աստեղատները (տարբեր կրոններում՝ համաստեղությունների անվանումների ծագման այլ բացատրություն է հանդիպում):

Էլամի հինավուրց Շուշան քաղաքից (այսօրվա Իրանի տարածքում) հայտնաբերված, ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ծիսական մի ավազանի բարձրաքանդակում աջ ու ձախ կողմերն ուղղված՝ Կիսաձուկ-կիսայծ պատկերն է, հայտնի «Սուխուրմաշու» անվամբ («Sukhurmashu»), հետագայի «Այծեղջյուրի» նախատիպը… (լուսանկարը՝ ստորև):

Համաձայն ասորագետների և հին միջագետքյան մշակույթի այլ մասնագետների, այն ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, նաև՝ Անդնդոց ջրերի դիցի՝ Էնկիի (Հայայի) խորհրդանիշն է, «Պահապան-ոգի»:

Հիշենք, որ Էնկին սովորաբար պատկերվում էր մորուքավոր դեմքով, ուսերից երկու հոսող գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի շիթերով…

Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուրում նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա:
Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):

Ուշադրություն դարձնենք կարևոր մի փաստի վրա՝ «Քաղդե» (Chaldée) անունով է նշվում գետերի ակունքների՝ «Քաղաքակրթության օրրանի» տարածքը, մեր նախնիների դրախտ-բնակավայրը՝ գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթը:

Այսինքն, այստեղի բնակչությանն էին նաև «Քաղդեացիներ» անվանում (Բաբելոնի հայտնի քրմական դասից բացի) …

Ուստի՝ հարկ է մեկնել «Քաղ»-ի իմաստը, որը բացատրվում է հայերեն բառարաններում՝ Ս.Մալխասյանի՝ «Բացատրական բառարանում», Աղայանի «Արմատական բառարանում», «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»՝ որպես «արու այծ», քոչ, նոխազ («քավության նոխազի» մասին՝ հետո):
«Ձուկ»-ը հասարակ ձուկ չէր, այլ՝ խոշոր, առասպելական:

Մեր լեզվի զանազան բառարաններում «ընդհանրապես շատ խոշոր ձուկը» Վիշապաձուկն է, որի բացատրության մեջ Ս.Մալխասյանի «Հայերենի բացատրական բառարանում» կարդում ենք՝

«Վիշապաձուկն՝ Դագոն՝ փղշտացիների կուռքը՝ ձկան մարմնով, մարդու գլխով ու ձեռներով, որին պաշտում էին ասուրա-բաբելոնացիք»:

Վերոհիշյալ «Սուխուրմաշուն»՝ Էնկիի խորհրդանիշը՝ «Կես Ձուկ — կես Այծ»՝ «Վիշապ-ա-Քաղ»-ն է՝ ՎԻՇԱՊԱՔԱՂԸ…

«Այծեղջյուր» համաստեղության խորհրդանիշը՝ Ֆրանսիայում՝ Շարտրի Մայր տաճարի վիտրաժներից

Փյունիկյան հնագույն ափերին՝ Ռաս Շամրայում (Ուգարիթում) Դագանի (Դագոնի) և նրա հարևանությամբ՝ Բահալի տաճարներն են հայտնաբերվել:
Նրանց մասին Ed. Dhorme-ն իր «Դագոն աստծու ավատարները» («Les avatars de dieu Dagon») ուսումնասիրության մեջ, ներկայացնում է այնտեղ գտնված քարակոթողների վերծանումը M.Dussaud-ի կողմից: « «Դագոնի որդի» անվանումը, որը տրվում է Բաալին, նույնացվում է Հադադ աստվածությանը, Փայլակի դիցը Հասկի դիցի հետ է կապվում»:

Հիշենք, որ տարբեր շրջաններում անունները տարբեր էին՝ Ադադը (Հադադը), Բաալը Հուրիական դիցաբանության գլխավոր դից Թեշուբի անվանումն էր՝ այսօրվա Սիրիայի որոշ հատվածի, Քանանի (Փյունիկիայի) տարածքում, ինչպես այլուր՝ հայտնի զանազան հնչողությամբ՝ խեթերի մոտ՝ Տարքու (Տորք), Թարհու, Բիայնայում՝ (Ուրարտու) Թեշեբաինի…

Դիցերի ծննդաբանական (ծագումնաբանական) շղթայում շումերական, հուրիական դիցաբանության գլխավոր դիցը կոչվում էր Ան (Անու) և հունական դիցաբանության Ուրանոսի, Զևսի համարժեքն էր (շումերականում՝ Էնկին Ան-ի որդին էր, հուրիականում՝ Անուի որդին Կումարբին էր, վերջինիս որդին՝ Թեշուբը):

Էնկիի խորհրդանիշ «Այծեղջյուր» աստեղատան համարժեքը հնդկական դիցաբանական պատկերացումներում Մակարան է՝ տեղական կենդանական աշխարհին համապատասխան՝ փղի կնճիթով, կոկորդիլոսի երախով՝ ձկնապոչ երևակայական կերպարը:

Զարմանալիորեն, անվան հեռավոր արձագանքով՝ Մակարավանքի բեմի զարթաքանդակների մոտիվները Էնկիի հետ են առնչվում…(Մի առանձին գրառման մեջ անդրադարձել ենք՝ Երևանի Փակ շուկայի դարպասի և Խոյի Դարվազաբազարի մոտիվներին համադրելով):

Հաբեթի սերունդներից՝ «վայելչակազմ, թիկնավետ ու գեղագանգուր մազերով, վառվռուն աչքերով ու հաստ բազուկներով» Հաբեթոսթեան Հայկը, ինչպես վկայում են պատմիչները (5-րդ դարում՝ Խորենացին, 11-րդ դարում՝ վրացի Լեոնտի Մրովելին), Թորգոմի որդին էր (Թորգոմը՝ Թարքուի՝ Թեշուբի հեռավոր արձագանքն է):

Չմոռանանք, որ քրիստոնեությունից հետո գրված պատմություններում դեպքերն ու անունները հարմարեցված են Աստվածաշնչյան տեքստերին (մեկնաբանություններին):

Նա նաև հնագույն շրջանից ամենաճանաչված Աղեղնավորն էր, որն իր երկաթե ծայրով եռաթև նետով տապալեց Բելին…

Ուգարիթյան հնագույն սալիկներից մեկում, տարբեր «մասնագիտություններ» ցույց տվող հատուկ անունների ցանկում, «Խալդի» անվանը համապատասխան վերծանված է՝ «Աղեղնաձիգ»…
Ինչպես Հարմայի անունով կոչվում էր Հարմայի երկրից արտահանվող «Երկձի մարտակառքը»…

Ըստ Ղ. Ալիշանի՝ Հին Հայկազանց (Հայկազունների) ազգային դրոշը կամ նշանը Վիշապն էր:
Վիշապաքաղի լուսանկարը՝ Ալիշանի «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքից՝ ստորև:

Անդրադառնալով վերը հիշատակված մեր երբեմնի հզոր թագավորության՝ ինչպես նրա տիրակալներն էին կոչում՝ Բիայնիի և Նաիրի Երկրի արքաների դիցարանը գլխավորող դիցերին, Հուրի՝ Փայլակի, Շանթի դիցից՝ Թեշուբ- Թեշեբայից հետո գլխավորը հռչակվում էր Խալդին՝ հին աշխարհում Հոմերոսի և այլոց կողմից կրակի իմաստով գործածվող Հեփեստոսի անվան հետ առնչվող Հաբեթոսեան Հայկը՝ իր Թորգոմ-Թարքու-Թեշուբ-Թեշեբա պապին հետնորդելով…

Գուսանների երգերից մեջբերված պատառիկներով՝ Խորենացին մեզ է ավանդել առասպելական «Վիշապաքաղի»՝ «Վահագնի ծնունդը», որը Հովհաննես Հովհաննիսյանի գրչով մեզ Ավետում էր՝

Ցնծա՛, Բյուր Վիշապ Հայաստան աշխարհ, Փրկության արև Վահագնիդ տեսար։

Թևավոր Վիշապաքաղ (արծաթե անոթ՝ հայտնաբերված Արմավիրի պեղումներից, գտնվում է Էրմիտաժի թանգարանում):
Լուսանկարը՝ Սուրիկ Ասմարյանի հրապարակումից՝ շնորհակալությամբ…

Այծեղջյուրը՝ 10-րդ դարի պարսիկ աստղաբան ու ժամագետ Ալ Սուֆիի՝ «Աստղերի գրքի» («Livre des étoiles fixes») նկարազարդումներից (տպագրված 964 թվականին)
LE CAPRICORNE DANS L’ATLAS D’AL-SUFI (PUBLIÉ EN 964)

Ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ծիսական ավազան Շուշան քաղաքից՝ Էնկիի խորհրդանիշ Վիշապաքաղի պատկերաքանդակով

ՎԻՐԱՊ, ԽՈ՜Ր ՎԻՐԱՊ…Կամ՝«…Ձայնք հնչեցին Սանդարամետք Անդնդոց»՝

Ինչպես Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսի հեղինակած շարականում է երգվում…
Սանդարամետը (կամ՝ Սպանդարամետը), Հայոց և Պարսից մոտ «Աշխարհիս մաքուր և հնազանդ Ոգին» էր, քրիստոնեության մեջ՝ հակառակ իմաստն ստացավ՝ դառնալով «Դժոխային Անդնդոց թագավորության Ոգին»…

Երկրային կյանքից հետո գոյություն ունեցող մի այլ կյանքի, Հոգու անմահության հարցերը մարդուն հետաքրքրել են ի սկզբանէ:

Անմահությունը դիցերին էր շնորհված միայն, մահկանացուներին՝ գոյության բնական ավարտ էր նախատեսված:

Այնուամենայնիվ, ամենահին պատումներում արդեն անմահության որոնումների ուղիները Գիլգամեշին Վան էին բերել՝ կյանքը հավերժ վերանորոգող բույսը գտնելու…

Հին աշխարհում նախնիների պաշտամունքն էր, որը ենթադրում էր մահացածի հետ կապը պահպանելու հնարավորությունը նաև:

Հնագույն բազմաթիվ տեքստերում արծարծվում է հերոսացված — սրբացված նախնիների՝ ողջերի կյանքի վրա ունեցած բարերար ազդեցության պատկերացումների, հավատալիքների մասին ևնրանց միջոցով կարևոր իրադարձությունների ելքը կանխորոշելու նպատակով կատարվող գուշակությունների մասին ( «Symbolique de mort et de renaissance dans les cultes et les rites éblaïtes : dga-na-na, les ancêtres et la royauté», Jacopo Pasquali, Dans Revue d’assyriologie et d’archéologie orientale2013/1 (Vol. 107), pages 43 à 70):

Ստրաբոնի վկայությամբ (Strabo, xv νεκρομαντία)՝ Պարսկաստանի ժողովուրդների մոտ, նաև՝ Քաղդեում (Chaldée), Էտրուրիայում և Բաբելոնում, գուշակությունների ձևերից ամենակարևորը մահացածների ոգեկոչումով գուշակությունն էր (nécromancie):

«Ոդիսական»-ում Ուլիսը՝ Ոդիսևսը, ճամփորդում է Հադեսի մոտ՝ Ստորգետնյա աշխարհ (Մեռյալների թագավորություն) և ոգեկոչում մահացածների ոգիները՝ Սիրսեից սովորած հատուկ ձևակերպումների միջոցով…

Երկրային կյանքին հաջորդող Աշխարհի գոյության մտահոգությունից ծնված՝ Հանգուցյալի հոգու հանդեպ խնամքն ու հոգատար վերաբերմունքը կարևոր էին բոլոր քաղաքակրթություններում (հատկապես, որ ամենքն այնտեղով էին անցնելու)…

Մինչ օրս Ինդոնեզիայում, տեղաբնիկ մի ցեղ՝ Torajas անվամբ, ամեն տարի իրենց հանգուցյալներին հողից հանելով՝ խնամում են՝ դին լվանում, հանդերձները փոխում, իրենց հոգածության դիմաց նրանց բարեհաճությունն ստանալու ակնկալիքով, նաև՝ «վերևի մարդկանց» հովանավորությամբ բրնձի բերքի առատությունն ապահովելու նկատառումով (արևի տակ թողնելով՝ քայքայման հետևանքների վարակիչ վտանգից զերծ են մնում)…

Ներկայացնելով Գ. Նարեկացու և նրա ժամանակաշրջանի աշխարհայացքը տիեզերքի, մահվան ու «այն աշխարհի» առեղծվածի մասին, Մ.Աբեղյանը գրում է (Ընդհանուր երկեր, հ. 3. էջ 588)՝

«Նրա երկի մանրամասնությունների մեջ մենք տեսնում ենք ընդհանրապես հին քրիստոնյայի և մասնավորապես մենակյացի եղերերգական վիճակն իր ամրողջ պատկերով և աշխարհայեցությամբ։
Տիեզերքը չունի նրա, ինչպես և ուրիշների համար այն մեծությունը, ինչ որ հիմա մեզ համար։
Դա կազմում էր մի երեք հարկանի մեծ շենք՝ երկինք, երկիր և դժօխք կամ սանդարամետք անդնդոց, — աստուծու, հրեշտակների ու արդարների բնակարանը, մարդկանց ժամանակավոր կացարանը և սատանաների տանջարանը»:

Միջնադարյան այս պատկերացումների արմատները դեռևս վաղնջական ժամանակներում են:

Մանրամասն քննարկելով Հոմերոսի «Իլիական»-ով անմահացած Տրոյայի պաշտպանների ինքնության պարզաբանման հարցերը, R.Lebrun-ը մեջբերում է պատերազմն ավարտելու առիթով արտասանած՝ Ագամեմնոնի ուղերձը, նշելով մի այլ հեղինակի՝ J. Puhvel-ի դիտարկումը, համաձայն որի «հիշյալ կարճ աղոթքը խեթական-անատոլիական է» (հայկական է, Կ.Ա.), ոչ թե հունական, քանզի Փոքր Ասիայի դիցերն են հիշվում:

Երդման վկա դիցերը նույն հաջորդականությամբ են, ինչ խեթական-լուվիական (հայկական, Կ.Ա.) համաձայնագրերի ու երդումների տեքստերում որպես վկա-հովանավոր նշվող դիցերը՝ Ամպրոպի դից Զևսը Թարքուն է (Թեշուբը, Փայլակը), Ամենատես ու Ամենալուր (ամեն ինչ տեսնող ու ամեն ինչ լսող, Կ.Ա.) Արևը (Արեգակը, Կ.Ա.), բնության ուժերը և, ի վերջո, Ստորգետնյա թագավորության դիցը («L’identité des Troyens», René Lebrun, «Quaestiones Homericae», Acta Colloquii Namurcensis, 1998, էջ 158):

Հունական դիցաբանական սյուժեներում բավականին հաճախ է հանդիպում Էջքը՝ կատաբազը (catabase), երբ պատումի հերոսն իր փորձությունների շարքում իջնում է Անդրաշխարհ (դժոխք), ուր մահվանից հետո գնում են բոլոր հոգիները՝ իրենց «դատաստանի» համար:

Ի դեպ, Փարիզի հայտնի պողոտան՝ Շանզելիզեն՝ Champs Élysée-ն՝ թարգմանությամբ՝ «Եղիսեյան դաշտեր» անունով, հունական դիցաբանության մեջ Անդրաշխարհի մի հատվածն էր, «Հադեսի թագավորությունից» առաջ, ուր «հյուրընկալվում» էին մեծաբարո հոգիներն՝ իրենց Վերածնունդից առաջ:
Քրիստոնեության մեջ «քավարանը», պատժի վայրը՝ դժոխքը, այլ իմաստավորմամբ են:

Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում ներկայացնում է Հայոց ձեռագիր հին մատյաններում հանդիպող՝ «Տխուրք», «Թշվառ ոգւոց տխուր կապարան», «Խորափոր խավարային բանտ», «Հոգու համառոտ դատաստանի» մասին հիշատակությունները: Ագաթանգեղոսի մոտ՝ «Ձայնք հնչեցին ի ձորն դատաստանի»…

Վաղնջական ժամանակներից եկող՝ մեռյալների պաշտամունքի կարևորությունն ըմբռնելու համար հարկ է ծանոթանալ նրա հետ կապված հավատալիքների ակունքներին:

Նախկին մի գրառման առիթով արծարծվեց հին Եգիպտոսում երկրային կյանքի ավարտը խորհրդանշող մահը՝ որպես զուտ «աշխարհի փոփոխության» ընկալումը:

Ն.թ.ա 1963-1898 թվականներին վերագրվող եգիպտական մի դամբարանում, սարկոֆագի խորքում դրված քարտեզ է հայտնաբերվել՝ Հանդերձյալ աշխարհի մանրամասների նկարագրությամբ՝ Երկրային, Երկնային ու Ստորգետնյա աշխարհների հնարավոր ուղիներով…

Հին եգիպտական տեքստերից հայտնի է «Երկնքի դռներ» անվանումը, որը դիցի քանդակը պարփակող պահարանի դռներին էր վերաբերում:
Նրանց բացումով մարդկանց և դիցերի աշխարհների հաղորդակցությունն էր ապահովվում:
Նրանց փակումն ապագա Վերածննդի նախերգանքն էր:

2008թվականին Լուվրի թանգարանում մի ցուցադրության առիթով, ֆիզիկական իրականության և հոգևոր-մտային աշխարհների միջև անցումը խորհրդանշող նման դռներ էին ցուցադրվում (լուսանկարը՝ ստորև):

Համանման պատկերացումներ ունեին և մեր հեռավոր նախնիք՝ նավակով ստորգետնյա ճամփորդությամբ անդրաշխարհից դեպի Հավերժություն ու Լույս («Հայկական Արքայական հովիտի»՝ «Նավեր» անվանումը (Վերին և Ներքին Նավեր), փոխադրման իմաստից բացի, նաև՝ որպես մի Նոր կյանքի խորհրդանիշ է (Նաւ-Նօր -Նավասարդ) …
Հիշենք Հուրիական դիցաբանության մեջ՝ Թելիպինուի և նրա նման՝ «Սասնա Ծռեր» էպոսի՝ ժայռում փակված Փոքր Մհերի խորհրդանիշ ժայռափոր «Դուռը»՝ եգիպտական հիշյալ «Դռների» իմաստը հիշեցնող (Թելիպինուի համար ևս, հնագույն շրջանում, ժայռի վրա փորված, չբացվող խորհրդանշական «Դռներ» էին քանդակում) …

Ծագումով Հայերի հետ կապվող Էտրուսկյան մշակույթից հայտնի են նրանց կառուցած «մունդուսները»՝ կլորավուն փոսերը (վիրապները)՝ նախատեսված Ստորգետնյա աշխարհի դիցերին նվիրատվությունների համար:

Էմիլիա Մասոնի՝ «Խեթերի Մունդուսը» աշխատության մեջ կարդում ենք (Emilia Masson «Le Mundus des Hitittes»թ, dans «Le combat pour l’immortalité», 1991, էջ 279-296)՝

«Բոլոր հնագույն հասարակություններում գլխավոր մտահոգություններից է Ստորգետնյա Աշխարհի հետ հաղորդակցությունը:

Համաձայն հավատալիքների, այդ կապը հաստատվում է հատուկ վայրերում, հատուկ իրադրություններում և հատուկ առիթներով: Բայց ի՛նչ սկզբունքով էլ լինի, միշտ նույն հիմնական տարրն ենք գտնում՝ հողում փորված փոս (վիրապ, Կ.Ա.), որի միջոցով անմիջականորեն կհաստատվեր ցանկալի հաղորդակցությունը:

Հնդեվրոպական ավանդույթներում, գետերի ափերն ու, ընդհանրապես, ջրերի մերձակայքը, նման կապերի հաստատման համար նպաստավոր վայրեր էին, համաձայն հավատալիքների, այնտեղ են ստորգետնյա դիցերը կամ մեռյալների հոգիները բնակվում:
Փորում էին ըստ հնարավոր մուտքերի՝ նրանց աղոթքի (հայցման,Կ.Ա.) կամ նվիրաբերությունների համար»:

Անդրաշխարհ իջնելու և այնտեղի գտնվողների հետ հաղորդակցվելու առաջին պատումներն առկա են մարդկությանը ցարդ հայտնի հնագույն տեքստերում՝ շումերական դիցաբանության մեջ՝ «Ինանայի էջքը դժոխք»:

Ինչպես Գիլգամեշն իր ընկերոջ՝ Էնկիդուի համար իջավ Անդրաշխարհ, այնպես էլ, հունական դիցաբանության մեջ, Օրփեոսն իր մահացած կնոջը՝ Էվրիդիկեին հանդերձյալ աշխարհից ապրողների աշխարհ վերադարձնելու հույսով իջավ Ստորգետնյա թագավորություն:

Ցայսօր էլ, որպես «երկու աշխարհների միջև եղած կապի» մի հեռավոր արձագանք, Երուսաղեմում, Զատկի տոնի նախօրեին Քրիստոսի գերեզմանն իջնելով, հատուկ արարողությամբ, վառվող լապտերով գերեզմանից դուրս է բերվում Հարությունը խորհրդանշող կրակը՝ լույսն ու փոխանցվում ուխտավորներին, այլ եկեղեցիներին (Կրակի, Լույսի խորհուրդն էլ խորհրդածության մի այլ՝ հսկայական թեմա է) …

Հին Կտակարանում (Երկրորդ Օրինաց, գլ. ԻԼ (28):26), պատվիրազանցության դեպքում հնչող անեծքների թվարկման մեջ կարդում ենք՝

…«Եվ քո մարմինը երկնքի բոլոր թռչուններին և երկրի գազաններին կերակուր կլինի»…

Դեռևս Պորտասարից, Չատալ Հոյուկից հայտնի՝ թաղման մի սովորույթ էր հանգուցյալի դին Երկինքը (Աստվածայինը) խորհրդանշող Անգղերին թողնելը (գլուխն առանձնացվում-պահվում էր):

Փարիզում, Լուվրի թանգարանի ցուցանմուշներից մեկը՝ ն.թ.ա 2460 թվականին վերագրվող մի սալիկ, ներկայացնում է Լագաշ քաղաքի արքա Էանատումի հաղթանակը հարևան Ումմայի նկատմամբ՝ նշելով «մինչև երկինք բարձրացող 3.600 դիակների (ոսկորների, Կ.Ա.) թաղման համար 20 տումուլիի կառուցումը»:
(«Տումուլուսը», լատիներենով հոգնակին՝ «տումուլի», կլորավուն բլրի կամ այլ տեսքով, տարբեր չափերի արհեստական կառույց է՝ թաղման նպատակով:
Ստորև՝ Հունաստանում՝ Մարաթոնի հայտնի ճակատամարտում զոհված Աթենացիների տումուլուսի լուսանկարը՝ Դվինի «Բուրգն» հիշեցնող (ըստ Խորենացու՝ «Դվին» պարսկերենով «Բլուր» է նշանակում), հնարավոր է՝ նույն կիրառությամբ՝ մինչև պեղումներով որոշակիացումը):

Լուվրում պահվող վերոհիշյալ քարակոթողի վրա դիակները հոշոտող անգղներն են նաև պատկերված, որտեղից էլ նրան տրված՝ «Անգղների (Անգեղաց) կոթող» անվանումը:

Զրադաշտականության (մազդեականության) հետևորդների միջոցով ցարդ որոշ ցեղերի՝ հատկապես Իրանում կրոնական հեղափոխությունից հետո եղած արգելքի հետևանքով առավելապես Հնդկաստանում՝ Մումբայում (Բոմբեյում) ապրող պարսերի մոտ հարատևած այս ավանդույթի վկայություններից է այսօրվա Հայաստանի տարածքում՝ Աղավնատուն գյուղում պահպանված Աշտարակը, որը ներկայացրել է վաստակաշատ հնագետ, արևելագետ և պատմաբան Զոհրապ Մուղդուսյանն իր էջում:
Մե՜ծ շնորհակալություն հայտնելով մեր բազմավաստակ ուսումնասիրողին՝ Աղավնատան հիշյալ Աշտարակի երկու լուսանկար՝ իր «Աղավնատան Աշտարակի առեղծվածը» գրառումից՝ ստորև:

Ոչ մաքուր համարվող դիակի կազմալուծումից՝ փտումից բնության սրբազան տարրերը՝ հողը, ջուրը, կրակն անաղարտ պահելու նպատակով, «Լռության աշտարակ» (պարսկերենով՝ «Դախմա» կամ «Դախմե») կոչված շինությունների վրա անգղների բաժին էին այն դարձնում՝ մնացած ոսկորները նետելով աշտարակի կենտրոնում գտնվող խորը փոսի մեջ:

Աշտարակ («Լռության աշտարակ»)՝ Աղավնատուն գյուղում
Լուսանկարը՝ Զոհրաբ Մուղդուսյանի՝ «Աղավնատան Աշտարակի առեղծվածը» գրառումից

Նիկիտա Միխալկովի՝ 1991 թվականին նկարահանված «Ուրգա» ֆիլմում մի երկխոսության մեջ նշվում է նման ավանդույթի մասին (ռուս վարորդը սարսափած ահազանգում է մի մոնղոլի՝ անգղերի կողմից հոշոտվող դիակի մասին, վերջինս ասում է, որ իր ազգականն էր՝ լավ մարդ էր)…

Պարսկերենում «արքայական սուրհանդակ» իմաստը կրող «Անգղ» -ը հնագույն շրջանում Երկնքի դիցերի՝ «Աստվածների սուրհանդակն» էր համարվում (Տորք Անգեղի մասին՝ ծավալուն ուսումնասիրության թեմա, առավել ևս, որ Անգեղ-Ներգալը նաև որպես Անդրաշխարհի դից էր ներկայացվում …):

Հայաստանում քրիստոնեության տարածումից հետո այլ պատմությամբ հայտնի գետնափոր «Վիրապը»՝ Ստորգետնյա «Անդունդը», հավանաբար Անդրաշխարհի հետ հաղորդակցվելու մի վայր էր՝ ոչ հեռու, Մեծ Մասիսի հյուսիսային լանջին՝ «Փլած Մեծի Լերինն» անունով ընդարձակ խորխորատ «Վիհ Մասեաց»-ից, ուր, ըստ ավանդության, որսի ժամանակ գետնակուլ է եղել Արտավազդ Ա թագավորն ու շղթայվել Քաջքերի կողմից…

Աներևույթ աշխարհի, ստորգետնյա գետերի և Անդրաշխարհի հետ նրանց կապի, բազմաթիվ զանազան խորհուրդների լուսաբանումը՝ մի այլ առիթով…

Ազգագրության և հնագույն հավատալիքների ուսումնասիրության համար թաղումներն, իրավամբ, հարուստ աղբյուր են:

Անդրաշխարհից այսօր էլ մեզ «պատմություններ են պատմում» և հուսադրում՝ ավելի իմաստուն ապագայի համար…

Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք Աշխարհի Անգեղտան գավառի Անգեղի Սրբավայրից մի հատված

…«ԲԱՅՑ ՈՄԱՆՔ ԿՄԵՐԺԵՆ ԱՅԴՔԱՆ ԴԺԲԱԽՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՀՈՒՅՍԸ ԿՎԵՐԱԾՆՎԻ, ԵՐԲ ԿՎԵՐՀԻՇՎԵՆ ԻՐԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐԸ… ԵՎ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ ԿՎԵՐԱԴԱՌՆԱ»…

( մոտ 4.000 տարվա վաղեմության եգիպտական մի տեքստից, որը, զարմանալիորեն, մեր օրերն է հիշեցնում…)

Հնագույն տեքստերի բազմաթիվ վկայություններ լույս են սփռում հազարամյակների հեռվից «առեղծվածային ձևով անհետացած» թվացող քաղաքակրթությունների վրա:

Թալանված, հրդեհներով ու ավերածություներով կործանված երբեմնի հզոր տերությունների, քաղաք-պետությունների՝ ճակատագրական իրավիճակների, անկումների, վախճանի վկայություններից են և Ուգարիթ քաղաքի ավերի նկարագրությունը, նաև՝ խեթական շրջանից մնացած բազմաթիվ սեպագիր սալիկներ…

Համաձայն եգիպտական տեքստերի՝ Հաթի Երկրի կործանման պատճառը «Ծովի ժողովուրդների» արշավանքների հետևանքով էր (Հասկի Երկիրը Խորենացու հիշած՝ Մշակի Երկիրն էր):

Էլ-Ամառնայից հայտնաբերված արքունական դիվանում, փյունիկյան քաղաք Բիբլոսի (այսօրվա Լիբանանում)՝ Ռիբ-Ադա անունով թագավորի գրած մոտ 60 նամակներն են նաև՝ հասցեագրված Եգիպտոսի փարավոն Աքենաթոնին (ն.թ.ա 14-րդ դար):

Որոշ նամակներում նա սարսափով ահազանգում է թափառաշրջիկ, աղքատ մի խավի՝ «Ապիրու» (Հաբիրու) կոչվող ավազակախմբերի՝ միավորված-համագործակցված թալանչիական հարձակումներն ու նրանց կողմից հերթով կատարված՝ իշխանների սպանությունները (այսօրվա Լիբանանի լեռնային շրջաններում, Փյունիկյան «Արքա» կոչվող քաղաքում ևս):
Խեթական թուլացած կայսրության վերջին էջը ն.թ.ա 8-րդ դարում Ասորեստանի հարձակումներով փակվեց…

Հոլանդիայում, Ռեմբրանդտի ծննդավայր Լեյդեն ( Leyde, Leyden) քաղաքի թանգարանում, 344 համարով թվագրված, Հին Եգիպտոսից այստեղ հասած մի կարևոր տեքստ կա, հայտնի որպես «Լեյդենի Պապիրուսից» հատված՝ «Իպու-Ուրի (կամ՝ Իպուվերի, Կ.Ա.) ողբ» անունով:

19-րդ դարի սկզբին Մեմֆիսից հայտնաբերված, վատ վիճակում պահպանված հիշյալ ձեռագիրը, գտնվելուց մոտ 80 տարի հետո թարգմանվելով, ներկայացնում է քաղաքական, տնտեսական ու բարոյական ճգնաժամի փուլում ավանդական արժեքներից կտրված մարդու՝ Իպուվեր անունով գրագրի մտահոգությունն ու ողբը (նրա որոշ հատվածներ մեջբերված են Զ.Կասիդովսկու «Երբ Արևը Աստված էր» գրքում՝ հայերեն հրատարակված 1985 թվականին, (էջ 136): Ահավասիկ՝

«…Տեսե՜ք, կատարվեցին գործեր, որ, թվում է, երբեք չպետք է կատարվեին…
Աղքատ մարդիկ բռնել են թագավորին…
Հիրավի, դատական գեղեցիկ պալատ:
Թալանված են նրա վավերագրերը, գաղտնարանները զրկվել են իրենց պարունակությունից…
Հիրավի, բացվել են արխիվները:
Թալանվել են դրանց հարկային հրովարտակները:
Ստրուկները դարձել են ստրկատերեր:
Հիրավի, աստիճանավորները սպանված են:
Նրանց փաստաթղթերը վերցված են:
Հիրավի, բերքը հաշվառող գրագիրները, ցուցակները ոչնչացված են:
Եգիպտոսի հացահատիկը ընդհանուր սեփականություն է դարձել…
Դատական պալատի օրենքների փաթեթները դուրս են նետված, դրանց վրայով քայլում են խաչմերուկներում:
Աղքատ մարդիկ փողոցներում ջարդում են դրանց կնիքները…
Աղքատ մարդիկ ելումուտ են անում Մեծ Պալատները»…

Իրադարձությունների մի այլ նկարագրություն՝

«…Ոչ մի տեղ չկա երեկվա մարդը…
Հիրավի, երկիրը շուռ է եկել բրուտի դուրգի նման…
Նա, ով չէր կարողանում իր համար սարկոֆագ շինել, հիմա դամբարանի տեր է դարձել:
Տեսե՜ք, դամբարանատերերին շպրտել են բլուրների կատարը…Նա, ով նույնիսկ պատի մոտ չէր քնում, հիմա օթյակի սեփականատեր է դարձել…
Տեսե՜ք, շքեղ հանդերձների տերերը հիմա քրջերի (ցնցոտիների, Կ.Ա.) մեջ են:
Նա, ով երբեք իր համար ոչինչ չէր գործել, հիմա նուրբ կտավի տեր է…
Նա, ով իր համար երբեք մակույկ իսկ չէր շինել, հիմա նավերի տեր է դարձել:
Մինչդեռ նավերի իսկական սեփականատերը նայում է դրանց, բայց դրանք արդեն չեն պատկանում իրեն…
Տեսե՜ք, երկրի ռամիկները հարստացել են:
Հարստությունների տերերը չունևոր են դարձել»:

Մի այլ հատվածում՝

…«Նա, ով տեղյակ չէր քնարից, տավիղ ունի:
Տեսե՜ք, կինը, որ իր դեմքը ջրում էր դիտում, բրոնզե հայելի ունի:
Ամեն լավ բան անհետացավ…»:

Անցած պայծառ օրերի կարոտով շարունակում է՝

«…Լավ է, երբ մարդու ձեռքերը բուրգեր են հառնում, լճեր են փորում և ծառեր տնկում դիցերի համար»:

Մոռացության մատնված պաշտամունքը ողբալով, ավելացնում է՝

«Հիշի՛ր կաթի պես ճերմակակավ տաճարը, հորիզոնի նուրբ բույրը, հարուստ նվիրատվությունները…
Հիշի՛ր այնտեղի խունկը, արշալույսին սափորներից հեղված ջուրը:
Հիշի՛ր յուղալի թռչուները, սագերն ու բադերը, և նվիրաբերությունները, որոնք դրվում էին դիցերի համար…»:

Կանխագուշակելով «Ոսկե Դարի» մոռացության բերած չարիքը, հավելում է՝

«Կթագավորեն բռնությունը, հանցագործություններն ու գողությունը…
Բարձրաշխարհիկները կոչնչացվեն, բոլոր արժեքները կշրջվեն:
Ծեսերն այլևս չեն մատուցվի, դիցերին այլևս նվիրաբերություն չի արվի:
Թագավորական պալատը կթալանվի, Փարավոնի մումիան կպղծվի…
Օրենքները կոտնահարվեն և գաղտնիքները դավաճանաբար կմատնվեն»…

«…Բայց ոմանք կմերժեն այդքան դժբախտությունները և հույսը կվերածնվի, երբ կվերհիշվեն իրական արժեքները:

Եթե Փարավոնը գիտակից է իր պարտականություններին և փառաբանում է Մաատին (Արդարության և Ճշմարտության, Խաղաղության, Աշխարհի կարգուկանոնի ու հավասարակշռության եգիպտական դիցը, Կ.Ա.), Երջանկության ժամանակը կվերադառնա»…

Այս իրադարձություններից անմիջապես հետո են հայտնվում Հիքսոսները Եգիպտոսում՝ հավանաբար, կարգուկանոնի վերականգնման նպատակով …

Մեր հինավուրց Հայրենիքի այսօրվա մի բուռ Հողում Արդարության հաղթանակի Հույսով, Հավատով ու անհամբեր Սպասումով…

ՄԻ ԱՆՀԱՅՏ ԴՐՎԱԳ՝ ՀԱՅՏՆԻ ԱՆՑՅԱԼԻՑ…

Փարիզի Լուվրի թանգարանի Արևելքի Հնագիտության բաժնի սրահներից մեկում ցուցադրվող առանձնահատուկ կարևորության մի նմուշի՝ Ասորեստանի Սարգոն Բ արքայի ( թագավորել է ն.թ.ա 722-705 թվականներին)՝ մեր սրբազան Արդինի (Մուսասիրի) Հալդիի տաճարից կողոպտված ահռելի քանակությամբ ավարի թվարկումը պարունակող արձանագրությանն անդրադարձել էինք ամիսներ առաջ:

Որպես հիշեցում նշենք, որ «Սարգոն Բ-ի 8-րդ արշավանքի» սեպագիր սալիկը վերծանել ու հրապարակել էր François Thureau- Dangin-ը 1912 թվականին, ներածականում գրելով՝ «…Սարգոնի թագավորության սկզբում, Ուրարտուի թագավորությունը, որը սփռվում էր այն տարածաշրջանում, որն հետագայում կոչվում էր Հայաստան (բնագրում՝ «Arménie», Կ.Ա.), Ասորեստանի ահեղ հակառակորդն էր»:

Նույն բաժնի 21-րդ սրահի նմուշներից մեկը՝ ներկայացված որպես «Մի ցրիվ բեկոր Խորսաբադից», 1960 թվականին գրավել է Jean Nougayrol-ի ուշադրությունը:

«Բավական է ուշադիր քննել՝ նույնացնելու համար հայտնի «Մուսասիրի տաճարի կողոպուտի» տեսարանի վերին ձախ անկյան հետ», — գրել է նա՝ շարունակելով.

«Եթե կերպարները, դժբախտաբար, բավականին վնասված են, սեպագիր մի քանի նշանները վերացնում են կասկածներն այդ առումով (URU MU-ŞA- ŞIR):

Այսպիսով, նախկինում որպես «նվիրաբերության տեսարան» ներկայացվող այս հատվածը «Ավարը գրանցող (հաշվող) գրագրի «դասական» խումբն է…» (մեջբերումը՝ «Մի անծանոթ դրվագ «Մուսասիրի կողոպուտից» հոդվածից, «Un fragment méconnu du «Pillage de Muṣaṣir» », Jean NOUGAYROL, Revue d’assyriologie et d’archéologie orientale, Vol. 54, n ° 4 (1960), pages 203-206):

Հավելենք, որ այսօրվա Իրաքի հյուսիսում՝ Խորսաբադի՝ երբեմնի Դուռ-Շարուկենի (Սարգոնի ապարանքի)՝ Չիկագոյի Արևելյան թանգարանում պահվող հիմնադրեքի արձանագրության համաձայն, շինարարությունն սկսվել էր ն.թ.ա 717 թվականին:

Դրանից երեք տարի հետո՝ ն.թ.ա 714 թվականին Արդինի տաճարի կողոպուտով ֆինանսավորվեց ու համալրվեց այն (Սարգոն Բ-ի որդին էր «Սասնա Ծռեր» էպոսում հիշվող «Բաղդադի խալիֆը»՝ Սենեքերիմը):

1842 թվականին Մոսուլում որպես հյուպատոս նշանակված ֆրանսիացի դիվանագետ ու հնագետ Պոլ Էմիլ Բոտան (Paul-Emile Botta), 1843-1844 թվականներին Խորսաբադում կատարված պեղումներով հայտնաբերել էր Սարգոնի պալատի մի անկյունը:

Լուսանկարչության բացակայության պատճառով՝ 19-րդ դարի «արևելքի նկարիչ» Eugène Flandin -ի նկարած՝ հետագա տարիների պեղումներով հայտնաբերված ողջ պալատի բարձրաքանդակների կրկնօրինակների շնորհիվ է, որ Արդինի տաճարի մասին մոտավոր պատկերացում ենք կազմում (քանզի բարձրաքանդակներում Մուսասիրի տաճարի կողոպուտի և այլ տեսարաններ էին):

Այն այսօր համարվում է որպես ցարդ հայտնի ամենահին՝ եռանկյուն ճակտոնով սյունազարդ տաճարը, որը հետագայում լայնորեն տարածված էր Հայկական Լեռնաշխարհում, այնուհետև Հունաստանում ու ողջ աշխարհում:

Գլխավոր տաճարից բացի, Բոտտայի աշխատանքների՝ ընդօրինակումների 114-րդ սալաքարի (սալիկի) վրա պատկերված «Հայկական տաղավար» անվանումով նշված կառույցի մասին (ըստ իս, թերևս՝ Գանձարանն էր՝ տաճարից ոչ հեռու) հիշատակել է Մարկ Ա.Գալուստյանն իր «Հայաստանի՝ Մուսասիրի Մեծ Տաճարը» հոդվածում:

Հիշելով, որ Արդինի տաճարի աներևակայելի հարստության կողքին 1920 թվականին հայտնաբերված Թութանհամոնի գանձերն աննշան էին (այստեղ էր հզոր Բիայնայի ու Նաիրիի (Արարատյան թագավորության՝ Ուրարտուի)՝ ն.թ.ա 735-714 թվականներին թագավորած Ռուսա Ա արքան կենտրոնացրել Պետական գանձարանի մի ստվար մասը՝ տոննաներով ոսկի և արծաթ, ինչպես լսել եմ պապիցս և ինչը հաստատում է թալանի նկարագրությամբ Սարգոնի թողած մանրամասներով թվարկված ցանկը՝ Լուվրում պահվող սալիկի վրա), հեղինակը մատնանշում է նրա սյուների համակարգի խիստ նմանությունը հունական ճարտարապետությունից հայտնի հոնիական սյունաշարի հետ:

Այդպիսով նաև ակնհայտ դարձնում «Մուսասիրի Տաճարը որպես հունական դասական տաճարի նախատիպ» (Մ. Գալուստյանի խոսքերով):
Ասվածը հաստատված է բազմաթիվ այլ ուսումնասիրողների կողմից:

Ի դեպ, տասնամյակներ առաջ լսել եմ, որ Երևանում, երբեմնի հայտնի «Գաստրոնոմի շենքի» հարևանությամբ սյունազարդ շենքը 1930-ականներին կառուցվել էր որպես Արդինի այս տաղավարի հեռավոր արձագանք (ճարտարապետ՝ Սամսոն Սիմոնյան, լուսանկարները՝ ստորև)…

«ԽՈՒՆԿԸ ՃԱՄԲԱ ԿՈՒԶԵ ԴԵՊԻ ԱՆՑՔԻՆ ԱՆԴՐԱՇԽԱՐՀ…»

(Միսաք Մեծարենցի՝ 1907 թվականին գրված «Հոգեհանգիստ» բանաստեղծությունից)

Երկրային Կյանքից հետո գոյություն ունեցող իրականության անորոշությունը որոշակիացնելու հույսով ծնված գիտական, փիլիսոփայական, կրոնական, նախապաշարմունքային պատկերացումներն անհիշելի ժամանակներից ցայսօր հետաքրքրում են մարդկությանը՝ զանազան մեկնաբանությունների տեղիք տալով:

Հոգու անմահության մտահոգությունն էր հույն իմաստասերների խորհրդածության առիթը:
Նրանց պատկերացմամբ՝ հանգուցյալների հոգիները Ստիքս գետով փոխադրվում էին մեռյալների հոգիների ստորգետնյա թագավորություն՝ Անդրաշխարհ:

Ցարդ հայտնի հնագույն տեքստերում արդեն՝ «Գիլգամեշ»-ի հերոսը դեպի Հավերժություն և Անմահություն տանող ուղիներն էր փնտրում («Գիլգամե՛շ, ու՞ր ես գնում, Հավերժ կյանքը, որ փնտրում ես, երբեք չես գտնի»)…

Անդրաշխարհին վերաբերող նախնական հավատալիքների մասին պատկերացում են տալիս թաղման կառույցներում՝ դամբարաններում հայտնաբերված հնագիտական հարուստ նյութերը, որոնցից յուրաքանչյուրն իր նշանակությունն ու խորհուրդն ուներ:

Իրական կյանքից Հանդերձյալ Աշխարհ մարդու տեղափոխումը նշվում էր դամբարանադաշտի տարածքի զատմամբ, ուղենշմամբ, հետագայում՝ կոթողների տեղադրմամբ:

Նախնիների պաշտամունքի և հանդերձյալ կյանքի գոյության հավատով՝ ապրողները մշտապես «հաղորդակցության» մեջ էին «մահացածների» հետ:

Հոգու անմահության մասին պատկերացումներն էին հանգուցյալի դամբարանում կերակուր և «անհրաժեշտ իրեր» դնելու պատճառը:

Թաղման ծեսի ժամանակ գործածվող՝ հացահատիկային բույսերի, գինու հեղման ծիսակարգը համանմանություններ ուներ ողջ Հայկական Լեռնաշխարհում ու հին աշխարհի տարբեր շրջաններում (խեթական, եգիպտական, հունա-հռոմեական սովորույթներում):

Հայ միջնադարյան պատմիչներն իրենց երկերում, պատմական իրադարձությունների նկարագրության առիթով, որոշ տեղեկություններ են հաղորդում նաև Հայաստանում թաղման, Անդրաշխարհի կյանքին առնչվող պատկերացումների մասին (Մ.Խորենացին՝ Արտաշես արքայի մահվան կապակցությամբ, մահվան ողբերգերը, ողբի պարերն ու հատուկ նվագարանները՝ Փ.Բուզանդի հիշատակած լարային փանդիռն ու վինը և շնչական փողը…):

Ննջեցյալների, մեռյալների աշխարհի, ստորերկրյա բնակչության մասին հավատալիքների արձագանքն է «Սանդարամետք Անդնդոցը» («Ձայնք հնչեցին Սանդարամետք անդնդոց»)…, ինչպես նաև՝ Խոր Վիրապի վիհը (մի այլ անգամ՝ մանրամասնորեն):

Հանդերձյալ կյանքի գոյության հավատով էին Հին Եգիպտոսում պապիրուսի վրա ձևակերպում մոգական տեքստերը, որոնց օգնությամբ հանգուցյալը կհաջողեր «Լույսի մեջ իր Ելքը», «Լույսին միացումը»(Կ.Ա.)…

1888 թվականին Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանի հնագիտության բաժնի գիտաշխատող Wallis Budge-ը գնում է (ձեռք է բերում) Հին Եգիպտոսի՝ Անի անունով արքայական գրագրի կողմից գրված «Լույսի մեջ դուրս գալու Գրքի» («Le livre de sortir au jour») մի հրաշալի օրինակ:

Բրիտանական թանգարանում պահվող, բացառիկ՝ 23 մետր երկարությամբ այս պապիրուսը Անդրաշխարհի տիրակալի՝ Օսիրիսի առջև դատաստանի ժամանակ հաջողելու և լավագույն պայմաններում մեռյալների աշխարհ մուտք գործելու համար գրված յուրօրինակ տեքստերի հավաքածու է, որը, հնագետների տված անունով՝ «Մեռյալների գիրք» է կոչվում նաև (թեև, ավելի ստույգ, գիրքը հետագայի կյանքի՛ մասին է…):

Ն.թ.ա 16-րդ դարից հայտնի հիշյալ ձևակերպումները Անդրաշխարհում հանգուցյալի Վերածնունդն ապահովելու նպատակին անհրաժեշտ մոգական բանաձևերն էին:

Սարկոֆագի մեջ տեղադրվող՝ աղոթքներից ու փառաբանման — գոհաբանական տողերից բացի, մահվան դեմ հաղթանակելու և Արևի դից Ռա-ի նման Վերանորոգվելուն-Վերածնվելուն նպաստող, նկարազարդումներով ուղեկցվող, «հոգեհանգստյան» յուրահատուկ արարողակարգի տեքստերի կողքին, լրացուցիչ, պահպանական ամուլետներ (փոքրիկ քանդակներ) էին դրվում:

Եգիպտական հուղարկավորության արարողակարգի կարևորագույն ծեսն էր «Բերանբացեքի արարողությունը», որի նպատակն էր քրմի կողմից արտասանվող մոգական ձևակերպումների (բանաձևերի) միջոցով, խնկարկումով ու սարկոֆագի վրա տարբեր անուշաբույր խեժերի ցողումով, խորհրդանշական ձևով հանգուցյալի՝ սարկոֆագի պատկերի (նաև՝ քանդակի) դեմքին՝ քթին, բերանին, ականջներին ու աչքերին հպումով նպաստել հետագայում, հոգին վերագտնելուց հետո, նրա շնչելու, խոսելու, լսելու և տեսնելու կարողությունը վերականգնելուն:

Հին եգիպտական տեքստերի համաձայն՝ հանգուցյալի սիրտը՝ նրա խղճի խորհրդանիշը, կշռվում էր՝ նժարի մյուս կողմում դնելով Ճշմարտության ու Արդարության դիցուհու խորհրդանիշ փետուրը, որից թեթև լինելու պայմանով միայն անմահություն կբաշխվեր (մաքուր ու մեղքերից զուրկ՝ թեթև խղճի դեպքում)…

Այսօրվա Հայաստանի տարածքում, Երևանից 30 կիլոմետր արևմուտք, հնագետ Հ.Սիմոնյանի խոսքերով՝ «Հայոց երեք սրբազան լեռների՝ Արարատի, Արայի և Արագածի միջակայքում, ծովի մակերևույթից 1.100 մետր բարձրությամբ հրվանդանի վրա», Արագածոտնի մարզի Վերին և Ներքին Նավեր կոչվող հնավայրում, դեռևս 1976 թվականից սկսված-ընդհատված, տարբեր տարիների պեղումները վերստին շարունակվելով (2002-ին), 2010 թվականին ևս երեք դամբարան էին հայտնաբերվել:

Ողջ համայնքի համար կարևորություն ունեցող թաղման ծեսերի, արարողությունների ժամանակ բազմամարդ «հոգեհանգստի» կազմակերպման նպատակով խմիչքի և կերակուրի պահպանման համար անհրաժեշտ կահ-կարասիներ կան հաճախ կարևորագույն դամբարաններում (կից շինություններում):

Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում և նրա հարակից տարածքներում պեղված դամբարաններում կոտրված խեցեղենի բեկորների առկայությունը, հավանաբար, ծիսական մի գործողության հետ է կապված՝ «հանգուցյալի գերեզմանին մի սպասք կոտրելու սովորույթը»:

Համաձայն խեթական տեքստերի մասնագետ Ա.Մուտոնի (Alice Mouton), խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից հայտնաբերված սեպագիր սալիկներում բավականին արծարծված է այդ թեման:

Վշտի արտահայտման խորհուրդով խեցեղեն կոտրելու ծեսն առկա է նաև Եգիպտոսի Փարավոն Արմայիսի՝ Հորեմհեբի (ն.թ.ա.1323-1295թթ.) դամբարանի պատկերագրությունում (պատմիչներ Մանեթոնի և Հ.Փլավիուսի մոտ Հարմայիս, Եվսեբիոսի մոտ՝ Արմայիս անունով հիշվող այս փարավոնի մասին առանձին գրառում կա՝ ամիսներ առաջ):

Սասունցիների ավանդույթներից է հիվանդի՝ ձեռքերը լվանալուց հետո ջրամանը գերեզմանի մոտ կոտրելու սովորութը՝ հիվանդությունից ազատվելու նպատակով:

Վերին և Ներքին Նավերի ավելի քան 30 դամբարաններից բաղկացած դամբարանադաշտի պեղումներից ի հայտ եկած զանազան անձնական իրերը, բարձրաշխարհիկ դասին պատկանող կնոջ զարդերը, զանազան քարերից ու գունավոր ապակիներից պատրաստված ուլունքները, կարմրափայլ ու սև փայլեցրած կավանոթները՝ վիշապօձի, կայծակի պատկերներով… ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին Հայաստանում բարձրարվեստ մշակույթի գոյության ապացույցն են (ընդհանուրն ավելի քան 500 դամբարան ու դամբանաբլուր են):

Վերջերս, 2019 թվականի ապրիլին կատարված պեղումների արդյունքում, հնագետ Հակոբ Սիմոնյանի ղեկավարած արշավախումբը յոթ այլ դամբարան է հայտնաբերել:

Հնագետների կողմից Հայոց «Արքայական հովիտ» անվանված հսկայական այս դամբարանադաշտի գտածոներից ենթադրվում է, որ այստեղ արքայական տոհմի ներկայացուցիչներ են թաղված:

Ցարդ ամենամեծը համարվող՝ «Զորավարի դամբարանը», նրանում պեղված նյութերը՝ ն.թ.ա 27-25-րդ դարերին վերագրվող թուրը՝ համանման Սիրիայում, Պաղեստինում, Միջագետքում, այսինքն՝ Հուրիների Երկիրն ընդգրկող տարածքներում ու Եգիպտոսում գործածվողներին, խոսուն վկայությունն են հիշյալ շրջաններում եղած երբեմնի ընդհանուր կապերի:

Ավելի քան 4.000 տարվա ընթացքում Վերին և Ներքին Նավերի բնակչությունն անփոփոխ պահպանել է բնակավայրի անունը:

Քանզի անունն իր մեջ սրբազնացած ողջ պատմությունն է խտացնում:

«Նավ» բառը, փոխադրամիջոց իմաստից բացի, ունի նաև մի կյանքից մյուսը տեղափոխելու միջոցի գաղափարը, նույն իմաստով էր ընկալվում և «դամբարանը»:

Հիշենք, որ Եգիպտոսում, ինչպես և Հունաստանում, Անդրաշխարհի ճամփորդությունը, համաձայն հավատալիքների, նավի վրա էր կատարվում (մեր նախնյաց հնագույն պատկերացումներում՝ նույնպես (Ստորգետնյա ջրերի դիցի, Անդրաշխարհի հետ կապված՝ Սանդարամետի հետ առնչվող)…

Հանգուցյալն Արևի դից Ռա-ի նավով ճամփորդելով պիտի անցներ Օսիրիսի թագավորությունը (Օսիրիսը Ցերեկային Լուսավոր Արեգակի Գիշերվա՝ վերականգնման փուլում գտնվող դիցն էր)՝ Լույսի մեջ իր Ելքի համար…

Բարեհամբավ ննջեցյալների հասցեին որպես բարի խոսք ասված՝ «Աստված հոգին լուսավորի», «Լույս դառնա իր հոգին», «Լույս իջնի հոգուն» դարձվածքները, որոնք հարազատներին մխիթարանքի հույս են բերում, վաղնջական ժամանակներից են գալիս…

«Ամենուր տեսանելի է
հավիտենական լույսի արտացոլանքը,
որպեսզի, լույսի մեջ,
մարդը բացահայտի պայծառ փայլը
և ինքն էլ ամբողջովին լույս դառնա»:

Հետագայում՝ 4-րդ դարում, գրել է աստվածաբան Գրիգոր Նազիանզանցին…

«Լույս կաթի» մեր Լուսահոգիների շիրիմներին…

Հ.գ. Շնորհակալություն «Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի» akunq.net-ին՝ Հայաստանի բրոնզեդարյան մշակույթին վերաբերող հոդվածից վերցրած՝ Վերին և Ներքին Նավեր հնավայրի որոշ լուսանկարների համար…

Եգիպտական «Մեռյալների գրքից»՝ պապիրուսի նկարազարդում՝ «անդրաշխարհյան նավարկության» դրվագով…

Այ (Հայ) փարավոնը՝ Օսիրիս-Թութանհամոնի մումիայի վրա հատուկ փոքրիկ «Ուրագով» կատարվող՝ «Բերանբացեքի» արարողության պահին… («Herminette»- է կոչվում, հավանաբար, ինչպես «Հարմա» մարտակառքը, սա էլ է մեր երկրից ներկրվել՝ անվան մեջ պահպանելով հետքերը, ինչպես՝ Hermine-ը՝ Մշկամուկը (Կնգուղը) ):

ՄՇԿԱԲՈՒՅՐ ՈՒ ԽՆԿԱԲՈՒՅՐ ԱՆՑՅԱԼ…

Անցյալի բազմաշերտ հյուսվածքի կծիկը բացելով՝ պատմության գաղտնազերծվող շերտերն իրենց բուրմունքն են սփռում ու ծուխի կամ հովի թևով մեզ հղում՝ հիշեցնելով «Տաղ Վարդավառի» հայաբույր հայտնի տողերը՝
«Հով հարեալ գոհար շուշանին,
յայն հարավային լեռնէն քաղցր աւդով ցաւղեր շուշանին…»:
(Հովն էր հարում գոհար շուշանին,
Հարավային լեռնից քաղցր օդով ցողում էր գոհար շուշանին):

Հովը, շաղն ու ցողն իրենց խորհուրդն ունեն:
Ջուրը, կրակը՝ նույնպես…

Կրակը՝ որպես չարը հեռացնող կամ ոչ մաքուր համարվող առարկայի, կենդանու ոչնչացման միջոց ու անմաքուր վիճակը հիմնովին վերացնող, ուստի և՝ մաքրագործող ուժ, զանազան առիթներով է կիրառվել:

Գրեթե 3.500 տարվա վաղեմությամբ խեթական տեքստերում կրակի սրբագործող զորությամբ կատարվող զանազան ծիսական արարողությունների նկարագրությունը կա:

Կիցուվատնայի՝ Սիսվանի (Կիլիկիայի) և Հայկական Լեռնաշխարհի ու նրան հարակից տարածքների տարբեր հատվածներում կատարվող ծիսակատարություններից են, օրինակ, կրակի վրայով «մաքրագործվելիք առարկան» կամ անձին անցկացնելը, կամ՝ կրակի երկու օջախների արանքով զորքի անցումը՝ բանակում տարածված համաճարակի բուժման նպատակով:

Մեզանում պահպանված՝ Տրնդեզին կրակի վրայից թռնելը նման արարողությունների մի հեռավոր արձագանքն է:

Խեթական տեքստերից մեկում նշվում է, որ մղձավանջային երազի ազդեցությունը չեզոքացնելու, նրանից ձերբազատվելու համար անհրաժեշտ էր երազը պատմել մի եղեգի, այնուհետև այն այրել:

Օջախն իսկ համարվում էր դիցի մարմնավորումը:

Կրակից բացի, նրանից բարձրացող ծուխը նույնպես խորհրդանշական մեծ իմաստ ուներ՝ որպես մաքրագործող-սրբագործող ուժ, նաև՝ Երկնքի ու Երկրի միջև հաղորդակցության միջոց (քանզի դեպ վեր՝ երկինք էր հառնում…):

Ասվածի վառ ապացույցներից են մեզ հայտնի՝ Սյուն-քարակոթողները, չինական բուրվառները՝ դեպի երկինք ձգվող լեռան տեսքով (boshan lu,«բոշան լու» տիպի):

Զանազան վայրերից հայտնաբերված հնագիտական նյութերն ու գրավոր աղբյուրները փաստում են, որ վաղնջական ժամանակներից ի վեր անուշաբույր խնկարկումները լայնորեն կիրառվել են՝ ծիսական և բուժական նպատակներով ( դարերի խորքից եկող ծխացող բումունքի վկան՝
խունկը, գործածվում է որպես տարբեր խեժերի հավաքական անվանում):

Վերագրվելով աստվածային-սրբազան տիրույթին ու համարվելով աստվավածահաճո՝ բուրվառներով խնկարկումները «հեռացած դիցերին վերադարձնելու» միջոց էին՝ համաձայն խեթական տեքստերի (այսօրվա ծիսական արարողություններում էլ՝ ներկա…):

Զանազան խեժերից՝ զմուռսներից պատրաստված՝ խունկի ու կնդրուկի նման անուշաբույր ծխելիքները, Հայկական Լեռնաշխարհում, Հին Միջագետքում (Հայերիս մոտ), Եգիպտոսում, Չինաստանում, Հնդկաստանում զանազան հիվանդություններից զերծ մնալուն էին նպաստում նաև:

Այսօր աշխարհում այնքան հայտնի «Հայաստանի թուղթ» (Papier d’Arménie) կոչված անուշաբույր թերթիկները (հիմա նաև՝ մոմերի տեսքով) օդի մաքրազերծման նպատակով են գործածվում:

Աստվածային ներկայությունը հիշեցնող, անուշաբույր խեժերի խառնուրդից ստացված խունկը,բուրավետ բուսախեժերի ու եթերային յուղերի հականեխիչ հատկությունների շնորհիվ, լայնորեն կիրառվել է ժողովրդական բժշկության մեջ:

Եթերային յուղերով ու այլ օգտակար նյութերով հարուստ խնկեղեգի բուժիչ հատկությունները հայտնի էին Միջնադարում՝ Մխիթար Հերացուն և Ամիրդովլաթ Ամասիացուն ևս: (Միջնադարի բժիշկ Ամիրդովլաթ Ամասիացին վկայում է, որ խունկը ամրացնում է հիշողությունը, առողջացնում բանականությունը, օգնում մազաթափության դեպքում, մաքրում է մաշկը տարբեր տեսակ բորբոքումներից)…

Հիշյալ իմաստներից բացի՝ խնկարկումներն արվում էին նաև տներում՝ տարածքի մաքրագործման ու չար ոգիների հեռացման նպատակով:

Չինաստանում նախնիների պաշտամունքի առիթով կիրառվող փոքրիկ բուրվառները նամակ-գրություններով են ուղեկցվում և անբարենպաստ ազդեցությունների հեռացման, չեզոքացման խորհուրդն ունեն:

Նաև՝ համարվում էին հանդերձյալ աշխարհի հետ հաղորդակցության միջոց (մահացածի շիրիմին խունկ ծխելու սովորույթն այսօր էլ կա մեզանում):

Ինչպե՞ս չմտաբերենք հանճարեղ քնարերգուի՝ Միսաք Մեծարենցի տողերը՝ «Հոգևարք» բանաստեղծությունից՝ «…Խունկը ճամբա կուզե անցքին Անդրաշխարհ»…

Բուրհան- բուրվառներում խնկարկման համար մի քանի ծառերից ստացվող անուշաբույր խեժից՝ կնդրկախեժից զատ, մի այլ հոգեպարար բուրմունք կար Հին աշխարհում, որը, հարատևելով, մերօրյա չափազանց գնահատված օծանելիքների ամենաթանկ բաղկացուցիչն է դարձել:

Ու այն կապված է մուշկի (կենդանու, անուշաբույր յուղի) և Ասորեստանի արքաների դեմ իրենց 20.000 -անոց զորքով մարտնչած Մուշքերի հետ:

Հետևաբար, նաև մեզ՝ Հայերիս հետ, քանզի Մուշքերը հայկական բնիկ ցեղախմբերից էին:

Կենդանական մուշկը որոշ կաթնասունների (մշկամուկ, մշկայծյամ և այլն) արուների մշկագեղձերից արտադրվող յուրահատուկ բուրմունքով հեղուկ է՝ օծանելիքի՝ անչափ գնահատված ու թանկ բաղադրիչը:
Գոյություն ունի նաև բուսական մուշկ, մեր օրերում արդեն՝ սինթետիկ եղանակով ստացվող և անուշաբույր օծանելիքի արտադրության մեջ լավագույնս կիրառվող:

Ասորեստանյան արձանագրություններում (Թգլաթպալասար Ա, ն.թ.ա 1115-1077թթ.) Մուշքերը նշվում են որպես Հայկական Լեռնաշխարհի՝ Նաիրի Երկրների դաշնության անդամ՝ սփռված Փռյուգիայի արևելյան սահմաններից մինչև Վանա լճի հարավային ափամերձ շրջաններն ընդգրկող լայնարձակ տարածքներում՝ Մուշքինի (արևելյան Փռյուգիա), Մաժաք (Կեսարիա), Մարկասու (Մարաշ), Մելիդու (Մելիտինե) ընդհուպ Մուշկ (Մոկք, Մոկաց աշխարհ) երկրամասերը և ավելի հեռու…

«Մուշ» և «Մոկք» անունների ծագումնաբանությունը, Խորենացու հիշատակած՝ Արամի ազգական Մշակի, Մուշքերի թագավորության՝ Մշակի Երկրի, Ստրաբոնի կողմից որպես «մետաղագործության հիմնադիրներ» հիշվող Քալդայների և Մոսինյոկների», քաղցրահամ «Մուսկատ» խաղողի ու նրանից պատրաստված, հին աշխարհում հայտնի անուշահամ գինիների, «Մեր նախնիները» բանաստեղծության մեջ Իսահակյանի երգած «փռյուգիական գդակների» ( Միհրական) և բազմաթիվ այլ հարցերի առավել մանրամասն անդրադարձը թողնելով այլ առիթների (թեև նախկին գրառումներում փորձել ենք պարզաբանել որոշները ), «Եղեգան փողից» ելնող ծուխով տոգորված պոետի՝ Իսահակյանի հոգեթով խոսքերով եզրափակենք՝

Ահա եկան նազանքով
Չքնաղ կանայք, բյուր բյուրերից ընտրանքով,
Հեքիաթական անհուն գեղով, մշկաբույր,
Լուսաստինք, հրապույրներով բյուրաբյուր,
Գիշերահեր, և ոսկեհեր, երկնաչվի,
Հայացքներով, ժպիտներով արևի…
( Ա.Իսահակյան, հ.2, էջ 203)

Մեր Մշկաբույր ու Խնկաբույր Անցյալի իմացության հոգևոր անհուն զմայլանքն ու բերկրանքն ընդ ձեզ…

ՀԱՅՏՆԻ ՈՒ ԱՆՀԱՅՏ, ԺԱՅՌԱՓՈՐ ՈՒ ԱՆՁԵՌԱԿԵՐՏ ՍՐԲԱՎԱՅՐԵՐ…

Բյուրակն — Մնձուրյան լեռնաշղթայում, Մեծ Հայքի Տուրուբերան Աշխարհի Տարոն գավառում, Արածանի գետի վերին հոսանքում, Ագաթանգեղոսի հիշատակությամբ՝ հնագույն մեհյանների սրբավայրում է Քարքե լեռը:

Նրա՝ «դեռ վաղեմի դիցանվեր անտառներով հովանավորվող գեղեցիկ բարձրավանդակներում կանգնած Հայոց մեծագանձ տաճարների»՝ «Հաշտից տեղերի» և Նավասարդ ամսվա սկզբին նրանց շուրջը կատարվող ընդհանրական աշխարհախումբ զվարթ տոնակատարությունների նկարագրությունն է թողել Րաֆֆին՝

«Նոր տարին բերում էր յուր հետ և նոր կյանք: Հայաստանը այդ տոնախմբության ժամանակ պետք է ցույց տար յուր աստվածներին յուր անցյալ տարվա հառաջադիմության պտուղները:
Վահագնը քաջություն էր պահանջում, Անահիտը` արհեստ, իսկ Աստղիկը` սեր և բանաստեղծություն:

Կատարվում էին հանճարի և քաջության մրցություններ:Բանաստեղծը յուր հորինած երգն էր երգում, երաժիշտը ածում էր յուր բամբիռի վրա, ըմբիշը յուր բազուկների ուժն էր ցույց տալիս, իսկ վարպետը` յուր գեղարվեստի արդյունքը:

Լինում էին զինախաղեր, լինում էին մենամարտություններ, քաջը՝ քաջի հետ և մարդը` կատաղի ցուլի կամ գազանի հետ:
Լինում էին արշավանքներ` ձիաներով, կառքերով, կամ ոտով` արագավազ եղջերուների հետ:

Հաղթողը ստանում էր այն վարդյա պսակներից մեկը, որոնցով զարդարված էր լինում Աստղկա վարդերով վառված տաճարը:
Այդ պատճառով այդ տոնախմբությունը կոչվում էր Վարդավառի տոնախմբություն»:

Եվ գրեթե նույնն է նկարագրվում խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից հայտնաբերված՝ 3.500 տարվա վաղեմության սեպագիր սալիկներում (որպես «վարպետը` յուր գեղարվեստի արդյունք»՝
տեքստերում հիշվում է նաև, որ մետաղագործներն իրենց լավագույն աշխատանքներով էին մրցում) …

Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց» գրքում գրում է՝

«Պաշտամունքասեր ժողովուրդը իր աղոթքը, նվիրաբերությունները և զոհաբերությունները կատարում էր մեհյաններից դուրս բակում կամ ոչ փակ տեղում՝ բագինների դիմաց կանգնած։
Դա հայտնի է դարձնում նաև առաջին մեհյանները շատացնող աշխարհակալ Տիգրանի մասին ասվածը․
«Մեհեանս շինեալ և առաջի մեհենիցն բագին․․․ կանգնել, զոհս՝ ամենայն նախարարացն հրամայէ մատուցանել, հանդերձ երկրպագութեամբ»։

Ասվածից գուշակվում է, որ հասարակ և աղքատ ժողովուրդը բագինին նույնիսկ չէր մոտենում, այլ իր պաշտամունքը կատարում կամ հանդեսները դիտում էր՝ հեռվում կանգնած»։

Իսպանիայում ապրած՝ 7-րդ դարի հայտնի կրոնավոր (հետագայում՝ սրբացված) Իսիդոր Սևիլացու «Ծագումնաբանություններ» աշխատության մեջ («Etymologiae», գիրք 15, 4), կարդում ենք (թարգմանությամբ)՝

«Սրբազան են Աստվածային պաշտամունքի համար ստեղծված վայրերը, որոնցում դիցին ձոնված խորաններն են նվիրաբերվում քահանայապետի օծումով՝ կանոնակարգի համաձայն, այն դիցին բարեհաճ դարձնելու նպատակով:
Հների մոտ «Սրբազանը» տաճարի շուրջ արտաքին մասն էր:
Ինչ վերաբերում է «Սրբություն Սրբոց»-ին՝ այն Տաճարի ամենագաղտնի մասն էր, ուր մուտքի իրավունք ուներ միայն քրմապետը:
Այն «Սրբություն Սրբոց» է կոչվում, քանզի այս վայրը ավելի սուրբ է, քան դուրսը, կամ, որ, Սրբության հետ համեմատած, այն ավելի Սուրբ է (նույն ձևով, ինչպես ասվում է՝ «Երգ Երգոց»):

Խեթական սալիկներում նույն միտքն է…
Տաճարի հիմնադրման առիթով շրջակա տարածքի սրբագործման արարողության մասին նախորդ գրառումներում հիշելու առիթն ենք ունեցել…

Հին քարեդարի ժամանակաշրջանից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ տարածքում ու նրա հարակից շրջաններում հայտնաբերված հարուստ հնագիտական նյութերը փաստում են զանազան սրբավայրերի առկայությունը՝ Պորտասարից, Չաթալ Հոյուկից մինչև Յազիլիկայա (թարգմանաբար՝ «Քանդակազարդ ժայռ», այսօրվա Թուրքիայի տարածքում), մինչև Ագարակ ու … Գեղարդ …

«Անկարծելի վայրերում խնամքով թաքնված հեթանոսական պաշտամունքարանների վրա» հետագա ուսումնասիրողների ուշադրությունն է հրավիրել դեռևս Ղ.Ալիշանն իր հիշյալ գրքում («Հին հավատք կամ հեթանոսական կրօնք Հայոց»)՝

«Արագածի Աղց գյուղի մոտ էլ՝ լեռան մեջ, փորված է մի խոր տեղ՝ մատուռի ձևով՝ խորանով հանդերձ, որի մեջ կանգնեցված է մի փոքրիկ սյուն՝ երկու կողմերում կիսաբոլոր խորշեր, մարդկանց ու կենդանիների քանդակապատկերներ։
Դրանք տեսնողը (Հովհ․ Շահխաթունյան) հիշատակում է նաև դրանց նման վայրեր Արմավիրում և Երվանդակերտում, որոնք արժանի են նոր քննության ու նկարագրության։

Եթե այսպիսի անծանոթ ու անկարծելի վայրերը խնամքով քննվեին, գուցե դեռ հեթանոսական պաշտամունքարանների ավելի շատ հետքեր երևային, քան թե հայտնի և բացօթյա տեղերում շինվածներն են, որոնք տեսանելի լինելու պատճառով էլ շուտով աներևույթ եղան Քրիստոսի խաչի զորությամբ և Լուսավորչի ու Տրդատի ձեռքով, որոնց ավերածներից պատմիչները հիշատակել են միայն գլխավորները, իսկ մնացածների մասին հայտնում են մեկ բառով՝ ամենայն։

Դրանք, եթե հայոց քրիստոնեական տաճարների բազմության հետ մտածվեն, նույնպես բազմաթիվ կարող էին լինել, բայց, ինչպես ասացինք, ոչ մեծ և ոչ նշանավոր։
Եվ մեր հեթանոս նախահայրերը ավելի շատ ուխտատեղիներ դիմող են երևում, քան առանձին աղոթողներ»:

Նախաքրիստոնեական սրբավայրերից քրիստոնեականի վերածված մի համալիր է Կոտայքի մարզի Գողթն գյուղի լեռներում բազմած Գեղարդվանքը (Այրիվանքը՝ «Քարայրների վանքը»):

Վանքի գլխավոր գավթի ներսում պահպանված աղբյուրը, հազարամյակների հեռվից, ուխտավորների հուշն է պահպանել՝ չնայած հետագայում, ժամանակի թելադրանքով կատարված՝ իրեն շրջապատող բարձրարվեստ ճարտարապետական շինության և նրա քանդակների ու զարդամոտիվների իմաստափոխության…

Վաղնջական ժամանակներից եկող՝ ջրի պաշտամունքի՝ Ազատ գետի ակունքներից մեկի մոտ գտնվող բնականորեն ժայռափոր մեհյանին փոխարինած եզակի այս համալիրը հետագայում գրչության հայտնի կենտրոն էր, դպրանոց և միշտ՝ ուխտատեղի…

Ինչպես այսօրվա Հայաստանի սահմաններից հեռու՝ Արածանիի՝ (Արևելյան Եփրատի) Ակունքներում գտնվող մի այլ սրբավայր՝ Գ.Սրվանձտյանի բնորոշումով՝ «Ոսկեղեն մի Երկրի»՝ երբեմնի հզոր Անգեղտան, Ծոփաց թագավորության հռչակավոր ուխտատեղին…

Հավերժական կյանքի խորհրդանիշ կենարար Ջրի պաշտամունքը, որպես Կենաց Աղբյուր, ամենուր էր Հին աշխարհում:

Հին Հռոմի հռչակավոր պոետներից մեկի՝ Վերգիլիոսի (ն.թ.ա 70-19թթ.), հռոմեացիների ծագումը գովերգող «Էնեական» պոեմում հանդիպող «Սրբազան աղբյուր» արտահայտությունը մեկնաբանելով՝ Սերվիուսը 4-րդ դարում գրել է՝ «Չկա աղբյուր, որ սրբազան չլինի»…

Ջրի վաղնջական պաշտամունքի հետքերն այսօր էլ ամենուր են՝ զանազան ավանդույթների, Վիշապ-քարակոթողների կամ Աղբյուր-սրբավայրերի տեսքով…

Ժայռափոր տաճարների, բազմաթիվ սրբավայրերի փոքր-ինչ մանրամասն նկարագրելու հետագա առիթների հույսով և բոլորիդ՝ «Ջրի բերած Ամենայն բարիքի» մաղթանքով…

Ստորև լուսանկարներում՝ տեսարաններ Գեղարդից (գավիթն իր մեջ պահպանված ժայռաբուխ Սրբազան աղբյուրով), նաև՝ փոքրիկ հիշեցում Գառնիի այցելուներին՝ Սրբազան տարածքում առանձնահատուկ պահվածքի կարևորության մասին…

Գեղարդավանքում պահպանված՝ հնագույն սրբատեղին՝ ժայռաբուխ Սրբազան Աղբյուրը…

ՋՐՀՈՍԻ, ԽՈՅԻ, ԱՅԾԵՂՋՅՈՒՐԻ ԵՎ ՄՅՈՒՍ ԱՍՏԵՂԱՏՆԵՐԻՀՈՎԱՆՈՒ ՆԵՐՔՈ… Կամ՝ «Բազմիմաստ Խորհրդանիշների խորհուրդը»…

Թանգարաններում հազարամյակների պատմությունն է՝ ամփոփված զանազան ցուցանմուշներում:

Ինչպես աշխարհի տարբեր հավաքածուներում, այնպես էլ փարիզյան հռչակավոր Լուվրում, մեր անցյալի բազմաթիվ վկայություններն են, որոնք այսօր լույս են սփռում ցարդ ստվերոտ հարցերի վրա:

Նախքան այդ հարուստ գտածոներից որոշներին ծանոթանալը վերհիշենք, որ որպես հաղորդակցության, գաղափարների արտահայտման միջոց՝ վաղնջական ժամանակներից մարդն օգտագործել է խորհրդանշանները:

Ասելիքը փոխաբերական պատկերներով հաղորդելու վառ օրինակներից են և տարբեր ժամանակների՝ զանազան առակներով պատմվող այլաբանական զրույցները…

Դիցաբանական ամենավաղ պատկերացումների վկայություններում ևս ասվածի ցայտուն դրսևորումներն են:
Կենդանակերպ, երևակայական կերպարները մարդկանց ու դիցերի միջև հաղորդակցության միջոց էին:

Մարդակերպ քանդակներից բացի, հաճախ գործածվել են դիցի խորհրդանշանները:

Միջագետքյան դիցերն իրենց վերագրվող մոլորակները, թվերը, կենդանիներն ու բույսերը, զենքերն ունեին:

Կարևոր իրադարձությունների ժամանակ դիցի հովանավորությունն ապահովելու նպատակով իր «ներկայությունը» խորհրդանշող մարդակերպ քանդակի փոխարեն երբեմն ավելի հարմար էր նրա խորհրդանիշը տեղափոխել:

Ինչպես, օրինակ, ռազմական արշավանքներին՝ նրա պատկերով զինանշանը կամ, վիճահարույց հարցերի լուծման ժամանակ, երբ բանավիճող կողմերը տեղաշարժվելու կամ խնդրո առարկան տաճար փոխադրելու հնարավորություն չկար, նրա խորհրդանիշ զենքն էր կիրառվում (այսօրվա դատավարական մուրճի հարվածով ատյանի վերջնական որոշումն ազդարարելն ասվածի հեռավոր արձագանքն է):

Ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակից մնացած բազմաթիվ տեքստերը վկայում են, որ դիցին վերագրվող թվանշանը (նրա երկրաչափական պատկերը), կարող էր գործածվել որպես նրա գաղափարագիր:

Գրառումներիցս մեկում հիշած՝ Մակարավանքի զարդամոտիվների կիրառումը «Փակ շուկայի» դռան վրա, հիշյալ դրսևորումներից է, ուր արտացոլված է «Սրբազան Երկրաչափություն» կոչվող քրմական գիտությունը:

Հին Եգիպտոսում, ուստի և մեր նախնյաց պատկերացումներում, մարդու մարմինը Տիեզերքի մի յուրօրինակ «քարտեզն» էր, ուր արտացոլվում էր ողջ Տիեզերքը:

Մարդը համարվում էր Տիեզերքի մանրապատկերը՝ Արարչագործչության բոլոր բաղկացուցիչներով: Մարդն ու Տիեզերքը մշտապես փոխազդեցության մեջ էին:
Այստեղից էլ՝ «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանը՝ Դելփիքի տաճարի ճակատին փորագրված «Ճանաչի՛ր ինքդ քեզ ու դու կճանաչես Տիեզերքն ու Աստվածներին» իմաստնությունը:

Հնագույն գրեթե բոլոր քաղաքակրթություններում «Սրբազան երկրաչափություն» գիտությունն Աստվածային էր համարվում, քանզի դրսևորվում էր ողջ բնության մեջ՝ իր կուռ ճշգրտությամբ (բյուրեղներում, բույսերում, մարդու օրգանիզմում…):
Ի դեպ , «Խատուտիկ» ծաղիկն այդ խորհուրդի ակնհայտ օրինակներից է…(լուսանկարը՝ ստորև):
Ողջ Տիեզերքը՝ պարփակված մի Մասնիկում և մի Մասնիկը՝ որպես Տիեզերքի դրսևորում…

Այսինքն, «Ամեն ինչի ստեղծող Արարչի ամենուր լինելու» գաղափարի արտահայտման մի ձևն էր:

Վաղնջական ժամանակներից հայտնի հիմնական հինգ ծավալաձևերի, նրանց խորհրդանշանների և ն.թ.ա 4-րդ դարի հույն իմաստասեր Պլատոնի ձևակերպումով մեզ հասած տեսությանը վերջերս անդրադարձել է Արթուր Արմինը (մեր մանկության սիրված խաղերից մեկի՝ «Քարկտիկ»-ի թաքնագիտական իմաստը բացատրելու առիթով նաև…):

Ինչպես հայտնի է՝ Սիպարում, Արևի դիցի՝ Շամաշի տաճարի վերանորոգման ժամանակ, ն.թ.ա 870 թվականին, կուռքի կորսված քանդակը փոխարինվել է արևի սկավառակի պատկերով շրջանակով, մինչև քանդակի պատրաստումը:

Մարդու կերպարանքից բացի, դիցերն ունեին նաև իրենց աստղային տեսքը, քանզի աստղերը՝ լուսատուները, մոլորակներն ու գիսաստղները, դիցերին էին ներկայացնում («Աստեղատները»՝ Համաստեղությունները):

Գլխավոր դիցերի Աստղային տեսքի վկայությունն է դիցաբանական տեքստերում՝ «Արարչագործչության պոեմ»-ում՝

«Մարդուկն այնտեղ (երկնքում) դասավորեց Մեծ Աստվածների կացարանները և այնտեղ ստեղծեց Աստեղատներ՝ Աստղերով, որոնք իրենց պատկերներն են…» (մեջբերումն իմ թարգմանությամբ՝ Aurélien Le Maillot, «Les tendances à l’abstraction dans la représentation du divin au Mesopotamie antique», էջ 122, «Les images, regards sur les sociétés», Publications de la Sorbonne, 2016):

Հին աշխարհում գրեթե ամենուր, նաև՝ Միջագետքում, Բաբելոնում, ն.թ.ա 19-15-րդ դարերից այս սկզբունքն ակներև է:

Շամաշի (Արևի), Սինի (Լուսնի), Իշտարի (Աստղիկի) պատկերագրական խորհրդանիշներն իրենց համադրվող երկնային մարմիններն են:

Բնության տարրերի՝ լեռների, գետերի, կայծակի (հող, ջուր, հուր, օդ…) պաշտամունքը զանազան խորհրդանիշների տեսքով էր դրսևորվում:

Մարդակերպ դիցերի փոխարեն իրենց խորհրդանիշների կիրառումը հայտնի է բավականին վաղ շրջանից, ինչպես, օրինակ, Ուրուկից (Արեգ) գտնված՝ ն.թ.ա 4-րդ հազարամյակին վերագրվող մի սափորի վրա Ինանայի երկու խոպոպավոր ձողերի պատկերը…

Նմանատիպ լուծումներով բազմաթիվ նմուշներից է նաև Մեծ Հայքի թագավորության Բարձր Հայք նահանգի Եկեղյաց գավառում, ուր Անահիտ Դիցամոր գլխավոր տաճարն էր՝ իր ոսկեձույլ արձանով, Երզնկայից 15 կիլոմետր հեռավորության վրա, Երեզում (Երիզա, Երզինջան՝ Ալթինթեպե), Ոսկե Բլուր կոչվող սրբավայրից գտնված բիայնական (ուրարտական) շրջանի մի մետաղե գոտու վրայի ծիսական պատկերը (լուսանկարը՝ ստորև):

Շումերական «Ութու» բառը միաժամանակ և՛ «Արև» է, և՛ «Արև-աստված», «Ան» («Անու»)՝ և՛ «Երկինք» է նշանակում, և՛ «Երկնքի դից»…

Հին աշխարհում այնքան հաճախ հանդիպող երևակայական կենդանիների տեսքով խորհրդանիշների իմաստի բացատրությունը, բարեբախտաբար, գտնում ենք «կուդուրու» կոչված քարակոթողների վրա:

Վերջիններից մեկը՝ Լուվրի թանգարանի Արևելքի հնագիտական բաժնի նմուշներից է:

Թեև այն 1899 թվականին Ժակ դը Մորգանի (Jacques de Morgan) կողմից հայտնաբերված կոթողի վերին հատվածն է միայն, սակայն Միջագետքի հնագույն դիցաբանության ուսումնասիրության համար կարևորագույն նշանակություն ունի (ստորև՝ լուսանկարը):

Կուդուրուների վրա հաճախ Բաբելոնյան արքաների կողմից հողատարածքների բաշխման իրավական տեքստերն էին՝ գրված Աստվածների հովանավորության ներքո:

Եվ, բարեբախտաբար, այստեղ 15 դիցերի խորհրդանիշներն են՝ իրենց անվանումներով:

Տեքստի ու պատկերի նման համադրությունը Միջագետքի հնագույն դիցաբանության ուսումնասիրության համար հազվագյուտ կարևորության մի փաստ է…

Ահա նրանցից մի քանիսն՝ ըստ իրենց կողքին նշված թվերի.

1. Վերևում՝ Իշտարի (Աստղիկի) ութաթև Աստղն է, Արուսյակի (Վեներայի) մոլորակի հետ նույնացվող:

2. Լուսնի դիցը՝ կիսալուսնի տեսքով, Սինը:

3. Արեգակը՝ ճառագող աստղի տեսքով, Արդարության դիցը:
Ճառագայթները խավարը, մութն ու ստվերն անհետացնող լույսն են:
Հիշենք այսօր էլ երգվող մեր հնագույն շարականը՝
«Առավոտ լուսո, Արեգակն արդար…»:

4. Բժշկության դիցուհին՝ Գյուլան, իր խորհրդանիշ-կենդանու՝ շան վրա (Արալեզները):

5.Մեզ համար առանձնահատուկ կարևորություն ունեցող՝ Էան (Հայան):

Աստվածներից ամենաիմաստունը, մարդկությանն իմաստնություն հաղորդողը, ինչպես նշվում է՝ «քաղցրահամ ու ստորգետնյա ջրերի տիրակալը», ավելի ճշգրիտ, ըստ իս, Գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի, Նաիրիի նաև), իր խորհրդանիշ կես-ձուկ-կես այծ կենդանու մեջքին բարձրացող խոյագլուխ գավազանով:
(Այլ հուշարձանների վրա, որպես նրա խորհրդանիշ, խորանի պատկերն է՝ վրան եղջյուրները: Հետագայում՝ խոյակազարդ սյուների խորհուրդը՝ այլ առիթով…):

Այս կերպարի մարմնավորումներն են Ջրհոս, Այծեղջյուր և Խոյ Աստեղատները (տարբեր կրոներում՝ համաստեղությունների անվանումների ծագման այլ բացատրություն է հանդիպում):

6.Մարդուկի խորհրդանիշ բահը (marru)՝ պատվանդանի վրա տեղադրված:
Հավանաբար, որպես հողագործության հովանավոր-դից իմաստով:

7. Նուսկուի խորհրդանիշը՝ ճրագավառ՝ կրակի և լույսի դիցը:
8. Իշարա դիցուհին՝ Կարիճի համաստեղությունն է՝ իր մոգական նշանով պատկերված:
9. Ներգալն ու մնացյալ դիցերը…

Լուվրի սրահներում ցուցադրվող մի այլ նմուշ, հայերիս համար անչափ կարևոր, ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ծիսական ավազանի մի հատվածն է՝ բերված Շուշան (Suse) անունով հինավուրց քաղաքից (ժամանակին՝ շումերական մի արքայատոհմի ծննդավայր՝ Ավան կոչվող քաղաքի մոտ՝ Էլամում, այսօր՝ Իրանի տարածքում):

Բարձրաքանդակում աջ ու ձախ կողմերն ուղղված՝ Կիսաձուկ-կիսայծ պատկերն է, հայտնի «Սուխումաշու» անվամբ («Sukhurmashu»), հետագայի «Այծեղջյուրի» նախատիպը… (լուսանկարը՝ ստորև):
Համաձայն ասորագետների և հին միջագետքյան մշակույթի այլ մասնագետների, այն ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, նաև՝ Անդնդոց ջրերի դիցի՝ Էնկիի (Հայայի) խորհրդանիշն է, «Պահապան-ոգի»:

Հիշենք, որ Էնկին սովորաբար պատկերվում էր մորուքավոր դեմքով, ուսերից երկու հոսող գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի շիթերով…

Վերոհիշյալ կուդուրուից բացի, ասվածն ապացուցում է Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուր, ուր նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա: Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):

Ուշադրություն դարձնենք կարևոր մի փաստի վրա՝ «Քաղդե» անունով է նշվում գետերի ակունքների՝ «Քաղաքակրթության օրրանի» տարածքը…
Մի ապացույց, որ «Քաղդեացիներ» մեր նախնիներին էին անվանում …

Հռոմի 26 կեսարներից 7-ը, Օկտավիանոս-Օգոստոսից սկսած, գրեթե 300 տարի, ողջ կայսրության տարածքում, Էնկիի խորհրդանիշ այծեղջյուրով են դրոշմել Հռոմեական կայսրության դրամները:

Այսօրվա Թուրքիայում, Բոսփորից հարավ ընկած շրջաններում և այլուր գտնվող՝ ժամանակի արհեստանոցներում արտադրված՝ Այծեղջյուրի պատկերով դրամների ավելի քան 70 տեսակի հավաքածուի քննությունն է ներկայացրել Philippe E.Bodet -ն իր ուսումնասիրության մեջ («La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines»), ուր ներկայացվում է հռոմեացի պատմագիր և գրող, «Տասներկու կեսարների կյանքը» գրքի հեղինակ Սվետոնիոսի (70-122թթ.) բացատրությունն այդ խորհրդանիշի ընտրության վերաբերյալ:

Վերջինիս համաձայն, ն.թ.ա 45-44 թվականին, աստղաբան Թեոգենեսին են հանդիպել Իլլիրիացի Ապոլոնին, Օկտավիանոսն ու Ագրիպան:

Աստղաբանն Ագրիպային փայլուն գործունեություն է գուշակել և երկրպագել է Օկտավիանոսի բացառիկ ճակատագրի առաջ:

Սվետոնիուսի հավաստմամբ՝ «Այդ ժամանակից ի վեր, Օգոստոսն (Auguste) այնքան մեծ վստահություն ուներ իր ճակատագրի հանդեպ, որ իր հորոսկոպն է հրապարակում և արծաթե դրամներ թողարկում, որոնց վրա իր ծնունդի համաստեղության՝ Այծեղջյուրի պատկերն է դրոշմում»:

Զուտ նման առիթն, ըստ իս, բավարար չէ, որ մյուսները ևս շարունակեին խորհրդանիշի գործածությունը:
Գուցե կեսարների (իրենց նախնյաց) ծագումնաբանությամբ էր պայմանավորված Էնկիի խորհրդանիշի կիրառումը:

Ի դեպ նշենք, որ հազարամյակներ ի վեր որպես Հռոմը հրդեհող Ներոնը, վերջին բացահայտումների համաձայն, հրդեհի պահին Հռոմից բավականին հեռու է գտնվել ու նրան վերագրվող մեղադրանքներն անհիմն են ու մտացածին…(Պատմության աղավաղման հայտնի ձևերից)…

Հունական դիցաբանության մեջ ներկայացվող կիսամարդ-կիսայծ կերպարը՝ իր սրինգով հայտնի Պանը, որը Հայերեն բառարանում նաև «Պայն» ձևով է գրվում, հնագույն ստուգաբանմամբ, նախնական ձևով «Այգիպան» է նշվում (ոչ հայկական աղբյուրներում):
«Այգ» հայերենով «խաղողի» հնացած, չգործածվող ձևն է՝ համաձայն Հ.Աճառյանի «Հայերէնի արմատական բառարանի», («Այծպանի» սկզբնական ձևը):

Հունական դիցաբանության մի այլ կերպար, որպես Հաբեթի և Թեմիսի որդի հիշվող Պրոմեթևսը, Ջրհեղեղից հետո կյանքը հարատևելու համար մարդ արարող Էնկիի նման, մարդկությանը գիտությունն էր փոխանցում՝ կրակի (այլաբանական իմաստով՝ իմաստնության) գործածումը:

Եվ Աստվածային իմացությունը մարդկանց հաղորդելու համար նա դատապարտվեց:
Հիշյալ երկու դիցերի կերպարներում Էնկիի հետագա արձագանքներն են:

Նախորդ գրառումներից մեկում արծարծել էինք կյանքի արարիչ Էնկիի խորհրդանիշներից՝ խոյի (երբեմն նշվող՝ բեզոարյան այծի, հայտնի՝ «Քավության նոխազի») եղջյուրների նմանությունը կնոջ վերարտադրողական համակարգի հետ:

Ասվածի գրավոր ապացույցն ունենք դեռևս 7-րդ դարից՝ Կարթագենում ծնված և Հիսպալիսում (Սեվիլում, Իսպանիայում) գործունեությունը ծավալած, սրբացված մի հոգևորականի՝ եպիսկոպոս Իսիդոր Սևիլացու (մոտ 560-636թթ.) «Ծագումնաբանություններ» աշխատության մեջ (Isidor de Séville, «Ethymologies») որն, ի մեծ զարմանս ինձ, հայտնաբերեցի վերջերս …

«Այն կոչվում է «Utérus» (« Արգանդ», Կ.Ա.), քանի որ կրկնակի է և վեր բարձրանալով բաժանվում է երկու կողմի՝ «Uterque» («Ուտերք» բառն է գործածված՝ շատ նման՝ «Ընկերքի», Կ.Ա.), որոնք թեքվում են խոյի եղջյուրների նման» (մեջբերումը՝ «Des Béliers dans l’Espace. Les bêtes à cornes de la Création» հոդվածից):

Եվ, ի հավելումն ասվածի, նա մի այլ համեմատություն է անում, նշելով պատերազմական գործողությունների ժամանակ գործածվող «Խոյ» գործիքի (որի մի քանի բախումով դարպասներն էին բացում) ու երկունքի պահին նորածնի՝ գլխով կրկնվող հրումով իր «ելքի ճանապարհի» բացման միջև եղած համանմանությունը…

Խոյ քաղաքի (հին անվամբ՝ Խոր, Հեր) ու մեր նախնյաց երբեմնի ընդարձակ Ազատ, Անկախ ու, հատկապես, Հզոր Տերության՝ այսօրվա փառապանծ ժառանգներին, անցյալի զորեղ ոգով ոգեշնչված՝ Նոր Հայաստանի կառուցման տոնական մաղթանքով …

…«Եվ ինչու՞ պիտի չհպարտանանք…» (Պ.Սևակ)

17-րդ դարի ֆրանսիացի փորագրող ու քարտեզագիր Մելքիոր Տավերնիեն ( Melchior Tavernier), 1628 թվականին Պետրուս Բերտիուսի (Petrus Bertius) հետ կազմում ու Փարիզում հրատարակում են մի քարտեզ՝ վերնագրված՝ «Աշխարհն ըստ Պոսիդոնիոսի» (հատկապես մայրցամաքների դիրքի համար):

Պոսիդոնիոսը Հին Հունաստանում հայտնի գիտնական էր՝ աշխարհագետ ու պատմաբան, ծնված Ապամեայում՝ Հայոց Միջագետքում (այսօրվա Սիրիայում, մոտ ն.թ.ա 135-51թթ.):

Քարտեզում, մեզ հետաքրքրող Ծովից-Ծովն ընկած տարածքում, իրավամբ, միայն Հայաստանն է նշված՝ ARMENIA…

ՃԵՐՄԱԿ ՄԱՐՄԱՐԵ ՄԻ ԿՃՂԱԿ ՈՒ ՄԻ ՀԱՅԵԼԻ…

Ազգային խանդավառ տոներում լավագույնս են պահպանվել վաղնջական ժամանակներից եկող և ցայսօր էլ հարատևող սովորույթներն ու հավատալիքները՝ վաղորդյան շաղով պարուրված Ծաղկաքաղով (Համբարձման տոն), միմյանց վրա ջուր ցողելով (Վարդավառ)…

Ջրի՝ խորհրդանշական ու իսկական իմաստով մաքրագործող, «սրբագործող» դերը հայտնի էր հնագույն շրջանից՝ ամենուր: Ու դրսևորվում էր տարբեր ազգերի զանազան արարողակարգերում:

Արշալույսին, արևածագի առաջին շողերով պարուրված բնության մեջ ցողված շաղը կաթիլ առ կաթիլ հատուկ սրվակներում հավաքելու և «սրբազան հեղուկի» կիրառման հետագա դրսևորումներից է քրիստոնեության տարածման ժամանակ հին հավատքի մեհյանները, տաճարները «ջրով սրբագործելու» ծեսը:

Ջուրը, որպես սրբագործող, մաքրազերծող միջոց, լայն կիրառում ուներ հնագույն շրջանում ողջ Հայկական Լեռնաշխարհում ու հարակից տարածքներում:

Խեթական տեքստերում մանրամասն նկարագրված են «ջրով սրբագործման» տարբեր արարողությունները (ծեսի ժամանակ, «տնօրհնեքին», քարակոթողների վրա ցողելով, հատուկ արարողությամբ ձեռքերի խորհրդանշական լվացմամբ)…

Պահպանվել է Սբ.Գրիգորիս Պապի (590-604թթ.)՝ 601 թվականի հուլիսի 18-ի գրությունն ուղղված Անգլիայում գործող Սբ.Մելիտուսին, ուր հորդորում է՝
«Հեթանոսական տաճարները եկեղեցու վերածելու համար անհրաժեշտ է նրանք ցողել սրբազան հեղուկով ( eau lustrale), այնտեղ մի խորան կառուցել և մասունքներ դնել»:

Նույնը՝ գրվածից գրեթե 300 տարի առաջ, մեզանում էր իրականացվում՝ հազվագյուտ բացառությամբ չոչնչացված նախկին սրբավայրերում…

Ալեքսանդր Սահինյանն իր «Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը» մենագրության մեջ, 301թվականին չկործանած (կամ մասնավորապես կործանած) և քրիստոնեական սրբավայրի վերածած կառույցներից է համարում Տեկորի, Քասախի, Երերույքի, Զովունու վերակառուցված (իմաստափոխված) տաճարները:

Նաիրիի ու Բիայնայի արքաներից՝ Արգիշտի Ա-ի (ն.թ.ա 786-764թթ.),1963 թվականին այստեղ հայտնաբերված արձանագրության մեջ հիշատակվող «Գիառնիանի Երկիրը»՝ այսօրվա Գառնին, ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակով թվագրվող դամբարաններ, բրոնզեդարյան մշակույթի փայլուն նմուշներ՝ բրոնզե կացնի ձուլման կաղապար (Փայլակի, Շանթի դիցի՝ Թեշուբի խորհրդանիշն էր կացինը), բրոնզե մանգաղ ու բացառիկ այլ նյութեր է պահպանել իր ընդերքում ու մեզ հասցրել…

1909-ին Ն.Մառի և Յ. Սմիռնովի կողմից հայտնաբերված Վիշապ-քարակոթողները, հետագա արշավախմբերի պեղած վանակատե (օբսիդիանե) գործիքներն ու հետագայի կառույցները (մառանները, կենցաղային իրերը, սևափայլ խեցեղենի նմուշները (բիայնական (ուրարտական) ու երվանդյան շրջանների), վկայում են հազարամյակների ընթացքում տեղանքի կարևոր բնակավայր լինելը:

Գեղամա լեռնաշղթայի Գեղասար գագաթի հարավային ստորոտում, Ազատ գետի կիրճի հարևանությամբ փռված Գառնու ամրոցի ապահով աշխարհագրական դիրքը ռազմական գործողություններից զերծ չի պահել անմատույց այս վայրը, Փ.Բուզանդի հիշած՝ «խիստ ամրացված արքունի ամրոցը», ուր «Կայանք զօրացն էին»՝ ըստ Եղիշեի (Զորքերի կայանատեղին, Զորակայանը):

Գառնու ամրոցի պարիսպներից ներս, տաճարի, հարակից բազմաթիվ շինություններում (դեռևս բրոնզեդարից հայտնի բոլորաձև կացարանները, տաճարին կից՝ կլոր հատակագծով «եկեղեցու» մնացորդները, 50 մետր հեռավորության վրա գտնվող բաղնիքն իր հայտնի խճանկարով…), արճճապատ երկաթյա գամերով ամրացված պատի շարքի՝ հնագույն տեխնիկայով կառույցների կողքին կրաշաղախի ու առանց գամերի օգտագործմամբ պատերը վկայում են տարբեր շրջաններին բնորոշ կառուցողական աշխատանքների մասին, որոնք շարունակվել են ընդհուպ մինչև 13-րդ դարը՝ փաստելով բնակավայրի կարևորությունը:

Դեռևս ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակով թվագրվող դամբարաններով ու հնագիտական հարուստ նյութերով բացառիկ այս համալիրը վաղուց է գրավել Հայ և այլազգի մասնագետների ուշադրությունը:

Նրա դերը կարևորվում է հատկապես հելլենիստական շրջանով՝ ն.թ.ա 3-1-ին դարերով («հելլենիզմ» տերմինով բնորոշվում է հունականի և Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից նվաճված այլ երկրների մշակույթների փոխազդեցությունից ձևավորված մշակույթը):

Ա.Սահինյանն իր «Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը» մենագրության մեջ, դեռևս տասնամյակներ առաջ, նշել է Գառնիի տաճարի հորինվածքային կապը նրանից շուրջ հազար տարի առաջ կառուցված Մուսասիրի հայտնի տաճարի և Էրեբունիի «Սուսի» կոչված տաճարի միջև («սուսի» տիպի բիայնական (ուրարտական) տաճարներ կային և այլուր՝ թագավորության մյուս շրջաններում):

Հիշյալ համալիրում առկա բաղնիքին համանման՝ հիպոկաուստիկ հատակով, մի քանի բաժանումներից բաղկացած բաղնիքները շատ տարածված էին ողջ Հին աշխարհում՝ ուշ հելլենիստական շրջանում:

Նման բաղնիքներ են կառուցվել Վաղարշապատում, Դվինում, Զվարթնոցում, Անիում, Ամբերդում՝ կազմելով պալատական հորինվածքների անբաժանելի մասը:

Զվարթնոցում, որն առաջվա Տիրի Երազամույն տաճարն էր, Գառնիի համալիրի նմանատիպ՝ հիպոկաուստ հատակով բաղնիքի առկայությունը վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ «սրբազան տարածքում մաքրագործող նշանակությամբ» լողավազանների հետագա զարգացումն է:

Հիշենք, որ Տիրի Երազամույն վայրերը երազների միջոցով հիվանդությունների ակունքը գուշակելու և բուժման նպատակով եկած ուխտավորների համար էին հատկապես:

Ուստի՝ շոգեբաղնիքները լավագույնս նպաստում էին զանազան բուժումներին՝ նրանց անհրաժեշտ մի մասը հանդիսանալով:

Տիրի (որը նույնացվում է և Ապոլոնի, Ասկլեպիոսի (Էսկուլապի) հետ), երբեմն նշվում է նաև՝ Միհրի անվան հետ), տաճարները հաճախ շրջանաձև էին (նախորդ գրառումներից մեկում ավելի հանգամանալից անդրադարձել էինք):

Եվ, ինչպես հայտնի է, նույն սրբավայրում երբեմն մի քանի դիցերին նվիրված մեհյաններն էին համախմբվում:

Կլոր հատակագծով էին նաև խնդրո առարկա ժամանակաշրջանի հունահռոմեական աշխարհում քաջ հայտնի՝ Անշեջ Հուրի՝ Օջախի պահապան դիցուհիների՝ հունական Հեստիայի և հռոմեական Վեստայի՝ որպես Ազգային օջախի պահապանների պաշտամունքին նվիրված տաճարները:
Հայոց դիցարանում Նանեին է վերագրվում այդ դերը:

«Մայր Զգաստութեանց» բնորոշումով քրմուհիների՝ «վեստալների» դերը տիեզերածին ուժի՝ կյանքի համար անհրաժեշտ Հուրը մշտավառ պահելն էր…
Անշեջ կրակի խորհուրդը, հարատևելով տարբեր երանգներով, մեզ է հասել:
(Դպրոցական տարիներին հերթապահում էինք «Անմար Կրակի» շուրջ…):

1909-1911 թվականներին Ն.Մառի արշավախումբը Գառնու տաճարի պեղումների ընթացքում բացահայտել էր նրան կից, բոլորակ մի շինության մնացորդները, որի «հազիվ նշմարելի հիմերի» մասին է խոսել և Թ.Թորամանյանը:

Մանրամասները՝ Տիրան Մարությանի՝ «Գառնիի բոլորակ տաճարի ճարտարապետության առանձնահատկությունները» ուսումնասիրության մեջ, ուր քննարկվում են տարբեր ճարտարապետների կողմից առաջարկված վերակազմության տարբերակները, նրա զուգահեռները հայկական ճարտարապետության մեջ:

Գառնիում տաճարին կից բոլորաձև հատակագծով շինությունը, հետագա կիրառումից առաջ, գուցե վերոհիշյալ նշանակությամբ է եղել՝ ըստ իս, նվիրված Հայոց դիցարանում Օջախի ու նրա Անշեջ Հուրի պահապան Նանեի պաշտամունքին…

2009 թվականին ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի Արտաշատի հնագիտական արշավախմբի պեղումների արդյունքում, քաղաքի հյուսիս-արևմտյան տարածքում, եռանավ բազիլիկից ոչ հեռու Տիրի (Ապոլոն-Տիրի) տաճարի հիմնապատվանդանի պատերն են հայտնաբերվել:

Տիրին նվիրաբերվող ընծաների համար նախատեսված գանձարանից բացի, շոգեբաղնիքի սենյակի առկայությունն է նշում Ժորես Խաչատրյանն իր «Նորահայտ հեթանոսական տաճար Արտաշատ մայրաքաղաքում» հոդվածում, ուր մեջբերված են նաև հայ և օտար պատմիչների վկայությունները, որոնք ներկայացնում ենք՝ առիթից օգտվելով (թեև՝ թեմայից քիչ շեղվելով):

Պլուտարքոսի հավաստմամբ՝ «Տիգրանակերտը լի էր գանձերով և աստվածներին նվիրաբերված թանկարժեք ընծաներով, քանզի մասնավոր անձինք և մեծատունները, ցանկանալով հաճոյանալ թագավորին, միմյանց հետ մրցում էին քաղաքի շինության ու ընդարձակման համար»:

Ագաթանգեղոսը հիշատակում է Հայ Արշակունի թագավորների կատարած նվիրատվություններն ու զոհաբերությունները:

«Խոսրով թագավորը, պատերազմում հաղթելով պարսից թագավորին, վերադառնալով Հայաստան, հրաման տվեց բոլոր կողմերը պատվիրակ ուղարկել, հրովարտակներ հղել՝ հրամայելով յոթ մեհյանների բագիններին ուխտի գնալ, պաշտամունք կատարել Աստվածների կուռքերին:
Իր Արշակունի տոհմի հայրենական պաշտամունքի վայրերը մեծարեց՝ նվիրաբերելով սպիտակ ցուլեր ու նոխազներ, ճերմակ ձիեր ու ջորիների, ոսկեղեն ու արծաթեղեն զարդեր փողփողուն ծոպերով, պսակներով ու ճոպաններով զարդարուն մետաքսե զգեստներ, ոսկի պսակներ ու արծաթե զոհարաններ, թանկագին քարերով լի գեղեցիկ անոթներ, ոսկի ու արծաթ, պայծառագույն հանդերձներ և գեղեցիկ զարդեր» (Ագաթանգեղոս, Պատմություն Հայոց», պատմիչներից մեջբերումները՝ Ժ.Խաչատրյանի վերոհիշյալ հոդվածից):

Հայաստանում քրիստոնեության հռչակումից հետո կործանված մեհյանների կալվածքներն ու գանձերը եկեղեցիներին շնորհվեցին:

Արտաշատում հայտնաբերված՝ Տիրի մեհյանին կից գանձարանն այդ շրջանում թալանված ու քանդվածներից մեկն է…

Մինչև 1679 թվականի երկրաշարժը կանգուն մնացած, այսօրվա տեսքով 1969-74 թվականներին ճարտարապետ Ալեքսանդր Սահինյանի նախագծով վերականգնված Գառնու տաճարի շուրջ կատարված պեղումների գտածոների ցանկում առկա է պղնձե մի հայելի և ցուլի՝ մարմարե քանդակից մնացած՝ կճղակի մի բեկոր՝ տաճարից 20 մետր հեռավորությամբ դեպի հյուսիս գտնվող տեղանքից:

Խորհրդանշական մեծ իմաստ կրող երկու հուշ, որոնցում պարփակված է անցյալի մի ողջ շրջանի հսկայական պատմությունը…

Բագինների մշտավառ հուրը հարկ եղած դեպքում բորբոքելու նպատակով մեհյաններում գործածվում էին վահանների տեսքով (կորնթարդ), յուրահատուկ «հայելիներ», որոնցով «եզան աչք» կոչվող բացվածքից (oculus) որսված արևի ճառագայթներով կրակն էին վառում:

Ցուլի՝ մարմարե կճղակի առկայությունը, Ցուլի ու նրա հետ կապված խորհրդանիշի կիրառումն այստեղ այլ թեմաներ է հիշեցնում…

Կարծում եմ՝ արդեն ոչ անծանոթ…

Առավել ևս, որ օտար աղբյուրներում, 1-ին դարի Հայոց պատմությանը վերաբերող կարևոր տեղեկություններ թողած՝ հռոմեացի պատմիչ ու սենատոր Տակիտոսը (58-120թթ.), Գառնին հիշատակում է «Cornea» ձևով (Կորն՝ «Եղջյուրն» իմաստով նկատի ունեմ), որով Հայկի ժառանգներից Գառնիկի անվան հետ կապվող ստուգաբանության այլ տարբերակ է հուշվում…

Որպես փոքրիկ հավելում նշենք, որ Հ.Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանում» «Ցուլ կենդանակերպը» «Եզն» բառով է ներկայացվում:

Բառի ժողովրդական ստուգաբանության մեջ հիշվում է Յ.Մ.Տուտուխեանի՝ 1838 թվականի ապրիլի 27-ի «Արևելք»-ում տպագրված մի հոդված, որի համաձայն՝
«Աստված իբր թե Ադամի անկումից հետո մի հրեշտակ ուղարկեց, որ նրան հողագործություն սովորեցնէ:
Երբ հրեշտակը հարցնում էր, թե կենդանիներից որի՛ն է լծելու արօրին, նրանցից մին «Ե՛ս, ե՛ս» աղաղակեց և անունը մնաց «Եզ»…

Այս պատմության մեջ «առաքված հրեշտակը» շումերական դիցաբանությունից հայտնի Իմաստունին՝ Օհանեսին է հիշեցնում, որն Էնկիի կողմից ուղարկվել էր մարդկությանը գիտությանն ու արհեստներին հաղորդակցելու նպատակով (պատումների՝ երանգափոխված հարատևության մի ապացույց) …

Նախաքրիստոնեական շրջանից քրիստոնեական եկեղեցու փոխակերպված ու իր նախնական տեսքը լավագույնս պահպանելով մեզ հասած հազվագյուտ հուշարձաններից է Հռոմի հնագույն կառույցներից մեկը՝ Հերկուլես Օլիվարիուսի (կամ Հերկուլես Վիկտորի) տաճարը:
Իր կլոր հատակագծի պատճառով՝ ճերմակ մարմարյա այս մեհյանը սկզբում վերագրվել է Օջախի պահապան Վեստային…

Քրիստոնեության տարածումից հետո Գառնու ամրոցը եղել է Տրդատ Գ արքայի քրոջ՝ Խոսրովիդուխտի «ամառային սենյակը»՝ ի հիշատակ (կամ՝ շնորհիվ), գուցե, Օջախի պահապան ու մայրության խորհրդանիշ դիցուհու՝ Նանեի (հետագայում՝ եպիսկոպոսանիստ բնակավայր էր):

Ժամանակի հետ ջնջվելով (կամ փոփոխվելով), անցյալում կարևորություն ունեցող խորհրդանիշներն այսօր էլ վերստին իրենց երբեմնի գոյությունն են հիշեցնում՝ Գառնիում հայտնաբերված մի մարմարյա կճղակով կամ, Հունաստանում՝ Դելփիքի սրբավայրից գտնված՝ իրական չափերով քանդակված ցուլի արծաթե քանդակով…

Օջախի պահապան դիցուհին էլ՝ կոչվի նա վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ Մեծ Մոր, Նանեի, Հեստիայի, Վեստայի կամ Սիբիլի անունով, այսօր էլ մեզ հիշեցնում է իր հեռավոր գոյությունը՝ զանազան անուններով, Փարիզի բարձունքներում, Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում և այլուր…