«ՆԱՎԱՊԵ՛ՏՆ Է ՆԱՎԻՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼԻՍ»…
Պատմական իրադարձությունների բերումով՝ դարերդար պայքարի ու մաքառման ճանապարհ անցած Հայ ազգը քաղաքական, տնտեսական, հոգևոր ու հոգեբանական դժվարին մի ժամանակաշրջանում էր հայտնվել 19-րդ դարում:
Ծանր իրավիճակից ելք գտնելու նպատակով՝ 1870-1880-ականներից տարերայնորեն՝ ինքնաբուխ կամ նախօրոք ծրագրված, ֆիդայական առաջին ընդվզումներն էին ծավալվում՝ նվիրյալ անհատների նախաձեռնությամբ, հիմնականում արևմտահայ գյուղացիության շրջանում (Սասունում, Տարոնում, Վասպուրականում, Բարձր Հայքում, Փոքր Հայքում, Կիլիկիայում…): Եվ Հայազգի մտավորականության որոշ ներկայացուցիչներ նպատակասլաց գործում էին՝ պայքարի ուղիներ որոնելով, մինչդեռ «ազգի հավաքական բողոքի՝ «Հայկական Խնդրի» բուն իրավատերը՝ ժողովուրդը, լուռ կմնար»…
Իր ազգակիցների կյանքը բարելավելու նպատակով ազգային խնդիրները ժամանակի միջազգային զանազան ատյաններում ներկայացնելու դերն ստանձնած Հայ մտավորականներից էր Հայ գրող, խմբագիր, թարգմանիչ, հասարակական գործիչ Մինաս Չերազը (1852-1929)՝ ծնունդով Խասգյուղից:
Արշակ Ալպօյաճեանը, Մ. Չերազի 60-ամյա հոբելյանի առթիվ գրած իր գրքում, որը լույս է տեսել Կահիրեում՝ 1927 թվականին, ներկայացրել է նրա «Կյանքն ու գործը»: Հայ իրականության մեջ Չերազի դերին անդրադառնալով, հեղինակը գրում է.
«Հայ ազատագրութեան պատմութիւնը ժողովուրդէն բխած եւ անոր մէջ կերտուած շարժում մը չէ, դժբախտաբար, այլ՝ սակաւաթիւ անհատներու մտքին մէջ ծնունդ առած մտածութիւն մը, որ հազիւ թէ տարիներու երկարատեւ ճիգով արձագանք գտած է ազգին զանգուածին մեջ, եւ չէ կրցած երբեք ամբոխային արտայատութեան մը կերպաւորումը ստանալ:
Աւելի անհատական, քան թէ հաւաքական դժգոհանքի մը ցոլացումը եղող Հայ բողոքը կամ Հայկական Խնդիրը, դատ մըն էր, որուն բուն իրաւատէրը՝ ժողովուրդը, լուռ կը մնար, սակայն իր անունով ուրիշներ զայն առաջ կը վարէին, ինքնաբերաբար ստանձնելով փոխանորդութիւն մը, որ իրենց չէր տրուած, եւ որ սակայն ետ ալ չէր պահանջուած:
Այս կամաւոր փաստաբաններէն մին է Մինաս Չերազ, որ տարիներով ներկայացուցած է առանց իրական եւ իրաւական ոեւե դիրքի, Հայ ժողովուրդին բողոքը եւ ցաւերը, այնպիսի ատեաններու, որոնք իր եւ ոմանց կարծիքովը, ձեռնահաս էին ազգին դժգոհությունները լսելու եւ անոնց մասին վճիռներ տալու»:
«Չերազ ամբողջ անցեալ շրջան մը կը ներկայացնէ»,- ըսած է առիթով մը Չօպանեան, և իսկապէս այս որակումը ճիշդ է, քանի որ իր անունը սերտիւ լծորդուած է Հայ Ազատագրութեան պատմութեան, որուն վեթերան գործիչն է երկար ժամանակէ ի վեր, քանի որ բոլոր իր ժամանակակիցները բաժնուած են մեզմէ:
Այն ներկայացուցիչն է դպրոցի մը, որ Հայ քաղաքական գործունէութեան նոր ուղին բացեր էր 1878-ին, անարիւն գործունէութեամբ մը երազելով այս ազգին համար քաղաքական ազատագրութիւն մը, դիւանագիտական մուրիկութեան ճանապարհով»:
1880-ականների Ազատախոհների հետ իր ձայնը բարձրացրած Չերազը՝ մինչև Բեռլինի վեհաժողովը՝ 1876 թվականին արդեն Պոլսո Հայոց պատրիարք Ներսես Վարժապետյանի կողմից ընտրվել էր Հայաստանի և Հայության պահանջատիրական ձայնը եվրոպական մեծ տերությունների դիվանագիտական հարթակներում ներկայացնելու համար:
Ակնկալելով Եվրոպայի միջամտությունը՝ իր ազգակիցների կյանքի բարելավման նպատակով խոստացված բարենորոգումների գործադրման հարցում, նա եղավ Լոնդոնում, Բեռլինում, Փարիզում…
Հայրենասիրությամբ տոգորված ազգանվեր Հայորդին՝ գործելով ի նպաստ ազգային դաստիարակության, իր անխոնջ ճիգերով ջանում էր շտկել, բարելավել դժվար կացության մեջ հայտնված իր ազգակիցների կյանքը, գիտակցելով, որ այդ իրավիճակը քաղաքական ու տնտեսական հազար ու մի բարդությունների հետևանքն էր, համոզված, թե՝ «Նավապե՛տն է, որ ուղղութիւն կուտա նաւին, ո՛րքան ալ մեծ ըլլայ ան»: «Միայն թէ, թերեւս դեռ չէր սովրած այն ատեն, թէ՝ ո՛րքան ալ մեծ ըլլար վարպետութիւնը նաւապետին, ի զու՛ր էին առաջանալու իր ջանքերը խաւար մթութեան մէջ, շրջապատուած խութերով և վտանգներով»,- 1927 թվականին Փարիզում Չերազի «Արևելյան վիպակներ»-ի հրատարակման առիթով գրել է Արտաշես Հովհաննիսյանը, շարունակելով այսօրվա համար խիստ արդիական հնչող մեկնաբանություններով (որոնք, թեև մի քիչ ընդարձակ, ներկայացնում ենք ստորև՝ ներկայիս իրավիճակի հետ համանմանության պատճառով, քանզի մեր ազգի մի զգալի մասն այսօր խավարում է խարխափում դեռևս՝ «ծափերով ու անտեղի խանդավառությամբ» հանդուրժելով ոմանց).
«Թմբուկին ձայնը հեռուէն միշտ անոյշ թուած է մեր ականջներուն, և սակայն, յաճախ, յուսախաբ ետ դարձած ենք ուխտավայրներէն:
Երբ հազիւ թէ փորձ մ ‘ենք ըրած մոտենալու հեռաւոր սուրբերուն, անոնք շուտով կորսնցուցած են իրենց զօրաւորութեան հմայքը: Ու մերթ, յուսախաբութիւնը, դարձի ճամբու երկայնքին, ցաւագնօրէն տանջել տուած, անվերջ ցնցած է մեզ՝ սթափ պահելու տենդով մը, նոյն ատեն մեզ մատնելով չափազանց խոնջէնքի մը թմրութեան ճիրաններուն:
Ու ամէն անգամ, որ ազատ՝ կանխակալ մտածումէ կամ քէնէ, և, հեռու՝ թունաւոր մթնոլորտէ, բացարձակ պաղարիւնութիւնով, երբ մենէ շատեր անդրադարձած են այդ իրականութեան վրայ, ափիբերան են մնացած: Մնացած են ափիբերան և ամօթահար:
Ի՞նչպես կրնային բացատրել ահռելի աղմուկը, մերթ՝ միօրինակ ու մերթ՝ խառնիճաղանճ, եկած աջէն ու ձախէն, աղմուկ մը ապարդիւն, անճոռնի, ծոցին մեջ ժողովուրդի մը, որուն զաւակները լոյս աշխարհ տեսած են բնութեան ամենագեղեցիկ վայրերուն մէջ, և տխուր ճակատագրականութեամբ մը՝ անոնք հանդիսատեսն են եղած աշխարհագունդիս ամենից աւելի քստմնեցուցիչ և աղեխարշ հրէշութիւններուն,- ժողովուրդի մը, որ դարերու մթութենէն լուսապսակ դուրս կու գար հարուստ՝ աւանդութիւններով, լեզուական գանձերով, թրծուած՝ փորձառութիւններով, օժտուած՝ անմեկնելի իմացականութեամբ, և որուն հոգին՝ կարօտավառ կը մրրկուէր աշխարհի բոլոր գեղեցկութիւններուն համար:
Ինչո՞ւ այդ ամբոխային գոռ ու ճիչը, և ինչո՞ւ նոյն ատեն կոյր վստահութիւնն ու անտեղի պաշտամունքը օճառպղպջակներուն համար:
Մեր աչքէն չենք կրնար վրիպեցնել կարգ մ’ իրականութիւններ և դարաւոր ճշմարտութիւններ: Երէկի ստրուկը, վարժուած ծունգի գալ նախ՝ բարկութեանն առաջ մեծ ու պզտիկ աստուածներուն, յետոյ մոլեգնոտ բարկութեանն առաջ ասիական ամենազգի արիւնխում բռնապետներուն, դարերու ընթացքին գլուխ էր ծռեր, երկիրներէ երկիր քշուեր էր, մէկ բռնապետէն միւսին էր անցեր, ու անվերջ հեծեր էր շղթաներու ծանրութեան տակ:
Այդպէս, դարերու ընթացքին, կերպ մ ‘ ապուշցած, անգոյն, անողնայար, աննկարագիր, յարմարեր էր ամէն կլիմայի, ամէն անարգանքի, ատակ՝ գործելու ամէն ստորնութիւն, ամէն ապուշութիւն, ամէն կերպ դաւաճանութիւն, օրին մեկը, յանկարծ ինքզինքը գտեր էր ջերմ մթնոլորտի մը մէջ, լեցուն աղօթքով և խունկի բուրումներով: Անոր պապերն աղօթեր էին Ժայռին, Ջուրին, Արեւին առաջ ծնրադիր, իր հայրերը՝ մարդերէ փոխուած գազաններու առաջ, իսկոյն ան ծունգի եկեր էր մեքենաբար, խունկի բուրումին անուշութիւնը պահ մը մոռցնել տուեր էր իր վէրքերուն կոտտանքը, իսկ խունկին ծուխն աչքերուն առջեւ քաշեր էր քող մը՝ պահելով իրմէ հեռաւոր հորիզոնները, գեղեցկութիւնն երկինքներուն, բարձրաբերձ լեռները գինով հպարտութեամբ, խորհրդաւոր հրաւէրները հեռաւոր կապո՜յտ ափերուն:
Իր խղճմտանքն ու իմացականութիւնը, իր սէրերն ու երազները բանտարկեր էր թիւր բացատրութիւններուն մէջ հեքիաթներով շինուած սուրբ գրքի մ’ էջերուն հեռաւո՜ր ազգի մը, որուն հետ ո՛չ մէկ աղերս ունէր, ո՛չ արիւնով, ո՛չ բարքերով, ո՛չ լեզուով, և ո՛չ աստուածներով:
Միշտ ստրկամիտ, թաթխուեր էր ամէն ցեխի, գլտորուեր՝ ամէն ճահիճի մէջ, ապականուեր՝ իր հարեւաններու ամբարոյականութիւններով և ախտերով, ստացեր էր անոնց կոյր մոլեռանդութիւնը, չար նախանձը, բոլոր աղտոտ սովորութիւններն և ունակութիւնները, իր արեան խառներ, իւրացուցեր էր, նոյնացեր անոնց հետ:
Ու դարեր վերջ, իր իսկ գունագեղ բացատրութեամբ, երբ «դանակն հասած ոսկորին» ուշքի էր եկեր, իր շուրջ գտեր էր գիշակեր կտուցներով սեւ ագռաւներու երամները կրօնքի վաճառօրդներուն, որոնք յաւիտենապէս կը խանգարէին՝ իրենց զազրելի կռինչներով՝ բողոքի ձայները, և կը սպառնային երկնային պատուհասներով:
Արդէն ան կարիքն իսկ չունէր երկնային պատուհասներուն, երկրայինները լիուլի կը բաւէին իրեն:
Ահաբեկ վար կ ‘առնէր իր գլուխը, ու կ’ երթար տանելու իր կոյս աղջիկները՝ որպէս նուեր՝ սուլտաններու հարեմներուն, իր քիրտն ու շնորհը՝ մեծ ու պզտիկ կեղեքողներուն, բաղկացած ամէն աստիճանի մեծաւորներէ, հաստափոր ու սրիկայ սրբազաններէ:
Ի հարկէ, ան դատապարտուծ էր մնալու ստրուկ, ստրուկ՝ մտայնութեամբ, նիստ ու կացով, բարքերով: Անիկա կը նմանէր գորտին, որուն համար ճահիճն օրհնութիւն մ’ է, վարժուեր էր այդ կեանքին: Եւ սովորութիւնները չեն փոխուիր մէկ օրէն միւսը, երբ մանաւանդ անոնք դարաւոր են:
Դժբախտաբար այդ ստրկամիտ տարրը կազմած է միշտ մեծ մասը մեր ժողովուրդին:
Ըմբոստ, արի և ազնուական տարրն եղած է միշտ առաջին զոհը, ըլլալով շարունակ առաջինը պատնէշին վրայ, վտանգներու առաջ, զոհ՝ չարամտութիւններու և նախանձածին դաւաճանութիւններու: Ու մանաւանդ, պէտք չէ մոռնալ նաև, թէ այդ տարրն էր, որ ամբարած ունէր, և կամ գիտէր ամբարել երկրին բոլոր հարստութիւնները, որոնք ա՛յնքան նախանձներ գրգռեցին և ախորժակներ սրեցին՝ ինչպէս միշտ:
1908 -էն առաջ, համիտեան մագիլներն ուժգնօրէն սեղմեր էին բողոքի կոկորդները: 1908 -էն վերջ,.ժողովրդին երգը պղտորեր էին ստրուկներու ստուար ամբոխն և ա՛յն տարրը, որ երկրէն հեռու ապրեր էր, ու թափառեր էր անուշադիր, փորն անօթի, երջանիկ ազգերու սալայատակներուն վրայ,տօնական օրերուն ասուըռտեր էր ամբոխներուն, ու մերթ գինովցեր՝ ուրիշներու երջանկութիւնով,ոստաններու գիշերային լոյսերը շլացուցեր էին իր մտքին լոյսը, իր հոգիին յստակութիւնը պղտորուեր էր մե՜ծ երազներու գրաւչութեամբ:
Ու երբ, 1908 -ին, օսմանեան Սահմանադրութեան մոգական լապտերը կախուեցաւ, անոնք թիթեռնիկներու նման դէպի լոյս վազեցին:
Անոնք ո՛չ մէկ շնորհք կը տանէին իրենց հետ, ո՛չ մէկ գեղանոյշ երգ: Պարապ իրենց գլուխները, պարապ նաև իրենց բազուկները, անոնք ո՛չ մէկ տեւական ստեղծագործ աշխատանքի կրնային նուիրուիլ:
Սակայն իրենց կը հետեւէին դիւթական երազներն հոյակերտ ոստաններուն:
Ու սկսան, իւրաքանչիւրն իր գիտցած ու հասկցած ձեւով, պոռալ, աղմկել հրապարակն ուռուցիկ բառերով, և գովեստներով ցուցադրել իրենց անճոռնութիւնները, ու պարտադրել ՝ ամէն գինով՝ անշնորհք կապկութիւնները: Ապրած ըլլալով ժողովուրդէն հեռու, յոգնութիւնն իսկ յանձն չառին զայն հասկնալու, անոր մտիկ ընելու, վիշտերուն և հաճոյքներուն տեղեկանալու, անոր անհրաժեշտ կարիքները զանազանելու հեռաւոր կարելիութիւններէն:
Այդ ամբոխի թոհուբոհին մէջ, բնական էր, որ կորսուէին համեստ դէմքերը ժողովրդին արժանաւոր զաւակներուն, բնական էր, որ գորտերու կրկռոցին մէջ խեղդուեր անոնց ձայնը, մերթ՝ բողոքող, մերթ՝ համոզիչ ու բացատրողական, սակայն միշտ՝ զգոյշ: Բնական էր, որ անոնց համեստութրւնն ու զգուշաւորութիւնը զանոնք միշտ անծանոթ պահէր ամբոխներու մօտ, և բնական ալ էր, որ ճարտար իմաստակներ, եղծելով գեղեցկութիւնն անոնց գաղափարներուն, իրենք երթային գրաւել փառքի աթոռները, առանց ուշադրություն դարձունելու թէ՝ իրենց ոտները կը հանգչէին վիրաւոր սիրտերու վրայ, և ի գին բովանդակ ժողովրդի մը դարաւոր գոյութեան:
Ո՞վ ականջ տուաւ յորդորներուն Շաքլեանի մը, որ զարմանահար և ահաբեկ կը պոռար, թէ՝ «Երգի ժամանակ չէր»: Ո՞վ հասկցաւ ահաւորութիւնը քայքայումին, Սուրէն Պարթեւեանի մը վարպետ գրիչը կրցաւ բառերով և պատկերներով ներկայացնել:
Ո՞վ զգաց շառաչուն ապտակը Վարուժանի մը, երբ Հայուհին կ’ երթար պարելու իր խենէշ դահիճներուն առաջ: Ո՞վ կրցաւ ըմբռնել Շահրիկեանի մը կսկծուն ճիչը ապազգայնացնողներու ականջն ի վար, Ակնունիի մը աղեխարշ յորդորները Երկրէն հեռու փախ տուողներուն:
Ո՛չ Ատանայի եղեռնն սթափեցուց զանոնք, և ո՛չ հազարումէկ ակնյայտնի դաւեր զգաստացումի ճամբուն բերին:
Ընդհակառակն՝ յետադիմութիւնն էր, որ ոտքի կ’ ելնէր, ուսին առած եկեղեցական սքեմը, խաբելու ամբոխը, շոյելով անոր ինչպէս դարաւոր տգիտութիւնը, նոյնպէս և կարօտները, շողշողուն փայլեր տալով մոմերու պլպլացումներու տակ, մինչ իր ետեւ, և նոյն իսկ իր աչքերուն առաջ, պաղարիւնորէն, կէտ առ կէտ հաշուելով, ամէն պատեհութիւններ աչքէ չվրիպեցնելով, թակարդ լարելու վրայ էր թշնամին:
Նոր սերունդը, որ հրապարակ կու գար այդ շրջանին, արդէն ո՛չ կանոնաւոր կրթութիւն ստացած էր և ո՛չ զարգացում. ու կերպ մը խաթարուած էր իր իմացականութիւնը, կամ՝ կորսուած՝ անտեղի մանրամասնութիւններու մէջ, շուար-մոլոր կը մնար տաճարներուն առջեւ, որոնք մէկ օրէն միւսը կառուցուեր էին, այդ մե՜ծ մարդերուն, նոր աստուածներուն, դժբախտաբար «կաւէ աստուածներուն» համար:
Այդ ծափահարութեան և անտեղի խանդավառ գինովութեան շրջանին, ո՛չ ոքի միտքէն կ’ անցնէր, առանց ուշադրութիւն դարձունելու անոնց անուններուն և անուններուն շուրջ հիւսուած պատմութիւններուն, քայլ մ’ առաջանալ, մէկդի առնել վարագոյրը, մոտէն դիտելու համար զանոնք»:
Իր Հայրենիքի հանդեպ անհագ ու անմար կարոտով՝ Չերազը՝ խորը կսկիծը սրտում, չէր համակերպվում իր ծննդավայրից հեռու գտնվելուն:
«Ծնիլ վարդերու բուրումներուն մէջ, սոխակներու երգով, արեգական կենսատու շողերուն տակ, բնութեան ամենաճոխ հարուստ մէկ չքնաղ ծոցին մէջ, ու փակել աչքերը մերթ՝ սիրելիներէ հեռու, մերթ՝ օտար հորիզոններու տակ, կամ՝ բանտերու մթութեան մէջ, անօթի ու ծարաւ, և կամ՝ խեղդամահ, կարօտը սրտին, աչքերն ետին, և կամ՝ գետնաքարշ սողալ բռնակալ ոտքերու աղտեղութիւններուն տակ»:
1878-ին Խրիմյան Հայրիկի գլխավորությամբ Բեռլինի վեհաժողովին մեկնած Հայկական պատվիրակության թարգմանիչն ու քարտուղարն էր Չերազը, որը հետագայում ազգանվեր բուռն գործունեություն ծավալեց:
1929-ին, իր մահից հետո հուղարկավորվեց նույն գերեզմանատանը, ուր Կոմիտասի աճյունն էր, նրա շիրմաթմբի հարևանությամբ: Կոմիտասի աճյունի հետ Չերազինն էլ Երևան փոխադրվեց ու… մոռացության մատնվեց…
1926 թվականին՝ Ֆրանսիայում իր հրապարակային վերջին ելույթի ժամանակ Չերազը հավատով ու լավատեսությամբ պատգամում էր.
«Տեղահանութիւնն ու ջարդը անապատի ու գերեզմանատան փոխեցին Արեւմտահայաստանը, սակայն Հայութեան մոխիրներուն մէջէն Ռուսահայաստանը ծնաւ իբր փիւնիկ:
Այժմ ալ հո՛ն է մեր Մխիթարութեան Աղբիւրը, մեր Յոյսերուն Խարիսխը:
Օգնե՛նք այդ երկրին, ի՛նչ վարչաձեւի տակ ալ ըլլայ:
Վարչաձեւը առօրեայ է, Հայրենիքը՝ Յաւիտեան»:
Ներկայիս պիտի պայքարե՛նք՝ հանուն մեր Հույսերի՛ Խարսխի, մեր Մխիթարությա՛ն Աղբյուրի՝ Հավիտենակա՛ն Հայաստանի…🇦🇲🇦🇲🇦🇲
