Ազգերի, երկրների պատմության մեջ, ծայրահեղորեն բարդ խնդրի լուծման նպատակով՝ իրավիճակի փոփոխման համար վճռական քայլի դիմելու պահեր են լինում: Եվ, ճակատագրական հետևանքների համար պատասխանատվություն ստանձնելով, իմաստուն որոշումներ են կայացվում Բացառիկների կողմից:
Ն.թ.ա. 49 թվականի հունվարի 10-ին Հուլիոս Կեսարն արտասանեց՝ «Վիճակը նետված է» (լատիներենով՝ «Alea jacta est) ու իր զորքով հատեց ներկայիս Իտալիայի տարածքում գտնվող Ռուբիկոն գետը, որն այն ժամանակ բաժանում էր Հռոմեական կայսրության հյուսիսային շրջանը՝ հարավայինից, և արգելված էր այն անցնել զորքով: Պատմական դարձած այդ «գետանցումը» հրահրեց քաղաքացիական պատերազմ՝ փոխելով պատմության ընթացքը: Ու ծնունդ տվեց ցարդ բազմաթիվ լեզուներում կիրառվող՝ թևավոր խոսք դարձած արտահայտությունների՝ «Անցնել Ռուբիկոնը»՝ վճռական, բախտորոշ որոշում կայացնել, «Վիճակը նետված է»… Տասնամյակներ առաջ, իր ազգի ճակատագրով մտահոգ Քաջ Հայորդին՝ Գարեգին Նժդեհն իր իմաստուն խոսքով հորդորում էր Հայ Երիտասարդությանը.
«Քո երջանկությունը պիտ լինի՝ ծառայել ժողովրդիդ երջանկության»: …«Դու պիտ չնմանվես այն սերունդներին, որոնք կորչել են առանց ազգային օգտակարության՝ ինչպես խոռոչներում ընկած արևի ճառագայթը: Որոնք գոյություն են ունեցել, բայց չեն ապրել: Որոնք չեն թողել մի բան, որ ապրեր իրենցից հետո»: «…Ո՛չ մի ժամանակ քո ժողովրդի գոյությունն այնքան լուրջ կերպով վտանգված չի եղել, որքան՝ այսօր: Ինչպես և երբե՛ք քո ժողովուրդը այնքան հրամայողաբար չի զգացել կարիքը մի ուխտված և հերոսական սերունդի»:
Սպարապետ Գարեգին Նժդեհն ու զորավար Սեպուհը (Արշակ Ներսիսյանը) ցեղակրոն երիտասարդների հետ, Փրովիդենս, Ռոդ Այլենդի նահանգ, ԱՄՆ, 1934 թ.: Լուսանկարը՝ Գևորգ Նազարյանի էջից
…«Կյանքդ նվիրի՛ր բաների, որ չեն մեռնում: Եղել են սերունդներ, որոնք ավելի ժամանակ են վատնել իրենց արտաքինը հարդարելու, քան իրենց մտքի և սրտի մշակույթի համար: Դու պիտ ապրես ժողովրդի՛դ համար, այլապես պիտ երկարի նրա հոգեվարքը և շատ պիտ ուշանա նրա քաղաքական հարությունը»:
«Հազարամղոն ճամփորդությունն սկսվում է մի հատիկ քայլով: Չկա՛ անկարելին, երբ կա զորեղ ու վճռական Կամքը»: «Անցի՛ր, Հա՛յ երիտասարդություն, անցի՛ր Ռուբիկոնը, որի հանդիպակաց ափին քեզ Հաղթության դափնին է սպասում»…
Դու կարո՛ղ ես փոխել վերջին ժամանակներում քեզ պարտադրված կյանքը, Հա՛յ երիտասարդ, Հա՛յ ազգ: Ոտքի՛ կանգնելով ու վճռականորեն մերժելո՛վ անընդունելին՝ Նո՛ր ու Հզո՛ր Հայաստան պիտի կերտենք ազգովի… Անհապա՛ղ ու՝ Վստա՛հ…🇦🇲🇦🇲🇦🇲
Հազարամյակներ ի վեր, որպես որևէ մտքի, գաղափարի փոխանցման միջոց, կիրառվել է այլաբանությունը՝ սեղմ, հակիրճ խոսքով (առակով) կամ պատկերով (բազմիմաստ խորհրդանիշներով)… Կենդանիների, բույսերի կամ զանազան առարկաների միջոցով ներկայացված մարդկային տարբեր բնավորությունները, այլազան երևույթները ծաղրող, պարսավիչ լեզվով գրված առակներն այսօր էլ արդիական են հնչում: Ահավասիկ նրանցից մեկը՝ Վարդան Այգեկցուց:
«Հողագործն ու Արագիլը».
«Հողագործը բակլա ու սիսեռ ցանեց գետի եզերքին։ Մոտիկ եղեգնուտից դուրս էին գալիս սագեր ու կռունկներ, հավաքում սերմերը։ Հողագործն ակնատներ պատրաստեց ու դրեց ցանքի եզրին։ Առավոտյան դեմ վերցրեց կաղնե մահակը ու գնաց նայելու ակնատները։ Սագերն ու կռունկները եկել էին, ընկել թակարդների մեջ, նրանց հետ էր մի Արագիլ։ Հողագործն իր մահակով սկսեց ջարդել սագերի ու կռունկների պարանոցները։ – Ո՜վ բարեսեր հողագործ,- դիմում է նրան Արագիլը պաղատագին ձայնով,- դու լավ գիտես, որ ես ո՛չ բակլա եմ ուտում և ո՛չ սիսեռ, քո էլ լավ բարեկամն եմ, վերացնում եմ քո հանդերից օձերին, մկներին ու ճիճուներին, թեթևացնում քո հոգսը։ Եվ արդ, խնայի՛ր ինձ ու մի՛ պատժիր։ – Այդ ճիշտ է,- ասում է Հողագործը,- բայց քանի որ միաբանել ես իմ թշնամիների հետ, նրանց հետ դու էլ կսատկես»։
Հայկական Լեռնաշխարհն իր աշխարհագրական դիրքով հնագույն ժամանակներից ի վեր կարևոր հանգուցակետ է տարբեր մայրցամաքների միջև ձգվող՝ մինչև հեռավոր Չինաստան ու Հնդկաստան հասնող ճանապարհների խաչուղիներում… Հայաստանից արտահանվում էին հացահատիկ, ձիեր, ջորիներ, երկաթ ու գունավոր մետաղներ, գյուղատնտեսական մթերքներ, աղ, ներկեր, արհեստագործական ապրանքներ՝ պղնձե ամանեղեն, մետաղե իրեր, բրդե, բամբակե ու մետաքսե գործվածքներ: Ներմուծում էին հնդկական համեմունքներ ու թանկարժեք քարեր, չինական մետքսե գործվածքներ ու ճենապակի…
Միջնադարյան Հայաստանի կյանքի տարբեր ոլորտների՝ առևտրի, տնտեսական կապերի մասին կցկտուր տեղեկություններ կան ժամանակի մատենագրության մեջ: Երևանում՝ Մատենադարանում պահվող որոշ ձեռագրերում ևս հիշյալ հարցին վերաբերող ուշագրավ ակնարկներ են պահպանվել: Երկար ու արկածներով լի ուղիներով ընթացող ապրանքների անվտանգ առաքումը, շահավետ իրացումը զանազան միությունների, ընկերությունների («եղբայրությունների») կազմավորման առիթ է եղել դեռևս վաղ միջնադարից: Իրենց ոլորտի գործունեությունը որոշակի տարածքում հսկող արհեստավորների ու վաճառականների միությունները, համքարությունները (գիլդաները) տարածված էին նաև միջնադարյան Եվրոպայում:
Հարևան պետություններ ու հեռավոր, բազմամարդ վայրեր ուղևորվող Հայ վաճառականները միաժամանակ զինված, վարժ կռվողներ էին՝ պատրաստ պաշտպանելու իրենց անձն ու շահը, ապրանքը: 12-րդ դարի սկզբներին, Բարեկենդանի օրերին «Տառեխ ձուկը» Անտիոք հասցրած 80 հոգանոց Հայ երիտասարդների խմբի հետ կատարված մի միջադեպի հիշատակությունը կա 12-րդ դարի Հայ ժամանակագիր Մատթեոս Ուռհայեցու «Ժամանակագրության» էջերում, ուր նկարագրվում է, որ իրենց քարավանով Անտիոքի շուկայում գտնվող առևտրականների կազմակերպած խնջույքի ու պարի ձայնի վրա ողջ քաղաքի տղամարդիկ են եկել՝ նրանց ծեծելով դուրս հանել, սակայն խմբի «Մանկտավագի» կոչով հավաքվել են ու բազմաթիվ տղամարդկանց «ոտնակոտոր» ու «կառափնաբեկ» արել («գլուխը ջարդել»), այնուհետև՝ «խաղաղություն հաստատել» ու իրենց տեղը վերադարձել (Անտիոքը Կիլիկյան Տլուք գավառում էր, Մուսալեռան մոտ, «Մետաքսի ճանապարհի» կարևոր հանգույցներից մեկը, Վանից մոտավորապես 872 կիլոմետր հեռավորության վրա, այսօր հայտնի Անթակիա անվամբ. համանուն այլ քաղաքներ էլ կային): Հիշյալ դրվագին անդրադարձել է Լ. Խաչիկյանն իր՝ «1280 թ. Երզնկայում կազմակերպված «Եղբայրությունը» » ուսումնասիրության մեջ, որտեղից մեջբերում ենք.
«Մատթեոս Ուռհայեցին իր «Ժամանակագրության» մեջ պատմում է «յառաջ քան զքսան ամ», այսինքն՝ 1120-ական թվականներին տեղի ունեցած մի շատ կարևոր դեպք։ Լսենք նրան.
«… Նոյնպէս յաւուրն բարեկենդանին եւ նոյն ամին եկեալ կարաւան ի յարեւելից ի քաղաքն Անտիոք, եւ բարձեալ բերէին տարեխ ձուկն եւ կային ի մէջ շուկային ի գինարբութեան. եւ ի լսել քաղաքացեացն զձայն պարուց նոցա՝ ամենայն արք քաղաքին հասանէին ի վերայ նոցա եւ ծեծելով գանալից արարին զնոսա, սկսան հանել զնոսա ի քաղաքէն. էին արք իբրեւ ութսուն՝ բրէզածք եւ ընտրեալք քաջութեամբք։ Եւ յայնժամ ձայն տուեալ մանկտաւագն նոցա, եւ նոցա միաբան գինեմխեալք էին՝ յարձակեցան ի վերայ քաղաքացեացն եւ ի Սեւոտոյն դրանէն մինչեւ ի տէր-Պետրոս՝ զամենայն արք քաղաքին փախստական արարին եւ կառափնաբեկ եւ ոտնակոտոր արարին արս բազումս. եւ ապա խաչիւ եւ աւետարանով երդուեալ նոցա բնաւ այլ ոչ մեղանչել նոցա։ Եւ յայնժամ արարին խաղաղութեան եւ դարձան ի տեղիս իւրեանց»։
Անտիոք եկած վաճառականների բերած ապրանքը Վանա լճի ապխտած ձուկն է՝ տառեխը, ուստի առևտրականներն էլ Վասպուրականից են՝ ամենայն հավանականությամբ հենց Վան քաղաքից։ Կերուխում, երգ ու կին՝ ահա նրանց առօրյան օտար շուկաների եռուզեռի մեջ։ Նրանք կազմակերպված զինական ուժ են ներկայացնում, զինված են բրերով (այդ չի նշանակում, թե այլ զենք չեն ունեցել), ունեն իրենց հրամանատարը, որ Ուռհայեցու կողմից կոչվում է «Մանկտավագ», վերջինիս կոչով բոլորը, «որ էին արք իբրև ութսուն», մի մարդու նման ոտքի են կանգնում և հալածում իրենց ծեծողներին։ Նրանք հարյուրավոր կիլոմետր դժվար ճանապարհ են անցել, ազատել իրենց ապրանքը գիշատիչ տասնյակ հայացքներից. շրջանցել են բազմաթիվ մաքսատներ ու խորամանկությամբ, ուժով, խելքով ու հմտությամբ հեռավոր Վասպուրականից Անտիոք հասցրել իրենց ապրանքը՝ տառեխ ձուկը»։
«Մանկտավագը»՝ «մանկտիների»՝ տղաների ավագն է, որի մասին հիշատակել էինք նախորդ գրառմամբ՝ Երզնկայում 1280 թվականին ստեղծված «Կտրիճների Միության» առիթով: «Մանուկը»՝ «պատանի, երիտասարդ, զինվոր, քաջ զորական» իմաստներն ունի նաև («Զինուորեալ մանկունք թագաւորաց»): Մանուկների՝ «մանկտիների»՝ երիտասարդների խումբը՝ «մակարներն» այսօր էլ հարսանեկան ծեսի ժամանակ ուղեկցում են իրենց ընկերոջը՝ ամուսնացող երիտասարդին (մանրամասները՝ հաջորդիվ)…
Միշտ՝ համախումբ. մի խումբ Հայորդիք (աջից առաջինը՝ կանգնած՝ գրող Անդրանիկ Ծառուկյանը՝ գլխարկը թևի տակ), 1930-ականներին, Մուսալեռում, Նախնյաց հիշատակի ոգեկոչման առիթով: Լուսանկարը՝ «Յուշամատեան»-ից
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր կարևորվել է անհատի պատկանելությունը որևէ խմբին: Գերդաստանի շուրջ համախմբված նահապետական համայնքը, ցեղային, ազգային ու այլ հիմունքներով կազմավորված միությունները պաշտպանվածության ու ապահովության գրավականն էին: Հասարակության ինքնակազմակերպման հնագույն բազմաթիվ ձևեր հարատևել են մինչև մեր օրերը:
Ընտանիքից մինչև գյուղական համայնքներ՝ ազգակցական, հարևանական փոխհարաբերությունների բազմադարյան հարուստ ավանդույթներ կան Հայոց մեջ: Ասվածի ապացույցներից են մինչև 20-րդ դարի սկզբները Հայկական որոշ բնակավայրերում պահպանված տների, թաղերի ճարտարապետական յուրահատկությունները, զորօրինակ՝ կցատները, ուր, պաշտպանական կառույցների, պարիսպների պատերի մեջ բացված անցքերի՝ ակնատների նման «պատուհաններ» կան հարակից տների ընդհանուր պատերում, որոնք կարևոր դեր ու նշանակություն ունեին: Միմյանց հետ հաղորդակցվելու, որոշ իրեր փոխանցելու համար նախատեսված այդ «նեղլիկ դռները»՝ «դրիճակները», Սասունում և այլուր՝ «շբակ» կոչվող կապի հնադարյան միջոցը, հատկապես բնակչության ինքնապաշտպանությունն ու անվտանգությունն ազգովի կազմակերպելու նպատակով էր. ուստի՝ բացառվում էր ոչ արյունակիցների բնակեցումն իրենց շարքերում: Վերահաս վտանգի ազդարարման այլ ձևեր էլ էին կիրառվում՝ հարվածող գործիքով՝ կոչնակով, զանգով, կրակով, հետագայում՝ հրացանազարկով (մեր օրերում՝ շչակով, ինչպես և՝ փողոցներում՝ բարձրախոսներով՝ ի լուր ամենքի)…😊
Ճարտարապետական ամբողջական համալիր կազմող ազգակցական թաղերում տների կտուրները համատեղ աշխատանքի, ժողովների, տոնական միջոցառումների՝ խաղերի, պարերի անցկացման վայրեր էին նաև:
«Ազգակցական կցատները և անգամ կցաթաղերը առաջին հերթին ինքնապաշտպանության համար էին: Դրանցով ազգի ընտանիքները հարևանություն էին անում, լուրեր հաղորդում, իրեր փոխանակում, վտանգի դեպքում՝ ինքնապաշտպանությունն ապահովում: Ուրախ կամ բոթաբեր լուրերը մեկ ակնթարթում թաղի մի ծայրից մյուս ծայրն էին հասնում, եթե անհրաժեշտ էր լինում, թշնամու հարձակումների դեպքում ոտքի էր կանգնում ամբողջ ազգը: Սակայն ազգակցական թաղն ընդհատող փողոցների, ձորակների և ամեն տեսակ խոչընդոտների առկայության պարագայում լուրերը հասցվում էին տնից դուրս գալով: Այս և այլ պատճառներով ազգակից ընտանիքները համախմբվելով կենտրոնանում էին Մայր ընտանիքի շուրջը՝ ստեղծելով մի ազգակցական թաղ, որը կրում էր ազգի հիմնադրի անունը: Սասունում, լեռնային բնակավայրերում, որպես բացառություն, տներն իրարից հեռու էին ընկած՝ գոմերին, մարագներին, արոտավայրերին մոտ, մինչդեռ հովտային բնակավայրերում, ինչպես օրինակ՝ Մոտկանի ենթաշրջանի Սղունդ, Խսխեր, Մլաֆան, Հրորք, Ծման, Ցրտուտ մեծ ու փոքր գյուղերում՝ ազգակից ընտանիքների տներն այնքան մոտ էին, որ հաղորդակցվում էին միմյանց հետ ներսից շբակ — ակնատներով: Նույնը նաև Հազո քաղաքում:
Ազգակցական այդ թաղերը փորձում էին, որքան հնարավոր է, թույլ չտալ օտարի մուտքն իրենց մեջ: Խոսելով Հարք գավառի Հայկական գյուղական բնակավայրերի, դրանց կառուցապատման մասին, Բենսեն վկայում է, որ այս կողմերում բնակարանը կառուցելիս երկու հարևան շինության միջնորմի մեջ թողնում են «փոքրիկ անցք՝ ակնատ»: Հայաստանի Հանրապետության շատ շրջաններում մինչև 20-րդ դարի 20-30-ական թթ. պահպանվում էին ակնատավոր շենքեր ունեցող որոշ թաղամասեր կամ առանձին բնակարաններ: Այսպես, անգամ Գյումրի քաղաքի երկու մեծ թաղամասերի՝ «Գեղացոց Մահլի» և «Ձորի Բողազի» կամ «Ձորի Մահլի» հարևանությամբ ապրող ընտանիքների բնակարաններին կից պատերին անընդմեջ բացված ակնատների միջոցով քաղաքի այս զանգվածի բնակչությունը վտանգի դեպքում չափազանց արագ հաղորդակից էր լինում քաղաքի անցուդարձին:
Ստեփան Լիսիցյանը գրում է, որ դեռևս XX դարի 20-ական թթ. վերջերին Մեղրու շրջանի գյուղերի ազգակցական կամ հարևանական թաղամասերի բնակարաններին կից կամ ընդհանուր պատերին բացում էին հատուկ քառակուսի անցքեր՝ «միմյանց կրակ, ուտելիք, ամանեղեն, մանր իրեր կամ տեղեկություններ փոխանցելու համար: Դրանք խոսում են անմիջական հարևանների միջև անցյալում գոյություն ունեցած սերտ տնտեսական և, ամենայն հավանականությամբ, նաև ազգակցական կապերի մասին» (Լ. Ն. Պետրոսյան): Ակնատները բավական չափի մեծության էին, որտեղով պետք է ֆիդայիները կամ հեղափոխականները տնից-տուն անցնեին և թաքնվեին թուրքական կամ ռուսական ոստիկանների հետապնդումներից»:
Մարաշի Հայկական մի տան գծանկար՝ «Յուշամատեան»-ից
«Ինչո՞վ էր պայմանավորված համատեղ ապրելու ձգտումը: Ամենից առաջ՝ երբեմնի տոհմական համախմբվածության հնագույն ավանդներով, երկրորդ՝ ազգակիցների տնտեսական սերտ կապերով, որ դրսևորվում էր փոխօգնության բազմազան ձևերով, երրորդ՝ բարոյական անաղարտությունն ու ազգի հեղինակությունը պահպանելու ձգտումով, չորրորդ՝ ազգակցական խմբերի միջև ծագող վեճերի ժամանակ համատեղ գործողություններ ծավալելու անհրաժեշտությամբ, օտարի հարձակումների ժամանակ արագ ինքնապաշտպանության կազմակերպմամբ և այլն: Դրա համար էլ ազգակցական կցաթաղի մեջ ոչ ազգակից ընտանիքի գոյությունը անհանդուրժելի էր համարվում: Ինքնապաշտպանության ապահովումը պայմանավորված էր ինչպես համատեղ սեփականության՝ հողակտոր, ոռոգման համակարգ, համատեղ վարուցանք, ընդհանուր կառույցներ՝ ջրաղաց, ձիթհանք, կալ, գոմ և այլնի պաշտպանությամբ, նյութական համատեղ շահերով, այլ նաև՝ բարոյական չափանիշների համատեղ պահպանմամբ: Եվ, որ ոչ պակաս կարևոր է, օտարի լծի տակ, օտար էթնիկ տարրերի հարևանությամբ ապրելը թելադրել է համախմբվածությունը մշտապես պահպանելու անհրաժեշտությունը»: (Մեջբերումները՝ Ռաֆիկ Նահապետյանի՝ «Հայոց ազգակցական համակարգը (XIX դ. երկրորդ կես -XX դ. սկիզբ)» ուսումնասիրությունից, Երևան, 2012 թ.):
Հայերի դեմ պարբերաբար իրականացվող բնաջնջման քաղաքականությունը տարբեր մարտավարությամբ է ընթացել ու շարունակվում է մինչ օրս՝ քայքայելով կրթական համակարգը, մշակույթը՝ ուղեկցելով բնակչության կողոպուտով, ջարդերով ու կոտորածներով: Արևմտյան Հայաստանում Հայերի ցեղասպանության ծրագրից էր Հայ ազգաբնակչությանը հետևողականորեն հարստահարելը՝ կենսամիջոցներից զրկելը:
«Հայկական հարցը Հայերին կոտորելով լուծելու» համիդյան ծրագրի իրականացման նպատակով Հայաբնակ բոլոր շրջաններում ստեղծվում էր յուրահատուկ հակահայ վարչակարգ: Ժողովրդին կեղեքելու դաժան միջոցներից էր հարկային քաղաքականությունը՝ ծանր գլխահարկն ու ռազմական հարկը: Զուգահեռաբար՝ հայաբնակ վայրերում բնակեցվում էին մուսուլմանները, որոնց տրվում էին անվճար հողատարածքներ, նյութական օժանդակություն, արտոնություններ…
Դեռևս 1850-1860-ական թվականներին օսմանյան կայսրության մեջ ուժգնացան ազգային-ազատագրական շարժումներն ընդդեմ թուրքական բռնատիրության և արևմտահայերն ապստամբության ալիք բարձրացրեցին Վանում, Մուշում, Չարսանճակում և այլուր:
1890 -ական թվականներին թուրքական բանակի ու քրդերով կազմված «համիդյան ջոկատների» միջոցով կազմակերպված ջարդեր իրականացվեցին Հայկական ազատագրական պայքարի դարավոր կենտրոններում՝ Սասունում, Վանում, Զեյթունում, նաև՝ Մարաշում, Տրապիզոնում, Երզնկայում, Կոստանդնուպոլսում, Ուրֆայում, Շապինգարահիսարում…
1896 թվականին «Դրօշակ»-ը գրում էր. «Բանտերը լեցուած են Հայերով: Ընդհանրապէս, առանց պատճառի կը ձերբակալեն, հարցաքննութիւն կամ մանրամասն խուզարկութիւն չկան, միայն մարդուն անունն ու ուրտեղացի ըլլալը հասկնալէ վերջ կ՛աքսորեն, բայց սատանան գիտէ` թէ ո՛ւր: Շատեր ծովին յատակը կ՛իջնեն, ցամաք ելլողներն ալ անօթութենէ կամ տանջանքներէ կը մեռնին»:
19-րդ դարի ֆրանսիացի նշանավոր աշխարհագրագետ, քաղաքական գործիչ Էլիզե Ռեկլյուն (Élysée Reclus, 1830-1905), որը հեղինակն է 1876-ից մինչև 1894 թվականը հրատարակված՝ 19 հատորանոց՝ «Նոր ընդհանուր աշխարհագրություն» ուսումնասիրության, 1895 թվականից մի նոր վեցհատորյակ է լույս ընծայել՝ վերնագրված՝ «Մարդն ու Երկիրը»: Հիշյալ աշխատության 5-րդ հատորի էջ 386 -ում բավականին մանրամասներ կան՝ 1896 թվականին Հայերի հանդեպ իրականացված կոտորածներից: Ահավասիկ՝ մի դրվագ (իմ թարգմանությամբ).
Է. Ռեկլյու
SONY DSC
«Հայաստանում կոտորածները, որոնք չափազանց խելամտորեն կազմակերպված էին ժողովրդական ապստամբությունների և ազգերի միջև պատերազմների հետևանք համարվելու համար, ժամանակակից բոլոր գարշելի արարքներն էին, որոնք, թերևս, ներկայացնում են հանցագործությունների ամենամեծ զանգվածը:
«Կոստանդնուպոլսում իսկ, 1896 թվականի օգոստոսի 26-29-ի սպանդը կատարվեց մի մեթոդով, որը վկայում է սպանությունների պատվիրատուի սառը կամքի մասին: Նախորդ օրը մահվան դատապարտելու նախատեսված Հայերի տները նշվել էին կավիճով, դժբախտ մարդիկ, ովքեր բոլոր կողմերից հսկվում էին, չէին կարող մտածել փախչելու մասին և միայն համբերատարությամբ հանձնվում էին անխուսափելիին: Հետո, լուսադեմին, մսագործներն ու արյունոտ (արյունի հետ գործ ունեցող, Կ. Ա.)՝ կենդանիների մորթով զբաղվող արհեստավորները սկսեցին իրենց շրջապտույտը և արագ, առանց աղմուկի և առանց ճիչի, շարունակեցին իրենց զոհերի սպանդը. գրեթե ամենուր, գործողությունը կատարվում էր օրը ցերեկով, տան շեմը պետք է արյունոտ մնար՝ ի նշան կայսերական բարկության: Այսպիսով, հազարավոր մարդիկ զոհվեցին իրենց ծաղկման շրջանում:
Է. Ռեկլյուի գրքից՝ հիշյալ նկարագրությամբ էջը
Մոտավոր հաշվարկներով խոսվում է յոթ հազար դիակների մասին: Ինչ վերաբերում է նրանց, ովքեր 1894-1896 թվականներին ու նաև 1900 թվականին զոհվել են քրդերի հարվածների հետևանքով՝ Վանի, Էրզրումի, Ամուրեթ-էլ-Ազիսի, Բիթլիսի, Սիվասի, Դիարբեքիրի, Հալեպի նահանգներում, գնահատման ցուցանիշները տարբեր են՝ 3 -ից մինչեւ 500 հազար»:
Է. Ռեկլյուի գրքից մի քարտեզ՝ կոտորածների վայրերը Հայաստանում
Հայ ազգի պատմության բախտորոշ ժամանակաշրջանում՝ գոյապահպանման վտանգի առաջ հայտնված իր հայրենակիցներին, որպես մտքի զինվոր, համախմբման ու արիաբար մաքառման, տոկալու և հաղթելու կոչ էր անում Սիամանթոն՝ 1915 -ին նախորդող տարիներին: Ու, հանուն մեր վաղնջական ազգի հարատևման՝ դիցապաշտ Նախնիների Ոգու ու Կամքի ուժով տոգորված, նա իր գաղափարներով «հրդեհի փարոսներ» էր սփռում՝ աշխարհասփյուռ Հայությանը Հույսի Ջահերով լուսավորելով՝ ցասման ու պայքարի մղում, Ազատության ու Հոգևոր Վերածննդի հիմքը դնում:
Հայոց պատմության տառապալից շրջաններից մեկում իր գրչով պայքարի նոր էջ բացեց Սիամանթոն՝ «…մեր ժամանակակից բանաստեղծության ամենեն շքեղ, ամենեն տոհմիկ և ամենեն ուժեղ էջերեն մեկը»՝ Արշակ Չոպանյանի բնորոշմամբ: Հայ քնարերգության մեջ «Իր մուտքը եղավ մրրկային՝ իր արվեստի պես ու, հետևաբար՝ բարի ու վճռական»,- ինչպես գրել է Դ. Վարուժանը:
Իր տողերում խտացնելով Դարերի Վրեժը՝ դեպի հարազատ բնօրրան վերադարձի կոչն էր հղում տարագիր ազգակիցներին, համոզված, որ արիաբար մաքառմամբ, ազատագրական պայքարով կհաղթանակի ու կհարատևի Հայությունը:
«Հազարաւոր տարիներու դուք անարժա՛ն ժառանգորդներ, Օտարութեան եւ մոլորութեան ճամփաներէն մեզի՛ դարձէք, Յոյսէն խաբուած կամ աղէտէն հալածական, բայց չարիքին՝ յաղթահարող, Աշխատողներ՝ բոլորդ մէկ ձեր բարեգութ բնութեանը գրկի՛ն եկէք. Ամէն բարիք մեր լանջքերէն եւ լեռներէն կը ծնանի… Ամեն մետաղ մեր խաւին տակ հրաշանիւթ իր գանձն ունի… Մեզմէ՛ միայն կրնաք կորզել Յույսին ոսկին եւ գինիներն Երազին… Յաղթանակները մենք կու տանք ու պարտութիւնները մեզի են…
Վերադարձէ՛ք, որդինե՛ր, ձեր գութանին եւ արօրին ժանգը նորէ՛ն սրբելու. Թող նորէ՛ն ձեր հնադարեան Հայրենի հողը ծաղկոտի… Թո՛ղ մեր հունձքերն հովտէ հովիտ՝ ծովերուն պէս տարածուին… Թո՛ղ կալերն ու որաները, բլուրէն վեր, լուսնակին հետ բարձրանան, Թո՛ղ Հայ հովիւն, մարգերուն մեջ, իր Նախահօրը նման, Իր սրինգին սարսուռներովը իր հլու հօտը հրամայէ… Ձորին վրայ, ջրաղացը խաղաղութեամբ թող շարժի՛… Ու առատութիւնը թող նորեն գայ՛ մեր սրտերուն վրայ լացող՝ Հայկեան ցեղի պղտոր աչքերը լուսավառել»… (Սիամանթո, «Հայ դաշտերուն պաղատանքը»)
Չարենցի անվան Գրականության և Արվեստի Թանգարանի արխիվում՝ Սիամանթոյի ֆոնդում պահվող՝ Հայոց Ցեղասպանությունից մի քանի ամիս առաջ՝ 1914 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Սիամանթոյի գրած նամակից մի քանի տող՝ ի պատասխան Իտալիայի Պատու քաղաքում բնակվող Ռաֆայել Պազարճյանի, հրապարակված «Ասպարէզ» կայքում.
«Սիրելի՛ տոքտ. եւ թանկագին բարեկամ, այս յուսահատութեան, զզուանքի, անկարելի ստրկութեան, պոռնիկ համակերպումի եւ իմ բառարանէս եւ ձեր բառարանէն բացակայ ամէն հայհոյանքի արժանի օրերուն մէջ ձեր փոքրիկ քարթը իր մեծ սրտով ինձի մտածել տուաւ, թէ դեռ ՄԱՐԴԵՐ, բարեկամներ կան… Բայց իմ ցաւէս առաջ՝ ցեղիս ու ցեղիդ ցաւէն խօսիմ… Բովանդակ ծաղիկ Հայ երիտասարդութեան կերա՛ն բորենիները, զինուոր տարին: Ահաւոր խուճապ… գաւառներէն մարդ չեն ձգեր. մինչեւ 45 տարեկան… դէպի մահ, դէպի ստոյգ մահ, ոչ պատերազմի մէջի մահէն, այլ՝ անօթութեան… Ամբողջ Թուրքիան անօթի է, այլեւս Հայ եւ յոյն վաճառական կամ վաճառականութիւն չի մնաց: Կառավարութիւնը բոլորն ալ հաւաքեց, թալանեց, կողոպտեց եւ գրաւեց, նոյնիսկ՝ ստացագիր չտալով: Ամէն կողմ գրաւում. ոչ թէ ալիւր կամ կերպաս, այլ՝ ինչ որ գտնեն Հայ եւ յոյն վաճառականին քով: Պոլիս եւ ամէն տեղ՝ նոյն բանը: Քրիստոնեայ թաղերու փուռերէն ալիւրը կը կողոպտեն երկու միլիոն զօրքի համար եւ իսլամ թաղերը կը տանին… Չէք կրնար եւ նամանաւանդ ես, որ ներկայ եմ ու ջիղերս կայծակի խուրձի մը վերածեր են, չեմ կրնար երեւակայիլ կամ գրել ինչ որ կը դառնայ այս անիծեալ երկրին մէջ… Ես հիւանդ՝ անկողին ինկայ, քանի մը բարեկամներ, այո, բարեկամներ, եւ ոչ «ընկերներ», ինչպէս պիտի մտածէիք՝ ոտքի ելան ինծի համար 43 ոսկի ճարելու: Ամէն դուռ զարկին. ոչ ոք դրամ ունի. պանքերը փակ են, եւ սրտերը երբեք բացուած չեն»…
1914 թվականի մարտի 26-ին, ի պատասխան Վարդգես Ահարոնյանի նամակի, տաղանդավոր Հայորդիներից մեկը՝ Դանիել Վարուժանը գրում էր. «…Հայութիւնը կը խեղդուէր սուրի ու սովի մղձաւանջին մէջ, ու ես չուզեցի տեղ տալ իմ անձնական ցաւերուս, գրեթէ լռեցուցի իմ սիրտս ու նախընտրեցի երգել Ցեղին Սիրտը, որուն բաբախիւնները կը լսէի իմ մէջս, իմ սեփական արիւնիս խորը։ Հայութիւնը կու լար ու կը մռնչէր իմ մէջս…»։
Մե՛նք, Զաւակներդ օգոստափառ, պիտի կերտենք Նո՜ր Արշալոյս։ (Դ. Վարուժան, «Նաւասարդեան»)
Ինչպես Սիամանթոն է «Հողին կանչով» հորդորում՝ «եթե կուզեք, որ ձեր վաղնջական ազգը դեռ տևէ, …եթե կուզեք, որ Հայկաշենն ու Արմավիրը, Տիգրանակերտն ու Արտաշատը վերականգնվին»՝ «…աղաղակեցե՛ք ճգնաժամերու մահաշուք օրերուն համար սահմանված, Արիացումին անդառնալի ընդվզումներու հուսադրող, սպառազինող, հաղթանակող՝ Ձեր սրտոտ և կատաղի կոչերն Ատելության»…
Վաղնջական ժամանակներից եկող պատվիրանը՝ «Ծանի՛ր զքեզ»՝ ինքնաճանաչումը, նաև «ցեղաճանաչումն» է՝ Գ. Նժդեհի խոսքով, որն անձի ինքնաճանաչումը բխեցնում է ցեղաճանաչումից, քանզի անհատին ծնող հավաքականության՝ ցեղի (ազգի) ընդհանրական հատկանիշների ազդեցությամբ է ձևավորվում անհատի հոգևոր կերտվածքը, աշխարհայացքը, արժեհամակարգը:
Նախնիների պատմությանն ու մշակույթին, հավատալիքներին, սխրագործություններին ու փորձություններին՝ Ցեղի Հավիտենական Ուժին հաղորդակից լինելով՝ «ցեղահաղորդությամբ»՝ իր Ազգի ուժով ու հանճարով է զորանում Մարդը, ամրանում ու դառնում անխոցելի…
Կարևորելով սերունդների միջև հոգևոր կապի, պատմական հիշողության պահպանման անհրաժեշտությունը, համոզված, որ սեփական ազգային արժեքների ճանաչմա՛մբ ժողովուրդը հոգեպես կփոխվի՝ մտավորականության, գրականության, նաև՝ հեղափոխական շարժումների միջոցով, Նժդեհը գրում է.
«Ցու՛յց տվեք ժողովրդին իր ցեղի արեւդեմքը, որ նա ինքնատեսությամբ բարձրացնէ իր խոնարհ ճակատը»…
Ազգի ճակատագրով մտահոգ յուրաքանչյուր Հայի ճամփաներն այսօր տանում են դեպի Պայքար ու Ընդվզում՝ ընդդեմ ներկայիս իրավիճակին հասցրած քաղաքականության ու նրա գործիչների:
«Հզորանալու մի իմաստուն ճիգ է Հայրենասիրությունը»,- գրել է Նժդեհը:
Ուստի՝ հզորանա՛նք Հայրենասիրությամբ ու՝ Հայրենատիրությամբ, ինչպես 19-րդ դարի սկզբին իրենց քնարով հորդորում էին հանճարեղ Սիամանթոն, Վարուժանը՝ բոցաշունչ խոսքով երգելով «Ցեղին սիրտը», զինելով Հայորդիների հոգին, միտքն ու բռունցքը:
Րաֆֆին ժամանակին հիշեցնում էր, որ մի լավ գիրք կարող է փրկել մի ամբողջ ազգ, նրա ճակատագիրը փոխել: Եվ, Հայոց համար ողբերգական իրադարձություններով լի շրջանում ապրած տաղանդավոր Հայ բանաստեղծը՝ Խարբերդի նահանգի Ակն քաղաքում ծնված՝ Ատոմ Եարճանեանը՝ Սիամանթոն (1878-1915 թթ.) համիդյան կոտորածներից հետո, կանխազգալով հետագայի դեպքերը, փիլիսոփայության մեջ հայտնի՝ պատճառահետևանքային կապը հաշվի առնելով՝ երևույթների շղթայի հետևանքները՝ իր ազգին սպառնացող աղետը կանխելու նպատակով, ազգային ինքնագիտակցության էր կոչում ազգակիցներին՝ ոգեշնչելով Դյուցազնական Նախնիների օրինակով:
Սիամանթո
Փառաբանելով Հայոց անցյալի ու ներկայի Հերոսներին, Հայրենիքի, Հողի պաշտպաններին, նա փորձում էր իր քնարով փոխել հայրենակիցների՝ «մահվան դատապարտվածի» կրավորական հոգեբանությունը ու, նրանց քաջալերելով, Հայոց ազատապաշտ, Վահագնաշունչ ասպետների ոգով Պայքարի մարտակոչ էր հնչեցնում, Վրեժխնդրության կոչում ու մղում Հաղթանակներ կերտելու:
Համոզված, որ երգը պիտի արդար կռվի մղի իր հերոսներին, նա փորձում էր իր գրչով արթնացնել «Թմրած (մեռած) ողջերին» (Դանիել Վարուժանի բնորոշմամբ):
Հնագույն մեհյաններով զարդարված Բագրևանդյան բլուրների շուրջ գեղահասակ Արևորդիների կյանքը գովերգող Արիաշունչ բանաստեղծը՝ Հույսի ու Լույսի կենարար ճառագմամբ ռազմակոչն է պատգամում իր ազգին՝ կերտելով Նորօրյա Հայորդու Հզոր կերպարը.
«…Իմ անունս է՝ Պայքա՛ր, և վախճանս՝ Հաղթանա՛կ» (Սիամանթո, «Հայորդիները», «Դարերու վրեժ» Ժնև, 1902 թ.):
Յուրաքանչյուր անհատ մանկուց Ազգային ինքնության գիտակցումով է ձևավորվում՝ իր Նախնիների պատմության ու մշակույթի, հավատալիքների, վարք ու բարքի (վարքի նորմերի ամբողջականության) համակարգով: Ազգային ինքնագիտակցությունը, Հայրենիքի ու Նախահայրերի հանդեպ տածած Սերն ու Հարգանքը կարևորվել է վաղնջական ժամանակներից ի վեր: Ու ներկայիս՝ մեր Ազգի համար վճռորոշ ժամանակահատվածում, առանձնահատուկ հնչողություն է այն ստանում: Եվ կրկին հնչում են Նժդեհյան պատվիրանները (հատվածներ Նժդեհի՝ «Որդիների պայքարը հայրերի դեմ» գրքից).
«Միևնույն նպատակի համար աշխատում են երբեմն մեկից ավելի սերունդներ: Հաջողությունը կախված է լինում պայքարը վարողի ծայրահեղ հետևողականությունից և համառությունից»:
«Քաղաքականության մեջ պարտվում, ձախողում են ա՛յն ժողովուրդները, որոնք չունեն որոշ և հստակ նպատակ, կամ՝ երբ ունեցածը խստորեն ազգայի՛ն չէ»:
«…Ուզում եմ կրկնել, թե իմաստուն քաղաքականությունից մեծապես շահել են և շահում են թվապես, տեխնիկական տեսակետով և աշխարհագրորեն տկար ժողովուրդները: Ուրեմն, մեզ մնում է որոշ ուժ և արժեք ներկայացնել միջազգային փոխհարաբերությունների մեջ ողբերգորեն մենակ և տկար չմնալու համար: Այդ նպատակին պիտ ձգտի Հայությունը՝ խորապես գիտակցելով, թե Ազգերն ա՛յն են, ինչպես որ զգում են իրենց, եթե չեն՝ կդառնան վաղը, թե աղետալի է տկարության ինքնաներշնչումը, որից պիտ ազատվի մեր ժողովուրդը, այլապես՝ նա կմնա անհուսորեն տկար, ինչպես որ զգում է իրեն, այլապես կմնա անհայրենիք, այսինքն՝ պարարտացուցիչ աղբ՝ իրենից ուժեղ ժողովուրդների համար: Հայրենի՛ք: Այդ հասկացությունը կպատկանի ավելի բարոյական իրերի կարգին, քան՝ նյութական: Դա, Հայրենի Հողը լինելուց զատ, «որին նախախնամությունը շղթայել է մեր մարմինը ու հոգին», միությու՛նն է նաև նրանց, որոնք ապրել են, որոնք կապրեն և որոնք պիտի ապրեն: «Մեռելների աճյու՛նն է ստեղծում Հայրենիքը»,– ասել է Լամարտինը»: «Ուր՝ Հայրեր, այնտեղ՝ Հայրենիք»,- պատգամել է Նիցշեն: «Դու՛ք,- ասել է Ժորեսը,- դուք կապվա՛ծ եք այդ Հողին ա՛յն ամենով, որ գոյություն է ունեցել ձեզնից առաջ, ա՛յն ամենով, որ ստեղծե՛լ է ձեզ, ա՛յն ամենով, որ դու՛ք կստեղծեք, անցյալո՛վ և ապագայո՛վ, գերեզմանների անշարժությա՛մբ և օրորոցների երգո՛վ»:
Գ. Նժդեհ
«…Իրար հաջորդող սերունդների՝ Հայրենի հողի վրա թափած քրտինքն ու արյունը, գեղջուկի հորովելն ու Տիգրան Աշխարհակալի սուրը, դեպ Անիի ավերակներն ու Հայկյան Եռաթև աղեղը, դեպ մեր հեթանոս աստվածներն ու փառատաճարները, անսասան հավատը դեպ մեր Մեծ Հույսը… Գումարի՛ր, ընթերցո՛ղ, գումարի՛ր այդ բոլորը և կստացվի Հոգևոր Հայրենիքը: Նվաճելի է նյութական Հայրենիքը, հոգևորը` գրեթե ոչ: Երբ, կորցնելով իրենց անկախությունը, շատ անգամ և Հայրենի երկիրը՝ ժողովուրդները շարունակում են իրենց հոգու մեջ ապրեցնել աննյութեղեն, միստիկ Հայրենիքը, նրանց աշխարհագրական Հայրենիքը երկար չի մնա օտարների ձեռքին: Երբ թրքությունն այսօր կաշվից դուրս է գալիս սրբելու մեր ցեղագրական հետքե՛րն իսկ մեր պատմական Հայրենիքում, ես ծիծաղում եմ նրա անհատակ տգիտության վրա և հարց տալիս. «Պիտի կարողանա՞ս սպանել Հայ ժողովրդի պատմական հիշողությունը»: –Ո՛չ,- նրա փոխարեն պատասխանում է իրականությունը: Ասել է՝ իմ Երկիրը՝ ժամանակավորապես մնալով օտար լծի տակ, չի՛ կարող դառնալ այդ օտարի Հայրենիքը»…
Ուստի՝ մեր հուժկու Ցասումն ու Բողոքը հնչեցնե՛նք՝ հանուն մեր արդար Պայքարի Հաղթանակի…
«Ցեղակրոնությու՛ն- ա՛յդ է թելադրում մեզ Ապրիլյան Եղեռնի Խորհուրդը խորին: Ցեղակրոն լինել՝ ասել է՝ ապրել Ցեղի՛ համար, որի անունով մեռան հազարներն ու բյուրերը. ասել է՝ պատրա՛ստ լինել ամեն վայրկյան մեռնելու այդ դատի համար, հանուն որի մեր Ցեղն իր կեսը ողջակիզեց. ասել է՝ մեր սրտի վրա կրել այն բոլո՛ր վերքերը, որ թուրք բազուկը Հայության մարմնին ու հոգուն հասցրեց: Ցեղակրոնությո՛ւնը- այո՛, միայն ա՛յս ճամփով մեր անօրինակ տառապանքը կսկսի ծառայել մեր հավաքական գոյության իմաստին: Ցեղակրոն լինել՝ ասել է ունենալ տառապանքն ընդունելու Հերոսական Կամք և զայն հաղթահարելո՛ւ Կարողություն: Ասել է՝ այլևս փրկարա՛ր է մեր տառապանքը, և դա մեր ժողովուրդին պատրաստու՛մ է մի մեծ Նվիրումի, և մի երջանիկ Ապագայի համար» (հատված Նժդեհի՝ «Ցեղային արթնություն» աշխատությունից, մեջբերված՝ «Տարոնի Արծիվ» կայքից):
Ինչպես անհատի, այնպես էլ Ազգի կյանքում ճակատագրական-եղերական իրադարձությունները հոգեբանական վնասներ են հասցնում, որոնք հաճախ չեն ամոքվում, չեն մեղմվում ժամանակի հետ: Սակայն, ի հեճուկս արտասովոր, ողբերգական դեպքերի, տոկունությամբ ու դիմադրողականությամբ է զինվում անձը, Ազգը՝ հաղթահարելով ու հնարավորինս վերականգնելով պատճառված վնասվածքները: Դարեր ի վեր, քաղաքական պայմանների թելադրանքով, զանազան արհավիրքներից հետո Հայ ազգի բնականոն հոգևոր զարգացումն ապահովելու նպատակով, խաթարված հոգեկան աշխարհի ապաքինման ուղիներն են փնտրել ազգանվեր բազմաթիվ մտավորականներ:
1914 թվականին, Հայ ժողովրդի համար փորձություններով լի շրջանում, «Մշակի» էջերում տպագրվում է Վ. Տերյանի՝ «Հոգևոր Հայրենիք» հոդվածը, ուր կարդում ենք. «Մենք չէինք կամենա, որ մեր ժողովուրդը ոտնատակ գնար այս շփոթ օրերում, որ նա զոհ լիներ սխալ գաղափարախոսության, սխալ ըմբռնված ազգային իդեալի և վերջը հուսահատության ու հիասթափության գիրկն ընկներ:
Այդ Հոգևոր Հայաստանի կառուցումը ծանր ու տևական աշխատություն է պահանջում, անթիվ կյանքերի տոկուն հավատ և գիտակցություն, անարյուն, բայց ազնիվ, գուցե ավելի դժվար, ավելի ահավոր զոհաբերում, քան արյունի զոհաբերումը:
Մի Րաֆֆի, մի Արծրունի, մի Նալբանդյան, մի Դուրյան նույնպես ասպետներ են, գուցե ավելի մեծ հերոսներ են, քան նրանք, որ կռվի դաշտում են զոհաբերում իրենց կյանքը:
Եթե հիրավի այսօր պարզված է Հայության սիրտը դեպի ապագան, եթե հիրավի հավատում է նա իր ապագային, ապա իր հայացքը ո՛չ միայն դեպի Վան կամ Էրզրում պիտի ուղղի, այլ՝ իր նե՛րսը, իր հոգու խո՛րքը՝ տեսնելու համար, թե կա՞ արդյոք իր մեջ այն ամենը, որ կենդանություն է ներշնչում մեր նյութական Հայրենիքին, այդ Վան և Մուշ և Էրզրումին:
Իսկ եթե կա, ապա նա չի՛ նստի ծույլ և անհավատ, այլ կամքի մի գերագույն թափով կձեռնարկի՛ այդ Հոգևոր Հայրենիքի վերակառուցման:
Մեր Երկիրը ավերակների երկիր է, ավերված մի Հայրենիք, որ մենք այսօր կամենում ենք կենդանացնել, որին կամենում ենք նո՛ր կյանքի կոչել:
Մեր Հոգևոր Հայրենիքը նույնպես ավերված մի երկիր է, և այդ ավեր ու անավարտ շենքերը կանգնեցնելու համար որպիսի՜ ջերմ սեր, որպիսի՜ անձնվիրություն, որպիսի՜ բուռն ոգևորություն է հարկավոր:
Քննեցե՛ք ձեր սիրտը և նայեցե՛ք, թե կա՞ արդյոք այնտեղ հավատ, որով պիտի կենդանանա մեր այդ Հոգևոր Հայաստանը. եթե չկա, ապա զուր են ձեր ջանքերը նյութական Հայաստանի համար… Նա չի կենդանանա: Նա հոգո՛վ միայն կարող է կենդանի լինել: Դատարկ խոսքեր են մեր փոքր ազգ լինելու մասին հնչող ճառերը. ո՛չ բելգիացիք են մեծ ազգ, ո՛չ նորվեգացիք, մինչդեռ որպիսի դյութական անուններ են դրանք, որքա՜ն սիրելի ոչ միայն իրենց՝ այդ երկրների զավակների, այլև մեզ և ուրիշների համար»…
1932 թվականին Սոֆիայում հրատարակվող «Խռովք» ամսագրում՝ «Հոգևոր նորոգության խնդիրներ» խորագրի ներքո տպագրվում է Նժդեհի՝ «Ցեղակրոնությունն իբրև հաղթանակի զորույթ» հոդվածը, ուր հիշեցնում է. «Եթե ցայսօր մեր ժողովուրդը հարվածներ է միայն ստանում և անկարող է հակահարվածել՝ դրա պատճառն այն է, որ նա չի ապրում ցեղորեն… Ցեղակրոնությու՛ն — ահա՛ համադարմանը, առանց որի Հայությունը կմնա մարդկության քաղաքականապես ամենատնանկ մասը»:
«Թուրքը փորձեց բնաջնջել Հայությունը և հաջողեց մասամբ: Ի՞նչ, ա՞յս է եղածը: Միայն արևմտահայության երեք քառորդը կորցրինք. սրա և հարյուրավոր սերունդների երկրավոր ստացվածքն ամբողջապես: Միայն ա՞յս է մեր կորուստը: Հազարամյակներ ճամփու դրած Հայոց Աշխարհը մնաց անհայ և ավեր: Միայն սրանո՞ւմ է մեզ վիճակված աղետի ահավորությունը: Ո՛չ, դժբախտաբար, ո՛չ:
Աղետն ավելի ահավոր է, քան մարդկորեն կարելի է ըմբռնել: Մեր կորուստը միայն մարդկայի՛ն չէր, նյութակա՛ն չէր միայն: Թրքական հարվածը ուղղված էր ո՛չ միայն Հայ մարմնին, այլև՝ Հայ հոգեկանի՛ն:
Եվ դա պիտի ունենար իր վճռական ազդեցությունը Հայ հոգեբանության վրա: Եվ ունեցավ: Այլևս գիտությամբ հաստատված իրողություն է աղետների ազդեցությունը մարդկային հոգեբանության վրա:
Հաստատված է և այն, որ անհատները տարբեր կերպով են դիմագրավում դժբախտությունը: Ոմանք զոհ են գնում այն տխուր հոգեվիճակին, որ կոչվում է «անկումի հոգեբանություն»:
Այդ դեպքում բարոյալքվածները կորած են համարում ամեն ինչ և թեթև սրտով հրաժարվում անձնական, թե ազգային ամեն տեսակի իդեալից և սրբությունից: Նմանների մեջ գլուխ են բարձրացնում ամենաստորին բնազդներն ու կիրքերը՝ չարախոհություն, նախանձ, պարտվողականություն, և ենթակային մղում համապատասխան արարքների: Օրինակ, թշվառամիտները, որոնք Հայոց քաղաքական դատը խորհրդանշող Եռագույնն են հայհոյում: Ոմանք էլ իրենց ապրած «նավաբեկությանը» հակազդում են դրականապես այն բարձր հոգեվիճակով, որ հոգեգիտության մեջ հայտնի է «վսեմացում» անունով: Այդպիսիների մեջ ավելի ևս շեշտվում են բարոյական, սոցիալական, հայրենասիրական և այլ ազնիվ կիրքերը: Սրանք՝ շնորհիվ իրենց դրական հակազդումին, դառնում են հոգեպես ավելի կայտառ, բարեսեր և անընկճելի: Մասնավորապես մեծ աղետների առաջացրած հոգևոր շփոթների ամոթալի օրերում սրանք կատարում են բարոյական շանթարգելի դեր՝ փրկելով և պահպանելով ազգային իդեալներն ու արժեքները»: (Հատված Գ. Նժդեհի՝ «Ցեղային արթնություն» հոդվածաշարից՝ Խոսք երրորդ՝ «Աղետի հետևանքները», մեջբերված Անահիտ Հարությունյանի՝ «Տարոնի Արծիվ» կայքից):
Քաջազուն Հայորդիների կորստի վշտով համակված մեր հոգիներում այսօր նաև «Վեհ խորհուրդ» կա, որ Հաղթական Պայքարի է կոչում:
«Կանգնի՛ր, անկյա՛լ իմ ժողովուրդ, Եվ հավատա՛, և տոկա՛, Քո վշտում կա վեհ խորհուրդ Եվ խաչվածին մահ չկա՛:
Պարզվի՛ր պայծառ դեպի վեր, Ցոլա՛ Հրով անարատ, Երկիրն մոխիր ու ավեր, Դու՝ անմահ սիրտ, Արարա՛տ:
Հայաստանում ու նրա շուրջ ծավալվող իրադարձություններն ստիպում են «ի միտ առնել»՝ հիշել «զճառս իմաստնոց և զառակս», քանզի Նախնիների «խրատին» չհետևելը խոտոր ճամփեքի է բերում… Հազարամյակներ ի վեր Ազատության համար մարտնչող մեր Նախնիք շարունակում են ոգեշնչել մեզ՝ սերնդեսերունդ, նույն խանդավառությամբ:
Եվ բազմաթիվ ազնիվ Հայորդիներ պայքարում են՝ ներկայիս բախտորոշ ժամանակաշրջանում Ազատության ուղիներ փնտրելով: Ու հնչեցնում են Նժդեհի իմաստուն հորդորները. «Ժողովուրդը հարմարվող է անփառունակ վիճակին, Ցեղը՝ չի հանդուրժում ստրկական շղթաները»:
Ազատության ձգտումը բնական տենչանք է, քանզի Մարդը ծնվում է ազատ, նաև՝ իր ազատությունը պաշտպանելու կամքով, ինչպես հիշեցնում է 16-րդ դարում ապրած՝ ֆրանսիացի հումանիստ գրող և իրավաբան Ստեփանոս Բոետացին (1530-1563թթ.):
Մոտ 550 տարի առաջ, դեռևս երիտասարդ հասակում՝ 18 տարեկանում, իր՝ «Խոսք (Ճառ) հոժարակամ ենթարկվողության» ուսումնասիրության մեջ նա անդրադառնում է զանազան ճանապարհներով՝ ընտրություններով, բռնությամբ կամ ժառանգաբար փոխանցմամբ իշխանության հասածներին հնազանդորեն ու ինքնակամ ծառայող, նրանցից կախման մեջ հայտնված ժողովրդի վարքագծին: Ս. Բոետացին հիշեցնում է, որ դեռևս Հին Աշխարհում զանազան զվարճալի միջոցառումներով՝ կրկեսային կամ տոնական ներկայացումներով, շքանշաններով ու պարգևատրումներով զբաղեցնում էին ժողովրդին՝ իրենց ստրկական վիճակը մոռացնել տալու նպատակով: Ու, շլացած այդ սին ժամանցներով, ժողովուրդը հոժարակամ վարժվում էր իր ստրկական վիճակին:
Նա վերլուծում է այն տրամաբանական գործընթացը, որը նպաստում է «Կամավոր ստրկամտության» ձևավորմանը, նշելով, որ Ազատությունը մոռացած ժողովրդի մոտ «կամավոր ենթարկվածություն» է առաջանում: Եվ Ազատության մեջ չծնված ու Ազատության սկզբունքներով չդաստիարակված անհատները կամավոր ենթարկվողներ են դառնում՝ հնարավորություն ընձեռելով իշխողի, բռնակալի գոյությանը: Այսինքն, երբեք Ազատություն չճաշակածն առանց ափսոսանքի ու հեշտությամբ է ենթարկվում կառավարողին: Այդ գերիշխանությունից դուրս գալու, ստորադասվածությունը թոթափելու համար անհրաժեշտ է սովորույթնե՛րը փոխել: Այն ժամանակ, երբ ժողովուրդը հրաժարվում է կամովին, հոժարակամ ենթարկվել, այդ պահից ի վեր նաև իշխողի՛ գերշխանությունն է դադարում: «Ուստի՝ վճռականությամբ մերժե՛ք և վերջնականապես կձերբազատվեք»՝ «Վճռե՛ք այլևս չծառայել (չենթարկվել, չստորադասվել) և Ազատ կլինեք»:
Հետագայում տարածված՝ «Քաղաքացիական անհնազանդության» սկզբունքով՝ հրաժարվե՛լ ենթարկվել ու դիմակայել՝ թոթափելով անցանկալի գերիշխանությունը:
Համաձայն արևելյան իմաստունների՝ «Մեծ հոգիները Կա՛մք ունեն, թույլերը՝ միայն՝ ցանկություններ»:
Ազատորեն ու հաստատակամ մեր Կա՛մքը դրսևորելով՝ Հայրենանվեր գործունեությամբ մեր Հայրենիքն ազատագրե՛նք օտարին ծառայող ու Հայաստանը ներսից քայքայող տարրերից, որոնք վերջին երեք տասնամյակներին ծրագրված բզկտեցին Հայոց պետականությունը:
Ի պատասխան ոմանց՝ դեռևս հնչող որոշ հարցերի՝ «Անկախ Հայրենիքը անհրաժեշտ է հենց նրա՛ համար, որ ձե՛զ՝ հոգով թզուկներիդ, դարձնի կատարյալ մարդ և Հայ՝ արժանի Անկախության,- պատասխանում է Մայիսի Քսանութի շենքն իր ուսերին կրող ժողովուրդ — Հսկան» (Գ. Նժդեհ):
Հայ ազգի վեհանձն զավակներից մեկն է Մինաս Չերազը, որն ընդամենը 26 տարեկան էր, երբ որպես թարգմանիչ ընդգրկվեց Խրիմյան Հայրիկի պատվիրակության կազմում՝ մասնակցելով Բեռլինի Վեհաժողովին, որից հետո, 1878 -ին հրատարակեց մի գրքույկ. «Թե ի՞նչ շահեցանք Պերլինի Վեհաժողովէն», ուր աններելի էր համարում մեր ժողովրդի հուսահատությունը՝ վեհաժողովից հետո. «Ի՞նչ է այս վհատութիւնը, զոր կը նշմարիմ ազգիս վրա»… Հիշյալ գրքույկն այնուհետև թարգմանվել ու հրատարակվել է ֆրանսերենով, նաև՝ 1916-ին՝ տպագրվել անգլիական կառավարության «Կապույտ գրքում»:
Հայ մամուլում «Գրիչ և Սուր» տիտղոսը կրող իր հոդվածաշարը նա հետագայում հրապարակեց համանուն հատորում: Սակայն իր «խանդավառ ազատականությամբ համակված» հրապարակումներն արգելվեցին թրքական գրաքննության կողմից: Եվ, խուսափելով համիդյան հետապնդումներից, 37 տարեկանում նա ապաստանեց Լոնդոնում, ուր 1889-ին հիմնեց «L’ Arménie» վերնագրով քաղաքական ու գրական թերթը՝ ֆրանսերենով, այնուհետև անգլերենով՝ «Armenia»: Հետագայում (1898 -ից) հաստատվեց Փարիզում, ուր մինչև իր կյանքի վերջը՝ 1929 թվականը, գրական, թարգմանչական, հասարակական նշանակալի գործունեություն ծավալեց:
«Անիկա ծնած էր վարդի, երգի ու սիրոյ համար, մինչ իր բովանդակ կեանքը խամրեցուրեր էր գգուանքներէ հեռու, զրկանքներու մէջ, և, ինչպէս Չերազ ինքն իսկ կ’ ըսէ. «Թիզ առ թիզ չափեցի ծննդավայրս, ուր ա՛լ յոյս չունէի վերադառնալու, և մանրամասնօրէն ուսումնասիրեցի Կոստանդնուպոլսի բոլոր հնութիւններն ու նորութիւնները»:
Հեռացեր էր հայրենական տունէն, հեռացեր՝ իր սէրերէն, իր վիշտերէն, իր ներշնչումներէն, ու գացեր՝ օտար ափերու անարեւ և անհիւրընկալ մթնոլորտներուն մէջ անհաւասար պայքար մղելու, կամ, իր իսկ բացատրութեամբ՝ «թուրք բռնապետութեան դէմ կռուելու համար»: («Արևելյան վիպակների»՝ Արտաշես Հովհաննիսյանի ուսումնասիրությունից):
Ազգային իրավունքների, Արդարության ու Ազատության համար պայքարող Հայորդին՝ Մ. Չերազը, որպես հանուն ժողովուրդների ազատագրության պայքարող մարտիկ, Վենեսուելայի կառավարության կողմից պարգևատրվել է «Ազատարար Բոլիվարի խաչով», ինչպես և՝ պարսկական «Առյուծի և Արևի սպայության աստիճանի» շքանշանով:
Մ. Չերազի՝ օտար երկինքների ներքո գրված «Արևելյան վիպակներից» մեկը՝ «Տանկուտին»՝ ահավասիկ, Հայրենիքի ջինջ ու մաքուր, Հայրենաբույր պատկերներով՝ Հայ ազգի անվեհեր զավակներից մեկի մասին…
ՏԱՆԿՈւՏԻ
«1904 յուլիս 5-ին, Թուրքերու թշնամութեանն արդիւնք եղող հրդեհ մը մոխիր դարձուց ծնած տունս ի Հասգիւղ, Ոսկեղջիւրի ափերուն վրայ: Թուրք բռնապետութեան դէմ կռուելու համար Եւրոպա ապաստանած Հայու մը նկատմամբ վրիժառութեան այս վատ միջոցը խորին զզուանք ներշնչեց ինձ: Տխրութեամբ մտաբերեցի, թէ կորուսածս հասարակ շէնք մը չէր, այլ՝ մանկութեանս օրրանը, այն բոյնը, ուր երեւակայութեանս առաջին թեւերը բուսած էին, դրախտը այն ոսկի երազներուն, որոնք դեռահաս Արեւելցիի ուղեղիս մէջ կ’շողային: Մանաւանդ պարտէզը սիրելի էր սրտիս, այն փոքրիկ պարտեզը, որ այնքա՜ն ընդարձակ կ’թուէր ինձ, ուր քիչ մը հանգիստ կ’փնտռէի դպրոցական չարախոնջութեան ժամերէ յետոյ, մետաքսաւէտ տերեւներով թթենիին, թթու պտուղներով նռնենիին, սաթէ ողկոյզներով որթատունկին ու զմրուխտէ գնդակներու բեռին տակ կքող սալորենիին միջև: Իր պարծանքն էր ծառիկ մը, որ Կոստանդնուպոլսի Անտառաբանական վարժարանի աշակերտ Անդրանիկ եղբորս ձեռքով գիտնապէս պատրաստուած, չորս տեսակ պտուղ կու տար, ի մեծ զարմացումն մեր դրացիներուն: Մեր ընտանիքն ամառ ատեն ընդհանրապէս հոն կ’ընդունէր այցելուներն ու այցելուհիները, աննման երկինքի մը բնական ամպհովանիին տակ, ոչ հեռու Ոսկեղջիւրէն, որ ադամանդէ գօտիի մը պէս կ’շողշողար Արեւելքի հրաշափառ արեւին ճաճանչներուն տակ: Ծեր թթենիի մը կտրուած կոճղը սեղանի տեղ կ’ծառայէր, անոր վրայ կ’դրուէր ափսէն, սուրճի գաւաթներով, անուշի ամաններով, օշարակի կամ օղիի ըմպանակներով ու Գար ‘աղաճի ջուրի շիշով բեռնաւորուած:
Մեր բոլոր այցելուներուն մէջ, ինձ համար արդարեւ ամէնէն համակրելին էր մօրեղբայրներէս մին: Խաչիկ Աղա էր անունը. այլ սովորաբար կ’յորջորջուէր իր մականունով, որ էր Մինարէ Խրըդը (Մինարէի կտոր), մականուն մը, զոր ժողովուրդի նկարագեղ լեզուն յատկացուցած էր իրեն, իր հսկայ հասակին պատճառաւ: Քաջ մարդ մ’էր, և ես ա՛յնքան անզուսպ խանդ մը կ’տածէի դիւցազնական գործերու նկատմամբ: Միտքս, հնութեան հերոսներու յիշատակովը գինովցած, անոնց մրցակիցները կ’փնտռէր ժամանակներուս մէջ: Երբ Խաչիկ Աղան մեզ տեսնելու գար, իսկոյն կ’ձգէի գիրքերս ու պարտէզ կ’իջնէի: Հին թթենիի կոճղին վրայ ձեռքովս կ’շարէի սրուակ մը Քիոսի օղի, շիշ մը պաղ ջուր ու պնակ մը սեւ ձիթապտուղ — ասկէ ուրիշ ախորժաբեր չէր սիրեր- աթոռ մը կու տայի իրեն, եւ սալորենիին բունին կռթնած, կ’աղաչէի որ, գուցէ հարիւրերորդ անգամն ըլլալով, պատմէր ինձ իր քաջութիւնները Հասգիւղի հրեայ, յոյն կամ թուրք չարագործներուն դէմ:
«Ի՜մ քաջութիւններս, ըսաւ ինձ օր մը: Արդէն ծանօթ են քեզ, տղե՛կս: Մեծ բան չեն անոնք: Դու Տանկուտիի՛ քաջութիւնները լսելու էիր: Ճշմարիտ հերոս մ’էր նա: Տանկուտիի պատմությունը լսա՞ծ ես երբէք»:
Յիշեցի, թէ օր մը, Հասգիւղի փողոցներուն մէջ, տեսած էի Հայ մը, տղու մ’ընկերացած: Անցորդները մատով ցուցած էին ինձ այդ երկուքը, խորհրդաւոր կերպով մը եւ ամենախորին յարգանքի բոլոր նշաններովն՝ ըսելով ինձ. «Ահա Տանկուտիին որդին ու թոռը»: Այլ չգիտէի, թէ ո՞վ էր այդ Տանկուտին եւ ի՛նչ ըրած էր : Սիրելի՛ մօրեղբայր,- պատասխանեցի,- Տանկուտիին անունը գիտեմ, պատմութիւնը չգիտեմ: Հաճէ պատմէլ ինձ, կ’աղաչեմ»: Հառաչեց՝ գլուխը շարժելով: «Վէրքերս նորէն պիտի բանաս,- ըսաւ ցաւագին,- պատմել տալով ինձ այնպիսի մարդու մը կեանքը, զոր շատ սիրած եմ: Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ: Մեր դարը ա՛լ չ’արտադրեր այդպիսի կազմով մարդիկ: Գաւաթի մը մէջ լցուց օղին, ջուր դրաւ մէջը և պուտ-պուտ խմեց: Յետոյ ձիթապտուղ մը կերաւ: «Սա սեւ ձիթապտուղը,- ըսաւ կուտը նետելով,- շիտակը՝ շատ կ’սիրեմ: Խաւեարի պէս պատուական է»: Եւ սկսաւ պատմել. «Տանկուտի մականունն է Հայու մը, որ Հասգիւղ ծնած է 1786-ի ատենները, այսինքն՝ ենիչէրիներու կոտորումէն քառսուն տարի առաջ: Բուն անունը Արթին էր, այլ ժողովուրդը Տանկուտի կը կոչէր զայն, ինչպէս Մինարէ-խրըղը կ’կոչէ զիս: Հազիւ պատանի, նաւավար եղաւ: Իր դնդերային ուժին շնորհիւ, քիչ ատենէն Կոստանդնուպոլսի նաւավարներուն մէջ առաջին կարգը գրաւեց: Ո՛չ մէկ նաւակի թոյլ կուտար, որ իր նաւակէն առաջ անցնէր: Երբ նաւավար մը յանդգնէր իր նաւակին հետապնդիլ, ձախ ոտքը ամուր մը կ’հաստատէր այն գեղաքանդակ տախտակորմին վրայ, որ երկու մասի կ’ բաժնէր իր նաւակը, եւ, թիակի մի քանի ուժեղ հարուածներով, ծովային վիթխարի թռչունի մը պէս կ’թռցունէր զայն Ոսկեղջիւրի, Վոսփորի կամ Պրոպոնտոսի ալիքներուն վրայ: Նաւարշաւի մէջ առաջին մրցանակը կ’ շահէր միշտ, ինչ որ զայրոյթ կ’ ազդէր իր մահմետական մրցակիցներուն: Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ»… Խաչիկ Աղան ընդհատեց իր պատմութիւնը, ջրախառն օղիի գաւաթ մ’ալ կոնծելու և ձիթապտուղ մը ճաշակելու համար: «Սա սեւ ձիթապտուղը,-կ’ մրմռար, շիտակը՝ շատ կսիրեմ: Խավեարի պէս պատուական է»: Իր պատմութեան շարունակութեանը կ’ սպասէի, անհամբերութենէ տանջուած, սալորենիին կռթնած միշտ: Շարունակեց. «Իր առաջին քաջագործութիւնը տեղի ունեցաւ այն օրն ուր, մեր գյուղին մէկ ամայի փողոցին մէջ, պատահեցաւ դեռահաս Հայու մը , զոր Օթուղ-Պիրի ահաւոր գունդին պատկանող ենիչէրի մը, թեւէն բռնած, դէպ իր զօրանոցը կ’քաշքշէր բռնի: Պատանին օգնութիւն կ’պոռար: Տանկուտին առաջ կ’ անցնի առանց վարանելու, ապտակ մը կ ‘ զարնէ հեթանոսին ու ձեռքէն կ’խլէ տղէկը, որ բոլոր անդամներովը կ’դողդղար: Ենիչէրին կ ‘ ըսէ իբր պատասխան. Սէն կիպի կեաուրլար պիզի գանլը էտէր (Քեզ պէս անհաւատներն են, որ մարդասպան կ’ընեն մեզ): Կ’քաշէ եաթաղանը, յանդուգն նախայարձակն սպանելու համար: Սա այնքան արագաշարժ, որքան կորովի, կ’ ցատքէ ոսոխին վրայ, ձեռքէն կ ‘խլէ զէնքը, ոտքին տակ կ’ջախջախէ եաթաղանին շեղբն եւ, ենիչերիին երեսին զոյգ մը փառաւոր ապտակ փակցունելէ յետոյ, կ’սէ անոր.
«Կեանքդ կ’ բաշխեմ քեզ, պայմանաւ, որ ա՛լ Յասգիւղ ոտք չկոխես: Եթե յանդգնիս գալ, գործդ կ’լմնցունեմ: Եւ Օթուզ -Պիրի օճագը, որ ահ ու սարսափ կ’ազդէ Սուլթանին ու ամբողջ ժողովուրդին, չպիտի կրնայ քեզ ազատել Գայըգճի Տանկուտիի վրէժխնդրութենէն»:
Նախատուած ենիչէրին եղելութիւնը կ’պատմէ իր ընկերներուն, որոնք կ’ երդնուն իրենց կաթսային եղած անպատուութեան վրէժը լուծել (ենիչէրիները դրօշակ չունեին: Իրենց կաթսաները (գազան) դրօշի տեղ կծառայէին): Քիչ ատենէն Հասգիւղ կ’վերադառնայ, իր գունդին երկու անդամներուն հետ, եւ կ’սկսի պատանիին հետքը փնտռել: Սա լուր կու տայ Տանկուտիին: Յաջորդ օրը, ամայի փողոցի մը մէջ կ’գտնուին երեք ենիչերիներուն դիակները, եւ, անոնց քով, իրենց ջախջախ եաթաղանները… Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ»: Խաչիկ աղան կ’ ընդմիջէ իր պատմութիւնը, ջրախառն օղիի գաւաթ մ’ալ պարպելու և ձիթապտուղ մ’ ուտելու համար: «Սա սեւ ձիթապտուղը, -կ’կրկնէ,- շիտակը, շատ կը սիրեմ: Խաւեարի պէս պատուական է»: Մտիկ կ’ընեմ՝ շուրթերէն կախուած: Կ’շարունակէ. «Կ’կասկածուի, թէ Տանկուտին սպանած է այդ երեք ենիչէրիները: Քանի որ չկար ապացոյց, տասնի չափ ենիչէրիներ յանկարծ կ’ձերբակալեն զայն ու մավունույի մը մէջ կը նետեն Թոմրուք Աղասիին տանելու համար. տեսակ մը ոստիկանութեան նախարար, որ պիտի կարենար յանցանքը խոստովանցունել, գարշապարին վրայ գաւազանի հարուածներ տեղալով՝ մինչեւ որ ուշաթափ ըլլար: Այս դահիճը նուազ ահաւոր չէր Չորպաճիէն, որ ամբողջ օրը կ ‘անցունէր բազմոցի մը վրայ ծալապատիկ նստած ու յուլօրէն ծխելով իր նարկիլէն, եբենոդէ լախտերով շրջապատուած, որոնցմով անխնայ կ’ գանակոծէր ոստկանութեան ձերբակալած յանցաւորները, նույն իսկ անմեղները: «Մավունան, ձիագետիի պէս տձեւ ու ծանր, դանդաղօրէն կ’յառաջանայ Ոսկեղջիւրի մէջ: Տանկուտին իր ճակատագրին համակերպիլ կ’կեղծէ, այլ միջոց մը կ’փնտռէ իր սպառազէն պահապաններուն ձեռքէն ազատելու համար: Յանկարծ կ’նշմարէ թեթեւ մուխ մը, որ Ստամպօլի եօթ բլուրներուն մէկէն կ’բարձրանար: «Սա՛ կողմը նայեցէք, կ’պոռայ իսկոյն: Կրա՛կ կայ: — Ենիչէրիները գլուխնին դէպ նշանակուած բլուրը կ’դարձունեն մեքենապէս, աչքերնին կ ‘բանան՝ մուխը որոշակի տեսնելու համար, եւ կ’ջանան գուշակել, թէ ո՛ր թաղին մէջ հրդեհ ծագած էր: Տանկուտին, առիթէն օգուտ քաղելով, հակառակ կողմէն կ’ նետուի Ոսկեղջիւրի մէջ ու կ’կտրէ կանցնի լողալով: Ծովեզրը կ’հասնի, դեռ պահապաններն իրենց ապշութենէն չսթափած, եւ Հասգիւղ կ’ մտնէ յաղթական: Ի՜նչ քաջ, ի՜նչ քաջ»: Խաչիկ Աղան կ’փորձուի ջրախառն օղիի նոր գաւաթ մ ‘առնել ու սեւ ձիթապտուղ մ’ ալ ճաշակել, «խավեարի պէս պատուական»: Կ’շարունակէ. «Այս քաջագործութեանց համբաւը ահագին ժողովրդականութիւն կ’ շահեցունէ Տանկուտիին: Բարիները կ’սիրեն զայն, չարերը կ’սարսափին իրմէ: Իրաւարար մը կ’նկատուի ամէնէն: Այն Հայ կամ յոյն մայրերը, որոնց որդիները կամ աղջիկները այսինչ կամ այնինչ ենիչէրիին անպարկեշտ թախանձանքներուն ենթակայ էին, իր պաշտպանութեանը կ’դիմէին, և ենիչէրին օրին մէկը կ’անհետանար: Ուրիշ կիներ իրենց աղքատութիւնը կ’յայտնէին նաւավարին, որ ինք ալ մերթ կ’նեղուէր չքաւորութենէ, ձեռքը գաւաթ մը կ’առնէր, Հայոց եկեղեցիին դուռը կ’կենար ու նուէր կ’հաւաքէր, պարզապէս սա բառերը կրկնելով. «Տալու տեղ է»: Եւ պղինձ ու արծաթ դրամներ կարկուտի պէս կ’թափէին գաւաթին մէջ, զոր Տանկուտին իսկոյն կ’ պարպէր այն դժբախտ մոր ձեռքը, որ կ’ամչնար մուրալ իր զաւակներուն համար: Երբեմն կ’պատահէր, որ աղքատ աղջկան մ’ օժիտը հանգանակէր այս կերպով: Նպաստը կ’ հաւաքէր թշուառութեան մէջ մեռած քրիստոնէի մը թաղման ծախքն ալ հոգալու համար, և իր ընկերները կ’հրաւիրէր, որ իրեն հետ ներկայ գտնուէին յուղարկաւորութեան հանդէսին, իբր վերջին մխիթարանք ամէնէն լքուած աղքատի մը: «Գաղափար մը տալու համար այդ երկիւղին վրայ, զոր Տանկուտին ենիչերիներուն ազդեց վերջապէս, քեզ պիտի պատմեմ դէպք մը, որ իր մահէն քիչ առաջ տեղի ունեցաւ:
«Այն ատենները գողութեան դէպքեր շատցած ըլլալով մեր գիւղին մէջ, կառավարութիւնը բնակիչներուն հրամայեց, որ գիշերը տունէն դուրս չելլեն առանց վառած լապտեր ունենալու: Ենիչէրի գիշերապահներ մինչեւ լոյս կ’շրջէին փողոցներուն մէջ, հրահանգ առած ըլլալով, որ կանոնազանցները ձերբակալեն ու բանտ տանին: Եթէ պատահէին դիմադրութեան, արտօնութիւն ունէին սպանելու:
«Օր մը, Տանկուտիի կինը իրմէ խնդրած ըլլալով, որ մոմ մը գնէր տանը համար, բարի նաւավարը, օրական աշխատանքէն յետոյ, յոյն նպարավաճառին խանութը կ’ երթայ: Ինք ալ, ինձ պէս, կը սիրէր Սագըզի մաստիգան, կտնկէ մի քանի գաւաթ, և միւս հաճախորդներուն հետ խոսակցելով ժամանակ կ’անցունէ: Մութը կոխած էր, երբ կ’որոշէ տուն երթալ: Չունէր լապտեր: Մենաւոր փողոցի մը ծայրը հասնելուն, կ’լսէ գիշերապահ խումբի մը ծանր քայլերուն աղմուկը, որ դէպ իր կողմը կ’առաջանար: Իր աչքերը վեց ենիչէրի կ’նշմարեն խաւարին մէջ: Անոնք գող կ’կարծեն զայն, և կ’հրամայեն, որ կանգ առնէ: Տանկուտի կ’մերժէ հնազանդիլ: Ենիչէրիները պատեանէն կ’ հանեն իրենց շիմշիրները և իր վրայ կ’քալեն: Չունէր զենք, այլ միթէ կտրիճը զէնքի պէտք կ’ունենա՞յ երբէք: Ետ կ’երթայ, մի քանի քայլ, գօտիէն դուրս կ’ քաշէ նպարավաճառէն առած մոմը, գլխուն վերեւ կ’ ճօճէ զայն իբր զէնք, եւ կ’պոռայ ահագնագոչ ձայնով.
«Տանկուտի՛ն եմ ես: Ահա՛ այն դաշոյնը, զոր քառսուն ենիչէրիի սիրտը մխած եմ: Մօտեցե՛ք, եթէ անհամբեր էք Մուհամմէտի դրախտը երթալու: Վեց ենիչէրիները, մոմին տեսքէն սարսափած, որ մութին մէջ դաշոյնի մը շեղբին հետ կ’շփոթուէր, և, մանաւանդ, լսելով Տանկուտիի զարհուրելի անունը, կծիկը կ’դնեն լեղապատառ…
Ի՞նչպէս մեռաւ այդ քաջը, հարցուցի, պատմութեան վերջն իմանալու անհամբեր:
Այնքան անհաւատալի կերպով, որ չես կարող գուշակել երբէք, զաւա՛կս: Ինք, որ ենիչէրիներուն պատուհասն էր, կեանքը վրայ տուաւ: Ենիչէրի մը մահէ ազատել փորձելուն համար: Դեռ քառսուն տարու չկար: -Ենիչէրի՞ մ’ ազատելու համար: -Այո: Օր մը, Սարայ-Պուրնուի կողմը պտտած ատեն կ’տեսնէ ծեր ենիչէրի մը, որ, ջուրին եզրը ոտքերը լուացած պահուն, հաւասարակշութիւնը կ’ կորսնցունէ ու կ’իյնայ հոսանքին մէջ: Ծերունին կ’տապլտկէր, օգնութիւն աղաղակելով: Տանկուտի չվարանիր: Քաջ լուղորդ, հագուստներովը կ’նետուի ալիքներուն մէջ, եւ իսկոյն կ’հասնի ենիչէրիին քով: Սա իր թեւերուն կ’փաթթուի այնպիսի ուժով մը, զոր անձնապահութեան բնազդը անդիմադրելի դարձուցած էր: Տանկուտի չյաջողիր զերծիլ, և հոսանքը երկուքն ալ կ’քշէ կտանի մէկ հատորի պէս: Այսպէս մեռաւ Տանկուտի, զոհ՝ իր բարութեան ու արութեան»:
Խաչիկ Աղան գաւաթին մէջ պարպեց օղիի սրուակը: Այս անգամ ջուր չխառնեց, և մէկ ումպով կուլ տուաւ առանց ձիթապտուղին դպչելու: Աչքերուն մէջ արցունքի երկու խոշոր կաթիլներ կ’ փայլէին»…
Մինաս Չերազ
Լուսանկարը՝ «Ինքնագիր» Գրական հանդեսից (01.03.2016), հեղինակ՝ Վահան Իշխանյան)
