«…ԵՐԿՈՒ ԳԵՏՈՎ ԵՎ ՏԱՊԱՆՈՎ…»

Արարչագործչության պատմության մեջ հիշատակվող՝ «Արևելքում» տեղակայված Դրախտավայրն (իր գետերով) ու Տապանակիր Լեռան Երկիրն ունենալու համբավն ու հպարտությունն ենք ժառանգել մեր նախնիներից:

Եվ այդ ժառանգությունն էլ դառնում է հիմք ու մեր ազգի՝ «ի ծնե, ի բնե իմաստնության պատճառը» նաև…

Հոգևոր ժառանգության ակունքները կարևորել է Եղիշեն՝ դեռևս 5-րդ դարում:Մեջբերենք Էդուարդ Դանիելյանի՝ «Հայոց պետականության հոգևոր ակունքները» հոդվածից (2015 թ.)՝

«…Երկու գետով և տապանաւն դեր ի վերոյ եմք քան զյոլովս…»(Եղիշե, 2, էջ 245):

Ժամանակակից հայերենով՝

«Երկու գետով (Տիգրիսն ու Եփրատը, Կ.Ա.) և տապանով շատ ազգերից ավելի բարձր ենք»… (շարունակությունը՝ …«և դրա շնորհիվ երեք (եռակի) բարեխոս ունենք Աստծո առաջ»):

Մարդկության վաղնջական շրջանն արծարծող բազմաթիվ գրվածքներում Ջրհեղեղի պատմության առիթով հիշատակվում են Տապանակիր Լեռն ու նրա Երկիրն՝ իր դրախտային գետերով…

Եվ, զանազան ժամանակներում, տարբեր ազգերի հեղինակները, բնականաբար, Տապանը հանգրվանող Երկիրն ու Լեռը փոքր-ինչ այլ ձևով են նշել:

Հարցին առնչվող հնագույն սկզբնաղբյուրների քննությունը մանրամասն ներկայացված է Ալբերտ Մուշեղյանի՝ «Ո՞ր լեռան վրա է իջել Նոյան տապանը» աշխատության մեջ:

Նշենք միայն, որ դեռևս «Գիլգամեշ» էպոսում հիշվող՝ Ջրհեղեղից փրկված հերոսը՝ Ութնապիշտիմը, իր նավով հանգրվանել էր Մաշու լեռան վրա, որը նույնացվում է Մասիսի հետ (լեռան իմաստն ու անունն ենք քննարկում զուտ):

Փ. Բուզանդը հիշատակում է Ապահունյաց Երկրի (գավառի) Մասիս մեծ լեռը (Պատմություն Հայոց, 1987, էջ 83), որը Նեխ — Մասիքն է՝ Սիփանը, Բզնունյաց (Վանա) ծովից հյուսիս-արևմուտք…

Հայկական Լեռնաշխարհում, Հայկական Պար լեռնահամակարգի՝ փառահեղ երկու գագաթներով, ձյունափայլ լեռից՝ Մասիսից ու Վանա լիճը զարդարող Նեխ — Մասիքից բացի, Մասիս անվամբ ուխտատեղի կա Արցախում, Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղի հյուսիսում, Մռավ լեռից անջատված անտառապատ մի լեռնաբազկի վրա:

«Մասիսա» անունով են հիշատակվում Կիլիկյան լեռներն արաբական մի աղբյուրում (համաձայն «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի»):

Խորենացու հիշատակմամբ և ազգային պատկերացումներում, «վիշապազանների բնակատեղին» էր նվիրական Մասիսը:

Հնագույն հավատալիքներում Լեռներին սրբազան բնույթ էր վերագրվում՝ որպես դիցերի բնակավայր (որի ընդերքում նաև Երկնային Հուրն էր պարփակված) …

Լեռը հենց Դիցի խորհրդանիշն էր, նրա մի «ՄԱՍԸ»՝ ՄԱՍԻՔԸ կամ Մասունքը (որտեղից էլ, ըստ իս, նույնանուն (Մասիս) բազմաթիվ լեռների առկայությունը) …

Տարբեր մշակույթների դիցաբանության մեջ կամ զանազան պատումներում՝ Քարի փոխակերպված, կամ՝ Քարից մարմնավորված կերպարներ կան:
Դիցերն ամենուր էին՝ Լեռներում, Ջրերի, աղբյուրների ակունքներում, անառիկ ժայռերին(«Աստված ամենուր է»)…

Հին հայկական՝ Հուրիական դիցաբանությունից հայտնի Թեշուբի խորհրդանիշ Հազզու լեռան անունը ժամանակի պայմանագրերում փոխարինում էր դիցի անվանը…

Ապառաժից՝ ժայռից (Վեմից) էր ծնվել Միհրը («Ժայռածին» էր)…

Հետագայում, աստվածաշնչյան գրերում նույնպես Աստված նույնացվում է ժայռի՝ քարի՝ վէմի հետ:

Բազմաթիվ օրինակներից՝ ահավասիկ՝ «Դավթի օրհնաբանությունից», (Բ Թագավորաց, գլ.ԻԲ.)

«Տէրը իմ վէմն ու իմ բերդն ու իմ փրկիչն է»,
«Աստուած իմ ժայռն է, ես նրան եմ յուսացած» (1)…
«Ո՞վ է վէմ, բացի մեր աստուածանից» (գլ.ԻԲ, 32),
«Օրհնյալ է իմ վէմը…»
«Եվ բարձրյալ լինի Աստուած՝ իմ փրկութեան Վէմը»…(Գլ. ԻԲ, 47):

Վէմ էր կոչվում նաև եկեղեցու սեղանի հիմքում դրվող քարը, որն օծում էին (նույնն էր և քրիստոնեությունից առաջ՝ զոհասեղանը):

Պատերազմի ժամանակ մի վրանում օծված վէմքար էին դնում և վրան սեղան կազմելով՝ պատարագ անում (համաձայն «Հայերէնի բացատրական բառարանի»):

Նույնն էր նաև քրիստոնեությունից հազարամյակներ առաջ (նախորդ գրառումներում անդրադարձել ենք):

Նոր Կտակարանում նույնպես, Վէմի գաղափարը կա՝ որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ.

«Եւ ամենն էլ նույն հոգեւոր վէմիցն էին խմում՝ որ գնում էր նորանց հետ, եւ այն վէմն էր Քրիստոսը» («Թուղթ առ Կորնթացիս», Գլ. Ժ (4) ):

Համաձայն «Հայերէնի բացատրական բառարանի»՝ Պետրոս առաքյալի անունը՝ հայերեն թարգմանությամբ, Վէմ է (հունարեն Պետրոս (Pétros) նշանակում է «Քար»):

Հիսուսի խոսքերն՝ ուղղված Սիմօն Պետրոսին՝ «Ես էլ ասում եմ քեզ, որ դու ես Պետրոս, եւ այդ վէմի վերայ կշինեմ իմ եկեղեցին» (Մատթէոս, Գլ. ԺԶ՝16 (18) ):

Ագաթանգեղոսի հաղորդմամբ, քրիստոնեության տարածման ժամանակ, «նորադարձ» հայերին վարդապետելիս, նրանց հայրերը «քարապաշտ» էին կոչվում (փոխաբերական իմաստով՝ նաև «արձաններ, կուռքեր պաշտող»):

Դեռևս վաղնջական ժամանակներից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում, իրենց բնույթով ու նշանակությամբ տարբեր, զանազան քարե կոթողներ են դրվել՝ պաշտամունքային բնույթով:

Նրանց զգալի մասը ոչնչացվեց քրիստոնեության տարածման շրջանում, թեև «Հին Կտակարանում» նույնպես քարե արձաններ էին կառուցում և վրան «յուղ լցվում»՝ օծվում…

Մեջբերենք Ծննդոցից (Գլ. ԻԸ՝ 28 (11-18) ), երբ Հայոց Միջագետքում (Վերին կամ Հյուսիսային Միջագետք, այլ լեզուներով՝ «Պադան Արամ»-ը, որը ստուգաբանվում է որպես «Արամի հովիտ («մշակվող արտեր»)՝ Խառանում քնած Հակոբը, Երկնքից Երկիր ձգվող սանդուղով իջնող Աստծո հրեշտակներին երազում տեսնելուց հետո, իր գլխի տակ դրված քարով նրան արձան կանգնեցրեց՝ այն դարձնելով Աստծո տուն:

«Եվ այս քարը, որ ես արձան կանգնեցրեցի, Աստուծոյ տուն կլինի»…(Գլ. ԻԸ, 22):

Վաղնջական ժամանակներից պաշտվող քարակոթողների հեռավոր արձագանքն են այսօրվա խաչքարերը, որոնց այսօր հանդիպում ենք աշխարհի հեռավոր քաղաքներում նաև (Փարիզի Լուվրի թանգարանում՝ նույնպես):

Մոտ 3500 տարվա վաղեմության քարակոթողների դերն ու նշանակությունը ծեսերի ժամանակ հանգամանալից քննարկված է Պատրիկ Միշելի՝ «Քարի պաշտամունքը Էմարում՜ խեթական շրջանում» աշխատության մեջ (Patrick M.Michel «Le culte des pierres à l’époque hititte»), որին կանդրադառնանք հետագայում:

Գետերը…

Գ. Սրվանձտյանի բնորոշմամբ՝ «Ոսկեղեն մի Երկիր» էր Տիգրիսի ակունքները:

Տիգրիսի հին անունը շումերական արձանագրություններում DIGNA(T) ձևով է, աքադերենով՝ Diglat, արամերենով-ասորականով՝ Deglaθ:

Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանի» բնիկ Հայ բառերից մեկն է «Տիկ»-ը, «որը նախապես նշանակում էր «Այծ» և ծագում է «Dig» — «Այծ» բառից (dik կամ digh)՝ ըստ հիշյալ գրքի հեղինակի:

Վերջինս նշել է նաև «Տիգրիս» անունով «առասպելական գիշատիչ ահագին մի գազան» ևս, որն, ըստ իս, գուցե և «Վիշապաքաղն» է (Այծ-Ձուկը)…

Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուրում նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա:

Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի (Քաղ — Այծ,Կ.Ա.) հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» (Էնկիի խորհրդանիշ՝ Վիշապաքաղի,Կ.Ա.) տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):

Էնկիի խորհրդանիշ՝ «Գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» բխող երկու մեծ գետերի ակունքները մեր նախնյաց «Ոսկեղեն Երկրում» էին՝ Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք Աշխարհի Անգեղտան գավառում, ուր Տիգրիսի վերին հոսանքն էր՝ Քաղրիդ վտակով (կամ՝ Քաղիրթ, Քաղ՝ «Արու այծ» իմաստով): «Սասնա Ծռեր» էպոսում, Տիգրիսի այս վտակին «Բաթմանա Բուղան» էին անվանում, «Բաթմանա Ցուլ») …

Հազարամյակների ընթացքում, Տավրոսի հարավահայաց լանջերին, բարձրադիր լեռնային շրջաններում բազմած այս գավառին տրված անունների երկար շարքում հիշատակվում են՝ Դեգիկ, Դեգիք, Դեգիս, Հայնի, Հանա, Հանի, Հանգեղ անունները («Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանից»):

Ուշագրավ մի փաստ՝ այս տարածքներն ընդգրկող երբեմնի հզոր թագավորությունը՝ Մայր Տունի թագավորությունը (Միտանին), ասորեստանցիների կողմից անվանվում էր Հանիգալբաթ:

Այնուհետև, լայնածավալ թագավորության մասնատումից հետո, այդ անունով կոչվում էր միայն Խաբուրի հարթավայրը՝ Տիգրիսի ու Եփրատի վտակների շրջանում:

Հիշենք, որ եգիպտացիները Միտանիի՝ Մայր Տունի թագավորությունն անվանում էին Նահարին (Գետերի Երկիր, Nhrn) և նրա հիերոգլիֆը երկու գետերի ոճավորված պատկերով էր՝ հայերենով՝ Միջագետք…

Ի դեպ, մեջբերելով Սարգիս Պետրոսյանի՝ «Դրախտի գետերի և Խավիլա, Քուշ երկրների տեղադրության շուրջ» ուսումնասիրությունից մի հատված, նկատենք, որ «Ն.Ադոնցը մերժում է Nairi երկրանվանը սեմական ծագում վերագրող տեսակետը»…

Համաձայն Ս.Պետրոսյանի՝ հայերեն «նայ»՝ «թաց, խոնավ, ջրել, ոռոգել» արմատից է (Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանը» հիմք ընդունելով):

Ասորա-աքադական «Արամ-Նահարայիմ» անվանումը, որը հանդիպում է նաև Աստվածաշնչում, Երկիր Նաիրին է, Միտանիի թագավորության մի հատվածը, լեզվական առումով՝ «Հայոց Միջագետքին» համարժեք, ըստ իս (որոշ կայքերի քարտեզների վրա միասին են նշված՝ Արամ-Նահարայիմն ու Միտանին):

Հետագայում, Ասորեստանի նվաճումներից հետո, «Հայոց Միջագետքը» Վերին, Հյուսիսային Միջագետքն էր միայն:Նշանավոր քաղաքներն էին՝ Ուրհան (Եդեսիան, ուր Մաշտոցը գնաց՝ Հայոց գրերի հետքերով, Պորտասարից 14 կիլոմետր հեռու), Մծբինը, Ամիդը…

Հույն պատմիչ Ստրաբոնը (ն.թ.ա 64-24թթ.), իր «Աշխարհագրության» մեջ, խոսելով «որոշ մասերում Հայաստանին հարվող» Ադիաբենի մասին (որը պատմական Ասորեստանի մաս է համարվում, ներկայիս Էրբիլի մոտ, Իրաքում), նշում է, որ հնուց ի վեր բնակչության ստվար մասը Արմեններն էին՝ Հայերը:

Հիշելով այս շրջանում ապրող երեք մեծ ազգերին՝ Մեդացիներին (Մարերին,Կ.Ա.), Հայերին ու Բաբելոնացիներին, պատմում է, որ նրանք հաճախ էին պատերազմում միմյանց դեմ մինչև Պարսիկների գերիշխանությունը, ավելացնելով՝

«Վերջիններս, իրականում նվաճել էին մեդացիներին (մարերին, Կ.Ա.) ու բաբելոնացիներին, սակայն երբեք չկարողացան իրենց ենթարկել (հաղթել,Կ.Ա.) Հայերին… Տիգրանն, ի միջի այլոց, կարողացավ նրանց դիմակայել քաջությամբ, ինչպես արդեն ասացինք Հայաստանի մասին խոսելիս» (Ստրաբոն, «Աշխարհագրություն», հատոր 5, գիրք 16, էջ 186, «Géographie de Strabon, Paris, 1819):

«Վերին Միջագետքի (Միջագետք Հայոց) տարածաշրջանը մինչև մ.թ. 37 թ. Մեծ Հայքի
թագավորության մաս է կազմել, որի սահմանների մեջ ընդգրկվել են Տուր-Աբդին
(Ծավդեք) և Արվաստան գավառները՝ Մծբին կենտրոնով, ինչպես նաև պատմական
Ասորեստանի զգալի մասը:

Ըստ հայոց ազգային ավանդության՝ Արամ նահապետը“…զմեծ մասն դաշտացն Ասորեստանի կալաւ ի ծառայութեան հարկի… բազում
ժամանակս»:

…«Ըստ Փավստոս Բուզանդի՝ «Միջագետք Հայոց»-ի Անգեղ տուն գավառը «Ոստան
Հայոցն» էր վաղ ժամանակներում»: (Մեջբերումները՝ Ա.Հ. Ղարագյոզյան, «Միջագետքի հնագույն էթնիկական անվանումների ստուգաբանության շուրջ»):

Հիշենք, որ Անգեղ դիցը նույնացվում է Աստվածաշնչյան Ներգալին՝ Անդրաշխարհի դիցին, որի հետ առնչվում էր նաև Էնկին՝ որպես Ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, գետերի Դից (Տիգրիսը ևս որոշ տարածքում ստորգետնյա հոսանքով է)…

Սարգիս Պետրոսյանի՝ վերոնշյալ ուշագրավ ուսումնասիրության մեջ, ի համալրումն ասվածի, Տիգրիսը «Այծի գետ» ստուգաբանությամբ է ներկայացվում:

Ավելին, հեղինակը նշում է նաև Ճորոխ գետի անվան կապը «Այծի» հետ՝ բարբառային «ճոռ»՝ «նուրբ ու փափուկ մազով այծի», «տիկճորի» օրինակների վրա հիմնվելով, հավելելով՝ «Տիկ»՝ նախապես «Այծ», հետո՝ «Օր, ցերեկ, լույս» իմաստները (Ճորոխը պատմական Տայք Աշխարհի՝ Անահտական լեռներից սկիզբ առնող ամենամեծ գետն է, որի ավազանում, ավազի հետ խառնված ոսկու հատիկների առկայության հետ է կապվում Արգոնավորդների՝ Ոսկե Գեղմի առասպելը…):

Եթե շարունակենք՝ տրամաբանորեն ակնհայտ է դառնում կապն Աստվածայինի (Լույսի, Հուրի, Կրակի) հետ («Դիք-Դից» և Տիվ -Տայք)…

5-րդ դարի պատմիչ Փ. Բուզանդի «Հայոց պատմության» ԺԶ գլխում շարադրված է Պարսից թագավորի՝ Շապուհի ախոռներից մեկում ախոռապետի կողմից Հայոց Արշակ արքային «Այծ Հայերի թագավոր» արտահայտությամբ դիմելու պատմությունը (բնագրում՝ «Այծից Հայոց արքա»):

Դարեդար փոխանցված՝ հազարամյակների պատմության մի յուրօրինակ դրսևորում…

1907 թվականին Վիեննայի Մխիթարյան տպարանում հրատարակված՝ Հ.Հյուբշմանի «Հին Հայոց տեղւոյ անունները» ուսումնասիրությունն սկսվում է այսպես՝

«Ասորեստանցւոց եւ Խաղտեայց (Նախահայոց) սեպագիր արձանագրությունները կը վկայեն, թէ Թ դարէ ի վեր ն.ք. Քր. Վանայ լճին եզերքներուն վրայ գոյություն ունէր պետութիւն մը, որ խաղտէական սեպագրութեանց մէջ Բիաինա կը կոչուի, իսկ Ասորեստանցւոց բեւեռագրութեանցը մէջ՝ Ուրարտու»…

Շարունակելով, Էջ 5 -ում, կարդում ենք՝

«Կ’երևայ, թէ հնագոյն ժամանակներ՝ Ասորեստանի հիւսիսային կողմը՝ Եփրատէն մինչեւ Ուրմիոյ լիճը տարածուող Նաիրի ըսուած երկիրներուն կարգէն կը’ համարուէր Ուրարտու, բայց արդէն Սաղմանասար Բ. (860-824) ճշդիւ զանազանութիւն կը դնէ՝ Նաիրիի եւ Ուրարտուի միջեւ, եւ Նաիրի ըսելով կը հասկընար ի մասնաւորի «Տիգրիս աղբեր երկիրը» եւ Ուրարտուով՝ «Եփրատայ աղբեր երկիրը»…

Հայկական Լեռնաշխարհի գետերից ամենաերկարը՝ Եփրատը, կազմված է երկու գետաբազուկներից՝ Արևմտյան և Արևելյան:

Ծաղկանց լեռների հյուսիսային լանջերից՝ մոտ 3060 մետր բարձրության վրա սկիզբ առնող արագահոս Եփրատի (Արևմտյան) ձախակողմյան ճյուղն է Արածանին (ըստ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի, երբեմն նշվում է որպես Արևելյան Եփրատ), հունահռոմեական աղբյուրներում՝ Արսանիաս ( Arsanias):

Մանազկերտի, Մշո և Խարբերդի դաշտերով անցնող Արածանին հին մատենագիրների մոտ հիշատակվում է որպես ինքնուրույն գետ, ոչ որպես Եփրատի վտակ (Արածանիի ձախ վտակն է Մուշի դաշտը ոռոգող Մեղրագետը):

Արածանիի ակունքների մոտ էր գտնվում Հայոց զորքերի գլխավոր բանակատեղին՝ Շահապիվանը, ուր նաև գումարվում էին կարևոր ժողովներն ու անցկացվում էին Նավասարդյան կենսախինդ տոնախմբությունները…

Արևմտյան Եփրատի հովտում էր Արշակունի արքաների դամբարանը…
Գետի վերնագավառում՝ Բարձր Հայքում էին Հայոց գլխավոր սրբավայրերը՝ Արամազդի, Վահագնի, Անահիտի մեհյանները…

Ի վերջո, Արածանիի, Միջագետքի երկու գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի հովտում էր մեր հզոր Երկիր Նաիրին, որը կարոտով գովերգում էին Հայոց մեծ պոետները…

«Երկիր Նաիրի, երազ հեռավոր,
Քնած ես քնքուշ թագուհու նման»…

Նաիրյան տեսիլքներով մորմոքված տերյանական այս տողերի շարունակությունն այսօրվա Հայ պատմաբաննե՛րը կգրեն…

Շնորհակալություն երկարաշունչ գրառման համբերատար ընթերցման համար:
Մեր հնագույն շրջանի պատմությանը վերաբերող հանգուցային խնդիրների լուսաբանման բազմաթիվ հարցեր կան դեռ:Տարեվերջյան եռուզեռից հետո (նաև՝ տարվա մյուս շրջաններում), օրն իմաստնացնելու նպատակով օգտակար մի քանի տող՝ ընդամենը)…

Ողջ լերուք…

Հ.գ. Ստորև մոտավոր մի քանի քարտեզ՝ զուտ հիշեցման համար…

«ԵՐԿՆՔՈՒՄ՝ ԴՐԱԽՏ, ԵՐԿՐԻ ՎՐԱ՝ ՎԱՆ» (Եվ շրջակայքը…)

Իրենց հայրենի Հողին ու ավանդույթներին ամուր կառչած, հպարտ ու խրոխտ Վանեցիների այս արտահայտությունն այսօր էլ հնչում է ու պայքարի կոչում…

Եվ նույն ոգով, ինչպես 1915 թվականի ապրիլին՝ հակառակորդի՝ թնդանոթներով զինված 10-12 հազարանոց բանակի դեմ 1500 «անվեհեր ու բաց ճակատով» կռվող Հայ մարտիկների ինքնապաշտպանության օրերին:

Հայոց հնագույն այս Ոստանն ու իր շրջակայքը վաղնջական ժամանակներից բեղուն կյանքով են ապրել:
Ասվածի ապացույցն են հնագիտական պեղումներից հայտնաբերված նյութերը, որոնց զգալի մասն այսօր պահվում են աշխարհի լավագույն հավաքածուներում, այդ թվում՝ Բեռլինի ու Բրիտանական թանգարաններում:

Վանն իր շրջակայքով հուզել է շատերին՝ հազարամյակներ ի վեր:

Բազմաթիվ գրողների, ճանապարհորդների, բնակչության հուշերում, ավանդապատումներում իր պայծառ ու կենսախինդ գեղեցկությամբ ու փառքով հիշվել…

Վանի ափերին՝ իր «անմահական խնձորներով» հայտնի Արտամետում են երգիչներն հյուսել իրենց երգերը Շամիրամի՝ կախարդական զորությամբ հուլունքների մասին, որոնցից Խորենացին հաղորդել է երեք բառ միայն՝ «Ուլունք Շամիրամայ ի Ծով»…

Աղթամար կղզում՝ «Րաֆֆու ժայռի» վրա են գրվել հոգեպարար «Ձա՛յն տուր, Ո՜վ Ծովակ»-ի սրտահույզ տողերը, որոնք Կոմիտասի հանճարով անմահացան նաև Լուսինե Զաքարյանի շուրթերով…

Րաֆֆին, իր «Կայծեր» վեպում (Մաս 2, Ժ), «Ծովի» (Վանա լճի) ջրերի բարձրացմամբ ցամաքից բաժանված ու կղզիացած «անապատը» նկարագրելով, նշում է, որ «արագիլի կորաձև պարանոցի նման ծովի մեջ երկարած հրվանդանը «Կռապաշտնոց» էր կոչվում՝ քանի որ «մի ժամանակ նրա վրա եղել է կռապաշտների մեհյան»:

«Հրվանդանի ուղիղ գլխի հանդեպ գտնվում է կղզին և այդ պատճառով էլ կոչվում է նա «Կտուց», որովհետև արագիլի գլխից կտրված կտուցի նմանություն ունի»:

«Ծովակի ջուրը դարերի ընթացքում հետզհետե բարձրացել է և ողողել է իր եզերքը, շատ նշանավոր տեղեր և շինվածքներ , որ պատմության մեջ հայտնի էին, այժմ իսպառ ծածկվել են ջրի տակը, կամ, ցամաքից կտրվելով, կղզիացել են»:

Որպես օրինակ բերելով «Արճեշ բերդաքաղաքը, որ այժմ չորս կողմից առնված է ջրով և նրա ամենափոքրիկ մասն է միայն երևում», նա հիշում է «Աղթամար կղզու վրա գտնված՝ Արծրունի թագավորների պալատները, որ այժմ կորած են ջրի տակ»…

Իր բազմադարյա պատմության ընթացքում Վանա լճին՝ «Նաիրիի ծովին» տրված բազմաթիվ անուններից է «Արճեշի լիճ», «Արճեշի ծով» անվանումը:

Լիճը թափվող մոտ 30 գետերի ու գետակների հոսքերը ջրի քանակության պարբերական տատանումներ են առաջացնում, որի հետևանքով, դեռևս 10-12-րդ դարերից լճի մակարդակի բարձրացմամբ, կրկնակի պարիսպներով ամրակուռ մի քաղաքի՝ Արծկեի զգալի հատվածը՝ լեռան ստորոտին գտնվող ամրոցով, անցավ ջրի տակ:

Երկրորդ ամրոցը՝ լեռան գագաթին, դիմակայեց, սակայն ամայացավ…

Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի Բզնունիք գավառում, Վանա լճի հյուսիսային ափին, Արծկե կոչվող հրվանդանի վրա, որը կղզու էր վերածվել լճի ջրերի բարձրացման հետևանքով, համանուն նավահանգիստն էր՝ դեպի Խլաթ ու Բաղեշ (Բիթլիս) տանող ճանապարհի վրա:

Այսօր անմխիթար ու բարձիթողի վիճակում են պահպանված բերդապարիսպների ավերակները (գրեթե 70 տոկոսով ոչնչացված):

Ջրասույզ եղած այս բերդաքաղաքում է հայտնաբերվել Վանի հզոր Տիրակալներից՝ Բիայնայի և Նաիրիի արքա Ռուսա Բ-ի արձանագրություններից մեկը:

Ուսումնասիրողներից ոմանք Արծկեն նույնացնում են Ասորեստանի Սալմանասար Բ արքայի տարեգրության մեջ հիշվող Արզաշկուն (Arzashkun) քաղաքի հետ:

Արծկեից ոչ հեռու, Վանից մինչև Ծաղկանց լեռներ էր ձգվում Մեծ Հայքի Տուրուբերան Աշխարհի տարածքում ընդգրկված ջրառատ Արճեշը՝ հայտնի որպես հացահատիկի շտեմարան, նաև հարուստ՝ խաղողի ու պտղատու այգիներով…

Արճեշի անվան ստուգաբանությունը կապվում է Արգիշտի թագավորի անվան հետ (ֆրանսերենում ցարդ պահպանված է Գ (G) տառի՝ Ժ հնչողությունը՝ a, e, i ձայնավորներից առաջ (Արգիշ — Արճիշ)…

1838-1840 թվականներին, 3-4 մետրով լճի մակարդակի ավելացմամբ հարակից շրջաններն ավելի ընկղմվեցին ու, գրեթե երկու հարյուրամյակ հետո, (երեք տարի առաջ), երաշտի պատճառով ջրերի նվազմամբ, ցամաքի որոշ տարածքներ են նշմարվում վերստին՝ տեղանքը հնագիտական պեղումների համար մատչելի դարձնելով…

Մոտ երկու ամիս առաջ, Վանա լճի հյուսիս-արևմտյան առափնյա տարածքում գտնվող Արծկե հնագույն բերդաքաղաքի՝ ջրասույզ եղած փլատակների մոտ Հայ սուզորդները խաչքարեր ու հայերեն գրություններ հայտնաբերեցին:

Ի լրումն վերը շարադրվածի՝ հիշենք այսօրվա Հայաստանում գտնվող մի գողտրիկ բնակավայր՝ մինչև 1900 թիվն Արճեշ անունով (հետագայում՝ Արճիս), որի հիմնադիր — նահապետը ծնունդով Վանի ափերին թիկնած Արճեշից էր՝ հմուտ պղնձագործ՝ Արճեշցի Վարպետ Միսկարը…

Արճեշ անունով մի քաղաք կա նաև՝ մեր բնօրրանից հեռու՝ Ռումինիայում, Արճեշ գետի ափին, Արճեշ գավառում (ինչպես Վանի ափերին էր)՝ Արճեշի Իշխանական պալատ՝ Curtea de Argeş , ավելի վաղ՝ պարզապես Արճեշ, աղավաղված՝ Արճիշ, Արգհիշ, Արգհիշի…

Քաղաքի հիմնադիրները Վանա լճի ափամերձ Արճեշից 13-րդ դարում գաղթած հայերն են, որոնք իրենց ծննդավայրի անունով են կոչել նոր բնակավայրն ու մոտակա գետը (ինչպես հաճախ)։

Բիայնական շրջանի հնագույն անառիկ, անմատչելի բերդերից մնացած փլատակներից՝ Վանի հյուսիսում (Վանի Արարատյան թագավորություն)
Ամյուք (Ամիք, Համուկ, Քար- Ամկո… Amik)
Միջնադարում՝ Գնունիների, այնուհետև Արծրունիների տիրույթներից…

ԸՆՁԱԿ, ԸՆՁԵՆԻ, «ԸՆՁԵՆԱՎՈՐ», «ՇԱԳՐԵՆԻ ԿԱՇԻ» …

…«Փռյուգիական գդակներ և գոտիներ երկաթի,Եվ վիթխարի ուսերին վագրների վառ մորթի»…

(Մեր նախնյաց հանդերձի նկարագրությամբ մի հատված՝ Ավետիք Իսահակյանի՝ 1917 թվականին Ժնևում գրած՝ «Մեր նախնիները» ստեղծագործությունից…
Հոմերոսի «Իլիականում» (10-րդ Երգում), համանման ձևով, հերոսներն իրենց մորթով են պատում) …

Հին աշխարհում կենդանու մորթը խորհրդանշական մեծ իմաստ ուներ:
Կենդանու դեմ հաղթանակից հետո, նրա մշակված մորթու գործածումը զուտ որպես ցրտից պաշտպանվելու միջոց չէր, այն նաև այլաբանորեն էր ընկալվում:

Հերոսի քաջության մարմնացումը լինելուց բացի (հիշենք մեր էպոսի Մեծ Մհերին՝ Առյուծ, Առյուծաձև Մհերին, կամ՝ Առյուծի մորթով Հերակլեսին՝ հունական դիցաբանությունից), «Հրաշագործ» հատկություններ էին նաև վերագրվում մորթին, ինչպես «Ոսկեգեղմը», որի ձեռքբերման նպատակով ճամփորդեցին Արգոնավորդները (ամիսներ առաջվա մի գրառման մեջ անդրադարձել ենք վերջիններիս):

Jean Pierre Vernant-ը, քննելով հնագույն շրջանում կենդանու զոհաբերությունից հետո խորովված-այրված ոսկորները՝ դիցին, միսը՝ որպես «մատաղ», մարդկանց բաժանելուց հետո մորթի՝ քրմին հատկացնելու իմաստին, նշում է, որ այն (մորթին) կենդանու զոհաբերության վկայությունն էր, ծեսով հավերժանալու խորհրդանիշը: Այսպիսով, նաև՝ Վերածնունդի՝ մահից հետո Կյանքի շարունակության «Մոգական խորհուրդը» (Caroline Plichon, «Sous la peau de bête ») …

Ընձենին՝ ինձի (ընձառյուծի, հովազի, հովազառյուծի) մորթին, Հին Եգիպտոսում, մահվանից հետո կատարվող ծիսակարգում, «Բերանբացեքի» արարողության ժամանակ, քուրմի հագուստն էր, որը կրում էին նաև հազվադեպ այլ քրմեր ու դիցեր (Պարդալիդ, Pardalide), գցվում էր մեջքին՝ առջևի երկու թաթերով վզի մոտ կապով կամ՝ մի ուսին ձգված այնպես, որ գլուխը և մեկ կամ երկու թաթերը երկու կողմից կախվեն, ինչպես տեսնում ենք դամբարանային որմնանկարներում կամ բարձրաքանդակներում (խեթական հնագույն բարձրաքանդակներում և որոշ Վիշապ-քարակոթողների վրա գրեթե նույն ձևով է զոհաբերված կենդանու (ցուլի) մորթին դրված):

Ընձենու ընտրությունը, հավանաբար, պայմանավորված էր մորթի վրա համաչափ ցրված վարդանախշաձև սև բծերի և երկնքում սփռված աստղերի նմանության խորհրդի շնորհիվ:
Ասվածի ակնհայտ դրսևորումներից է Եգիպտոսի տաճարներից մեկի բարձրաքանդակում հենց վարդյակների տեսքով մորթի պատկերումը (ստորև՝ լուսանկարը):

Եգիպտոսում և, ընդհանրապես, Հին Աշխարհում, համարում էին, որ դիցերի կողմից էր ստեղծվել Երկիրն ու ներդաշնակություն հաստատվել՝ նպաստելով օրեցօր Կյանքի հրաշագործության իրականացմանը:

Երկնայինի և Երկրայինի, Աստվածների ու Մահկանացուների միջև կապն ապահովում էր Փարավոնը, Արքան:
Եվ քուրմի դերն առօրյա ծիսակատարության իրագործումն էր՝ հանուն համընդհանուր ներդաշնակության պահպանման: Քրմապետը՝ Գլխավոր քուրմը, հենց Փարավոնն էր, Արքան (վաղնջական շրջանում)…

Հայկական հնագույն անձնանունների ու տեղանունների ծագումնաբանության ուսումնասիրությունը հետաքրքիր դիտարկումների աղբյուր է:

Բնիկ հայկական անձնանունների քննությանն անդրադարձել են դեռևս Հ. Հյուբշմանը, Հ. Աճառյանն ու Գ. Ջահուկյանը՝ մատնանշելով հասարակ անուններից ծագած հատուկ անունները:

Հնագույն շրջանի հավատալիքներում առկա՝ դիցերի խորհրդանիշ-կենդանիների, պահապան-տոտեմների անուններով մարդկանց կոչելու հեռավոր արձագանքներն հարատևելով հասել են մինչև մեր օրերը:

Թեև քրիստոնեության տարածումից հետո բազմաթիվ նմանատիպ անուններ մոռացության մատնվեցին՝ փոխարինվելով նոր կրոնի գաղափարախուսությունը ջատագովող հատուկ անուններով, այնուամենայնիվ, Եզնիկ, Անգղ, Կորյուն, Ընձակ, Գայլ, Գառնիկ, Այծեմնիկ անվանումների շարքում այսօր էլ անձնագրում որպես երկրորդ անուն գրանցվում է Բազեն (հիշելով Լիբանանում ծնված մեր հայրենակից՝ լուսանկարիչ Հրայր Բազե Խաչերյանին):

Դիցաբանական պատկերացումների հետ առնչվող այլ՝ բնության ու տիեզերքի փառաբանման հուշերը պահպանած՝ Արփի, Արևիկ, Արեգ, Աստղիկ, Շողեր, Շողիկ, Լուսե, Ցողիկ, Շանթ, Փայլակ, Հրայր, Հրահատ, Հրանտ, Հրաչյա, Հրաչուհի, Հրանուշ, Հրատն և բազմաթիվ մյուս անունների ցանկում ուշագրավ է Ընձակը (առանձնահատուկ ողջույններս դարերի պատմությունն ամփոփող անուններով բոլոր ազգակիցներիս, հեռու ու մոտ ծանոթներիս, ֆեյսբուկյան համախոհներիս)…

Համաձայն Խորենացու հիշատակած Հայկազն նահապետների ցանկի՝ Ընձակ անունն էր կրում Հրանտի հաջորդը, ըստ Չամչյանի՝ թագավորած ն.թ.ա 1242 թվականին:

Ընձակ անունով էր Կորյունին ուղեկցող թարգմանիչը, նաև՝ 1234 թվականին արված՝ Կարսի պարսպի արևմտյան հատվածի արձանագրությունում հիշատակվող շինարարը՝ «Ձեռամբ Ընձկանն Գազնին»…

Ընձաք, Ընծակ, Ընծաք հնչյունափոխությանբ հանդիպող ձևերի «ուղղագույնը», համաձայն Հ. Աճառյանի, բուն հայկական՝ «Ինձ՝ «Վագր» բառի նվազականից է»: (Հ.Աճառյանի «Հայոց անձնանունների բառարան» (Երևան, 1942թ.), «Հայերէն արմատական բառարան»):

Հատկապես այս անվան ստուգաբանությունը կարևորելու նպատակը նույն անունով մի դիցի հիշատակումն է ավելի վաղ շրջանի շումերական արձանագրություններում՝ որպես Դրախտավայր Դիլմունի գլխավոր դից ու տիրակալ՝ Էնձակ, Ինձակ ձևերով («Ը» տառի բացակայությամբ՝ «Է»-ն է գործածվում, Enzak, Inzak, Enşag):

Նրան նվիրված մի տաճար կար Շուշան քաղաքում (ներկայիս Իրանում):
Ժամանակի սկզբնաղբյուրներում Դիլմունի առևտրականներին վերաբերող սեպագիր սալիկներում ևս Ինձակ անունով վաճառական է հիշվում…

Բուն հայկական արմատով անվամբ դիցի առկայությունը շումերական դիցաբանության մեջ («Էնկին և Նինհուրսագը») Էնկիի և իր կնոջ բնակավայրում՝ «անարատ ու անաղարտ, լուսավոր» Երկրում՝ Դիլմունում, վերջինիս տեղակայման ու նրա բնակչության ազգության շուրջ մտորումների տեղիք է տալիս:

Հիշենք, որ Jules Oppert-ի առաջարկով Դիլմունը ենթադրաբար տեղադրվում է Բահրեյն կղզում (հույներն անվանում են Թիլոս): Տեղակայման մի այլ տարբերակով մատնանշվում են Արաբական ափերը՝ հիմք ընդունելով «Դիլմունի Տիրակալ Ինձակի անվամբ» որոշ հնագիտական նյութերի առկայությունը:

Ընձենու՝ Ինձի մորթը կրող գլխավոր հերոսի անունով է Շոթա Ռուսթավելու՝ 12-13-րդ դարերում գրված էպիկական պոեմը՝ «Ընձենավորը»…

Ոչ վաղ անցյալում, 19-րդ դարում, Բալզակը, թերևս վերհիշելով ընձենու երբեմնի մոգական հատկությունները, գրեց իր արժեքավոր փիլիսոփայական վեպը՝ «Շագրենի կաշին», ուր իր տիրոջ ցանկություններն իրագործելու հատկությամբ օժտված «հրաշագործ մորթին» խորհրդանշում է իր տիրոջ կենսական ուժը, որը նվազում է ցանկությունների իրականացմանը զուգընթաց…

ՃԱՃԱՆՉ Կամ՝Ճառագայթ փառաց,Ճանապարհ ինձ ցոյց,Ճեպել ի յերկինս…

…«Եւ ասաց Աստուած՝ «Եղիցի Լոյս և եղև Լոյս…Եւ ետես Աստուած զլոյսն զի բարի է»…
(Եվ տեսավ Աստված, որ Լույսը բարի է…):

Ու Լույսի հետ նաև՝ Աշխարհի արարման պատմությունն սկսվեց…

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր, տաճարների համար նախատեսված և ծիսակատարությունների ժամանակ գործածվող ոսկյա, արծաթյա կամ այլ մետաղներից պատրաստված սպասքն իր որոշակի խորհուրդն ու իմաստն ունի:

Այսօր էլ, ի թիվս նմանատիպ բազմազան իրերի, որպես «Սուրբ Սեղանի» զարդ, կիրառվում է ճառագայթներով բոլորված, կլոր կենտրոնական մասով «Ճաճանչը»…

Նաև՝ երգվում 12-րդ դարից, Ներսես Շնորհալու գրչով ու Կիլիկյան հովերով մեզ հասած միջնադարյան լուսերգությունը՝

«Առաւօտ լուսոյ,
Արեգակն արդար,
Առ իս լոյս ծագեա»:

Ու փառաբանվում հոգիները դեպի Երկինք սլացնող Ճաճանչափայլ Ճառագայթը՝

«Ճառագայթ փառաց,
Ճանապարհ ինձ ցոյց,
Ճեպել ի յերկինս»:

«Ճառագայթը» Արեգակն էր (Արևի սկավառակին նմանվող անիվը «ճառագայթաձև» էր, անվաձև, ճախարակաձև (բացատրությունը՝ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»)…
Նաև՝ «Ճառագայթ փառաց հօր՝ որդիդ միածին» (նույն տեղում):

Ս.Մալխասյանի «Հայերէն բացատրական բառարանում»՝ «Ճաճանչ, նաև՝ Ճառագայթ փառաց Հօր՝ «Երրորդութեան երկրորդ անձը, Բանն Աստուած»…

Քրիստոնեության մեջ Աստված որպես Լույս է ներկայացվում՝ «Աստված լույս է» (Հովհ., 1.5.), «Ես եմ աշխարհի լույսը» (Հիսուսի խոսքերը, Հովհ. 8.12) …

Երկնային լուսատուի՝ Հուրի և Լույսի խորհրդանիշն էր Արեգակը, որը, վաղնջական ժամանակներից ի վեր, ընկալվում էր որպես «Տիեզերքի աչք»:

Քննարկվող հարցն առավել մանրամասն քննությամբ ներկայացրել է պատմաբան Անժելա Տերյանն իր՝ «Ար Աստծու պաշտամունքը Հայաստանում» (Երևան, 1995թ.), «Հայաստանը Արարչագործության և Քաղաքակրթության բնօրրան» (Երևան, 2002թ.) ուսումնասիրություններում:

Ներկայացնելով Արևագալի՝ Արևածագի կարևորությունն ու սրբազան պահի նշանակությունը ցարդ պահպանված ժողովրդական հավատալիքներում, հեղինակը նշում է՝

«…Բանանցում արևածագին, երբ երևում էին արեգակի առաջին ճառագայթները, կանայքծնկի էին գալիս ու աղոթում»…
«…Նոր Բայազետում առավոտյան աղոթելիս սրբերին դիմելուց հետո դառնում էին դեպի արեգակը և ասում.

«Ո՜վ մերը մեր արեգակ, դու հասնիս օգնության»… (Ա.Տերյան «Հայաստանը Արարչագործության և Քաղաքակրթության բնօրրան», էջ 53):

Հիշելով Արևի ճառագայթներից վառվող Գոհար վարդը՝ «Տաղ Վարդավառի» հայտնի տողերից՝

«Գոհար վարդն վառ առեալ
Ի վեհից վարսիցն արփենից»,

Ա.Տերյանը հղում է միջնադարյան մտածողների մեկնությունները՝

«Հայ պատմագրության մեջ փորձեր են արվել բացատրելու նաև արեգակ բառի իմաստը:
Սամուել Կամրջաձորեցին (10-րդ դար) իր “Տոնական բանից” աշխատության մեջ գրում է. “Արեգակն անուանեցաւ, այսինքն լուսոյ ակն”:
Վանական վարդապետը իր “Տարեմուտ” գրքում գրում է.
“Արեգակն, մեծ ակն ասի կամ տուընջեան աստղ, կամ լուսոյ ակն”:
Վարդան վարդապետ պատմիչը Սաղմոսաց մեկնության մեջ գրում է.
“Արեգակն, լուսոյ ակն զի լուսոյն սեռն և յստակ լույսն ի նմա է”:
Մխիթար Աբբահայրը արեգակը բացատրում է իբրև “արևու ակն”» (մեջբերումները՝ նշված աշխատությունից, էջ 55):

Արևի ու Երկնային Հուրի պաշտամունքի հետքերն ամենուր են Հին աշխարհում:

Անկարայից 170 կմ հեռավորության վրա գտնվող հնավայրում՝ Ալակահոյուկում հայտնաբերված, ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակի դամբարաններից պեղվել են Արևը խորհրդանշող բազմաթիվ սկավառակներ, երբեմն՝ նույն տեղում՝ մի քանիսը:

Արևի պաշտամունքի՝ Հայկական Լեռնաշխարհից՝ Մայր Տունի թագավորությունից՝ Նաիրիից Եգիպտոս հասնելու փաստարկումներին անդրադարձել էինք Էլ-Ամառնայի արքունական դիվանի նամակների վերծանման առիթով:

Իրանում և Հնդկաստանում առկա համանման պաշտամունքների հետ զուգահեռների, ազդեցությունների երկար քննությունը շրջանցելով հավելենք, որ Արևի փառաբանման ակնբախ ապացույցներից են հայկական գորգարվեստի հրաշագեղ նմուշները՝ «Ջրաբերդ» տիպի գորգերն իրենց ճաճանչազարդ հորինվածքներով, հայտնի «Զարդ Աշխարհի» զարդամոտիվով…

Հիշյալ գորգերի ծագումնաբանության և տիպաբանական հարցերն ուսումնասիրել է գորգագետ Աշխունջ Պողոսյանը:

Հ.գ. Ստորև լուսանկարներում՝

Մեհյանները զարդարող, նաև՝ Դիցի ներկայությունը խորհրդանշող, որպես թաղման ծիսական «պահպանակ», Արևի Սկավառակի ոճավորված պատկեր՝ Ալակա Հոյուկից հայտնաբերված (մոտ ն.թ.ա 2.300թ.)

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=738824669964900&id=100015121213705

Եկեղեցական սպասքի մի նմուշ՝ «Ճաճանչ», որը եկեղեցականների կողմից ներկայացվում է նաև իբրև «Քշոց»՝ մեկնաբանվելով որպես գետնախորշերում հավաքվող առաջին քրիստոնյաների կողմից հավաքված ճանճերին քշելու նպատակով գործածվող իր (թեև «Սուրբ Սեղանի զարդերից է՝ երբեմն մասունքներ պարունակող)…

Վանում, 18-րդ դարում պատրաստված, Էջմիածնի տաճարի մանրակերտը՝ ճաճանչներով… (լուսանկարը՝ «Հուշամատյանի» էջից (Քարտէսներ, Վանի վիլայեթ)

Ցանցկեն նախշազարդերով «Քշոց»՝ Հաղպատի վանքից (1632թ.), Հայաստանի Պատմության Թանգարանի Ազգագրական հավաքածուից

«Աթոնը և իր ընտանիքը» — Եգիպտոսից՝ Ամառնայից հայտնաբերված բարձրաքանդակային սալիկ՝ իր Կենսատու ճառագայթներով Երկիրը լուսավորող Արեգակի Սկավառակի խորհրդանիշով (Կյանքի իմաստն ունեցող Խաչով (ankh) և Օձի պատկերով…

Աքենաթոնը Արևի պաշտամունքի ծիսակատարության պահին (ն.թ.ա 14-րդ դար,Եգիպտոս)

«ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՄԱՍՓՅՈՒՌ ԾԱՂԿԻՆ» կամ «ՎԱՍՆ ԾԱՂԿԻՆ»

Ազգային մտածողության հրաշալի հայելի են հեքիաթները՝ հաճախ հին առասպելներից սերվող, սերնդեսերունդ բանավոր փոխանցված հրաշապատում (կախարդական) կամ իրապատում…

Խորհրդանիշներով ու այլաբանությամբ լի՝ հազարամյակներով ամբարված իմաստնության աղբյուր այդ պատումներում պահպանվել են նաև բազմաթիվ ծեսերի ու ավանդույթների հետքերը:

Վաղնջական ժամանակներից բերնեբերան փոխանցված հեքիաթներում մարդկության մտածողության պատկերավոր արտացոլումն է:

Նրանցում նաև ծիսական բազմաթիվ տեսարաններ ենք գտնում՝ մարգարտի ու մարջանի ծիսահմայական նշանակությամբ, զանազան քարերի ու ծաղիկների մոգական հատկությունների հիշատակմամբ ու նրանց նկարագրությամբ («Ուլունք Շամիրամայ ի ծով» գրառման մեջ ակնարկել էինք)…
Ի դեպ, մարդու օրգանիզմի վրա բնական որոշ քարերի բարենպաստ կամ բացասական ազդեցությունը հաստատվում է այսօրվա գիտական պրպտումների արդյունքում:

«Արևային կախարդանքով» կենսական ուժ հաղորդող՝ շփման միջոցով կրակ ստեղծող Կայծքարի և հայելու օգնությամբ Արեգակի ճառագայթներով ստացված Հուրի խորհուրդը՝ Երկնային ու Երկրային Հուրերի կապը հզոր իմաստ ուներ մեր նախնյաց ընկալումներում…

Եվ հեքիաթներում դրա արձագանքները ևս կան:

Մեր նախնյաց սիրած հրաշապատումներում «Համասփյուռ» անունով զարմանահրաշ մի ծաղկի մասին էլ է պատմվում:

Ս.Մալխասեանի «Հայերէն բացատրական բառարանում» այն ներկայացված է՝

«Տասներկու ճյուղ է արձակում և ամեն մի ճյուղը մի առանձին գույնի ծաղիկ ունի, կույր աչքերին լույս է տալիս, հոտը ույժ է տալիս»:

«Հայոց լեզվի բարբառային բառարանում» (Երևան, 2001 թ.) որպես նրա համարժեքը Վանի բարբառում ներկայացվում է «Խամբեկը»…

Երևանում, Մաշտոցի անվան Մատենադարանում, հազարավոր հին մատյանների շարքում, առանձնահատուկ ինը ձեռագրերում պահպանվել է հինավուրց մի զրույց՝ հրաշագործ Համասփյուռ ծաղկի մասին, վերնագրված՝ «Պատմութիւն Համասփիւռ ծաղկին» կամ «Վասն ծաղկին» («Ծաղկի մասին», որը հայտնի է նաև Համասպրան անունով)…

Հիշյալ ձեռագրերի ուսումնասիրությանն անդրադառնալով, տասնամյակներ առաջ Ս. Ավդալբեգյանը գրել է.

«Այս զրույցում թվարկված են այդ ծաղկին վերագրված հրաշագործություններ:

Զրույցի մեջ ասված է.

«Թէ ի ականջդ հասուցանես զվերնական ձայն և զբարբառ լսես և հասկանաս զամենայն լեզուս մարդկան և իմանաս զձայն անասնոց և գազանաց և թռչնոց. ապա թէ ի աչքտ հասուցանես, զամենայն արարած առաջի աչացդ տեսնես. իսկ թէ ի քիմքտ հասուցանես, զհոտ անուշ յերկնից առնում, ապա թէ ի լեզուդ հասուցանես, զամենայն լեզու զրուցեց և բարբառի, իմաստութիւն իմաստնոց և զվարդապետութիւն պատմես, ապա թէ ի մատունքդ հասուցանես զամենայն արհեստ (կամ արուեստ) առնես… Եւ բազում ինչ ասացին վասն ծաղկի զօրաւոր հրաշս մեծամեծ»:

Մոտավորապես՝

«Ականջիդ հասցնես (մոտեցնես)՝ վերին ձայն և բարբառ կլսես և կհասկանաս մարդկանց բոլոր լեզուները և կիմանաս անասունների, գազանների և թռչունների ձայները, քթիդ մոտեցնես՝ Երկնի անուշաբույրը կզգաս, լեզվիդ հասցնես՝ բոլոր լեզուներով ու բարբառներով կզրուցես, Իմաստությունների իմաստնությունն ու վարդապետությունները կպատմես (ամենագետ կլինես, Կ.Ա.), մատներիդ հասցնես՝ բոլոր արհեստներին (կամ արվեստներին) կտիրապետես:
Եվ բազում մեծամեծ այլ զորավոր հրաշքներ»…

Հեղինակի (Ս.Ավդալբեգյանի) մեջբերած մի այլ աղբյուրում՝ Մխիթար Գոշի 26-րդ առակում, բույսերի թագավորի ընտրության պատմությունում, հրաշագործ ծաղկին տրված նախորդ կարողությունները չշեշտվելով, նրան վերագրվող հավելյալ նոր հատկություններ են թվարկվում՝

«Եւ եղև ոչ սակաւաթիւ յակառակութիւն, զի ոմանք ասէին շուշան լինել, և այլք զախրիզանն, և բազումք զհամասպրանն (նույնը՝ համասփյուռ-Ս.Ա.) և ամենեցուն հաճոյ թուեցաւ լինել զհամասպրանն… զի անենայն տիրիցէ աշխարհի և մանաւանդ զի մեծամեծ ունելով զօրութիւն բժշկութեան՝ զհիվանդս բժշկիցէ և քաջատես առնիցէ, և ի վերայ ծովու գնալ հաց է, և իմաստութեամբ զտգետս լցցէ»:

Մոտավորապես՝

«Համասպրանն է ամենից հաճոն ընտրվում, քանզի բժշկում է հիվանդներին և քաջատես դարձնում, ծովի վրայով քայլելու շնորհ տալիս և տգետներին իմաստությամբ լցնում»:

Շարունակելով, Ս.Ավդալբեգյանը հավելում է նաև 17-րդ դարի բանաստեղծ Դավիթ Սալաձորցու «Գովասանք ծաղկանց» տաղում պահպանված մի հնագույն ավանդություն՝ Համասփյուռ ծաղկի մասին՝
«Արքայիկ օձն թագաւոր, ինքն սպիտակ
որպէս զձիւն,
Համասփիւռին կու հետեվի և զօրութիւն
կառնու հոտոյն:

Արքայիկ օձը՝ օձերի թագավորը, իր զորությունը վերցնում է ծաղիկների թագավորից:
Իսկ արքայիկ օձի զորությունը նրա նայվածքի մեջ է, որն այրում, սպանում է:

Մի ավանդություն կա այն մասին, որ երբ Ալեքսանդր Մակեդոնացին պաշարել էր մի ասիական քաղաք, արքայիկ օձը պարսպի վրա գտնվող անցքից իր հայացքով 300 մարդ է սպանում Ալեքսանդրի զորքից», «Բազմավեպ», Վենետիկ, 1850)»:

Նախորդ գրառման մեջ արծարծված՝ պահապան-կենդանիների զորության դրսևորման մի դրվագ…

Համասփյուռի (Համասպրամի) մասին հիշատակել է նաև Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում:

Անդրադառնալով «12-րդ դարի առակախոս Մխիթար Գոշ վարդապետի»՝ ըստ հին ավանդույթների ներկայացրած՝ «անձը սրբասեր դարձնող Փեննա» բույսին, նա հիշատակում է միջնադարյան բժշկարաններում ու աղթարքներում հանդիպող, «Մաշտոց»-ի կատարած ծեսերի և աղոթքների նման մի կանոն՝ գրված փենուան հանելու եղանակի վերաբերյալ՝ աղոթասացությամբ, խաչով, ավետարանով, խունկով, մոմով և այլն։ Մեջբերենք՝

«Լոշտակի ու փենունայի հետ հայերս ունեցել ենք նաև երրորդ զարմանալի ու սրբազան ծաղիկը, որ քաջածանոթ չէ, բայց թվում է բնիկ հայկական․ դա համասփյուռ կամ համասպրամ կոչվածն է։

Ըստ վերոհիշյալ վարդապետի և ըստ նրա անվանակից ու գրեթե ժամանակակից մեծ բժիշկ Մխիթար Հերացու՝ համասփյուռը «մի արմատ ունի և արձակէ բազուկս 12, և ունի ամէն մէկ գոյն մի ծաղիկ այլեւայլ, կապուտ և ծիրանի, շուշան, և այլ ամէն գունից զարդարեալ է»։

Համասփյուռը ծաղկում է ամռանը, բայց գտնելու համար «պարտ է խնդրել զծաղիկն ի գիշեր, զի ի գիշերն պայծառագոյն երեւի ի յաչս խնդրողաց»։

Բուսաբանությանն ենք թողնում նկարագրել ծաղիկի գույներն ու այլ հատկությունները, գտնել տեղանքն ու ինչ ցեղի բույս լինելը, որ հավանորեն Lychnis և հատկապես Lych․ Orientalis կոչվածներից է, ինչը անցյալ դարի սկզբին տեսավ և նկարագրեց հռչակավոր ֆրանսիացի բուսաբան Տուռնֆորը (Tournefort)»:

Մեխակազգիների ընտանիքին պատկանող այս ծաղկի՝ Համասփյուռի (Համասպրամի) պատմությանը հանգամանորեն անդրադարձել է նաև Թամար Հայրապետյանն իր՝ «Արքետիպային հարակցումները հայկական հրաշապատում հեքիաթներում» հրաշալի ուսումնասիրության մեջ, որից մի հակիրճ մեջբերում՝ ահավասիկ (էջ79):

«Ձեռագրական տվյալների համաձայն՝ Անանիա Շիրակացին անձամբ մասնակցում էր դեղաբույսերի հազվագյուտ տեսակների, զորօրինակ՝ համասփյուռի որոնուﬓերին.

«Նշանք ծաղկին (համասփյուռի) այս են. ﬕ արմատ ունի. և արձակէ բազուկս 12. և ունի ամէնմէկ գոյն ﬕ ծաղկի այլևայլ, կապուտ և ծիրանի և շուշան, և այլ, որ ամէն գունից զարդարեալ է Համասփիւռն»:

Միջնադարյան զրույցը կիրառական բժշկության տեսանկյունից ևս շահեկան է:

Ըստ Ալիշանի՝ «Համասպրամ, Համասպրան. Համասփիւռ թէև տարբեր բառերով բարդեալ», բայց նույն համասփյուռ ծաղիկն է և չի կարելի շփոթել մյուս հոտավետ ծաղիկների հետ:…

Պլինիոս Ավագն իր «Բնական պատմության» ﬔջ վկայում է, որ Հայաստանն ու Մարաստանը հնում հայրենիքն էին ﬕ շարք արժեքավոր խեժաբեր բույսերի, այդ թվում՝ հռչակավոր ուպանի (Laserpitium), որի բուժիչ հատկությունները խիստ հարգի էին Հռոմում:

Ուպանը, ինչպես նաև համասփյուռը, որ դարեր շարունակ իբրև կենաց բույսեր անխղճորեն արտահանվում էին Հայաստանից, հետագայում իսպառ անհետացան հայկական բուսաշխարհից:

Կենաց հեղուկի բույսը կամ կենաց ծառը կոչվել է աշխարհի ծառ:Այդպիսին է համասփյուռը, ըստ Մ. Գոշի, որը մարդկանց ազատում է մահից, իմաստություն, ուժ, ծովի վրայով քայլելու ունակութուն պարգևում:

Սրբազան ծաղկի՝ համասփյուռի գեղեցկությունը գովերգել են հայ բանաստեղծներն
ու գուսանները (Դավիթ Սալաձորեցի, Մինաս Թոխաթցի).

Այն Համասփիւռ ծաղիկն որ կայ՝ ծաղկեր ծաղկոﬖ հազարագոյն.
Կուր աչերուն լոյս կու բերէ, թէ Տէրն տայ ադամորդուն.
Երկոտասան արմատ ունի, բուսնի երկոտասան տարուն.
Ամէն թըփին գուն ﬕ ծաղկի. հրեշտակք զմայլին անուշ հոտուն.
Այն արքայիկ օձն է թագաւոր, ինքն սպիտակ որպես ըզձիւն,
Համասփիւռին կու հետևի, և զօրութիւն կ’առնու հոտոյն…

Համասփյուռն աճում է անմատչելի բարձունքներում՝ Սիրո լեռան վրա (ի լեառըն սիրու),
Մախպութի աղբրի գլխի լեռ, ի լեառն Դարունից, ի Բարդոյ լեառն, ի Ձորն Մասեաց, Սուրմարուի և Ձողկերտ գյուղի լեռներ:

Թե՛ համասփյուռ «ﬔյլեﬕն» և թե՛ «նավրուզ» բալասանին հսկում է Շահմար օձը»( Արքայիկ օձի՝ համասփյուռ ծաղկից ստացած զորության մասին, ձեռ. №1495, թ. 152):

Նույնն են վկայում նաև Սալաձորեցու ձոնն (նույն տեղում) ու «Գովասանք ծաղկանցը» (Գ.Սրվանձտյան):

Բալասան ծաղիկ համասփյուռը հայոց պատկերացուﬓերում համադրվում է տիեզերական ծառին (հմմտ. տարվա ժամանակային ﬕավորները մարդու մարﬓի 12 մասերի, համաշխարհային ջրային քաոսը խորհրդանշող ծովից բարձրացող ծառը՝ ձորի կամ լեռան ﬔջ աճող համասփյուռի, ծառի բնի զոհաբերվող թռչունը կամ օձը՝ Շահմար օձի հետ): …

Ինչպես Աշխարհի, այնպես էլ մարդու ներքին ու արտաքին կառուցվածքի խախտման աﬔն ﬕ դեպք, ըստ առասպելաբանական աշխարհայացքի՝ արդյունք է տիեզերական կարգուկանոնին մշտապես սպառնացող քաոսային կործանարար ուժերի ներգործության, որի դեմ էլ ուղղված են ծիսական-հմայական արարողությունները»:

«Լոշտակի, Համասփյուռի, Փեննայի (paconia officinalis- խաչափայտ) բուժիչ հատկությունները, որ, ըստ էության, պայմանավորված էին բուսական հորմոնների առկայությամբ, հին Հայաստանում ձևավորել են ցավամոքիչ այս դեղաբույսերի պաշտամունքը, ինչի արձագանքները պահպանվել են հայ բանահյուսության և ազգագրության մեջ», — գրել է Թամար Հայրապետյանն իր՝ «Բուժման ծիսահմայական և կենսաֆիզիկական ցուցիչները հայ ժողովրդական հեքիաթներում» աշխատության մեջ:

Հանճարեղորեն՝ Թումանյանն այդ «հավիտենական սիմվոլներով» հեքիաթները համարում էր «անդունդներ՝ խորը, անծայր, անվերջ»… ինձ համար նաև՝ «Հոտավետ մի բուրաստան»…

Հ.գ. Ըստ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի»՝ Հայկական Լեռնաշխարհում՝ Վերին Բասենում գտնվող Դրունք լեռների զարդն էր համարվում տասներկու տարին մեկ ծաղկող Համասփյուռ ծաղիկը, որն այնքա՜ն գովասանքով հիշատակել է Բիթլիսի վիլայեթի Մոտկանի գավառակի Սալնաձոր գյուղից՝ Դավիթ Սալնաձորցին իր՝ «Ծաղիկների գովասանության» մեջ («Բուսանի զարմանալի ծաղիկն Համասփյուռ ԺԲ (12) տարին մի անգամ», «Գովասանք ծաղկանց»):

Մեր օրերում, որպես կյանքը երիտասարդացնող «Կենաց ծաղիկ», խիստ սակավաթիվ «գիտակների» գործածող բույսն Աստրագալն է (դեղին և մանուշակագույն տեսակներով)…

Ծաղկաբույր օրերի մաղթանքով…

ԴԻՑԱՆՈՒՅՇ, ՀՈՒՇԿԱՊԱՐԻԿ, Պայն-Պայիկ-Պահակ

Վաղնջական ժամանակներից ցայսօր աշխարհիս տարբեր ծայրերում հանդիպում ենք երևակայական մի կերպարի՝ Սֆինքսի, որն իր անունն է փոխանցել նույնիսկ 1918 թվականին հայտնաբերված մի աստերոիդի:

Եգիպտական, միջագետքյան ու խեթական սֆինքսներից բացի մի այլ սֆինքս էլ էր հայտնի՝ Հունաստանի Թեբե քաղաքի մուտքն արգելողը, որն իր առաջադրած հանելուկի ճիշտ պատասխանը չգտնողներին ուղարկում էր Հադեսի թագավորություն (Մեռյալների աշխարհ):

Հիշենք, որ, հիշյալ Սֆինքսի պահանջով, անհրաժեշտ էր գտնել մի արարած, որն առավոտյան չորս ոտք ուներ, կեսօրին՝ երկու, երեկոյան՝ երեք:

Հին Հունաստանի ողբերգակների գրչով անմահացած այդ հանելուկի պատասխանը մեզ հայտնի է Էդիպի շնորհիվ:

Ու դա հենց Մարդն էր՝ ծնունդից հետո՝ չորեքթաթ, հասուն տարիքում՝ երկու ոտքերին, ծերության տարիներին՝ ձեռնափայտի ապավինությամբ…

Առեղծվածային, զանազան կենդանիների տարբեր մասերի համադրմամբ, երբեմն մարդու գլխով դիցաբանական կերպարների հայերեն անվանումներն են՝ Պայ (Պայն, Պան), Պայիկ կամ Պայակ, «որը նույնն է, ինչ՝ Պահակ՝ իբրև պահապան» (համաձայն Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի):

Կան նաև՝ «Դիցանոյշ՝ իգական սեռի առասպելական էակ, որն իբր թե ունի գերբնական զօրութիւն, բարի ու չար դիցանույշներ (փերիներ), ( նաև իգական սեռի դիքի համար է կիրառվում՝ աստվածուհի իմաստով, ըստ Մալխասյանի «Հայերէն բացատրական բառարանի»), Անդրաշխարհի դռները հսկող եռագլուխ շունը՝ Սինկղը (հունական դիցաբանությունից հայտնի՝ Կերբերոսը), Մարդապան, իր սրինգով հայտնի Պանը, Մարդապայն քաղ (հունական դիցաբանությունից՝ առասպելական հրեշը՝ «Քիմերը») Եղջերվաքաղ, Ծովացուլ, Վիշապաքաղ…

Աշխարհը լուսավորելու համար ամեն օր «Խորունկ ու Մթին Երկվորյակ լեռան» ճանապարհով էր անցնում Արևը, ինչպես նկարագրվում է մարդկությանը ցարդ հայտնի հնագույն էպոսում՝ «Գիլգամեշում»:

Անմահության գաղտնիքն իմանալու հույսով, կյանքի ու մահվան մասին տեղեկություններ ստանալու նպատակով, «աստվածների մոտ եղած իր նախահոր»՝ Ջրհեղեղից փրկված Ութնապիշտիմին հանդիպելու համար ճամփորդող հերոսին՝ Գիլգամեշին այս լեռան ստորոտում են խոչընդոտում նրա պահապանները՝ զույգ Մարդ-Կարիճները (կես մարդ-կես կարիճ, կարիճապոչ մարդիկ), արգելելով մարդկանց այնտեղ ներթափանցել:
Ահավասիկ՝ հատվածներ.

«Կարիճ-մարդը «Մաշու լեռան մուտքը բացեց՝ ասելով՝ «Այս լեռան մեջ զարհուրելի և մութ վիհեր կան»…
«Լեռներուն դուռը, որ մենք պահապան կեցած ենք, թող բացվի առջևդ»…
«Տասներկու ժամ երթալե ետք լույսը ծագեցավ և նշմարեց աստվածներու պարտեզը»…
(մեր պատմական նահանգի՝ Կորճայքի (Կորդուքի) անունը ևս այս արարածների հետ է թերևս առնչվում, համաձայն Մովսես Նաճարեանի ուսումնասիրության) …

Զուտ իրենց ահասարսուռ տեսքով հակառակորդին սարսափեցնելով, Արևի ուղեգիծը հսկող ու պաշտպանող երևակայական հիշյալ արարածների նմանությամբ բազմաթիվ կերպարներ են պահպանվել հնագույն գրական տեքստերում, դիցաբանության մեջ (ինչպես Մայրիների Սրբազան Անտառը հսկող սահմռկեցուցիչ Հումբաբան, Լեռնանցքները հսկող Առյուծները…):

Հին աշխարհից հայտնի, տարբեր կենդանիների զանազան մասերից հավաքված — կազմված, գերբնական զորություն ունեցող այդ կերպարները դիցանվեր անտառների, աղբյուրների, քաղաքների, Սրբազան վայրերի պահապաններն էին, նաև՝ մարդկանց հովանավոր, պաշտպան-ոգիները (Պայակ-Պահակները)…

Պատմիչի նշած՝ «քարապաշտ» Հայոց սովորույթները, կրոնի փոփոխությամբ, նոր «երանգներով» դրսևորվեցին ու քարապաշտը խաչապաշտ-խաչքարապաշտ դարձավ…

Ժողովրդական հավատալիքներում ցայսօր էլ պահպանվել է քարակերտ կոթողներին մոգական-պաշտպանական ուժ վերագրելը՝ ինչպես սիրահարներին «չար աչքից» անխոցելի դարձնող «Սբ.Սարգիս» խաչքարերը կամ՝ բնության տարերքը սանձահարող «Ցասման խաչեր» կոչվող կոթողները, որոնք անհիշելի ժամանակներից են հայտնի:

Հազարամյակները հոսում են, հավատալիքները՝ մնում՝ հարմարվելով ժամանակի հետ …
Եվ վաղնջական «Վիշապները» վերաիմաստավորվում են, դառնալով յուրատեսակ «Ցասման խաչեր»:

Բնակավայրերից հեռու, արտերին հարակա բլուրների վրա խոյացող քարակոթողները, որոնք, ազգային հավատալիքների համաձայն, պատվար էին աստծո բարկության առջև, «Ցասման Քարեր» էին կոչվում հնագույն շրջանում (խեթական արձանագրություններում նրանց հետ կապված ծիսակատարությունների նկարագրությունը կա, կանդրադառնանք հաջորդիվ):

«Թէ ինչո՞ւ համար ըսուած է ցասման խաչ.
վասն զի երբ տարաժամ ձիւն կամ կարկուտ տեղայ, բերքերուն ﬖաս է, երբ մարախ ու թրթուրը, բոյսն ու կանաչը գոսացնեն, երբ երաշտութիւն լինի, երբ երկրաշարժ լինի, և ինչ որ պատահի երկրիս, այն մարդոց ըրածը չէ,
աստուծոյ ցասումն կը համարին. և այդ ցասման դէմն առնելու համար Քրիստոսի
խաչին պատկերը կը բարձրացնեն այսպես երկնից առջև», որ պատուհասիչ հրեշտակը պատկառի խաչեն և աստված հաշտվի», — գրել է Գ.Սրվանձտյանը 1874 թվականին Կ.Պոլսում հրատարակված «Գրոց բրոց»-ում (էջ 117-118):

«Ցասման խաչի» վերածված «Վիշապներ» է հիշատակել Մ.Աբեղյանը՝ Աժդահա-յուրտ կոչվող վայրում, Ա.Շահինյանը՝ Վայոց ձորում…
Օրեր առաջ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն իր ֆեյսբուկյան էջում հրապարակել է Խլաթ գավառում պահպանված «Ցասման խաչերի» հիանալի լուսանկարներ (առանձնահատուկ շնորհակալություն հայտնելով՝ տեղադրենք ստորև)…

Արմեն Պետրոսյանի և Արսեն Բոբոխյանի խմբագրությամբ հրատարակված՝ «Վիշապ քարակոթողները» գրքում Համլետ Պետրոսյանի՝ «Մի քանի դիտողություն Վիշապ կոթողների վերաբերյալ» ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք (ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և Ազգագրության ինստիտուտ, «Վիշապ քարակոթողները», էջ 97, Երևան, 2015)՝

…«Սակայն պիտի նկատի ունենալ, որ խաչի՝ աստվածային ցասումը կանխելու գործառույթի մասին շատ ավելի վաղ վկայություններ կան:
Այսպես Դվինի 719թ. Եկեղեցական ժողովի որոշմամբ խաչը «մատակարարէ ի մարդիկ զպահպանութիւնս և զշնորհս բժշկութեան ախտից հոգւոց և մարﬓոց» (Կանոնագիրք 1964, 533):Իսկ Ներսես Շնորհալին խաչի հիﬓական սրբազան գործառույթներից ﬔկը համարում է հենց աստվածային զայրույթի ﬔղմումը. «որպէսզի զդևս հալածեսցէ, և զախտս ի մարդկանէ սրբեսցէ,
և զցասուﬓ, որ վասն ﬔղաց ﬔրոց իջանեն ի վերուստ, դադարեցուսցէ»
(Գանձակեցի 1961, 140)»:

Այսինքն, խաչին վերագրվում են նույն հատկությունները, ինչ քրիստոնեությունից առաջ՝ պահապան ոգիների քանդակներն ու հատուկ քարակոթողներն ունեին:

Այն է՝ մարդկանց (ու տեղանքը) պահպանելը, «մարմնի ու հոգու ախտի դեմ բժշկություն շնորհելը»…

Ն. Շնորհալու՝ խաչի զորությամբ աստվածային զայրույթը մեղմելու միտքը նրանից գրեթե երկու հազարամյակ առաջ գրված խեթական սեպագիր սալիկների տեքստերում կա՝ ծիսական արարողություններով, նվիրաբերություններով դիցերին բարեհաճ լինելու և, հարկ եղած դեպքում, նրանց բարկությունը մեղմելու…Եվ այս գաղափարը Հին աշխարհում գրեթե ամենուր է…

Իրանի Պերսեպոլիսում, նաև՝ աշխարհիս լավագույն թանգարաններում հանգրվանած, «Լամասու» անունով հայտնի պահապան-ոգիների՝ անգղի թևերով ցուլերին (Տավր-Անգղին՝ Տորք-Անգեղին) առանձին գրառմամբ ենք ներկայացրել ամիսներ առաջ:

Հավելենք միայն, որ հին աշխարհում այնքան տարածված ու փառաբանված այդ կերպարի սեպագիրը վերծանվում է «Ան Գալ» ձևով, «Անգել-Անգեղ»-ին շատ նման (լուսանկարը՝ ստորև):

«Ան»-ը գլխավոր դիցն էր (Անու սեռական հոլովով են հաճախ ընթերցվում վերծանումները):
«Գել» (գեղ) բնիկ հայերեն բառը, համաձայն Հ. Աճառյանի արմատական բառարանի՝ vel-տեսնել արմատից՝ «դեմք, կերպարանք, երևույթ», «արտաքին փայլ» իմաստներն ունի:Երկնքի բարձունքում ճախրող Անգղը աստվածային ոլորտի խորհրդանիշն էր (Ան-գել-ը (հրեշտակը), Ան-ի «տեսքով, երևույթով» իմաստն է ստանում:

Տորք-Տավրին հիշելու առիթով՝ ուշագրավ մի բառի մասին էլ խոսենք:

Հ.Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանում» «Տավռոն»՝ որպես «աստղի անուն» մի հազվագյուտ բառ կա, որի բացատրությունը, թերևս, կապվում է Ցուլի աստեղատան ամենափայլուն աստղի՝ Ալդեբարանի հետ (այս համաստեղության հին անվանումը՝ «Եզն» էր):
Մովսես Նաճարեանի ստուգաբանությամբ՝ Ալդեբարանը «Ալ տավարան» է:

Գրավոր հնագույն աղբյուրներում պահպանվել են նաև պատումներ՝ մարդու՝ մասնակիորեն կենդանու վերածվելու ավանդույթների մասին (ինչպես ն.թ.ա 8-րդ դարի Փռյուգիայի արքա Միդասի՝ ավանակի նման երկար ականջներ ստանալը՝ Ապոլոնի և Պանի միջև երաժշտական մրցույթի սխալ դատավարության պատճառով (հաղթանակը Պանին էր շնորհել), կամ Տրդատ թագավորի՝ խոզագլուխ դառնալու պատմությունը…

Դրանք էլ՝ մի այլ առիթով…

Համբերատար ընթերցման և ցուցաբերած հետաքրքրության համար՝ խորին շնորհակալություն բոլորիդ…

Թռչնի մարմնով և կնոջ դեմքով առասպելական էակներից մեկը՝ Հուշկապարիկը, Դվինից հայտնաբերված ջնարակված խեցեղեն գավաթի վրա

Ան-կալ — Անգել —- Անգեղ 

ԲԱԶՄԱԴԱՐՅԱՆ ՈՂՋՈՒՅՆՆԵՐ՝ ՎԱՆԻՑ…

Մեր բազմաթիվ հազարամյակների պատմության ու մշակույթի վկաների՝ Վիշապ-քարակոթողների գտնվելու վայրն ու քանակը հավելվում է աստիճանաբար՝ ամբողջացնելով պատկերը:

Վանի մոտակայքում գտնվող նման մի կոթող՝ գրեթե հար և նման մեր Երևանյան Ծածանին, իր «Ողջույններն» է մեզ հղում, շնորհիվ այնտեղ բնակվող ֆեյսբուկյան մի օգտատերի, որը, տեսնելով գրառումներիցս մեկը, ուղարկեց լուսանկարը (հատուկ շնորհակալությունս)…

Հ.գ. Ստորև ներկայացված քարտեզը համալրվում է՝ մեր պատմական Հայրենիքի տարածքների համալրմանը սպասելով…

Ուշադրության արժանացած գրառումը՝ որպես հիշեցում…

«…ՍՐԲԱՀԵՏ ՍԱՆԴՈՒՂ ԵՐԿՆԱՉՈՒ…»(Նարեկացի)

«Դեպի Երկինք չվող, սուրբ հետքերը կրող Սանդուղը» վաղնջական ժամանակներից կարևորագույն խորհրդանիշներից էր…

Երկնքի ու Երկրի, նաև՝ Երկրի ու Անդրաշխարհի միջև կապի, մի «Աշխարհից մյուսն անցման» խորհրդանիշն էր Սանդուղը:

Երկրից Երկինք ձգվող աստիճանների խորհուրդը հնագույն բազմաթիվ քաղաքակրթություններից է հայտնի (Հինդուիզմում՝ Բրահմայի և յոթ աշխարհների, պարսիկների մոտ՝ Միթրայի՝ դեպի յոթ երկինքը տանող յոթ փուլերը…):
Ֆիզիկապես բարձրանալու հնարավորությունը նաև ուսմունքներում հոգևոր վերելքի իմաստն ուներ (անցումը՝ մութից՝ լույս, անգիտությունից՝ իմացություն…):

Միջնադարյան աստվածաբանները զանազան իմաստով են մեկնել Հին Կտակարանում հիշվող՝ երկրից դեպի երկինք ձգվող աստիճանները, դեպի «Բարձրյալի տունը»՝ «Երկնքի դուռը» տանող Հրեշտակների այդ ճանապարհը:

Յոթ Երկինքներց հետո (Յոթ Դռներ անցնելուց հետո) Աստծուն հասնելու պատումներն առկա են հնագույն բազմաթիվ տեքստերում, ուր «Երկնային թագավորություն» հասնելու տարբեր ուղիներ են նշվում՝ Անգղի (Արծվի) մեջքին (ինչպես Էթանան), Սանդուղով բարձրանալով (ինչպես Նամտարը՝ «Ներգալի և Էրեցկիգալի պատումում»)՝

«Նամտա՛ր, իմ Պատգամաբե՛ր, քեզ կուղարկեմ մեր Հոր՝ Անուի Երկինքը:
Նամտա՛ր, բարձրացի՛ր Երկնքի երկար աստիճաններով»…

Հին Միջագետքյան ավանդույթների համաձայն, Վերին և Ներքին Աշխարհների միջև հաղորդակցությունը պատգամաբերների միջոցով էր հնարավոր: (Պատգամաբերը» Հրեշտակն է):

Հնագույն շրջանում դիցերի բնակատեղին Լեռների վրա էր, նաև՝ Աղբյուրների, ջրերի ակունքին (ուր Ստորգետնյա թագավորության մուտքն էր):

Ուստի, մի Աշխարհից դեպի մյուսն անցումը խորհրդանշող Սանդուղները կառուցվում էին բարձրաբերձ լեռներում, գետաբերաններում…

Հին Միջագետքյան կառույցներում՝ յոթ հարկանի «Զիկուրատներում», ինչպես և մեր՝ աստիճանաձև յոթ հիմքի վրա բարձրացող հնագույն մեհյաններում, «Յոթ Երկինքների» իմաստն էր մարմնավորվում Յոթն աստիճանների խորհրդում:

Երերույքի տաճարի՝ յոթ աստիճանավոր հիմքի՝ ստիլոբատի առկայությունն ասվածի հավաստումներից է:
Յոթնաստիճան պատվանդանի վրա է խոյանում նաև Զվարթնոցի տաճարը:
Եկեղեցու վերածված նմանատիպ այլ մեհյաններ ևս կան:

Որոշ մեհյաններում, ծեսի ընթացքում քրմապետը խորհրդանշական «հարկն» է բարձրացել կլորավուն սանդուղով՝ Երևանի «Փակ շուկայի» սանդուղը դրա մի հեռավոր ակնարկն է …

Մեհյանի պատվանդանի յուրաքանչյուր հարկը հատուկ արարողությամբ, հանդիսավոր բարձրացող քուրմը մինչև «Յոթներորդ Երկինք» էր հասնում՝ նաև «հոգևոր վերելքով»…

Տիեզերածին առասպելներն Աներևույթը խորհրդանիշի միջոցով հասանելի դարձնելու փորձերն էին:

Խեթական սեպագիր տեքստերի որոշ պատառիկներում նկարագրվում է՝

«Եվ Երկնքում, ինն աստիճաններով Սանդուղով … նա հասավ Կամրուսեպայի առաջ» (Կամրուսեպան խեթական դիցարանում հիշվող՝ բժշկության, մոգության դիցուհին էր, Կ.Ա.)…

Եվ կամ՝ «Թող որ նա (մահկանացուն), գնա Երկինք Ինն աստիճաններով Սանդուղով»…

Խուզանի հին թագավորությունից (Գուզանա, Թել Հալաֆ)՝ պալատի պարիսպները հարդարող սալիկների (orthostate) բարձրաքանդակներից մեկում ոճավորված «Սյան» կամ «Տիեզերական Ծառի» կողքին Սանդուղի վրա բարձրացած-կանգնած կերպարն է (լուսանկարը՝ ստորև)…
(Մեջբերումները՝ Էմիլիա Մասոնի՝ «Իրականություն կամ այլաբանություն: Խեթերի գրավոր կամ պատկերավոր վավերագրերի խորամտությունից», աշխատությունից, «Réalité ou métaphore. De l’intelligence des documents écrits ou figurés des Hittites». E. Masson):

Խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից մոտ 25 կիլոմետր հեռավորությամբ՝ Չաթալ Հոյուկի սրբավայրից հայտնաբերված մի բարձրաքանդակում տոնախմբության տեսարանն է, ուր սանդուղի վրա բարձրացող կերպարն է՝ հավանաբար տանիքի վրա կատարվող խորհրդանշական արարողության նպատակով…(լուսանկարը՝ ստորև):

Երկինքն ու Երկիրը միացնող «պաշտամունքային կամուրջը»՝ սանդուղքն է հիշատակում Միջնադարում Նարեկա վանքի մեր վշտացած ճգնավորն իր աղոթքում՝ Երկնային Իմաստության լույսին հասնելու և Աստվածային «ամենայն գանձերը բանալու կարողության» համար, նաև՝ ի վերուստ օրհնություն ստանալու ակնկալիքով՝

«…Ի վերնաշավիղ բարձրաբերձ սրբահետ սանդուղ երկնաչու, առ Հայր քո օրհնաբան»…(Գ. Նարեկացի, Բան ՂԲ)

Հ.գ. Հույսով, որ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում, ներառյալ այսօրվա Հայաստանում հանդիպող՝ հազարամյակներ առաջվա «առեղծվածային աստիճաններն» իրենց պատմությունը կպատմեն, հավելենք, որ Հ. Աճառյանի հեղինակած՝ «Հայերէն արմատական բառարանում» հայերեն «Սանդուղ» բառից է ստուգաբանվում «այժմ բոլոր եվրոպական լեզուներում «սկանդալ» դարձած բառը»…

Լուսանկարն արված է«Հայաստանի առեղծվածները»-«Առեղծվածային աստիճաններ» տեսանյութից
https://www.youtube.com/watch?v=gOp-x_wdB_8…

Տորք Անգեղի սրբավայրից մի հատված՝ Մեծ Հայքի Անգեղտուն գավառում (Էգիլ):
Տիգրիսի, Եփրատի ակունքներում, այլուր նման սրբավայրերում դեպի ջուրն իջնող աստիճաններ են պահպանվել (Ջրերի՝ Կյանքի, նաև՝ Անդրաշխարհի մուտքը խորհրդանշող)…

ՎԻՇԱՊԱՔԱՂՆաև՝ՋՐՏՈՒՆ, ԱՅԾԵՂՋՅՈՒՐ, ԱՂԵՂՆԱՎՈՐ, ՀԱԼԴԻ…

Միջագետքի և Իրանյան հարթավայրի միջև հնագույն շրջանի կարևորագույն խաչուղիներից մեկում, այսօրվա Իրանի ու Իրաքի՝ Էբրիլի նահանգի սահմանագծին, 2981 մետր բարձրության վրա հայտնաբերված «Քելեշինի քարակոթողն» առաջին անգամ նկարագրել է գերմանացի հնագետ Ֆ.Շուլցը (F. Sculz)՝ 1829-ին: Գիտնականն ու իր ուղեկիցներն սպանվել են չլուսաբանված հանգամանքներում (ենթադրաբար՝ մի քուրդ ցեղապետի պատվերով)…
Տարիներ անց, քարակոթողն ուսումնասիրող գերմանացի մի այլ գիտնական՝ R. Rosch-ը նույնպես սպանվեց՝ իր արշավախմբի 38 անդամների հետ (մի առանձին գրառման մեջ անդրադարձել ենք)…

Հետագայում, 1951, 1971 թվականներին, տարբեր հետազոտողների (G.Cameron, P.Salvini) ուսումնասիրությունից հետո, հրաբխային մուգ կապտականաչավուն դիորիտի վրա փորագրված երկլեզու այս արձանագրությունը վկայում է ն.թ.ա 810 թվականին Բիայնիի և Նաիրիի արքա Իշպուինիի ու իր որդու՝ Մենուայի կողմից Արդին՝ Մուսասիր քաղաքի ձեռքբերումը (գնմամբ), նաև՝ նրանց ուխտագնացությունն ու հարուստ նվիրաբերություններն այդ սրբազան քաղաքին՝ ի փառաբանումն գլխավոր դից հռչակված Հալդիի…

«Հինավուրց պարսկական արձանագրություններից մեկում որպես ազգային մակդիր գործածվում է «Հայը, որդին Խալդիի» բառակապակցությունը:
Խալդին Հայկական Բարձրավանդակում երկրպագվող աստված էր, որի անունը մատնանշվում է Վանի արձանագրություններում որպես Ուրարտուի հովանավոր աստվածություն:

Իրականում, բարձրավանդակի ժողովուրդն իր հարևանների կողմից անվանվում էր «խալդեր»:
Քսենոփոնը պատմում է Խալդիի պաշտամունքի մասին, և ընդհուպ մինչև միջին դարերը խոսվում էր բարձրավանդակում բնակվող խալդեր կոչվող ժողովրդի մասին:
Ուշագրավ է, որ Արգիշտի 1-ի (Ք.ա. 785-760թթ. արձանագրություններից մեկում … Խալդին կիրառվում է հայերեն «աստված» բառի հետ» (մեջբերումը՝ լեզվաբան Թովմաս Սամուէլեանի «Հայոց ծագումը. Հին ու նոր աղբյուրների և տեսությունների ակնարկ»-ից, էջ 18, Երևան, 2000 թ.):

«Խալդիի զորությամբ» հաղթանակող Վանի Տիրակալներն իրենց դիցարանն ու նրանց մատուցվող զոհաբերությունների՝ կենդանիների քանակի մանրամասն նկարագրությունը հավերժացրել են Վանի՝ «Մհերի Դուռ» անունով հայտնի ժայռին:

Համաձայն հիշյալ արձանագրությունների՝ դիցարանը գլխավորում էին՝ Թեշեբան, Խալդին (Հալդին) և Շիվինին:

Նրանց ծագումնաբանությանը ծանոթանալու համար վերադառնանք անհիշելի ժամանակներ, երբ
«Աստվածներից առաջիններն ահեղ էին և երևելի, և աշխարհի մեծամեծ բարիքների պատճառ, աշխարհի ու բազմամարդության սկիզբ:
Սրանցից առաջ եկավ հսկաների սերունդը…
Սրանցից մեկն էր և Հապետոսթյան Հայկը», ինչպես ավանդում է մեզ Խորենացին՝ վերարտադրելով պատմիչ Մար Աբաս Կատինայի մատյանի սկիզբը:

Ջրհեղեղից հետո Կյանքի Արարիչն ու մարդկությանը «մեծամեծ բարիքներ» պարգևող, գիտությանն ու արհեստների հնարքներին ծանոթացնողն, ինչպես վկայում է նաև Բերոսն իր «Քաղդեից պատմության» մեջ, շումերական դիցաբանությունից հայտնի Էնկին էր (Հայան):

Ն.թ.ա. 28-27-րդ դարերի աքադական սեպագիր արձանագրություններում հայերի՝ որպես Հայկական Բարձրավանդակի տարածքում պաշտվող «Հայա Աստծո Որդիների» հիշատակմանն է անդրադարձել պատմաբան Արտակ Մովսիսյանին իր «Հնագույն պետությունը Հայաստանում՝ Արատտա» աշխատության մեջ (Երևան, 1992, էջ 41):

Վերհիշենք հնագույն դիցերի խորհրդանիշներով՝ հին աշխարհում հաճախ հանդիպող երևակայական կենդանիների տեսքով ու կողքին իրենց անվանումներով, պատկերների բացատրությամբ ուղեկցվող Կուդուրու քարակոթողի վերին հատվածը՝ Լուվրի թանգարանի ցուցանմուշներից (մի առանձին գրառման մեջ անդրադարձել ենք, լուսանկարը՝ ստորև):
Այստեղ է և մեզ համար առանձնահատուկ կարևորություն ունեցող՝ Էան (Հայան)՝ Էնկին:

Աստվածներից ամենաիմաստունը, մարդկությանն իմաստնություն հաղորդողը, ինչպես նշվում է՝ «քաղցրահամ ու ստորգետնյա ջրերի տիրակալը», ավելի ճշգրիտ, ըստ իս, Գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի, Միջագետքի՝ հետևաբար և Նաիրիի), իր խորհրդանիշ կես-ձուկ-կես այծ կենդանու մեջքին բարձրացող խոյագլուխ գավազանով:

Այլ հուշարձանների վրա, որպես նրա խորհրդանիշ, խորանի պատկերն է՝ վրան եղջյուրները:

Այս կերպարի մարմնավորումներն են Ջրտուն (Ջրհոս), Այծեղջյուր և Խոյ Աստեղատները (տարբեր կրոններում՝ համաստեղությունների անվանումների ծագման այլ բացատրություն է հանդիպում):

Էլամի հինավուրց Շուշան քաղաքից (այսօրվա Իրանի տարածքում) հայտնաբերված, ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ծիսական մի ավազանի բարձրաքանդակում աջ ու ձախ կողմերն ուղղված՝ Կիսաձուկ-կիսայծ պատկերն է, հայտնի «Սուխուրմաշու» անվամբ («Sukhurmashu»), հետագայի «Այծեղջյուրի» նախատիպը… (լուսանկարը՝ ստորև):

Համաձայն ասորագետների և հին միջագետքյան մշակույթի այլ մասնագետների, այն ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, նաև՝ Անդնդոց ջրերի դիցի՝ Էնկիի (Հայայի) խորհրդանիշն է, «Պահապան-ոգի»:

Հիշենք, որ Էնկին սովորաբար պատկերվում էր մորուքավոր դեմքով, ուսերից երկու հոսող գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի շիթերով…

Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուրում նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա:
Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):

Ուշադրություն դարձնենք կարևոր մի փաստի վրա՝ «Քաղդե» (Chaldée) անունով է նշվում գետերի ակունքների՝ «Քաղաքակրթության օրրանի» տարածքը, մեր նախնիների դրախտ-բնակավայրը՝ գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթը:

Այսինքն, այստեղի բնակչությանն էին նաև «Քաղդեացիներ» անվանում (Բաբելոնի հայտնի քրմական դասից բացի) …

Ուստի՝ հարկ է մեկնել «Քաղ»-ի իմաստը, որը բացատրվում է հայերեն բառարաններում՝ Ս.Մալխասյանի՝ «Բացատրական բառարանում», Աղայանի «Արմատական բառարանում», «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»՝ որպես «արու այծ», քոչ, նոխազ («քավության նոխազի» մասին՝ հետո):
«Ձուկ»-ը հասարակ ձուկ չէր, այլ՝ խոշոր, առասպելական:

Մեր լեզվի զանազան բառարաններում «ընդհանրապես շատ խոշոր ձուկը» Վիշապաձուկն է, որի բացատրության մեջ Ս.Մալխասյանի «Հայերենի բացատրական բառարանում» կարդում ենք՝

«Վիշապաձուկն՝ Դագոն՝ փղշտացիների կուռքը՝ ձկան մարմնով, մարդու գլխով ու ձեռներով, որին պաշտում էին ասուրա-բաբելոնացիք»:

Վերոհիշյալ «Սուխուրմաշուն»՝ Էնկիի խորհրդանիշը՝ «Կես Ձուկ — կես Այծ»՝ «Վիշապ-ա-Քաղ»-ն է՝ ՎԻՇԱՊԱՔԱՂԸ…

«Այծեղջյուր» համաստեղության խորհրդանիշը՝ Ֆրանսիայում՝ Շարտրի Մայր տաճարի վիտրաժներից

Փյունիկյան հնագույն ափերին՝ Ռաս Շամրայում (Ուգարիթում) Դագանի (Դագոնի) և նրա հարևանությամբ՝ Բահալի տաճարներն են հայտնաբերվել:
Նրանց մասին Ed. Dhorme-ն իր «Դագոն աստծու ավատարները» («Les avatars de dieu Dagon») ուսումնասիրության մեջ, ներկայացնում է այնտեղ գտնված քարակոթողների վերծանումը M.Dussaud-ի կողմից: « «Դագոնի որդի» անվանումը, որը տրվում է Բաալին, նույնացվում է Հադադ աստվածությանը, Փայլակի դիցը Հասկի դիցի հետ է կապվում»:

Հիշենք, որ տարբեր շրջաններում անունները տարբեր էին՝ Ադադը (Հադադը), Բաալը Հուրիական դիցաբանության գլխավոր դից Թեշուբի անվանումն էր՝ այսօրվա Սիրիայի որոշ հատվածի, Քանանի (Փյունիկիայի) տարածքում, ինչպես այլուր՝ հայտնի զանազան հնչողությամբ՝ խեթերի մոտ՝ Տարքու (Տորք), Թարհու, Բիայնայում՝ (Ուրարտու) Թեշեբաինի…

Դիցերի ծննդաբանական (ծագումնաբանական) շղթայում շումերական, հուրիական դիցաբանության գլխավոր դիցը կոչվում էր Ան (Անու) և հունական դիցաբանության Ուրանոսի, Զևսի համարժեքն էր (շումերականում՝ Էնկին Ան-ի որդին էր, հուրիականում՝ Անուի որդին Կումարբին էր, վերջինիս որդին՝ Թեշուբը):

Էնկիի խորհրդանիշ «Այծեղջյուր» աստեղատան համարժեքը հնդկական դիցաբանական պատկերացումներում Մակարան է՝ տեղական կենդանական աշխարհին համապատասխան՝ փղի կնճիթով, կոկորդիլոսի երախով՝ ձկնապոչ երևակայական կերպարը:

Զարմանալիորեն, անվան հեռավոր արձագանքով՝ Մակարավանքի բեմի զարթաքանդակների մոտիվները Էնկիի հետ են առնչվում…(Մի առանձին գրառման մեջ անդրադարձել ենք՝ Երևանի Փակ շուկայի դարպասի և Խոյի Դարվազաբազարի մոտիվներին համադրելով):

Հաբեթի սերունդներից՝ «վայելչակազմ, թիկնավետ ու գեղագանգուր մազերով, վառվռուն աչքերով ու հաստ բազուկներով» Հաբեթոսթեան Հայկը, ինչպես վկայում են պատմիչները (5-րդ դարում՝ Խորենացին, 11-րդ դարում՝ վրացի Լեոնտի Մրովելին), Թորգոմի որդին էր (Թորգոմը՝ Թարքուի՝ Թեշուբի հեռավոր արձագանքն է):

Չմոռանանք, որ քրիստոնեությունից հետո գրված պատմություններում դեպքերն ու անունները հարմարեցված են Աստվածաշնչյան տեքստերին (մեկնաբանություններին):

Նա նաև հնագույն շրջանից ամենաճանաչված Աղեղնավորն էր, որն իր երկաթե ծայրով եռաթև նետով տապալեց Բելին…

Ուգարիթյան հնագույն սալիկներից մեկում, տարբեր «մասնագիտություններ» ցույց տվող հատուկ անունների ցանկում, «Խալդի» անվանը համապատասխան վերծանված է՝ «Աղեղնաձիգ»…
Ինչպես Հարմայի անունով կոչվում էր Հարմայի երկրից արտահանվող «Երկձի մարտակառքը»…

Ըստ Ղ. Ալիշանի՝ Հին Հայկազանց (Հայկազունների) ազգային դրոշը կամ նշանը Վիշապն էր:
Վիշապաքաղի լուսանկարը՝ Ալիշանի «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքից՝ ստորև:

Անդրադառնալով վերը հիշատակված մեր երբեմնի հզոր թագավորության՝ ինչպես նրա տիրակալներն էին կոչում՝ Բիայնիի և Նաիրի Երկրի արքաների դիցարանը գլխավորող դիցերին, Հուրի՝ Փայլակի, Շանթի դիցից՝ Թեշուբ- Թեշեբայից հետո գլխավորը հռչակվում էր Խալդին՝ հին աշխարհում Հոմերոսի և այլոց կողմից կրակի իմաստով գործածվող Հեփեստոսի անվան հետ առնչվող Հաբեթոսեան Հայկը՝ իր Թորգոմ-Թարքու-Թեշուբ-Թեշեբա պապին հետնորդելով…

Գուսանների երգերից մեջբերված պատառիկներով՝ Խորենացին մեզ է ավանդել առասպելական «Վիշապաքաղի»՝ «Վահագնի ծնունդը», որը Հովհաննես Հովհաննիսյանի գրչով մեզ Ավետում էր՝

Ցնծա՛, Բյուր Վիշապ Հայաստան աշխարհ, Փրկության արև Վահագնիդ տեսար։

Թևավոր Վիշապաքաղ (արծաթե անոթ՝ հայտնաբերված Արմավիրի պեղումներից, գտնվում է Էրմիտաժի թանգարանում):
Լուսանկարը՝ Սուրիկ Ասմարյանի հրապարակումից՝ շնորհակալությամբ…

Այծեղջյուրը՝ 10-րդ դարի պարսիկ աստղաբան ու ժամագետ Ալ Սուֆիի՝ «Աստղերի գրքի» («Livre des étoiles fixes») նկարազարդումներից (տպագրված 964 թվականին)
LE CAPRICORNE DANS L’ATLAS D’AL-SUFI (PUBLIÉ EN 964)

Ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ծիսական ավազան Շուշան քաղաքից՝ Էնկիի խորհրդանիշ Վիշապաքաղի պատկերաքանդակով

ՎԻՐԱՊ, ԽՈ՜Ր ՎԻՐԱՊ…Կամ՝«…Ձայնք հնչեցին Սանդարամետք Անդնդոց»՝

Ինչպես Սահակ Ձորափորեցի կաթողիկոսի հեղինակած շարականում է երգվում…
Սանդարամետը (կամ՝ Սպանդարամետը), Հայոց և Պարսից մոտ «Աշխարհիս մաքուր և հնազանդ Ոգին» էր, քրիստոնեության մեջ՝ հակառակ իմաստն ստացավ՝ դառնալով «Դժոխային Անդնդոց թագավորության Ոգին»…

Երկրային կյանքից հետո գոյություն ունեցող մի այլ կյանքի, Հոգու անմահության հարցերը մարդուն հետաքրքրել են ի սկզբանէ:

Անմահությունը դիցերին էր շնորհված միայն, մահկանացուներին՝ գոյության բնական ավարտ էր նախատեսված:

Այնուամենայնիվ, ամենահին պատումներում արդեն անմահության որոնումների ուղիները Գիլգամեշին Վան էին բերել՝ կյանքը հավերժ վերանորոգող բույսը գտնելու…

Հին աշխարհում նախնիների պաշտամունքն էր, որը ենթադրում էր մահացածի հետ կապը պահպանելու հնարավորությունը նաև:

Հնագույն բազմաթիվ տեքստերում արծարծվում է հերոսացված — սրբացված նախնիների՝ ողջերի կյանքի վրա ունեցած բարերար ազդեցության պատկերացումների, հավատալիքների մասին ևնրանց միջոցով կարևոր իրադարձությունների ելքը կանխորոշելու նպատակով կատարվող գուշակությունների մասին ( «Symbolique de mort et de renaissance dans les cultes et les rites éblaïtes : dga-na-na, les ancêtres et la royauté», Jacopo Pasquali, Dans Revue d’assyriologie et d’archéologie orientale2013/1 (Vol. 107), pages 43 à 70):

Ստրաբոնի վկայությամբ (Strabo, xv νεκρομαντία)՝ Պարսկաստանի ժողովուրդների մոտ, նաև՝ Քաղդեում (Chaldée), Էտրուրիայում և Բաբելոնում, գուշակությունների ձևերից ամենակարևորը մահացածների ոգեկոչումով գուշակությունն էր (nécromancie):

«Ոդիսական»-ում Ուլիսը՝ Ոդիսևսը, ճամփորդում է Հադեսի մոտ՝ Ստորգետնյա աշխարհ (Մեռյալների թագավորություն) և ոգեկոչում մահացածների ոգիները՝ Սիրսեից սովորած հատուկ ձևակերպումների միջոցով…

Երկրային կյանքին հաջորդող Աշխարհի գոյության մտահոգությունից ծնված՝ Հանգուցյալի հոգու հանդեպ խնամքն ու հոգատար վերաբերմունքը կարևոր էին բոլոր քաղաքակրթություններում (հատկապես, որ ամենքն այնտեղով էին անցնելու)…

Մինչ օրս Ինդոնեզիայում, տեղաբնիկ մի ցեղ՝ Torajas անվամբ, ամեն տարի իրենց հանգուցյալներին հողից հանելով՝ խնամում են՝ դին լվանում, հանդերձները փոխում, իրենց հոգածության դիմաց նրանց բարեհաճությունն ստանալու ակնկալիքով, նաև՝ «վերևի մարդկանց» հովանավորությամբ բրնձի բերքի առատությունն ապահովելու նկատառումով (արևի տակ թողնելով՝ քայքայման հետևանքների վարակիչ վտանգից զերծ են մնում)…

Ներկայացնելով Գ. Նարեկացու և նրա ժամանակաշրջանի աշխարհայացքը տիեզերքի, մահվան ու «այն աշխարհի» առեղծվածի մասին, Մ.Աբեղյանը գրում է (Ընդհանուր երկեր, հ. 3. էջ 588)՝

«Նրա երկի մանրամասնությունների մեջ մենք տեսնում ենք ընդհանրապես հին քրիստոնյայի և մասնավորապես մենակյացի եղերերգական վիճակն իր ամրողջ պատկերով և աշխարհայեցությամբ։
Տիեզերքը չունի նրա, ինչպես և ուրիշների համար այն մեծությունը, ինչ որ հիմա մեզ համար։
Դա կազմում էր մի երեք հարկանի մեծ շենք՝ երկինք, երկիր և դժօխք կամ սանդարամետք անդնդոց, — աստուծու, հրեշտակների ու արդարների բնակարանը, մարդկանց ժամանակավոր կացարանը և սատանաների տանջարանը»:

Միջնադարյան այս պատկերացումների արմատները դեռևս վաղնջական ժամանակներում են:

Մանրամասն քննարկելով Հոմերոսի «Իլիական»-ով անմահացած Տրոյայի պաշտպանների ինքնության պարզաբանման հարցերը, R.Lebrun-ը մեջբերում է պատերազմն ավարտելու առիթով արտասանած՝ Ագամեմնոնի ուղերձը, նշելով մի այլ հեղինակի՝ J. Puhvel-ի դիտարկումը, համաձայն որի «հիշյալ կարճ աղոթքը խեթական-անատոլիական է» (հայկական է, Կ.Ա.), ոչ թե հունական, քանզի Փոքր Ասիայի դիցերն են հիշվում:

Երդման վկա դիցերը նույն հաջորդականությամբ են, ինչ խեթական-լուվիական (հայկական, Կ.Ա.) համաձայնագրերի ու երդումների տեքստերում որպես վկա-հովանավոր նշվող դիցերը՝ Ամպրոպի դից Զևսը Թարքուն է (Թեշուբը, Փայլակը), Ամենատես ու Ամենալուր (ամեն ինչ տեսնող ու ամեն ինչ լսող, Կ.Ա.) Արևը (Արեգակը, Կ.Ա.), բնության ուժերը և, ի վերջո, Ստորգետնյա թագավորության դիցը («L’identité des Troyens», René Lebrun, «Quaestiones Homericae», Acta Colloquii Namurcensis, 1998, էջ 158):

Հունական դիցաբանական սյուժեներում բավականին հաճախ է հանդիպում Էջքը՝ կատաբազը (catabase), երբ պատումի հերոսն իր փորձությունների շարքում իջնում է Անդրաշխարհ (դժոխք), ուր մահվանից հետո գնում են բոլոր հոգիները՝ իրենց «դատաստանի» համար:

Ի դեպ, Փարիզի հայտնի պողոտան՝ Շանզելիզեն՝ Champs Élysée-ն՝ թարգմանությամբ՝ «Եղիսեյան դաշտեր» անունով, հունական դիցաբանության մեջ Անդրաշխարհի մի հատվածն էր, «Հադեսի թագավորությունից» առաջ, ուր «հյուրընկալվում» էին մեծաբարո հոգիներն՝ իրենց Վերածնունդից առաջ:
Քրիստոնեության մեջ «քավարանը», պատժի վայրը՝ դժոխքը, այլ իմաստավորմամբ են:

Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում ներկայացնում է Հայոց ձեռագիր հին մատյաններում հանդիպող՝ «Տխուրք», «Թշվառ ոգւոց տխուր կապարան», «Խորափոր խավարային բանտ», «Հոգու համառոտ դատաստանի» մասին հիշատակությունները: Ագաթանգեղոսի մոտ՝ «Ձայնք հնչեցին ի ձորն դատաստանի»…

Վաղնջական ժամանակներից եկող՝ մեռյալների պաշտամունքի կարևորությունն ըմբռնելու համար հարկ է ծանոթանալ նրա հետ կապված հավատալիքների ակունքներին:

Նախկին մի գրառման առիթով արծարծվեց հին Եգիպտոսում երկրային կյանքի ավարտը խորհրդանշող մահը՝ որպես զուտ «աշխարհի փոփոխության» ընկալումը:

Ն.թ.ա 1963-1898 թվականներին վերագրվող եգիպտական մի դամբարանում, սարկոֆագի խորքում դրված քարտեզ է հայտնաբերվել՝ Հանդերձյալ աշխարհի մանրամասների նկարագրությամբ՝ Երկրային, Երկնային ու Ստորգետնյա աշխարհների հնարավոր ուղիներով…

Հին եգիպտական տեքստերից հայտնի է «Երկնքի դռներ» անվանումը, որը դիցի քանդակը պարփակող պահարանի դռներին էր վերաբերում:
Նրանց բացումով մարդկանց և դիցերի աշխարհների հաղորդակցությունն էր ապահովվում:
Նրանց փակումն ապագա Վերածննդի նախերգանքն էր:

2008թվականին Լուվրի թանգարանում մի ցուցադրության առիթով, ֆիզիկական իրականության և հոգևոր-մտային աշխարհների միջև անցումը խորհրդանշող նման դռներ էին ցուցադրվում (լուսանկարը՝ ստորև):

Համանման պատկերացումներ ունեին և մեր հեռավոր նախնիք՝ նավակով ստորգետնյա ճամփորդությամբ անդրաշխարհից դեպի Հավերժություն ու Լույս («Հայկական Արքայական հովիտի»՝ «Նավեր» անվանումը (Վերին և Ներքին Նավեր), փոխադրման իմաստից բացի, նաև՝ որպես մի Նոր կյանքի խորհրդանիշ է (Նաւ-Նօր -Նավասարդ) …
Հիշենք Հուրիական դիցաբանության մեջ՝ Թելիպինուի և նրա նման՝ «Սասնա Ծռեր» էպոսի՝ ժայռում փակված Փոքր Մհերի խորհրդանիշ ժայռափոր «Դուռը»՝ եգիպտական հիշյալ «Դռների» իմաստը հիշեցնող (Թելիպինուի համար ևս, հնագույն շրջանում, ժայռի վրա փորված, չբացվող խորհրդանշական «Դռներ» էին քանդակում) …

Ծագումով Հայերի հետ կապվող Էտրուսկյան մշակույթից հայտնի են նրանց կառուցած «մունդուսները»՝ կլորավուն փոսերը (վիրապները)՝ նախատեսված Ստորգետնյա աշխարհի դիցերին նվիրատվությունների համար:

Էմիլիա Մասոնի՝ «Խեթերի Մունդուսը» աշխատության մեջ կարդում ենք (Emilia Masson «Le Mundus des Hitittes»թ, dans «Le combat pour l’immortalité», 1991, էջ 279-296)՝

«Բոլոր հնագույն հասարակություններում գլխավոր մտահոգություններից է Ստորգետնյա Աշխարհի հետ հաղորդակցությունը:

Համաձայն հավատալիքների, այդ կապը հաստատվում է հատուկ վայրերում, հատուկ իրադրություններում և հատուկ առիթներով: Բայց ի՛նչ սկզբունքով էլ լինի, միշտ նույն հիմնական տարրն ենք գտնում՝ հողում փորված փոս (վիրապ, Կ.Ա.), որի միջոցով անմիջականորեն կհաստատվեր ցանկալի հաղորդակցությունը:

Հնդեվրոպական ավանդույթներում, գետերի ափերն ու, ընդհանրապես, ջրերի մերձակայքը, նման կապերի հաստատման համար նպաստավոր վայրեր էին, համաձայն հավատալիքների, այնտեղ են ստորգետնյա դիցերը կամ մեռյալների հոգիները բնակվում:
Փորում էին ըստ հնարավոր մուտքերի՝ նրանց աղոթքի (հայցման,Կ.Ա.) կամ նվիրաբերությունների համար»:

Անդրաշխարհ իջնելու և այնտեղի գտնվողների հետ հաղորդակցվելու առաջին պատումներն առկա են մարդկությանը ցարդ հայտնի հնագույն տեքստերում՝ շումերական դիցաբանության մեջ՝ «Ինանայի էջքը դժոխք»:

Ինչպես Գիլգամեշն իր ընկերոջ՝ Էնկիդուի համար իջավ Անդրաշխարհ, այնպես էլ, հունական դիցաբանության մեջ, Օրփեոսն իր մահացած կնոջը՝ Էվրիդիկեին հանդերձյալ աշխարհից ապրողների աշխարհ վերադարձնելու հույսով իջավ Ստորգետնյա թագավորություն:

Ցայսօր էլ, որպես «երկու աշխարհների միջև եղած կապի» մի հեռավոր արձագանք, Երուսաղեմում, Զատկի տոնի նախօրեին Քրիստոսի գերեզմանն իջնելով, հատուկ արարողությամբ, վառվող լապտերով գերեզմանից դուրս է բերվում Հարությունը խորհրդանշող կրակը՝ լույսն ու փոխանցվում ուխտավորներին, այլ եկեղեցիներին (Կրակի, Լույսի խորհուրդն էլ խորհրդածության մի այլ՝ հսկայական թեմա է) …

Հին Կտակարանում (Երկրորդ Օրինաց, գլ. ԻԼ (28):26), պատվիրազանցության դեպքում հնչող անեծքների թվարկման մեջ կարդում ենք՝

…«Եվ քո մարմինը երկնքի բոլոր թռչուններին և երկրի գազաններին կերակուր կլինի»…

Դեռևս Պորտասարից, Չատալ Հոյուկից հայտնի՝ թաղման մի սովորույթ էր հանգուցյալի դին Երկինքը (Աստվածայինը) խորհրդանշող Անգղերին թողնելը (գլուխն առանձնացվում-պահվում էր):

Փարիզում, Լուվրի թանգարանի ցուցանմուշներից մեկը՝ ն.թ.ա 2460 թվականին վերագրվող մի սալիկ, ներկայացնում է Լագաշ քաղաքի արքա Էանատումի հաղթանակը հարևան Ումմայի նկատմամբ՝ նշելով «մինչև երկինք բարձրացող 3.600 դիակների (ոսկորների, Կ.Ա.) թաղման համար 20 տումուլիի կառուցումը»:
(«Տումուլուսը», լատիներենով հոգնակին՝ «տումուլի», կլորավուն բլրի կամ այլ տեսքով, տարբեր չափերի արհեստական կառույց է՝ թաղման նպատակով:
Ստորև՝ Հունաստանում՝ Մարաթոնի հայտնի ճակատամարտում զոհված Աթենացիների տումուլուսի լուսանկարը՝ Դվինի «Բուրգն» հիշեցնող (ըստ Խորենացու՝ «Դվին» պարսկերենով «Բլուր» է նշանակում), հնարավոր է՝ նույն կիրառությամբ՝ մինչև պեղումներով որոշակիացումը):

Լուվրում պահվող վերոհիշյալ քարակոթողի վրա դիակները հոշոտող անգղներն են նաև պատկերված, որտեղից էլ նրան տրված՝ «Անգղների (Անգեղաց) կոթող» անվանումը:

Զրադաշտականության (մազդեականության) հետևորդների միջոցով ցարդ որոշ ցեղերի՝ հատկապես Իրանում կրոնական հեղափոխությունից հետո եղած արգելքի հետևանքով առավելապես Հնդկաստանում՝ Մումբայում (Բոմբեյում) ապրող պարսերի մոտ հարատևած այս ավանդույթի վկայություններից է այսօրվա Հայաստանի տարածքում՝ Աղավնատուն գյուղում պահպանված Աշտարակը, որը ներկայացրել է վաստակաշատ հնագետ, արևելագետ և պատմաբան Զոհրապ Մուղդուսյանն իր էջում:
Մե՜ծ շնորհակալություն հայտնելով մեր բազմավաստակ ուսումնասիրողին՝ Աղավնատան հիշյալ Աշտարակի երկու լուսանկար՝ իր «Աղավնատան Աշտարակի առեղծվածը» գրառումից՝ ստորև:

Ոչ մաքուր համարվող դիակի կազմալուծումից՝ փտումից բնության սրբազան տարրերը՝ հողը, ջուրը, կրակն անաղարտ պահելու նպատակով, «Լռության աշտարակ» (պարսկերենով՝ «Դախմա» կամ «Դախմե») կոչված շինությունների վրա անգղների բաժին էին այն դարձնում՝ մնացած ոսկորները նետելով աշտարակի կենտրոնում գտնվող խորը փոսի մեջ:

Աշտարակ («Լռության աշտարակ»)՝ Աղավնատուն գյուղում
Լուսանկարը՝ Զոհրաբ Մուղդուսյանի՝ «Աղավնատան Աշտարակի առեղծվածը» գրառումից

Նիկիտա Միխալկովի՝ 1991 թվականին նկարահանված «Ուրգա» ֆիլմում մի երկխոսության մեջ նշվում է նման ավանդույթի մասին (ռուս վարորդը սարսափած ահազանգում է մի մոնղոլի՝ անգղերի կողմից հոշոտվող դիակի մասին, վերջինս ասում է, որ իր ազգականն էր՝ լավ մարդ էր)…

Պարսկերենում «արքայական սուրհանդակ» իմաստը կրող «Անգղ» -ը հնագույն շրջանում Երկնքի դիցերի՝ «Աստվածների սուրհանդակն» էր համարվում (Տորք Անգեղի մասին՝ ծավալուն ուսումնասիրության թեմա, առավել ևս, որ Անգեղ-Ներգալը նաև որպես Անդրաշխարհի դից էր ներկայացվում …):

Հայաստանում քրիստոնեության տարածումից հետո այլ պատմությամբ հայտնի գետնափոր «Վիրապը»՝ Ստորգետնյա «Անդունդը», հավանաբար Անդրաշխարհի հետ հաղորդակցվելու մի վայր էր՝ ոչ հեռու, Մեծ Մասիսի հյուսիսային լանջին՝ «Փլած Մեծի Լերինն» անունով ընդարձակ խորխորատ «Վիհ Մասեաց»-ից, ուր, ըստ ավանդության, որսի ժամանակ գետնակուլ է եղել Արտավազդ Ա թագավորն ու շղթայվել Քաջքերի կողմից…

Աներևույթ աշխարհի, ստորգետնյա գետերի և Անդրաշխարհի հետ նրանց կապի, բազմաթիվ զանազան խորհուրդների լուսաբանումը՝ մի այլ առիթով…

Ազգագրության և հնագույն հավատալիքների ուսումնասիրության համար թաղումներն, իրավամբ, հարուստ աղբյուր են:

Անդրաշխարհից այսօր էլ մեզ «պատմություններ են պատմում» և հուսադրում՝ ավելի իմաստուն ապագայի համար…

Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք Աշխարհի Անգեղտան գավառի Անգեղի Սրբավայրից մի հատված