Year: 2022

«ՔԱՋԱՍԻՐՏՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀՆԱՐԻՆ ՈՉԻՆՉ ՉԿԱ»…

Հայոց պատմությունն ու մշակույթը՝ հոգևոր ու նյութական, ազգի կենսագրության ու ոգու թարգմանն են:
Հայաստանի քաղաքական իրավիճակի պատճառով Հայրենիքից հեռու սփռվեցին Հայերը վերջին երկու հազարամյակների ընթացքում:
Դարերով ծովային ու ցամաքային ճանապարհների դժվարությունները հաղթահարելով զանազան երկրներում հանգրվանած Հայորդիների բացարձակ մեծամասնությունը՝ հարուստ վաճառական թե միջին արհեստավոր, գրեթե նույն ճակատագրին արժանացան՝ բարգավաճեցին, սակայն ավելի շատ կորցրեցին, ուծացվեցին…

«Պատմական Երնջակ գավառի Ջուղա քաղաքը հին Հայաստանի նշանավոր բնակատեղերից է և գոյատևել է անընդմեջ մինչև 1848 թվականը: Դեռևս վաղ միջնադարում ավանի հռչակ ձեռք բերած այս բնակատեղին 10-13-րդ դարերում վերածվել է քաղաքավանի, իսկ 15-17-րդ դարերում այն Հայաստանի նշանավոր առևտրական կենտրոններից էր։
Ջուղան ականատես է եղել Նախիջևանի և Վասպուրականի տարածքներում տեղի ունեցած պատմական իրադարձություններին։ Բազմամարդ ու բարգավաճ այս քաղաքը միջնադարում բազմիցս ենթարկվել է օտարամուտ ու ավարառու բանակների ոտնձգություններին ու ավերումներին, կողոպուտներին ու հրկիզումներին և վերջապես 1605 թվականին ենթարկվել է հիմնահատակ ավերման, բնակչության հարկադրաբար և ամբողջական տեղահանման»,- գրում է վաստակաշատ պատմաբան Արգամ Այվազյանը՝ Նախիջևանում դարերի ընթացքում Հայոց կերտած ժառանգության՝ պատմա-ճարտարապետական հուշարձաններն ուսումնասիրող ու ներկայացնող անխոնջ գիտնականը («Ջուղա», Երևան 1984 թ.):

…«Պատմությունն ավանդում է, որ Հայոց լեռնաշխարհում դարեր շարունակ մոլեգնած ամեհի պտտահողմերի, բարկաճայթ փոթորիկների նման ավերող ու բնաջնջող ոսոխների, արյունռուշտ թշնամիների պատճառով դժվարին ու մաքառումներով լի է եղել ոչ միայն Հայ մարդու կյանքը, այլև նրա հայրենի երկրի բնակատեղիների պատմությունը։

Հաճախ Հայոց երկրի բազմաթիվ մեծ ու փոքր, շենշող ու շեն բնակատեղիներն ու քաղաքները, թշնամիների ավերող կրունկների ներքո հրի ու սրի մատնվելով, մոխրակույտերի են վերածվել, անհայտության մշուշով ի պահ են մտել դարերի խորքում։
Սակայն նորից ու նորից Հայը հայրենի օջախի մոխրակույտի մոտ կարկատել ու վերաշինել է Հայրենին։
Եվ, այսպես շարունակ, Հայոց հար ու հարատև երկրում գոյատևել ու հզորացել է Հայրենին ու Հայի անդաստանը։
Անդարմանելի անցյալում պատահել է նաև այնպես, որ բնական անասելի աղետներից ու պատահարներից (երկրաշարժեր, հրաբխային ժայթքումներ, ջրհեղեղ) զատ, հազար ու մի փորձանքի ենթարկված Հայաստան երկրում բնակատեղիներն ամայացել են նաև հարկադրաբար, անասելի ուժի ու դաժանությունների գործադրումներով։
Ահա այսպիսի դաժան հարկադրանքի ենթարկվեց նաև Ջուղան, որը 1605 թվականին կազմակերպեց և իրականացրեց Պարսկաստանի շահ Աբաս Առաջինը։

17-րդ դարի տաղերգու բանաստեղծ Հովհաննես Մակվեցին Ջուղայի տեղահանման ականատեսն է և իր հայտնի «Ողբ Ջուղայու» տաղում Ջուղան համեմատում է Փարիզի հետ և մինչև իսկ «հանցման» (առավել) համարում։ Տաղերգուն մեծ վշտով պատկերում է.

Ո՞վ կարէ պատմէլ գրով զայս կըսկիծս, որ մեզ հանդիպան,
Որ մեք ի մեր սուրբ տեղացն զըրկեցաք, եղաք անպիտան։

Աստհնւորս է բէբաֆայ. ձեզ վըկայ բերիմ ըզՋուղայ,
Փոխան սաղմոսաց երգոց՝ բու աւերակի ձայն կու գայ։

Աւաղ ըզՋուղայ ասեմ, ըզպարծանքըն Հայոց ազգիս,
Որ հանցման էիր քան ըզՓարէզ Ֆռանգսիսի,

Քանդեալ յոյժ աւերեցար, որ քան զնըմանն է այլ դըժար,
Որ անդ որդիք չըմընաց, այլ ի քեզ և ոչ է մի հաւ։

Ըզգեղեցիկ ճոխ պատկերք, որ խնամով դու զնոսա սընար,
Տարան ըՍպահան քաղաքն, խառնեցին ի պիղծ թաթն որ կայր։

Ես Յովհաննէս Մակուեցի, լալագին տաղիս երգողի,
Ես էի ի մէջ նոցա և աչօք իմովք զայս տեսի»:
(Մեջբերումը՝ Արգամ Այվազյանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից):

Ջուղայից ու Հայոց մյուս բնակավայրերից տեղահանված Հայորդիք Մայր հայրենիքից հեռու եզերքներում ևս իրենց ջանասիրությամբ ու անխոնջ աշխատանքով պատմություն կերտեցին:
Ու նրանց անունները կրող ավան ու փողոցներ ի հայտ եկան զանազան երկրներում…

Նրանցից մեկը՝ Հովհաննես Ալթունյանը՝ ծնունդով՝ Ճահուկից (Նախիջևան), իր ձեռնափայտում թաքցնելով արտահանման համար արգելված ներկատու բույսի՝ տորոնի սերմերը (թուրքական օրենքով մահապատիժ էր սահմանված օրենքի խախտման դեպքում), 18-րդ դարում տորոնի մշակությունը ներմուծեց Ֆրանսիա և անհայտ մի փոքրիկ գյուղի համաշխարհային փառք պարգևեց՝ այն դարձնելով տորոնամշակության կարևորագույն կենտրոն, որը շուտով տվեց այդ բույսի համաշխարհային արտադրանքի կեսից ավելին:

Իր ապրած ժամանակաշրջանի քաղաքական անբարենպաստ պայմաններում իրեն վիճակված բազում դժվարությունները հաղթահարելով՝ նա խիզախությամբ իրականացրեց իր ծրագրերը՝ բամբակի մշակման որոշ փորձերից հետո հաջողելով տորոնի մշակույթը:

Անդրադառնալով Հովհաննես Ալթունյանի՝ ֆրանսիական ձևափոխմամբ՝ Jean Althen-ի կենսագրությանը, Donato Pelayo-ն նշում է, որ նրա հայրը Սրբազան կայսրության Հովսեփ Առաջին կայսեր մոտ Պարսկաստանի դեսպանն էր և թուրքերի սպանությանն է ենթարկվել («Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը» պետական կազմավորում էր, որը գոյատևել է 962-1806 թվականներին՝ միավորելով Եվրոպայի մի մասը, Հովսեփ Առաջինը (1678-1711) Հաբսբուրգների դինաստիայից էր):
Շատ չանցած, նույն ճակատագրին են արժանացել նաև նրա եղբայրները՝ կոտորվելով թուրքերի կողմից:
Գերեվարվելով՝ Կեսարիայում 12 տարի Հովհաննեսն աշխատում է տորոնի, բամբակի մշակության մեջ, այնուհետև վաճառվում, սակայն հաջողությամբ փախչելով, հասնում է Զմյուռնիա, որտեղից էլ, ի վերջո, Զմյուռնիայում Ֆրանսիայի հյուպատոս Gaspard de Péleran-ի և փոխծովակալ marquis d’Antin-ի հովանավորությամբ 1739-ին հասնում է Մարսել:

Բամբակի ու տորոնի մշակույթի բնագավառում իր ունեցած գիտելիքները հմուտ ու փորձառու Հովհաննեսը ներկայացնում է թագավորին՝ Լուի 15-րդին:
Երեք տարի անց՝ Լանգդոկի շրջանում մեկնարկում է բամբակի արտադրության իր ծրագիրը:
Մի քանի տարիների անպտուղ փորձերից հետո, կլիմայական անբարենպաստ պայմանների պատճառով այն դադարեցնում է ու սկսում հաջողությամբ հիմնել ու զարգացնել տորոնի մշակույթը՝ շահութաբեր՝ տորոնի արմատներից ստացվող ալիզարին նյութի՝ բնական ներկանյութի շնորհիվ:

Հովհաննես Ալթունյանն իր մահից առաջ՝ 1774-ին տորոնի մշակության վեց ընդարձակ տիրույթներ ուներ:

1860 թվականին բնական ներկի՝ տորոնի համաշխարհային արտադրության կեսից ավելին Հ. Ալթունյանի հիմնած մշակության շնորհիվ էր ստացվում:

Ավաղ, նա մահացավ չքավորության մեջ՝ 1774 թվականի նոյեմբերին՝ չհասցնելով վայելել իր ստեղծած ահռելի հարստությունը:

1845 թվականին՝ Լուի Ֆիլիպի թագավորական հրամանով, երախտապարտ ֆրանսիացիք իրենց բնակավայրը հարստացնող Հայ գյուղատնտեսի՝ Հովհաննես Ալթունյանի՝ Ժան Ալթենի անվամբ են ավանը կոչում (բնակիչներն էլ՝ «ալթենցիներ»)…

1847-ին Ավինյոնում նրա բրոնզե արձանն է կանգնեցվում, որը, սակայն, Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ, գերմանական զավթման տարիներին հալեցվում ու զենքի է վերածվում:

2005 թվականի նոյեմբերի 17-ին Ալթենի անունը կրող ավանում երախտապարտ բնակչության կողմից հանդիսավորությամբ բացվում է նրա հուշարձանը՝ ի հիշեցում և ի փառաբանում Հայ գյուղատնտեսի գործի:

Բնութագրելով Ճահուկից Ֆրանսիա հասած Հայորդու խիզախումը, Donato Pelayo-ն հիշեցնում է հին ասացվածքը՝ «Քաջասիրտների համար անհնարին ոչինչ չկա»…

«ՄՆՈՒՄ ԷԻՆ՝ ՍԻՐՏԸ ԹՈՂՆԵԼՈՎ ՔԱՂԱՔՈՒՄ, ԻՐԵՆՑ ՊԱՀԵԼՈՎ ԿԱՐՈՏԸ»…

16-17-րդ դարերում Հայ վաճառականությունը շահաբեր, հարուստ գործունեություն էր ծավալում աշխարհի տարբեր երկրներում՝ ընդհուպ մինչև Հնդկաստան ու Չինաստան:
17-րդ դարում Նոր Ջուղայեցիները, որպես խոշոր վաճառականներ, Պարսկաստանի Բանդարաբաս նավահանգստից նավերով մուտք գործեցին Հնդկաստան՝ հասնելով Սուրաթ նավահանգիստ, որտեղից էլ մեկնեցին այլ քաղաքներ, մասնավորապես՝ Կալկաթա, Բենգալ, հյուսիսային Փենջաբ, հասնելով մինչև Ճավա (Ժավա) կղզի…

17-րդ դարի ֆրանսիացի բուսաբան Ժոզեֆ Պիտոն դը Տուրնֆորը (Joseph Pitton de Tournefort, 1656-1708), որը Լուի 14-րդի՝ «Արև-արքայի» հանձնարարությամբ 1700-ի մայիսից մինչև 1702-ի հունիս ճանապարհորդում էր Միջին Արևելքում (Լևանտում, Արևմտյան ու Արևելյան Հայաստանում՝ Կարինով, Կարսով հասնելով Թիֆլիս, Երևան, Արարատ լեռ…), նկարագրում է վաճառականների՝ մոտ 200 հոգանոց մի քարավանի հետ անցկացրած իր օրերը՝ գիշեր ու զօր անցնող ճամփեքին՝ լի վտանգավոր միջադեպերով, (հատկապես՝ քրդերի ավազակային հարձակումների սպառնալիքի պայմաններում, նաև՝ երբ թուրք պաշտոնյաներն էին առավելագույնս խլում-յուրացնում՝ կողոպտում բեռները):
Հայերի առևտրական քարավանների վրա հաճախակի ավազակային հարձակումների, տեղական իշխանությունների կողմից թալանի մասին վկայություններ են թողել նաև Զաքարիա Ագուլեցին՝ իր օրագրություններում՝ «Դավթար»-ում՝ 17-րդ դարի Հայոց կյանքից բազմաթիվ պատկերներով, ինչպես և՝ Առաքել Դավրիժեցին: Վերջինիս հիշատակմամբ՝ Էրզրումի Աբազա փաշան խաբեությամբ բազմաթիվ առևտրական քարավաններ է հավաքել քաղաքում ու թալանել…

Նա պատմում է նաև պաշտոնազրկված Չոմար փաշայի մասին, որը Բուրսայի և Անգորայի կողմերում՝ ավազակախմբերով դարանակալում էր ճանապարհներին ու հարձակվում անցնող քարավանների վրա՝ կոտորելով ու կողոպտելով «ոսկին ու արծաթը և ինչ որ ցանկանում էր». «Դարանամուտ լինէր ի վերայ ճանապարհաց՝ երթևեկ կարաւանաց և ի վերայ բախեալ զորս կոտորէր, և զորս փախստական առնէր, և զոսկի և զարծաթ և այլ զոր ինչ և կամէր առեալ գնայր»…

Կարինի՝ Էրզրումի կողմերով ու այլուր անցնելիս արված իր ճանապարհորդական նշումներում ֆրանսիացի բուսաբանը՝ Տուրնֆորն իր հավաքած բույսերի նկարագրությունից բացի, հիշատակում է տեղական կյանքի առանձնահատկությունները, մարդկանց: Նա անդրադառնում է նաև քարավանների անցման հետ կապված սովորույթներին՝ ինչպես են տեղացիները՝ քարավանների մոտենալու լուրն առնելով, նույնիսկ երկու օրվա ճանապարհ ընդառաջ գնում՝ նրանց դիմավորում՝ իրենց հետ վաճառականների համար զովարար ըմպելիքներ ու գինի բերելով՝ փոխարենը բեռներից զանազան գեղեցիկ ու անհրաժեշտ իրեր ստանալով:
Ավելի ուշ շրջանում Հայաստանում եղած մի այլ ֆրանսիացի ճանապարհորդ՝ Շարդենը, հիշատակում է մեծամասնությամբ Հայերով բնակեցված Նախիջևանի խոշոր վաճառանոցները, կամարածածկ փողոցները՝ խանութների խիտ շարքերով, քաղաքի հինգ քարվանսարաներով…

Վաճառականի բացառիկ հմտությունների, կարողությունների շնորհիվ՝ տաժանալից ու վտանգներով լի երկար ճանապարհներ կտրելով, քաղաքական փոթորիկների բովով անցած Հայորդիք իրենց հայրենիքից բռնագաղթվելուց հետո հեռավոր երկրներում ապաստանեցին՝ հիմնելով Հայ գաղթօջախներ զանազան երկրներում: Հնդկաստանում եռանդուն Ջուղայեցիք բարգավաճեցին՝ կարևոր գործունեություն ծավալելով այդ ընդարձակ երկրի տարբեր քաղաքներում, հասնելով մինչև Ճավա (ներկայիս՝ Ինդոնեզիա):
Ու թեև օտար երկրում Հայի ազգային դեմքը պահելու խնդրով մտահոգ բազմաթիվ Հայորդիներ ջանքեր չխնայեցին Հայկական համայնքն ուծացումից զերծ պահելու համար, այնուամենայնիվ, կարճ ժամանակում «ձուլումով անհետացման» զոհ դարձան Հնդկահայոց ստվար մեծամասնությունը:
Եվ անցյալի փառքերը պատմություն դարձան…

Ծանոթանանք Հովսեփ Ամիրխանյանի «Խոհականք»-ին նվիրված՝ Խաչատուր Դադայանի ուշագրավ ուսումնասիրությունից քաղված որոշ հատվածների՝ վերցված «Իրատես.am» կայքից,

«Մտադիր եմ դրամով գնել իմ նախնյաց երկրները՝ Ղարաբաղի աշխարհը Փայտակարանով հանդերձ»…

«13 տարեկան էի, երբ հայրս տուն գնեց Նոր Ջուղայում, և Բուրվարիից տեղափոխվեցինք քաղաք. հիմա եմ հասկանում՝ Աշուղ-Արքան դա՛ էլ արեց հանուն ինձ:
Ջուղան դաժան էր, ի սկզբանէ մեզ չընդունեց, քանզի մենք քաղաքու՛մ չէինք ծնվել, եկվոր էինք: Առհասարակ ծանր բան է, երբ քաղաքդ քեզ չի սիրում: Ինքը քեզ համար խորթանում է, ու դու սկսում ես իրեն չսիրել: Չսիրել կարող ես, ատել՝ ոչ:
Չսիրելու և ատելու միջև նուրբ թել է անցնում, որը պիտի չկտրես: Ես կարողացա չսիրելով չատել:

Այստեղ իշխում էր վաճառականության աստվածը, ով հարուստ էր՝ տեր էր, ով աղքատ՝ հարուստի սպասարկող: Ես էլ դարձա սպասյակ, բայց ողջ կյանքում այդպիսին մնալ չէի ուզում, իսկ դրա համար հարկ էր իմանալ ու գիտակցել Ջուղայու էությունը:
Հնդկաստանի կամ Եվրոպայի խոշոր բնակավայրերի համեմատ այդ ոչ մեծ Հայաքաղաքը, որի անունը թնդում էր աշխարհով մեկ, կառավարում էին մեծահարուստ խոջաները՝ քալանթար-քաղաքագլուխը, 11 տասնակների՝ թաղերի պետերը և արհեստավորաց ավագը՝ ուստաբաշին:
Յուրաքանչյուրը պաշտոն էր զբաղեցնում իր հարստության, ունեցվածքի համապատասխան: Տասնակապետերը տերուտիրական էին իրենց թաղերում, առանց ուստաբաշու թույլտվության ոչ մի արհեստավոր որևէ գործ սկսելու ու վարելու անկարող էր, իսկ քալանթարն իրականացնում էր ընդհանուր ղեկավարումը:
Այդ Մեծ խորհուրդներն էին, որ երկու դարից ավելի իրենց կանոնադրությամբ, վճիռներով ու կարգադրություններով պահպանում էին Հայաքաղաքի համեմատական անկախությունը Պարսկաստանից:
Ամիսը մեկ անգամ քալանթարը՝ ձիակառք նստած, թումանների տոպրակները գիրկը հատում էր Զայանդերուդ գետի վրա գցված Ալլահվերդի խանի կամուրջը ու մայրաքաղաք Սպահանի շահական պալատին վճարում պայմանավորված հարկը: (Նշենք, որ «քալանթարը»՝ վաճառականական ավագը, առևտրականների միջև ծագած տարաձայնությունների հարթողն էր, նաև՝ հպատակների ճնշման, թալանի «միջոց»՝ պետական կառավարիչների ձեռքին, Կ.Ա.):
Ջուղայու ինքնիշխանության աղբյուրը զուտ տնտեսական էր:

Քաղաքն ապրում էր բացառապես վաճառականաց շնորհիվ. վաճառականներ, որոնց առևտրային բուռն գործունեությունը ծավալվում էր Պարսկաստանից շատ ու շա՜տ հեռու՝ Աֆրիկայի հյուսիսից մինչ Շվեդաց թագավորություն, յանկիների աշխարհ Ամերիկայից մինչ Նիդերլանդական Հնդկաստան:
Պատանեկությանս տարիներին, երբ հաճախում էի Սբ. Ամենափրկիչ վանքի դպրանոց, հաճախակի ձեռքս էի առնում Կոստանդ Ջուղայեցու «Աշխարհաժողովը» և մեկ առ մեկ կարդում անվանումները աշխարհի հարյուրավոր քաղաքների, ուր ոտք էին դրել Ջուղայեցի վաճառականները: Նրանք կազմակերպված գաղթականներ էին, որոնք հետները տանում էին ապրանքներ, որոշ գումար, գործնական գիտելիքներ, քաղաքի դրվածքի ու միմյանց հանդեպ հարգանք:
Հիմնականում գնում էին խումբ-խումբ, իսկ եթե որևիցէ մեկը մենակ էր, ապա ճանապարհվում էր այն երկիր, ուր կար մեկը, ով Ջուղայում ընդունված կարգի համաձայն սկզբնական շրջանում կօգներ, պարտավոր էր աջակցել:
Պատմում էին, որ հին ժամանակներում Ջուղայեցիք մշտական բնակություն չէին հաստատում իրենց մեկնած երկրներում, վերադառնում էին, բայց Պարսկաստանի վիճակը որքան վատացավ, այնքան մնացողները շատացան:
Մնում էին՝ սիրտը թողնելով քաղաքում, իրենց պահելով կարոտը»:

Օտար ափերում բնակություն հաստատած՝ ժամանակի ընթացքում այլազգիների հետ ամուսնությամբ «ձուլված», «Հայ ազգի համար կորսված» իր տոհմի պատմությանն անդրադառնալով, Հ. Ամիրխանյանը գրում է.
«Այս ճիւղագրական պատմութեամբս երկու նպատակների կուզեմ ծառայել:
Նախ՝ Ամիրեանց կամ Ամիրխանեանց տոհմի ներկայ զաւակներին իրենց նախնեացը ծանօթացնել եւ խրախուսել դէպի վեհանձն ազգասիրութիւն:
Երկրորդաբար՝ ծանօթացնել մի դարում տեղի ունեցած Ամիրեանց տոհմի օտարազգիների հետ թէ ինչպէս են ձուլուած եւ ազգի համար կորսուած:
Ուրեմն՝ թող գաղթավայրերում եղած ամէ՛ն մի Հայ սթափուի՛ եւ խուսափի՛ ձուլումներից՝ նախօրոք ձեռք առնելով պէտք եղած միջոցներն, որպէսզի այլեւս տեղիք չըտրուի՛ որոք ձուլմանց: Եւրոպայում ձուլւողներն անհաւատարիմ են գտնւում ազգին եւ, միեւնոյն ժամանակ, ամաչելու են եւրոպացի արեւելեան ազգերի հնախոյզների մօտ՝ իրենց տգէտ գտնուելովն:

Իսկ Ասիայում օտար ազգերի հետ ձուլուելն թողե ալ՝ խայտառակութիւն, ուրիշ ոչինչ չէ՛ նշանակում: Վասնզի ձուլուելով մտնում են թուխ եւ սեւամօրթ փորթուքեզների կամ հաֆկաստների դասակարգն են, ոտքի տակ տալով Հայ ազնիւ եւ հին ազգի անունն ու նրա փառաւոր եւ քաջազուն անցեալը:
«Երբ Հայերէն խօսալ չգիտես՝ ձուլուած ես»:
Կատարեալ Հայ լինելու համար Հայերէն խօսալուց յաւել պահանջներ կան:
Ահա, ա՛յդ անելովն՝ ազգին մեծ ծառայութիւն մատուցած եւ ինձ իմ նպատակիս հասցրած կը լինեմ»:

…«Իբրև Ճաւայի (Ինդոնեզիայի կղզու, Կ. Ա.) ամէնէն հին Հայաբնակ քաղաքներէն մին, Սըմըրանգ եղած է այն վայրը, ուր ամէնէն աւելի օտարներու հետ ձուլուած և կորսուած են Հայ ընտանիքները: Անոնց գլխաւորներէն կը յիշուին Մատրասի նշանաւոր աղա Շահամիր Շահամիրեանի սերունդէն՝ Շամիրեանները, Անդրէասեաններ և ուրիշներ, որոնք մոռցած են թէ՛ Հայ լեզուն և թէ՛ Հայութիւնը և ապազգայնացած են խառն ամուսնութիւններով:
Սըմըրանգ երբեմն ունեցած է մինչև 30 տուն Հայ բնակչութիւն, իսկ 1917-ին միայն երկու ընտանիք մնացած էին»,- գրել է Արշակ Ալպոյաճեանը (մեջբերումը՝ Խաչատուր Դադայանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից):

«ՄԵՏԱՔՍ՝ ԹԵԼ ԵՎ ՀՅՈՒՍՔ ՇԵՐԱՄ ՈՐԴԱՆ»…

Հնագույն շրջանից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհում հատվում են տարբեր երկրների միջև առևտրական կարևոր ճանապարհները: Այս աշխարհագրական դիրքի շնորհիվ՝ դարերի ընթացքում, բարձր դեր ու նշանակություն ունեին Հայ վաճառականները:

Միջնադարում զանազան ասպատակություններից հետո Կիլիկիայի Հայոց թագավորության շրջանն աշխույժ վերելք ապահովեց Հայ վաճառականության համար (հատկապես՝ Միջերկրածովյան ավազանում):
16-րդ դարի սկզբից, ինչպես Լեոն է նշում, «Արաքսի միջին հովտում, Նախճավանից դեպի արևելք, Սյունիքի լեռնաշղթայի և Արաքսի ձախ ափի մեջ, Նախճավանից մինչև վերջին քարավազները… որտեղ ցրված են Ջուղա, Շահկերտ, Ծղնա, Դաշտ, Դաստակ, Ագուլիս, Որդուբաթ, Մեղրի, Կալեր և այլ գյուղերն ու ավանները», կրկին աշխուժանում է առևտուրը, զարգանում տնտեսությունը:

Գտնվելով հում մետաքսի առևտրի երեք հիմնական ուղիների խաչմերուկում՝ Հայ վաճառականները գործուն մասնակցություն ունեին առևտրական կարևոր գործընթացներում:

Նրբագեղ ու թանկարժեք մետաքսը՝ մետաքսահյուս կերպասը, հարստության ցուցիչ էր հեռավոր ժամանակներից ի վեր:
«Հանդերձ երևելի մետաքսաց», «Բերեին ըզգոյնզգոյն նարօտս պատանաց, զմետաքսառէչս և զոսկեթելս կերպասուցն»՝ պատմիչների հիշատակմամբ…

Շերամապահության արվեստն իր «արարման գաղտնիքներով» բացառիկ դեր ունի կերպասագործության պատմության մեջ: Չինաստանից, Հնդկաստանից ձգվող «Մետաքսի ճանապարհներն անցնում էին Պարսկաստանով, Հայկական Լեռնաշխարհով՝ հասնելով Եվրոպական երկրներ…

Թթենու տերևներով սնվող «մետաքսագործի»՝ «կերպասագործի»՝ շերամի հյուսած «խոզակից»՝ բոժոժից ստացված «խամ մետաքսի»՝ «հում մետաքսի» շահավետ առևտրի շնորհիվ բարվոք դիրքերում էին Հայ վաճառականները, որոնք նաև Զմյուռնիայից էին նավերով Վենետիկ տեղափոխում «դաղմատացիների ափերից բերված» չմշակված՝ հում մետաքս և ներկանյութերի կապոցներ: Նշենք, որ 1 կիլոգրամ մետաքսաթել ստանալու համար հարկավոր է 5500 բոժոժ (բոժոժը թրթուրների արտադրած մետաքսաթելից հյուսած պաշտպանական պատյանն է):

«Մետաքս՝ թել և հիւսք շերամ որդան. և կերպաս՝ ‘ի նոյն ‘ի նիւթոյ»:
«Սաղարթ իւր (թթենւոյն) նիւթ է մետաքսոյ, զոր որդունք ծնանին, յորմէ կերպասք լինին» (Մխիթար Գոշ, Առակ. ԺԳ)» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):

Շահ Աբասի իրականացրած բռնագաղթից հետո, իրենց Հայրենի աշխարհից հեռու՝ օտար ափերում՝ Պարսկաստանի Սպահան քաղաքի մոտ տեղահանված Հայերը հիմնեցին Նոր Ջուղան և իրենց անընկճելի ու անվեհեր ոգով, անխոնջ աշխատասիրությամբ, «վաճառականական ճարտարության» շնորհիվ բարգավաճեցին: Թեև, գրեթե 80 տարվա աննկուն աշխատանքից ամբարված բարիքները, իրենց ձեռքով կերտած հարստությունը հալածանքների, բռնության, սպանության ու հափշտակության ավար դարձան…

«Պարսկական ապրանքները, որոնց մեջ գլխավոր տեղը բռնում էին մետաքսն ու բոժոժը, մնում էին իրանց նախկին կարևորության մեջ, և նրանց գնելու համար ռուս վաճառականները գնում էին Պարսկաստան, բայց այդ ճանապարհորդությունները հաճախակի չէին լինում, ոչ էլ շատ արդյունավոր, այնպես որ՝ դարձյալ աշխարհաշրջիկ Ջուղայեցին էր գլխավորապես, որ իր բեռները մտցնում էր և այս աշխարհը։
Վոլգայի գետաբերանքում շինված Աստրախան քաղաքն արդեն մի խոշոր առևտրական կենտրոն էր, ուր իրար հանդիպում էին Արևելքի բոլոր վաճառական ժողովուրդները:

Հայերը մի փոքրիկ առևտրական գաղութ ունեին, ուր անշուշտ, անծանոթ հյուրեր չէին Արաքսյան խոջաները և, առավելապես, Ջուղայեցիները։ Աստրախանի Հայ առևտրական գաղութը առանձին կարևորություն ստանում էր 17-րդ դարում և սկսում էր զարգանալ ու մեծանալ մանավանդ դարի երկրորդ կեսում: Այստեղ էին երևան գալիս Նոր Ջուղայի խոջաներն իրենց ապրանքներով, բայց սովորաբար ոչ թե տեղական շուկայի հետ և մտնում էին ընդարձակ երկրի խորքերը՝ Մոսկվա, Նովգորոդ, մինչև իսկ Արխանգելսկ, ուր նրանց առջև բացվում էր ծովային ճանապարհ, որ տանում էր նրանց Արևմտյան Եվրոպա։
Բայց ամենից շատ հաճախված տեղը Մոսկվան էր՝ մայրաքաղաքը, որ ներմուծվող ապրանքների գլխավոր սպառողն էր։ Այդտեղ էր ցարը, որ ինքն էլ վաճառական էր, գնում էր իր հավանած ապրանքները, իսկ չհավանածները բաց են թողնում, որ շուկա մտցնեն»,- գրում է Լեոն:

«…Սկսեալ ի 1626 ամէ ց 1723 ամն Հայք Ջուղայու կատարէին զառևտուրս խամ (հում) մետաքսիւք, թանկագին գոհարօք, մարգարտօք եւ ձեռագօրծք այլ եւ ապրանօք Պարսկաստանաց եւ Հնդկաստանի ի Տէրութեանն Ռուսաստանի… եւ ի սկսանիլ ի Ռուսաստան մետաքսեայ ձեռագործաց, տարեալ եղեն ի Ջուղայոյ Հայ արհեստաւորք սակս տալոյ զերանգս մետաքսից եւ վասն ուսուցանելոյ Ռուսաց զայն արհեստ»,- կարդում ենք Հարություն Քյուրտյանի՝ «Նիւթեր Հայ վաճառականութեան պատմութեան համար. Հում մետաքսի վաճառականութիւնը եւ Հայերը» ուսումնասիրության մեջ:
Հիշյալ աշխատությամբ հեղինակը փաստերով, ապացույցներով մանրամասն ներկայացրել է Հայ վաճառականների դեմ գործված դավերը, որոնց արդյունքում հետագայում նվազեց նրանց դերը միջազգային առևտրի ասպարեզում:

…«Այսպիսի դիւրութիւններով Անգլիացիք կը ջանային սիրաշահիլ Հնդկահայ առեւտրականը՝ զայն պարզապէս հետզհետէ իրենցմէ կախեալ տարր մը ընելու եւ յետոյ կուլ տալու համար»,- գրել է նա:
«Անգլիացիներ 1561-ին մտան Կովկասեան Հայաստան, Շամախի, Շիրվանի և այլ կողմերը առեւտուրի՝ մասնաւորապէս՝ հում մետաքսի համար, սակայն հազիւ քանի մը տարի վերջ սկսան ինքզինքնին անզօր գտնել Հայոց հետ մրցակցելու գործի մէջ: 1569 թվականի ապրիլ 28-ին անգլիացի ներկայացուցիչ մը՝ Քազուին (Պարսկաստան) գտնուող եւ Laurence Chapman անուամբ, կը տեղեկագրէր իր մեծերուն. Հայերուն եւ Վենետիկցիներուն միջեւ ամբողջ առեւտուրը կոտրել կարելի չէ»:
Վերջապէս շատ ուրիշ նամակներ ասկէ առաջ կամ վերջ գրեթէ նոյն եզրակացութեան կը յանգին, ոմանք առաջարկելով, որ Հայերը իբր միջնորդ գործածուին. բան մը, որուն չի համաձայնիր կեդրոնը՝ նախընտրելով բոլոր շահերը ինքն իսկ իւրացնել:
Սակայն երկրին մէջ գտնուող ներկայացուցիչները կը շարունակեն գանգատիլ եւ անկարելիութիւններ ցոյց տալ, նոյն իսկ կան, որ յիմարական կը նկատեն հոն մնալ և ջանալ մրցիլ, այլ կը նախընտրեն ծախել ինչ որ ունին եւ հեռանալ այս շուկաներէն, գուշակելով, թէ առանց ատոր պիտի կորսնցնեն եղած-չեղածը կամ գալիքն ալ, ինչ որ արդարեւ պատահեցաւ:
Սակայն դարձեալ կեդրոնը ամէն միջոցով, նոյնիսկ Կասպից ծովուն վրայ նաւարկութիւն փորձելով և նաւ ջուրը իջեցնելով, շարունակեց պայքարիլ. պայքար մը, որ միայն ԺԷ (17-րդ, Կ. Ա.) դարուն ժամանակ մը դադրեցաւ՝ ԺԸ (18-րդ, Կ. Ա.) դարուն սկիզբը աւելի բուռն կերպով ի յայտ գալու համար»:

…«Հում մետաքսի առեւտուրը Կովկասեան Հայաստանի մէջ, նաեւ անոր արտադրութիւնը ահաւոր վնաս կրեց, գրեթէ կործանեցաւ, սակայն Հայոց ձեռքէն չելաւ:
Շահ Ապաս Պարսկաստան բռնագաղթ տարած Հայոց ձեռքով շարունակեց գործը օտար բեմի վրայ, այսպէս դարձեալ Հայ վաճառականները տէր մնացին հում մետաքսի առեւտուրին, թէեւ Անգլիացիք նոր միջոցներու դիմեցին՝ այս անգամ Պարսից արքունիքը շահելու համար» (մեջբերումը՝ Յ. Քիւրտեան «Հայ ազատագրական փորձ մը ԺԶ դարուն»):

«Հում մետաքսից» որոշ հուշեր է նկարագրել Խաչատուր Դադայանը, որը ներկայացնում ենք ստորև:

«Երբ անցնում ենք Ղումն ու Ղաշանը (մշտապես գործածելու եմ Հայկական պատմական անվանաձևերը), ակամայից ընկնում եմ մտածմունքների մեջ:
Գիշերվա խավարում մեքենայի կողքով անցնող տափաստաններից, լեռների ստորոտներից, կիրճերից ասես ականջիս են հասնում քաղցից, տապից, մտրակների շաչյունից մեռնող ազգակիցներիս հառաչանքները:
Քանի՜ — քանի՜ անթաղ մեռել մնաց, որոնց ոսկորները քամին հողմացրիվ արեց խառնելով դարերի փոշուն: Նրանք «հում մետաքսի զոհերն» էին: Երեխա ժամանակ տեսել եմ հում մետաքս. գյուղի մեր պրպտուն հարևանն իր տան անկով գոմում դարակներ սարքեց, թթենու տերևներ փռեց ու վրան ինչ-որ տարօրինակ որդեր լցրեց: Որդերն ուտում էին տերևները՝ սպիտակ մազաչափ թել թողնելով:
Ապա այդ թելով փաթաթվում էին այնքան, մինչև գլխովին անհետանում էին: Կոկոնի մեջ որդերը վերածվում էին թիթեռնիկների, պատյանը ծակում-թռչում՝ թողնելով «արտադրանքը»: (Սա իմ մանկական հուշն է, ո՞վ էր 60 տարի առաջ ինձ դրդում հետևելու այդ երկարատև գործընթացին): Ահա այդ «արտադրանքն» էին վերամշակում ու ստանում բնական մետաքս: Շահ Աբաս 1-ինն էլ ուներ մեծաքանակ հում մետաքս, որն Իտալիայում, Ֆրանսիայում, Ռուսաստանում խիստ բարձր գին ուներ: Այնտեղի հմուտ ջուլհակները դրանից բնական մետաքսի կտորեղեն էին ստանում՝ կրեպդիշին, կրեպ-շիֆոն, կրեպ-ժորժետ, որոնք պալատական բարձրաշխարհիկ խավի համար ծառայում էին որպես հագուստ-կապուստ:
Սկզբում Շահ Աբասը փորձեց պարսիկ վաճառականների միջոցով իր անմշակ մետաքսն իրացնել, բայց չհաջողեց՝ քրիստոնյա Եվրոպան չընդունեց մուսուլման վաճառականներին: Այնժամ Շահը հասկացավ, որ իրեն հարկավոր են քրիստոնյա հպատակ, հմուտ վաճառականներ: Նրանք աչքի առաջ էին՝ Հայերը, Հին Ջուղայեցիները…

Ղևոնդ Ալիշանը Վենետիկի XVI դ. արխիվային թղթերն ուսումնասիրելիս 500 Հայ վաճառականների հայտնաբերեց, որոնց գերակշիռ մեծամասնությունը Հին Ջուղայեցիներ էին:
1512 թ. վաճառական Հակոբը` Մեղապարտ անվանյալ, տպագրեց «Ուրբաթագիրքը»: 1570-ից սկսած՝ Ջուղայեցի վաճառականներն արդեն հանրահայտ էին ամբողջ Եվրոպայում, այնքան հայտնի, որ վենետիկցիները բոլոր Հայերին անվանում էին «Ջուղայեցիներ», իսկ ֆրանսիացիները տարբերակում էին դնում Հայերի ու Ջուղայեցիների միջև, առաջիններին կոչելով՝ աղմենիեն (Arménien), երկրորդներին՝ «շոֆըլան» (Choffelin):

Հենց այդ նույն թվականին Վենետիկում առաջինը բնակություն հաստատեց ջուղայեցի վաճառական Գայրին (Gayri)։ Վենետիկի Ռուգա Ջուֆայում (Ջուղայի փողոց) XVI դ. ապրում էին բազմաթիվ Հայ վաճառականներ։ Նրանցից Հովհաննես Շահինշահն առաջինն էր, ում Իմաստուններն արտոնեցին Սբ. Մարկոսի հրապարակի զանգակատան մոտ ունենալ panco՝ միայն վենետիկցիներին վերապահված վրան՝ ապրանքների վաճառքի համար։
Շահ Աբասը «լուծումը» գտավ:

Պատերազմելով Թուրքիայի դեմ և մտադրվելով օսմաններին թողնել ավերված-այրված տարածք՝ նա 1603 թվականից սկսած իրականացրեց մեծ գաղթը՝ «մեծ սուրգունը»: Մեկ տարվա ընթացքում ութ անգամ դա արեց, Հայաստանը հայաթափեց, 100-150 հազար մարդ քշեց Պարսկաստան` իր հետևից թողնելով ավերակներ ու հրկիզված դաշտեր: Թե ճանապարհին որքա՛նը կոտորվեց, որքա՛նը խեղդվեց Արաքսում՝ միայն Աստծուն է հայտնի:
Կարդացեք Առաքել Դավրիժեցու լալահառաչ ողբ-պատմությունը, և ձեզ համար ամեն ինչ պարզ կդառնա:

Խնդիրն այլ էր Հինջուղայեցիների պարագայում: Հասարակ մշակներին թողեցին Թավրիզի, Ղազվինի, Թեհրանի հարակից գյուղերում, իսկ վաճառականական, խոջայական գերդաստաններին և ձեռնհաս վարպետ-արհեստավորներին՝ շուրջ 15 հազար մարդու, քշեցին դեպի Սպահան: Այս ճանապարհին էլ ընտրություն կատարեցին, մի մասին թողեցին Փերիա ու Բուրվարի գավառներում, իսկ «ընտրյալներին» բերեցին մայրաքաղաք: Շահ Աբասը Սպահանից հարավ, Զայանդերուդ գետի ափին հատկացրեց մոր կալվածապատկան տարածքները, թե՝ ձեզ համար քաղաք շինեք: 1605-ին կառուցեցին և անվանեցին Նոր Ջուղա` ի հուշ իրենց կորուսյալ հայրենաքաղաքի:
Սկսվեց նոր դարաշրջան, հում մետաքսի զոհերի դարաշրջանը»:

ՋՈՒՂԱ.
ՀԱՅ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԵՐՃԱՆՔՆ ՈՒ ՓԱՅԼԸ՝ 17-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ (ՄԱՍ Բ)

Հայոց բազմահազարամյա պատմության շղթայում բացառիկ փուլ է Կիլիկիայի Հայկական թագավորությունը՝ միջազգային առևտրական ուղիներում Հայ վաճառականների ծավալած հարուստ գործունեությամբ:
Տարբեր երկրներում պահպանված զանազան սկզբնաղբյուրների՝ նոտարական բազմաթիվ գործերի ու այլ փաստաթղթերի (գործարքների) հավաստմամբ՝ Հայկական առևտրական ցանցը տարածված էր ժամանակի կարևորագույն կենտրոններում՝ ներկայիս Ֆրանսիայի Մարսել նավահանգստային քաղաքում, Մոնպելիեում, Նարբոնում ու Նիմում, նաև՝ Ջենովայում (Իտալիայում) և այլուր (Ֆրանսիայում Հայ վաճառականների ներկայությունը 6 -7-րդ դարերից է փաստվում, իսկ 12-14-րդ դարերում Մոնպելիեի համալսարանի դռանը փակցվում էին Կիլիկյան ու ֆրանսիական դրամների փոխարժեքների սակացանկերը)…

Փոխադարձաբար՝ Կիլիկիայի քաղաքները ևս «հեղեղված» էին այլ երկրներից ժամանած վաճառականներով:
Թանկարժեք մետաղներն ու քարերը, մետաքսը, բամբակը, գորգը, կարպետն ու ու կերպասը, բազմաբույր համեմունքներն ու բազմաբնույթ անթիվ ապրանքները ներմուծվում ու արտահանվում էին քաղաքից-քաղաք, երկրե-երկիր…

Դեռևս 11-12-րդ դարերից՝ Անիի Բագրատունյաց թագավորության (885-1045) անկումից հետո, Հայաստանից ու Բյուզանդական կայսրության տարբեր շրջաններում ապաստանած Հայերից արտագաղթել էին դեպի Ղրիմ ու այլ տարածքներ: Սևծովյան ավազանի երկրների հետ առևտրի համար նպաստավոր այդ շրջանում՝ Ղրիմի ծովափնյա քաղաքներում (Կաֆայում, Խերսոնեսում, Սուդակում) հաստատված Հայերը նշանակալի դեր ունեին առևտրական ու տնտեսական հարաբերություններում…

Եվ հնագույն շրջանից եկող այդ ավանդույթները, որոնք շարունակվեցին վաղ միջնադարում ու հետագայում, ծաղկման մի նոր փուլ ապրեցին Նոր Ջուղայում՝ 17-րդ դարում…

Ստորև՝ Րաֆֆու «Դավիթ Բեկ»-ից մի հատված, ուր նկարագրվում է Հայ վաճառականների դերը՝ 16 -17-րդ դարերում…

«Պարսկաստանի Հայերը շատ հին ժամանակներից հարաբերություններ ունեին ռուսաց արքունիքի հետ, իսկ Ալեքսեյ Միխայլովիչ թագավորի օրերում նրանց հարաբերությունները ավելի կանոնավոր ձև ստացան։
Սպահանի Հայերը, որ այն ժամանակ մեծ դեր էին խաղում հնդկա-եվրոպական վաճառականության մեջ, ոչ սակավ անգամ ուղարկում էին իրանց պատվիրակներին հիշյալ թագավորի մոտ, կապում էին նրա հետ զանզան առևտրական դաշնագրեր և ստանում էին նրանից զանազան արտոնություններ իրանց Ռուսաստանի վրայով դեպի Եվրոպա կատարած վաճառականության վերաբերությամբ։

Ամեն անգամ, երբ Հայոց պատվիրակները հայտնվում էին ռուսաց արքունիքում, բերում էին իրանց հետ թանկագին ընծաներ:
Դրանցից մեկն էր այն գեղեցիկ բազկաթոռը, շինված արծաթից և ոսկուց, զարդարած խոշոր ալմաստներով, յաղութներով, մարգարիտներով ու ֆիրուզաներով, որը Սպահանի մի առևտրական ընկերության կողմից Խոջա-Զաքար Սարհադյանցը մատուց Ալեքսեյ Միխայլովիչին։

Բացի վաճառականական հարաբերություններից, Սպահանի Հայերը ռուսների արևելյան քաղաքականության մեջ նույնպես մեծ դեր էին խաղում։ Նրանք շատ անգամ լինում էին միջնորդներ ռուսաց արքունիքի և պարսից դռան մեջ, պայմաններ էին կապում և վճռում էին այլ և այլ խճճված գործեր։
Պետրոս Մեծի թագավորության ժամանակ Պարսկաստանի Հայերի հարաբերությունները ռուսաց արքունիքի հետ ավելի ևս ամրապնդվեցան։ Մեծ թագավորի նախորդները գտնում էին Հայերի մեջ ավելի առևտրական ընդունակություններ և նրանց ձեռքով կամենում էին վաճառականությունը Ռուսաստանում զարգացնել։ Իսկ Պետրոս Մեծը, բացի այդ ընդունակություններից, գտավ Հայերի մեջ բոլոր այն հատկությունները, որ կարող էին նպաստել նրան իր աշխարհակալությունները դեպի արևելք տարածելու։
Կասպից ծովի վրա լողում էին Հայերի բազմաթիվ նավերը։
Արևելքի ամբողջ արդյունաբերական աշխարհը նրանց ձեռքումն էր։
Հնդկաստանի բոլոր նշանավոր առևտրական կենտրոններում նրանք ունեին կալոնիաներ։
Ջավա, Սումատրա և Փիլիպյան կղզիների վրա նրանք տեղափոխվեցան դեռ XVI դարու վերջերում, իսկ Մադրասի, Կալկաթայի, Բոմբայի, Սինգապուրի մեջ՝ Շահ-Աբաս մեծի մահից հետո։
Ամեն տեղ նրանք առևտուր ունեին ոչ միայն ժողովրդի հետ, այլ գլխավորապես ժողովրդի իշխողների՛ հետ, որոնց ձեռքում հավաքվում էր երկրի հարստությունը՝ որպես հարկերի փոխանորդ։ Բիրմանիայի ալմազը, որ սեփականություն էր միայն թագավորի, ծախվում էր Հայերի՛ ձեռքով։ Պարսկաստանի մետաքսը, որ ստանում էին թագավորները, բոլոր Հայերի՛ ձեռքով էր տարվում դեպի Եվրոպա։
Անդադար հարաբերություններ ունենալով թագավորների և զանազան երկրների իշխանների հետ, Հայերը ա՛յն աստիճան մտերմացել էին նրանց հետ, ա՛յն աստիճան հավատարմություն էին գտել նրանց մոտ, որ ծանոթ էին նրանց բոլո՛ր թույլ կողմերին, գիտեին նրանց բոլո՛ր գաղտնիքները։
Այդ առիթ էր տալիս Հայերին երբեմն մեծ դերեր խաղալ Արևելքի իշխողների՝ միմյանց հետ ունեցած հարաբերությունների մեջ, մանավանդ, որ այդ իշխողները նրանց փողին, խելքին և օգնությանը միշտ կարոտություն ունեին։
Պետրոս Մեծի արծվի աչքերից չէր կարող աննկատելի մնալ այդ իրողությունը և նա աշխատեց իր ձեռքը ձգել Հայերին — Արևելքի այդ ամենահարմար բանալին։
Հայերը ցույց էին տալիս ամեն տեսակ պատրաստակամություն մեծ թագավորի մեծ նպատակները իրագործելու համար։
Բաքուն և Կասպից ծովի հարավային եզերքի վրա գտնված պարսկական երկրները՝ Ռաշտը, Գիլանը, Մազանդարանը, այդ կիտրոնիների, ձիթենիի, մետաքսի և վարդենիների աշխարհը տիրեց նա գլխավորապես Հայերի՛ առաջնորդությամբ։
Հայերը նրա պիոները դարձան ամեն տեսակ գործողությունների մեջ։ Հաշտարխանում նստած էր որպես Հայոց հոգևոր առաջնորդ, բայց իսկապես որպես ռուսաց պատերազմական գործակատար, Մինաս վարդապետը։ Նրա հավատարմատարը՝ Պետրոս Դի-Սարգիս Գիլանենց Հայազգին նստած էր Ռաշտում և Պարսկաստանի ու առհասարակ Արևելքի բոլոր նշանավոր անցքերի մասին տեղեկություններ էր տալիս Սարգիս վարդապետին, որը իր կողմից հաղորդում էր ռուսաց կառավարությանը։
Ղարաբաղի մելիքների բանակցությունները ռուսաց կառավարության հետ կատարվում էին սկզբում Գանձասարի առաջնորդ Եսայի եպիսկոպոսի ձեռքով, իսկ հետո Ներսես եպիսկոպոսի և Դուզախի կառավարիչ մելիք Եգանի ձեռքով»:

«Հետաքրքրական է, որ Հայ վաճառականների գործառնությունները Ռուսաստանում հետքեր են թողել պետության պաշտոնական թղթերի մեջ և դրանք հավաքված են ու տպված» («Собрание актов, относящихся до обоэрении истории армянского народа», М. 1833 ч. 1),- գրում է Լեոն իր աշխատության մեջ:

«Այնպես որ՝ կարելի է քայլ առ քայլ հետևել այդ առևտրական հարաբերությունների զարգացման: Առաջին ծանոթ արձանագրությունը վերաբերում է 1626 թվականին, երբ Մոսկվայում թագավորում էր առաջին Ռոմանովը՝ Միխայիլ Ֆեոդորովիչ: Նրա որդի Ալեքսեյի թագավորության երկրորդ տարին (1647 թ.) Թավաքալյան անունով մի Հայ խնդրում է նրան տալ հրովարտակներ, որ ինքն իր ապրանքներով շրջե զանազան քաղաքներ։ Իսկ 1660-ին նույն ցարի մոտ գալիս է «Սպահանից Հայ վաճառական Զաքար Սահրադյանը՝ մատուցանելու համար թագավորին առևտրական ընկերության կողմից ընծա՝ ոսկով և արծաթով ու ադամանդներով, հակինթներով և մարգարիտներով ընդելուզած բազկաթոռները, որոնք գնահատված են 22.589 ռուբլի 60 կոպ. ինչպես նաև ուրիշ ընծաներ։
Դեսպանական «Պրիկազի» մեջ այս վաճառականը բացատրություններ տվեց Հնդկաստանից թանկագին քարեր և թութակներ բերելու և Պարսկաստանից Ռուսաստան ոսկերիչներ, արծաթագործներ, հղկիչներ և այլ արհեստավորներ հրավիրելու մասին։
Եվ նորից ու նորից վերադարձվեց Պարսկաստան։
Այս ընծայի մասին հետևյալ մանրամասնություններն է հաղորդում «Բազմավեպ» կիսամսյա հանդեսը։
«Ռուսաց Ալեքս թագավորին օրերը, 1659-ին, Ասպահանի Հայ վաճառականներեն Զաքար Սահրադյան անունով մեկը, որ պարսից փոխարքային ալ գործակալն է եղեր, ծովով Աժտերխան (Աստրախան, Կ.Ա.) կուգա, անկեց ալ 1660-ին թագավորական հրամանով Մոսքվա քաղաքը կը հասնի ինն ընկերով:

Ասիկա թագավորին ընծա կը բերե մեկ պղնձի վրա քաշված պատկեր մը՝ Քրիստոսի ընթրիքը. մեկ ոսկիե մատանի, այլևայլ սուղ բաժակներ, ազնիվ ըմպելիքներ ու անուշահոտ նյութեր, բայց ամենեն երևելի ընծան եղած է թագավորական աթոռը, որ Զաքարին հայրը շիներ է եղեր:

Ասոր շատ տեղը ոսկի է, ու վրան մեծ ու պզտիկ 876 ադամանդ կա, 1 լալ, 1223 հակինթ մանր ու խոշոր, երեք կարգ մարգրիտ, անկե զատ երկուք ալ մարգրիտներով ձևացուցած հրեշտակներ:
Ան ատենի վաճառականները ասոնց ամենուն գինը կտրեր են 24.443 րուպլի, վոր հիմիկվա արժեքով 550.000 ղուրուշեն ավելի կընե:
Թագավորն ալ գրեթե նույնչափ ստակ կուտա Սահրադյանին. ասկե զատ իրեն ու իր ընկերներուն թագավորական ռոճիկ կը կապե ան հինգ ամսի չափ ժամանակն, որ Մոսքվա կեցեր են և ետքը իրենց տեղը կը ճամբե…
Այն աթոռը ռուսի թագավորները հին ատենը կը գործածեն եղեր թագ դնելու օրերին, մեծ տոներուն, եկեղեցական հանդեսներու կամ թափորներու ատեն, և օտար տերությունից դեսպանները ընդունելու ժամանակին: Հիմա միայն թագավոր օծվելու ատենը կը գործածեն «Վերափոխման տաճարին» մեջ. իսկ սովորաբար Կրանովիթայա Փալաթա ըսած թանգարանը կը պահվի»:

«Այս Զաքարը հետո այլևս մեջտեղ չի երևում։ Ի՞նչ էր նա: Միայն ընծա բերո՞ղ։
Որքան և մեծ հասկացողություն ունենանք Նոր Ջուղայի խոջաների դրամական կարողության մասին, բայց այնպես չենք կարող ընդունել, որ մի անհայտ մարդ այդքան ծանրագին ընծա աներ մի ուրիշին։ Նշանակում է, որ Սահրադյանը ընծա բերող էր և գլուխ էր մի պատգամավորության, որի մեջ, բացի իրանից, կային ինը հոգի:
Ռուսական բնագիրը պարզ կերպով ասում է, թե այդ ընծան «Հայ առևտրական ընկերության» կողմից էր։ Թե ի՞նչ «Ընկերություն» էր այդ և քանի՞ հոգուց էր բաղկացած, մենք չգիտենք։
Բայց որ նա կազմակերպված էր Ջուղայում, այդ հաստատվում է նրանով, որ Սպահանում այդ ժամանակ Հայ ազգաբնակություն չէր ապրել, ամբողջը տեղափոխված էր Ջուղա։
«Ընկերությունը» դրամական խոշոր միջոցներ ուներ։ Այս ապացուցում է ոչ միայն Մոսկվայի ցարին ուղարկած ընծան, այլև այն ընդարձակ առևտրական գործառնությունը, որ նա ծավալեց Ռուսաստանի մեջ տարիների ընթացքում։
Զաքար Սահրադյանի առաքելությունը միայն սկիզբ էր դնում բանակցություներին, թե ի՛նչ պայմաններով և արտոնություններով կարող էր գործունեություն սկսել Ջուղայի առևտրական ընկերությունը Ռուսաստանում։
Բանակցությունները երկար տևեցին՝ յոթը տարի, երևի ընդհատումներ ունեցան։
Վերջապես 1666-ին Մոսկվա են գնում առևտրական ընկերության երկու գործակալներ՝ Ստեփան Ռոմադանեցի և Գրիգոր Լուսիկյան (շատ հաճախ գրվում էր և Հուսիկյան, Гусиков), որոնք, վերջացնելով բանակցությունները, հետևյալ տարին կնքեցին առևտրական դաշնագիր, և այդ ժամանակից էլ Հայ խոջայական կապիտալը հաստատ հիմքեր էր դնում Ռուսաստանում, ստանալով մի շարք արտոնություններ և երաշխավորություններ ցարական կառավարությունից։
Ռուսաստանը, բացի շուկա դառնալուց, Հայ վաճառականներին տալիս էր ազատ անցք՝ իրենց ապրանքները տանելու համար եվրոպական վաճառանոցները։
Ապրանքների ապահով տեղափոխումը Աստրախանից Վոլգայի վրայով դեպի Մոսկվա և ուրիշ տեղեր երաշխավորում էր կառավարությունը» (մեջբերումները՝ Լեո «Խոջայական կապիտալ», Երևան, 1934):

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

ՋՈՒՂԱ.
ՀԱՅ ՎԱՃԱՌԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԵՐՃԱՆՔՆ ՈՒ ՓԱՅԼԸ՝ 17-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ (ՄԱՍ Ա)

Պատմական ոչ բարենպաստ պայմանների բերմամբ՝ թուրք-պարսկական պատերազմի արդյունքում Հայրենիքից բռնի տեղահանված Հայության մի ստվար հատված՝ 17-րդ դարի սկզբին հայտնվեց Պարսկաստանում՝ օտար ափերում՝ այլազգիների միջավայրում սեփական ազգային դեմքն ու հոգեկերտվածքը պահպանելու խնդիրներին դիմակայելով ու հավելելով դարերի ընթացքում աշխարհի զանազան առևտրական ճանապարհների հանգուցակետերում բնակություն հաստատած Հայ վաճառականների հիմնած գաղթօջախների թիվը:

Նախիջևանի Ջուղա քաղաքից Շահ Աբաս Ա-ի (1587-1629 թթ.) տեղահանած Հայության մի մասը, որի ձեռքում կուտակված էր «Խոջայական հարուստ կապիտալը», վերաբնակեցվեց Սպահանի մերձակայքում, ու հիմնվեց Նոր Ջուղան, որի Հայ վաճառականությունը կարճ ժամանակում դարձավ Արևելքի ու Արևմուտքի միջև կարևոր միջնորդ:

«16-րդ դարում Արաքսյան առևտրական կապիտալը բացառապես գյուղերում և ավաններում էր պարփակված։ Այս կապիտալին է, որ մենք տալիս ենք «խոջայական» հատուկ անունը։
Խոջա, սովորաբար, նշանակում է «վաճառական»՝ ամեն կարգի, սկսած գյուղական մանր փերեզակից, մինչև խոշոր առևտրի ներկայացուցիչները։
Բոլոր աստիճանավորումների վրա էլ խոջայությունն ունի իր պատվավոր նշանակությունը, որ չափվում է խոջայի գործերի դիրքերով. կային մեծ խոջաներ, կային և փոքրերը։
Փոքրերը մեծերից են կախված և կազմում են մանր, ընդարձակ տարածված խանութպանությունը, որ վաճառելի ապրանքներ ստանում է մեծ խոջաներից և այդպիսով կազմում է նրանց գործակատարությունը, ասել է՝ նրանց անձնվեր զինվորությունը, նրանց ուժն ու շահը»,- գրում է Լեոն («Խոջայական կապիտալ», Երևան, 1934):

Պարսկաստանի արտաքին առևտրական և քաղաքական կապերն ընդլայնելու, այդ երկրի հետամնաց տնտեսությունը զարգացնելու նպատակով տեղահանված Հայ վաճառականներն ու արհեստավորները, նրանց հետ նաև բնակչության մյուս հատվածները՝ հաստատվելով այն ժամանակվա Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահանին կից, Զայանդերուն գետի մոտ, Հայ խոջաների հովանավորությամբ արագ ծաղկեցրեցին Հայկական Նոր Ջուղա թաղամասը։

Այս տեղահանմամբ Հայկական կապիտալը նույնպես «տեղահանվեց»՝ Սպահանը դարձնելով խոջայական հարստության կարևորագույն կենտրոններից մեկը։
Խոջաները, որոնք առևտուր էին անում, գործարքներ կապում Եվրոպայի տարբեր երկրներում, Չինաստանում, Հնդկաստանուն ու բազմաթիվ այլ երկրներում, տնտեսական գործունեությունից բացի նաև դիվանագիտական հարցեր էին կարգավորում:

«Ջուղայեցի խոջան ոտի տակ էր տալիս համարյա ամբողջ աշխարհը, և մենք ունենք մի երկար ցանկ այն տեղերի, ուր նա երևան էր գալիս գնողի և վաճառողի դերում»…

…«Թեև այսքան շատ են և խճճված Ջուղայի առևտրական ճանապարհները, բայց և այնպես, խոջայական կապիտալի ամենագլխավոր ձգողական ուղղությունները երկուսն էին — դեպի հարավ՝ դեպի Հնդկաստան և դեպի հյուսիս՝ դեպի Ռուսաստան։
Ավելի շատ սիրվածը, ավելի շատ բանուկը հարավային ուղղությունն էր, և այս այն բնական պատճառով, որ կարելի էր շատ հարստություններ արտահանել, մինչդեռ Ռուսաստանը գրեթե բացառապես ներմուծման և սպառողության երկիր էր:

Խոջայական կապիտալը ճանաչել էր Հնդկաստանի ճանապարհը Նոր Ջուղայի կառուցումից շատ առաջ էլ, դեռ նույնիսկ 16-րդ դարում:
Մենք գիտենք արդեն, որ խոջայական առևտրի գլխավոր ճյուղերից մեկը գոհարավաճառությունն էր, իսկ ամեն տեսակ թանկագին քարերի հայրենիքը Հնդկաստանն էր։
Թեթև ու փոքր, հեշտ ու աննկատելի տանելու, միաժամանակ նաև մեծ շահ բերող ապրանքը, բնականաբար, պիտի Հնդկաստան տաներ Հայ վաճառականին ոչ միայն Արաքսի հովտից, այլև Լեհաստանից և այլ տեղերից»:

…«Մենք արդեն տեսանք, որ նոր Ջուղայում խոջայական կապիտալը կենտրոնանում և ուռճանում էր, ցանցերի մեջ առնելով և Արևմուտքի բոլոր շուկաները, որոնցից ամենաուժեղը հանդիսանում էր Հնդկաստանը։
Տեսանք նույնպես, թե ինչպես խոջայական կապիտալը հոսում է Ջուղայից դեպի այդ հարուստ, միջազգային կռվախնձոր դարձած երկիրը։
Այս հոսանքը գնալով հորդանում էր, նախանշան դառնալով՝ որ Ջուղայի գերակշռությունը թուլանում է և Հնդկաստանը վերջվիվերջո պիտի խլեր նրան՝ եթե Ջուղային մինչև անգամ տրված լիներ խաղաղ մրցակցի ճակատագիր ավելի երկար ժամանակով, քան որքան տրված էր նրան։
17-րդ դարի կեսում այդ հոսանքն այնքան մեծացել էր, որ Հայերին մենք տեսնում ենք մի փոքրիկ գաղութ հիմնած՝ Գանգեսի գետաբերանքում, ուր հետո, 1690-ին, անգլիական կումպանին հիմնեց Կալկաթա քաղաքը, որի համար Բենալի թագավորից գնվեցին երեք գյուղեր և այդ գնումն աջողեցնողն էր խոջա Սահրատ Ջուղայեցին։
Այնպես որ՝ Հայե՛րն են համարվում Կալկաթայի իսկական հիմնադիրները» (հատվածաբար մեջբերումները՝ Լեոյի նշված աշխատությունից):

«Ասիայում, Վենետիկի, Ֆրանսիայի և Գերմանիայի այլ և այլ ապրանքների մանրավաճառությամբ Հայերն են զբաղվում։
Փոքրիկ հայելիները, մատանիները, մանյակները, կիտվածանկարները, փոքրիկ դանակները, մկրատները, գնդասեղները և ասեղները դրամից ավելի հարգի են քաղաքներում»,- գրել է ֆրանսիացի ճանապարհորդ Տուրնֆորը՝ մատնանշելով Հայ վաճառականների՝ ճանապարհներին հանդիպած դժվարությունները տոկունությամբ հաղթահարելու հմուտ կարողությունները:
«Գետակներից անցնելիս Հայերն իրենց ձիանների կողքով են քայլում և ամբողջ ճանապարհորդության ժամանակ օգնում են ոչ միայն իրենց ազգակիցներին, այլև՝ այլազգիներին։ Այս բարեմիտ մարդիկ իրենց սովորություններից բնավ չեն շեղվում. միշտ նույնն են՝ չափազանց խռովարար օտարներից խույս են տալիս և հարգում են խաղաղասերներին, որոնց հյուրընկալում են ամենայն սիրով ու կերակրում:
Երբ խնամում էինք նրանց մի հիվանդին, ամբողջ քարավանն իր շնորհակալությունն էր հայտնում մեզ» (Pitlon de Tournefort «Relations d՛un vogage de Levant», Lyon, 1717, t. 2):

…«Եվ հարստանում էր Նոր Ջուղան օրերով, ժամերով հեքիաթական չափերով»,- նկարագրում է Լեոն:
«Օտար աղբյուրներից ավելի ճոխ, գրեթե հրաշապատում են Հայ աղբյուրները։
Նոր Ջուղայի պատմության հեղինակն ասում է, թե հարստությունը գետի պես էր թափվում Ջուղա։
Եվ իրավ, միայն այդպիսի առատության մեջ են հասկանալի դառնում այն օրինակները, որ բերում է նա։
Հենց միայն խոջա Սարֆրազի մասին ժողովրդական ավանդությունը պատմում էր երկու բան: Մեկն այն էր, որ նա, ճաշի հրավիրելով Շահ Աբբաս Երկրորդին, նրա բոլոր նախարարներին, պալատական ավագանու և անթիվ ծառաների հետ, ամենաճոխ սեղան սարքեց և՝
«Յետ ամենայն վայելչությամբ վերջանալոյ հացկերութեանն, ասում է պատմիչը, զամենայն արծաթի կարասիս և պարագայս նույն հանդիսի ի պատիւ երեսոց արքային ընձայեալ է զօրացն նորա» (այսինքն՝ «ճաշի հանդիսության ավարտին ողջ արծաթե կարասիքն ու մյուս պարագաները նվիրվել են արքային ու նրա զինվորներին», Կ.Ա.):

Մի ուրիշ անգամ, շահի հետ գնալով այն տեղը, ուր կամուրջ էր շինվում գետի վրա, նույն Սարֆրազը, դարձյալ ի պատիվ թագավորի, կանգնեցնում է գետի ընթացքը՝ թափելով նրա մեջ «ճերմակ շահի» կոչվող մանր արծաթի դրամներով լիքը քսակներ, և այդ գումարն ընձայում է շահի՝ այդտեղ գտնված ծառաներին։
Այս երկու դեպքում Հայ խոջայի ծախսած գումարը հաշվում են մոտ քսան հազար թուման, որ անում է մոտ ութ հարյուր հազար ֆրանկ» (մեջբերումը՝ Լեոյի «Խոջայական կապիտալ» ուսումնասիրությունից):

«Միջազգային շուկաներում Հայ խոջան, բացի լեզուներից, պիտի ունենար և մի ամբողջ առևտրական հանրագիտակ՝ զանազան երկիրների առևտրական պայմաններն իմանալու համար: Այդ գործը դյուրացնելու համար Ջուղայեցի խոջա Պետրոսի հաշվով 1699-ին մի գրքույկ էր տպվում Ամստերդամում այսպիսի վերտառությամբ.
«ԳԱՆՁ ՉԱՓՈՅ՝ ԿՇՌՈՅ, ԹՈՒՈՅ ԵՎ ԳՐԱՄԻՑ ԲՈԼՈՐ ԱՇԽԱՐՀԻ, որ է գիտութիւն ամեն այն տեսակ կշռոց՝ չափուց և դրամից, որով բոլոր աշխարհի վաճառականութիւնն վարի, ժողովեալ ու ի մի վայր հավաքեալ, աշխատությամբ ՂՈԻԿԱՍՈՒ, ապաշնորհ Ջահընկալի ՎԱՆԱՆԴԵՑԻՈՅ ծախիւք և ի խնդրոյ հայցման Ջուղայեցի Խաչատուրի որդի պարոն Պետրոսի»:
Այս էլ խոջայական գրականության մի շատ հետաքրքրական հիշատակարանն է։
Թեև վերնագիրը գրաբար լեզվով է, բայց ամբողջ գրքույկը գրված է պարզ Ջուղայական աշխարհաբարով։
Այդ ամենքին մատչելի մի ուղեցույց էր, որ մատակարարում էր բազմադիմի տեղեկություններ՝ համաշխարհային շուկայում գործածվող չափերի, կշիռների, դրամների, ապրանքների մասին, թե ի՛նչ, ու՛ր կարելի է ձեռք բերել:
Թե ի՛նչ երկրներում ի՛նչ լեզուներ են գործ ածվում, թե ի՛նչ ճանապարհներով կարելի է գնալ Եվրոպայի այս կամ այն վաճառանոցը և այլն, և այլն։
Առանձին մի գլխի մեջ բացատրված են թվաբանության (ռազամի) չորս գործողությունները և առաջարկվում են խնդիրներ վաճառականական գործունեությունից։ Հայ խոշոր խոջան շատ լավ ըմբռնում էր, թե միջազգային շուկան իր երկրի մանրավաճառի անշարժ խանութը չէ, այլ փոփոխվում է անդադար, և այդ փոփոխություններին հետևել չկարեցողը պետք է դուրս շպրտվի շահի ասպարեզից»,- գրում է Լեոն:

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«ՈՒՐ ՈՐ ԳԸՆԱՆՔ ՄԵՐ ՎԱԹԱՆԻՑ՝
ՄԵԶ ԴԱՐՁԸՐՈՒ՛ ԳԵՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ»…

Աշխարհագրական դիրքով տարբեր մայրցամաքների, Արևելքի ու Արևմուտքի խաչմերուկում գտնվող Հայկական Լեռնաշխարհի բնակչության՝ Հայոց պատմությունից անբաժան է և զանազան երկրներում ճակատագրի բերումով հաստատված Հայության պատմությունը:

Բազմահազարամյա գոյության ընթացքում՝ քաղաքական իրադարձությունների հետևանքով նաև Հայերի բռնի տեղաշարժեր ու գաղթեր են եղել:

Եվ Հայրենիքից դուրս՝ օտար միջավայրում գաղթօջախներ են ստեղծվել՝ սեփական լեզվի ու մշակույթի՝ ազգային դեմքի պահպանման նպատակով՝ հնարավորինս դիմակայելով այլազգիների հետ ուծացման վտանգին:
Աշխատասիրությամբ ու աներևակայելի կենսունակությամբ՝ աշխարհասփյուռ Հայությունը նաև իր պատկառելի ներդրումն է ունեցել համաշխարհային՝ մշակութային ու գիտատնտեսական առաջընթացում՝ միաժամանակ առևտրի միջազգային շուկայում նշանակալի տեղ ունենալով:
Իրենց հսկայական տնտեսական միջոցների շնորհիվ Հայ վաճառականները հզոր քաղաքական ու ֆինանսական ազդեցություն ունեին տարբեր երկրներում, և նրանց շահութաբեր գործունեության արդյունքում ծաղկեցին, բարգավաճեցին նաև Հայ համայնքները (ինչպես Հնդկաստանում՝ 17-րդ դարում):

Րաֆֆին Սալմաստում 1867 թվականին իր «Սալբի» վեպի «Հառաջաբանում» գրում է.
«Հայոց ազգը կորստաբեր ժամանակների փոթորիկների բռնությանբ արմատախիլ լինելով յուր բնիկ երկրից, երկար ու ձիգ տարիներ անտեր, անտերունչ տարուբերվելով աշխարհի երեսին և որպես մի փշրված նավ կտոր-կտոր եղած՝ վերջապես դադար է առնում երկրագնդի զանազան մասերում: Եվրոպա, Ասիա, Ափրիկե, այդ անգութ հյուրընկալքը, ընդունելով խղճալի գաղթականքը յուրյանց ծոցում, փոխանակ հանգիստ տալու նորանց, փոխանակ սրբելու նոցա աչքերից արտասուքը, ինքյանք սկսան գազանաբար հոշոտել նոցա անդամները, ուտել նոցա միսը, ծծել սոցա արյունը և ծամել նոցա ոսկերքը․․․

Այդ ջարդուփշուր ազգից փոքրիկ մասունքներ միայն, որպես փշրանքներ մնացած այդ ճիվաղների քաղցը հարգելեն հետո, շատ ուշ, դարերի ընթացքում հազիվ սկսան մոտենալ միմյանց, միավորիլ և զգալ յուրյանց մարդկային կենդանությունը:
Տասնևիններորդ դարու առաջին կիսաբաժինը եղավ այդ եզեկիելյան ժամանակամիջոցը, երբ աստուծո հոգին փչեց այդ կիսամեռ ազգի վերա, և Հայերը զանազան երկրներում սկսան շարժվել, կերպարանագործվիլ և երևալ յուրյանց ազգային գոյությամբ:
Նոքա սկսան ոգևորվել բարոյական և իմացական զորություններով և, հետևելով Լուսավոր դարու ընթացքին, Լուսավոր ազգերի օրինակին, աշխատեցին հալածել Հայ հորիզոնից տգիտության թանձրամած խավարը:
Ռուսաստանում, Թուրքիայում, Եվրոպիո այլևայլ մասերում, Հնդկաստանում հիմնվեցան դպրոցներ, կազմվեցան տպարանք, լույս ընկան լրագրներ և օրագրներ և զանազան հեղինակությունք՝ նոր և կենդանի լեզվով սկսան արծարծել ազգային շիջած Լույսը»:

16-րդ դարում Սյունիքի լեռնաշղթայի և Արաքսի ձախափնյա տարածքի միջև սփռված գյուղերի ու ավանների Հայ առևտրականների հարստությունը Պարսից Շահ Աբասի բռնագաղթի արդյունքում «հոսեց» դեպի Սպահան, ուր ձևավորվեց Նոր Ջուղայի գաղութը (որին կանդրադառնանք հաջորդիվ):

«Արևելյան Հայաստանում, հատկապես Նախիջևանի և Ղարաբաղի շրջաններում 15-16-րդ դարերում, չնայած երկրի մշակութային, քաղաքական և տնտեսական ծանր պայմաններին, ձևավորվում են կամ սկսում են ակտիվորեն զարգանալ բազմաթիվ վաճառականական քաղաքներ և գյուղեր, որոնցից նշանավոր էին Արաքսի ձախ ափին գտնվող Ջուղան, Աստապատը, Վանանդը, Վիստը, Ագուլիսը, Շոռոթը, Նախիջևանը, Դաշտը, Մեղրին, Երնջակը, Շահ-կերտը, Օրդուբադը և այլն:
Աչքի էին ընկնում նաև Սյունիքը (Ղափան-Կապան), Արցախը, Արարատյան դաշտի քաղաքները (Երևան):
Բայց առավել նշանակալի էր Արաքսի ձախ ափին գտնվող Ջուղա գյուղաքաղաքը, որին առանձնահատուկ առևտրական նշանակություն էր տալիս Միջին Ասիան, Իրանը Սև ծովի արևելյան ավազանի և Կովկասի մեծ ճանապարհների հետ կապող աշխարհագրական դիրքը:

Ջուղայի առևտրականները գրավում էին պարսից Շահ-Աբաս Ա-ի ուշադրությունը դեռևս թագավորության առաջին տարիներից:
Եռանդուն և զորավոր, ինչպես նաև խոհեմ Շահ-Աբասը (1587-1628) լավ էր հասկանում, որ 15-16-րդ դարերի թուրք-իրանական անընդմեջ արյունալի պատերազմների հետևանքով երկրի դատարկված գանձարանը լցնելու և քայքայված տնտեսությունը վերականգնելու համար անհրաժեշտ է առևտուր «ներմուծել», մեծացնել դրամաշրջանառությունը և խթանել արտաքին աշխարհի հետ առևտրական հարաբերությունների հաստատումը:
Շահի նվիրական երազանքն էր միջազգային առևտրի կենտրոնը Արաքսի ձախ ափին գտնվող Ջուղայից տեղափոխել Իրան, իսկ մետաքսի քարավանային ուղիները տանել Սպահանի վրայով դեպի Պարսից ծոց` խթանելով Իրանի առևտրական աշխուժացումը եվրոպական և ասիական երկրների հետ:
Այս հեռահար նպատակի իրականացմանն էր ուղղված 1604 թվականին Շահ-Աբաս Ա-ի իրականացրած մեծ բռնագաղթը, երբ նրա հրամանով Ջուղայի և հարակից բնակավայրերի ժրաջան, արտադրող, բարձր մշակույթ ունեցող Հայությունը բռնի տեղափոխվեց Պարսկաստան» (մեջբերումը՝ Ք. Վ. Պապիկյանի՝ «Նոր Ջուղայի վաճառականները՝ որպես Իրանի և Արևմտյան Եվրոպայի միջև առևտրի միջնորդներ» ուսումնասիրությունից):

17-րդ դարի Թավրիզեցի Հայ պատմագիրը՝ Առաքել Դավրիժեցին իր «Պատմության» մեջ (Գլուխ ԺԷ), «Սբ. Աթոռ Էջմիածնի քարերը Սպահան քաղաք տանելու պատճառին» անդրադառնալով, գրում է.

«Պարսից մեծ թագավոր Շահ-Աբաս Առաջինը, որ Հայոց ազգը արտաքսեց Հայոց բնիկ երկրից և քշեց Պարսկաստան, արեց այն դիտավորությամբ, որպեսզի Հայաստանը ավերվի, և շենանա Պարսկաստանը, նվազի Հայ ազգը, բազմանա պարսիկ ազգը։
Եվ քանի որ Շահ-Աբասն ինքը զգուշավոր ու կանխահոգ մարդ էր և միշտ ու հարաժամ խորհում էր ու մտածում, թե ինչպիսի՛ միջոցներ հնարի Հայոց ազգի համար, որ չդառնա իր երկիրը, այլ մնա պարսից աշխարհում։
Որովհետև Հայերից նրանք, որ ծնվել էին Հայաստան աշխարհում, շատ էին բաղձում Հայաստան գնալ, այդ պատճառով հնարներ գտնելու համար Շահ-Աբասը խոնարհվում, իջնում էր իր վեհ փառավորությունից և խոսում էր ամեն Հայի հետ, ում որ հանդիպում էր՝ թե՛ նշանավոր երևելի մարդկանց, թե՛ հարուստների, թե՛ աղքատների հետ։ Խոսեցնում էր ժողովրդին, իսկ ինքը համակ ուշադրություն դարձած մտքով ականջ էր դնում նրանց խոսքերին, իր սրտում կուտակում էր անօրենություն և հղանում էր տառապանքներ։

Եվ, ինչպես նախօրոք ասացինք, շահը այլակերպվում էր և շրջում էր փողոցներն ու պողոտաները լսելու, թե ի՛նչ են ասում։
Տնետուն էր մտնում, ում էլ որ պատահում էր, խոսք էր գցում ու խոսում էր շահի և հպատակների մասին. (ասում էր), թե շահը խաղաղասեր ու արդարադատ է և չի թողնում, որ իշխանները հարստահարեն հպատակներին։
Եվ մանավանդ ավելի հոգատար է Հայ ազգի հանդեպ, որ նրանց բոլոր գործերն ու խոսքերը ըստ նրանց կամքի է անում։ Բայց ինչո՞ւ Հայերը ջերմ ու հոժար չեն մնալու Սպահանի երկրում, քանի որ շեն երկիր է և թիկունքային, իսկ Հայաստան աշխարհը սահման է ու թշնամու բերան, միշտ ավար ու գերություն։

Եվ բազմիցս պատասխան է լսել, թե Հայոց աշխարհում ամեն բարիքների լիություն է, առատություն ու էժանություն, իսկ այստեղ սուղ է ու թանկություն։
Այնտե՛ղ են իրենց Հայրերի ու Նախնիների գերեզմանատները, վանքերն ու ուխտատեղիները, որտեղ որբերի դամբարաններն են…
Հայոց պատմության հիշյալ դրվագին է անդրադարձել և Հովհաննես Թումանյանը՝ 1917 թվականին:

ԹԱԳԱՎՈՐՆ ՈՒ ՉԱՐՉԻՆ
(Ջուղայի գաղթից)

— Հե՜յ, լավ մանրո՜ւք,
Ասե՜ղ, հուլո՜ւնք,
Մատնի՜ք, մարջա՜ն,
Ապարանջա՜ն…

Հա՜վ, ձո՜ւ բերեք,
Առե՜ք, տարե՜ք,
Խունջիկ-մունջիկ
Հարսն ու աղջի՜կ,
Էժա՜ն կըտամ,

Լա՜վը կըտամ…
Էսպես կանչելով՝ փողոցից փողոց,
Իբրև թե չարչի մի թափառական,
Չարչու կերպ մըտած, ինչպես վիշապ օձ,
Անցնում էր ինքը՝ Շահ-Աբաս արքան։

— Հե՜յ, ո՞վ կուզի թել ու ասե՜ղ,
Դուրս եկե՛ք, դո՜ւրս, ինձ մո՜տ, էստե՜ղ…
— Չարչի՛ ախպեր, չարչի՛ ախպեր,
Ասեղ ունի՞ս, էս կողմը բեր։
Կանչեց մի կին՝ Հայ գաղթական,

Ու մոտ գընաց չարչին կընկան։
— Օ՜, ի՜նչ ասեղ, իսկն օձի քիստ…
Թոփը՝ մի հաց…
— Վո՜ւյ, թանկ է խիստ…
— Է՜, մի՜ խոսիր, քուրի՛կ, էդպես,

Շահի կյանքը թե կըսիրես։
— Ամա՜ն, հողեմ գլուխը Շահի,
Աստված Շահից հեռու պահի.
Արևդ ապրի, չարչի ախպեր,
Էդ անունը բերան մի՛ բեր։

— Վա՜հ, էսքան էլ չա՞ր լինի մա՜րդ.
Ի՞նչ է արել Շահը ձեզ վատ։
Գազան թուրքի սըրից փըրկել,
Չոր Ջուղայի քարից պոկել՝
Բերել է ձեզ առատ Փարիա,

Աչքն էլ քաղցըր միշտ ձեզ վըրա…
— Օ՜ֆ, հերիք է, չարչի ախպե՛ր,
Մի՜ խոսեցնիր ինձ դըրանից։
Երնեկ դըրա ոտը կոտրեր՝
Չըգար հաներ մեզ մեր տանից։

Եկավ վարար հեղեղի պես,
Զարկեց մեր շեն, մեր լի Ջուղան,
Ոչ աստըծուն նայեց, ոչ մեզ,
Սըրբեց բերավ ողջ տեղահան։
Թող արինք փակ մեր տուն ու ժամ,

Բանալիներն Արազն ածինք,
Սարի ուսից վերջին անգամ
Ետ նայեցինք ու կանչեցինք.
«Աստվածածի՜ն Վերին Կաթան,
Քեզ ամանաթ մեր սուրբ վաթան,

Ուր որ գընանք մեր վաթանից՝
Մեզ դարձըրու գերությունից»։
Աղաչեցինք աղերսելով,
Ետ շուռ եկանք ու անց կացանք.
Ծեծով, կոծով, հըրով, սըրով՝

Ծով Արազի ափը հասանք։
Արազը ծո՜վ, Արազն ելմա՜ն,
Դուրս է եկել իր ափերից.
«Անցե՜ք», եկավ մեզ հըրաման.
Շահն է հրաման տալիս վերից…

Ետևը սո՜ւր, առաջը ջո՜ւր,
Սո՜ւգ, վայնասո՜ւն, իրարանցո՜ւմ,
Բառաչում են մեծ ու պուճուր,
Իրար գըրկած՝ գետը լըցվում…
Էն սև օրը, որ մենք տեսանք,

Քո թըշնամին թող չըտեսնի…
Ա՜խ, ե՞րբ պիտի մին էլ տեսնենք`
Մեր անեծքը երկինք հասնի…
Ու գալիս են չարչու գըլխին
Կիտվում պանդուխտ, գերի հայեր.

«Անե՜ծք Շահին, իրեն գահին»,—
Անիծում են երկինքն ի վեր։
Շուռ են գալիս իրենց բընում
Չարչու աչքերն ըսպառնալի,
Ձեռն ու ոտը դող են լինում,

Ու սևակնած հարց է տալի.
— Շահի աոջև հապա էնօր
Գոռում էիք միաբերան,
Թե ապրում եք դուք բախտավոր
Ու օրհնում եք թախտն ու իրա՞ն…

— Սուտ էր, ախպե՛ր։ Դու մեզնից մեկն՝
Ի՞նչ թաքցընենք մենք քեզանից,
Բայց մեր սիրտը ո՞նց չըծածկենք
Էն մարդակեր չար գազանից։
Սուտ էր… Ու միշտ, քանի որ կա

Շահ ու գերի, ըստրուկ ու տեր,
Չի լինելու երկրի վըրա
Ո՛չ շիտակ խոսք, ո՛չ կյանք, ո՛չ սեր…
Մռընչաց չարչին, աբեն շըպըրտեց,
Դուրս ելավ տակից Շահ-Աբասն ահեղ,

Նաջաղը ցոլաց, իջավ շեշտակի,
Գերի ծերունին փըռվեց տեղնուտեղ։
Փըռվեց… Ու միշտ, քանի որ կա
Շահ ու գերի, ըստրուկ ու տեր,
Չի՛ լինելու երկրի վըրա
Ո՛չ շիտակ խոսք, ո՛չ կյանք, ո՛չ սեր։

«ԱՓ ՄԸ ՃԱՆ ՖԷՏԱՅԻՆԵՐ»՝ 1901 ԹՎԱԿԱՆԻՆ (ԵՎ՝ ՀԵՏԱԳԱՅՈՒՄ)…

«Ժողովուրդը կը հիւծէր ցաւի ծանրութեան տակ, եւ մենք մեր ձեռնարկները չէի՛նք կրնար գործադրել, ուստի խորհեցայ ցոյց մը կատարել՝ թուրք կառավարութեան ուշադրութիւնը մեր վրայ հրաւիրելով»,- պատմում է Զորավար Անդրանիկը՝ Մշո Առաքելոց վանքում իրականացրած ապստամբությանն անդրադառնալով:

«1901 տարուան Հոկտեմբեր ամիսն էր։
Կէլիկուզան գիւղին մէջ մեր զինուորներէն գաղտնի խորհրդակցական ժողով մը գումարեցինք։
Ես, Գէորգ, Յարութիւն, Վաղարշակ եւ Հաճի Յակոբ։
Մեր խորհրդակցութեան նպատակն էր միջոց մը եւ ճամբայ մը գտնել, Հայ ժողովուրդին վրայ ծանրացող տառապանքը մեղմելու եւ թրքական ու քրտական հարստահարութիւններն ու հալածանքները դադարեցնելու, քանզի քիւրտն ու թուրքը ազատ եւ անվախ Հայ գիւղերուն մէջ իրենց ոճիրներն ու ամէն տեսակ բռնութիւնները կը գործադրէին եւ կառավարութիւնը՝ այս բոլորը տեսնելով, չէ՛ր պատժեր, չէ՛ր սանձահարեր եւ չէ՛ր սաստեր։
Կառավարութիւնը ո՛չ միայն իր աչքերը կը գոցէր չի տեսնելու եւ չի լսելու այդ ոճիրներուն պատմութիւնները, այլ ներքնապէս կը քաջալերէ՛ր զանոնք, յառաջ տանելու իրենց Հայահալած ու Հայաջինջ քաղաքականութիւնը, պսակելով անոնց կուրծքերը պատուանշանններով եւ առանձնաշնորհումներ պարգեւելով»…

…«Պարզ, շատ պարզ իրողութիւն մըն էր, թէ թուրք կառավարութիւնը կը ջանար ամէն գնով իրեն կապել այդ քիւրտ էշիրէթներուն բարեկամութիւնը Հայ ժողովուրդը ճնշելու, հարստահարելու եւ փճացնելու։
Այդ ճնշումները եւ կեղեքումները Հայ ժողովուրդին շինարար ձեռքերը եւ ոգին կը ջլատէին, միշտ ստրուկ եւ միշտ հլու գերին դարձնելու Հայ ժողովուրդը թուրք եւ քիւրտ ժողովուրդներուն։ Քիւրտն ու համիտիէն, թուրք ժողովուրդին հետ իրաւունք ունէին իրենց տուներուն մէջ, պատերէն կախել հրացաններ, ատրճանակներ եւ թուրեր ազատ ու անվախ, բայց Հայը զմելի մը անգամ ունենալու իրաւունքէն զրկուած էր։
Պէտք էր Հայը հալածուէր, հարստահարուէր ու փճանար։ Ա՛յս էր թուրք կառավարութեան մտապատկերը։
Փոքր ու աննշան պատրուակներ, քմահաճ ու անբարեխիղճ գործեր՝ շարունակ պատճառներ տուած էին կառավարութեան բանտերը Հայ բանտարկեալներով լեցնելու, ու Հայ ժողովուրդը սուգի, սարսափի եւ արցունքի ենթարկելու։
Հայ գիւղացին ամէ՛ն օր նոր — նոր ցաւերով լեցուած լուռ հանդիսատեսն էր սիրտ հատցնող եւ սիրտ կսկծացնող ոճիրներու։
Հայ գիւղերը աւերակի, արիւնի եւ սուգի մէջ կը խեղդուէին, ու մէկը չկա՛ր, որ իրենց ցաւերուն, իրենց վշտին դարման մը ճարէր եւ տանէր։
Հայ խելակորոյս շինականը իր ցաւը, իր սրտին մորմոքը եւ կսկիծը, իր տառապանքները ամէ՛ն օր, ամէ՛ն ժամ մեզի կը հասցնէր, սպասելով դարման մը եւ փրկութիւն մը»։

…«Այս բոլոր տխուր դէմքերը իրենց յուսահատական կողմերով, այլեւս չէի՛ն կրնար անտարբեր եւ անփոյթ պահել մեզ։
Պէ՛տք էր գործի սկսիլ, պէ՛տք էր ուժեղ գործ մը կատարել, ցնցելու համար թուրք բարձրագոյն մարմինները եւ օտար դեսպանները, բարենորոգում մը եւ դարման մը ձեռք բերելու այս տառապած ու հարստահարուած խաղաղիկ ժողովուրդին համար։
Պէտք էր ցո՛յց տալ թուրք եւ քիւրտ ժողովուրդին թէ Հայ բազուկը գիտէ՛ հրացան բռնել, Հայ սիրտը գիտէ՛ կռուիլ եւ պաշտպա՛ն կանգնել իր իրաւունքներուն։
Այս ամէնն պէ՛տք է ի յայտ բերէին «ափ մը ճան ֆէտայիներ» որոնք ուխտած էին զոհուիլ Ազգին ազատութեան սիրոյն, արդարացնելով այն մեծ հաւատքն ու յոյսը, որ ժողովուրդը կեդրոնացուցած էր իրենց վրայ»…

Պատմեց՝ Զօրաւար Անդրանիկ
Գրի առաւ՝ Լեւոն Կ․ Լիւլէճեան, Ֆրէզնօ, Ապրիլ 5, 1924 թ.

Եվ Մշո Առաքելոց վանքում խիզախ Հայորդիների մի փոքրիկ խումբ ապստամբեց՝ Հայ ազգի հանդեպ իրականացվող հալածանքների դադարեցման նպատակով՝ աշխարհի ուշադրությանն արժանացնելով այդ խնդիրը:

Մեկ դար անց՝ համանման մի գործողություն իրականացվեց Երևանում՝ կրկին «ափ մը ջան ֆիդայիների» նախաձեռնությամբ…

Նրանց սկսած պայքարն իր Հաղթական ավարտին հասցնելու ժամանա՛կն է…