Year: 2022

«ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ ՀԱՅԵՐԻ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ 17 -ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»…
«ՆՈՐ ՋՈՒՂԱՅԵՑԻ ՀԱՅԵՐԻ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ 17 -ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»…
Նախիջևանում՝ Արաքս գետի ափին գտնվող Ջուղա գյուղաքաղաքը, որ բարգավաճում էր 15-րդ դարից ի վեր՝ իր ու հարակից տարածքների՝ համաշխարհային առևտրային ճանապարհների խաչմերուկում գտնվելու շնորհիվ, 1605-ին ամայացվեց ու, ինչպես Հայաստանի այլ շրջաններից, տեղի բնակչությունը ևս բռնագաղթվեց դեպի Պարսկաստան:
Հարյուր հազարավոր բռնագաղթվածների գերակշիռ մեծամասնությունը մահացավ գաղթի ճանապարհին, այնուհետև՝ ձմռան ցրտից, հիվանդություններից, սովից…
Պատմությունը հետագայում կհիշատակի Նոր Ջուղայի մեծահարուստ վաճառականներին՝ «Խոջաներին»՝ իրենց բարեգործություններով, կառուցած քարավանատներով, «դիվանագիտական գործունեությամբ»…
Ժամանակակիցների պատմություններում, ժամանակագրություններում եղած բազմաթիվ մանրամասներն ու արժեքավոր հիշատակությունները զանազան տեղեկություններ ունեն հայտնի «Ջուղայեցիների» մասին, որոնց հակիրճ անդրադարձել ենք տարբեր առիթներով:
19-րդ դարից սկսած՝ Հայաշատ տարբեր քաղաքների տպագիր մամուլի էջերում, զանազան հանդեսներում, ամսագրերում լույս էին տեսնում քաղաքական իրավիճակը լուսաբանող, նաև՝ Հայ ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցության բարձրացմանն ու համախմբմանը նպաստող հոդվածներ:
Ներկայացնենք Փարիզում՝ Արշակ Չոպանյանի խմբագրությամբ 1898-1911 թթ. և 1929-1949 թվականներին (ընդմիջումներով) հրատարակված «Անահիտ» գրական-գեղարվեստական հանդեսի՝ 1908 թվականի մի հոդվածից քաղված հատվածներ՝ Նոր Ջուղայի Հայ վաճառականների մասին, ուր նաև ակնարկվում է Նախիջևանից գաղթած Հայերի հիմնած՝ Երևանի Չարբախ թաղամասից ավելի վաղ կառուցված Չարբաղը՝ Սպահանից դեպի Նոր Ջուղա ձգվող՝ գրեթե 6 կիլոմետր երկարությամբ ծառազարդ պողոտան («Չար բաղ» կամ՝ «Չահար բաղ»՝ թարգմանաբար՝ «Չորս այգի»՝ պարսկերենով):
Այս հոդվածը՝ «Անահիտ»-ում տպագրվելուց առաջ, ֆրանսերենով որպես բանախոսություն հրատարակվել է Նանսիի աշխարհագրական «Société de Géographie de l’Est» ընկերության հանդեսի էջերում:
«Անահիտ» հանդեսի շապիկը
«Նոր Ջուղայեցի Հայերուն առեւտուրը ԺԷ դարուն («Անահիտ», 1908 թ., էջ 31-36, հեղինակ՝ Դոկտ. Յովհ. Արթինեան)
Ամենահին ժամանակներէ հետէ, Հայերն ունեցած են առեւտրական ընդարձակ յարաբերութիւններ. Ասորեստանցիներն ու Փիւնիկեցիներն անոնցմէ ապրանք կ’ընդունէին, ձի եւ ջորի կը յաթայթէր Հայաստան Տիւրոսի, իր գետերով՝ յարաբերութեան մէջ էր Կասպից ծովուն, Պարսից ծոցին եւ Եւքսինեան Պոնտոսին հետ:
Բակտրիայէն Հայ վաճառականները կ’ երթային Հնդկաստան, Սոգդիանայի ճամբով մինչեւ Ճենաց երկիրը:
Հայկազանց եւ Արշակունեաց ժամանակ, Հայաստանի վաճառաշահ քաղաքներն էին Վան, Արմաւիր, Արարատայ մայրաքաղաքը, որու մասին կը խօսի Պտղոմէոս. Արտաշատ, որ գրաւելով՝ Գերմանիկոս կոչուեցաւ Հայկական, Դուին, ուր կը կեցու էին Վրաց եւ Պարսից ապրանքը, Արծնի աւանը, որու վաճառականները նշանաւոր էին:
Յետոյ, Միջին դարուն, Հայկական Կիլիկիան կարեւոր առեւտրական յարաբերութիւններ ունեցաւ Վենետիկի հանրապետութեան հետ:
Սակայն պէտք է հասնիլ մինչեւ ԺԷ (17-րդ, Կ. Ա.) դարու սկիզբը՝ հանդիսատես ըլլալու համար Հայոց առեւտրական մեծ շարժման, երբ Շահ Աբբաս Հայ «հանցագործներէն» վաճառականներ շինեց. եւ այդ վաճառականներն եղան աշխարհի ամենէն նշանաւոր առեւտուրի մարդիկը:
Շահ Աբբաս Ա նուաճեց Մեծ Հայքը, Արարատայ գաւառը, Երեւան, Նախիջեւան (1585), սակայն ստիպուած էր շարունակ կռուիլ Թուրքերուն հետ այդ երկիրներուն համար: Իմանալով, որ Սուլթան Սելիմ իրեն դէմ մեծ բանակ մը կ’ ուղարկէր, որոշեց բոլորովին աւերել երկիրը, որպէս զի թուրքերը չկարենան երկար ատեն մնալ իր սահմանագլուխներուն վրայ եւ շարունակել կռիւը: Նախիջեւանի, Երեւանի, Ջուղայի, Կարսի շրջանակներուն եւ Կարինի բնակիչներն առաւ ու այր, կին, տղայ, ծեր ամենքը տարաւ Պարսկաստան, իր ետեւ այրելով բոլոր գիւղերը եւ բան մը չձգելով Թուրքերուն:
Շահ Աբբաս բնակեցուց Հայերը Պարսկաստանի զանազան մասերուն մէջ:
27.000 ընտանիք հաստատուեցան Ղիլանի գաւառին մէջ, ուր շերամ կը մշակուի:
Այս 27.000 ընտանիքէն հազիւ 3.000 կը մնար 1650-ին, այնքան Ղիլանի կլիման մահաբեր է (պարսկական առակը կ’ ըսէ. «Գողցա՞ւ, մա՞րդ ըսպաննեց, որ Ղիլան կ’ուղարկեն զինքը»):
Շահ Աբբաս Ջուղայեցիները տարաւ Սպահանի մօտ դէպ ի հարաւ Ջենդերուն գետակին միւս կողմը. Հայք իրենց այս նոր բնակավայրը կոչեցին Նոր Ջուղայ՝ ի յիշատակ իրենց ծննդավայրին: Յետոյ Թաւրիզէն, Երեւանէն ուրիշ Հայեր ալ եկան, այնպէս որ, շատ չանցաւ՝ Նոր Ջուղայ ունեցաւ 3.000 բնակիչ:
Երեւանցիները բնակեցան Սպահանի մէջ, ամրոցին մօտ, ուր շատ մշակելի հողեր կային:
Ուրիշներ, այլեւայլ քաղաքներէ, հաստատուեցան քաղաքէն դուրս՝ Սերաբենա կոչուած մեծ արուարձանի մը մէջ:
Պարսկաստան, թէեւ Ֆրանսիայէն չորս անգամ աւելի մեծ է, սակայն ունի տասը — տասներկու միլիոն բնակիչ միայն. իր կեդրոնական մասին մէջ ծածկուած է մեծ մասով անապատին աւազովներովն ու աղի լիճերով»…
…«Պարսից ցեղը մեծ վաճառականութեան ընդունակ չէր, այս քանի մը անյաջող փորձերը բաւական էին ապացուցանելու. անոնք ամէն բան կը մոռնային Արեւմուտքի մէջ եւ կը մսխէին Շահին ինչքը. առեւտուրի համար ուրիշ յատկութիւններ հարկաւոր էին:
Շահ Աբբաս աչքը դարձուց Ջուղայեցի Հայոց վրայ. զանոնք իրենց երկրէն խլած, զրկած էր այն հողերէն, զորս իրենց նախահարք դարերով մշակած էին, եւ անոնք, օտար հողին վրայ, սկսած էին նորէն աշխատիլ, տքնիլ, նոր օճախ մը կազմել իրենց խելքով, խնայողութեամբ եւ սակաւապէտութեամբ: Ասկէ զատ, Հայերը քրիստոնեայ էին եւ լաւագոյն եւս կրնային յաջողիլ Եւրոպացի քրիստոնեայ ժողովուրդներուն մէջ:
Շահ Աբբաս Ջուղայի եւ Սերաբենայի (ըՍպահանէ դուրս արուարձան մը, ուր բնակեցուած էր նոյնպէս Հայեր), Հայերու մէջէն զատեց եւ տուաւ անոնց դրամ ու մետաքսի հակեր: Մետաքսը անոնց յանձնեց որոշ գնով մը, զոր պէտք էր, որ վճարէին դարձին՝ իրենց համար պահելով մնացեալ շահը:
Այս Հայերը հողագործ կամ արհեստաւոր էին ամենքն ի սկզբան, բայց, շնորհիվ իրենց նախաձեռնարկ եւ դիտող ոգւոյն, «Քիչ ժամանակի մէջ եղան, կըսէ Տավեռնիէ, այնքան վարժ, որ չկայ առեւտուր մը, որ չընեն»:
Շատ չանցած՝ ճիւղեր հաստատեցին Եւրոպայի բոլոր մեծ կեդրոններուն մէջ, ի մասնաւորի, Լիվորնոյ եւ Վենետիկ, ուր ունեցան իսկ գաղթականութիւն եւ եկեղեցի:
Կ’երթային Պարիս (Փարիզ, Կ.Ա,), ուր կգնէին պերճանքի առարկաներ, Ամստերդամ եւ Անգղիա. Լոնտրա կը տանէին ոչ միայն արեւելեան ապրանք, այլ նոյնպէս վենետիկեան հայելիներ. 1647-ին Բաբա Խաչատուր Վենետիկէն Լոնտրա կը տանէր 3 սնտուկ հայելի, 7 սնտուկ ապակի եւ 14 սնտուկ կեղծ մարգարիտ:
Պարսկաստան վերադարձին, դրամէ զատ, իրենց հետ կը բերեէին ամէն տեսակ ապրանք, որ կրնային օգտակար ըլլալ արեւելեան երկիրներու մէջ, Պարսկական, Հնդկաստան… ուր կ’երթային եւ մինչեւ ի Տոնկին, Ճաւա, Փիլիպեան կղզիները. ինչպէս Վենետիկի եւ Նիւրեմբերգի ապակեղէններ եւ ուրիշ ապրանք, կեղծ մարգարիտ, հայելի, ակնոց, համրիչ, բուստ, սաթ, ժամացոյց, մեծաքանակ հոլանտական եւ անգղիական ասուիներ, ոսկեթել եւ արծաթաթել դիպակներ»:
«ԺԷ (17-րդ, Կ.Ա.) դարու ճանապարհորդները՝ Տուրնըֆոր, Տավերնիէ, հետաքրքրական տեղեկութիւններ կուտան Ջուղայեցի Հայերու ճանապարհորդելու եղանակին վրայ:
Իրենց հեռաւոր ճանապարհորդութեան մեկնած ատեննին, հետերնին կ’առնէին անկողին, կերակուր եփելու ամաններ, ուտելիք, պաքսիմատ, ապուխտ, իւղ, ալիւր, գինի, օղի, չոր միրգ: Եւ իրենց պաշարները այնչափ լաւ գիտէին խնայել, որ վերադարձին կ’աւելնար յաճախ եւ ետ կը բերէին. մանաւանդ, որ իրենց գոյքին փոխադրութիւնը ձրի էր, որովհետեւ, եթէ վեց ուղտ վարձէին իրենց ապրանքին համար՝ եօթներորդ մը ձրի կը ստանային:
Իրենց հետ կ’առնէին ուռկան եւ եթէ կարաւանը հանգրուան ընէր գետակի մը ափը, կը սկսէին ձուկ որսալ:
Տուրնըֆոր կը պատմէ, որ յաճախ անոնց հէտ պատուական ձուկ կերած է»…
…«Նոր Ջուղայ կէս ժամով հեռու էր Սպահանէն, մէջտեղը կար Զենդերուի գետակը, որու վրայ ձգուած էր Ալլահվէրտի Հայուն շինել տուած հոյակապ կամուրջը՝ 34 կամարներով (հիշյալ կամուրջը հայտնի է որպես «33 կամարներով կամուրջ», Ալլահվերդի խանի ազգությունն էլ այլ աղբյուրներում հիշվում է որպես վրացի, թեև, այդ ժամանակաշրջանում ֆրանսիացի ճանապարհորդ ու բուսաբան Տուրնըֆորը նշում էր, որ Թիֆլիսի մոտ 20.000 բնակչության թվում 14.000 -ը Հայ են, Կ.Ա.):
Տեսարաններ Չարբաղի պողոտայից ու կամարակապ կամրջից

Չարբաղի պողոտան կը միացունէր Սպահանը Ջուղային, ճամբուն երկու կողմը տնկուած էին դարաւոր սօսիներ, որոնց ոտքը վճիտ ջրի առուակներ կը հոսէին, աստ — անդ կազմելով անհունաւոր մանր առուակներ, կարկաչահոս ջրվէժներ ու շատրուաններ: Զենդերուի միւս կողմը Չարբաղի ծառուղին կը յանգէր Հեզարջերիդ (Հազար արտավար) արքայական պարտէզները, որմէ կողմնակի ճանապարհ մը կը տանէր Ջուղայ»:
…«Երբ Հայերը յաջողեցան առեւտուրի մէջ, սկսան Ջուղայի մէջ շինել փառաւոր տուներ եւ ապարանք՝ ինչպէս տեսած էին Եւրոպայի մեծ քաղաքներուն մէջ: Ու ասիական այս հեռաւոր գիւղին մէջ մարդ զարմանքով կը լսէր աշխարհի գրեթէ բոլոր լեզուները. այս նախկին մշակներու կիները կը հագնէին Անգղիոյ եւ Հոլանտայի ամենէն ճոխ կերպասները, ոսկեթել եւ արծաթաթել դիպակներ, ու փողոցներուն մէջ տարօրինակ տեսարան մըն էր տեսնել մանուկները՝ հագնուած այլազան երկիրներու գոյնզգոյն տարազներով:
Մեծին Շահ Աբասի եւ իր որդւոյն Շահ Սեֆի Ա-ի օրով Հայերը մեծամեծ հարստութեանց տիրացան:
Խօճա Պետրոս, իր մահուանը 40.000 թուման (360.000 ֆր.) կանխիկ դրամ ձգեց ժառանգութիւն, ի բաց առեալ իր տուները, արտերը, այգիները, գոհարեղէնները, ոսկիէ եւ արծաթէ սպասները, կարասիները:
Պարսից Շահը յաճախ կուգար Հայերու տունը. Ծննդեան տօնին օրը անպատճառ Շահը կ’ընթրէր Ջուղայի Հայ իշխանին՝ Կալենտէրին (Քալանթարի, Կ.Ա.) տունը. այդպիսի ընթրիքներուն կերակուրները Շահին կը մատուցուէին ոսկեղէն պնակներու մէջ եւ ճաշէն յետոյ անոր հինգ-վեց հազար ֆր. արժէքով ընծայ մը կ’ընէին»…
29.08.2022
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԻՃԱԿԸ 17-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»
«ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԻՃԱԿԸ 17-ՐԴ ԴԱՐՈՒՄ»
Պատկերներ Նախիջևանից
Փարիզում հրատարակված հնախոսական, պատմական, լեզվաբանական ու քննական «Բանասէր» հանդեսի 1899 թվականի Ա հատորի Գ համարում 19-րդ դարի ֆրանսիացի արևելագետ Մարի — Ֆելիսիտե Բրոսեի (Marie-Félicité Brosset, 1802-1880) անդրադարձն է՝ 17-րդ դարի Հայաստանի իրավիճակին (Շահ Աբասի իրականացրած բռնագաղթին)՝ «Հայաստանի վիճակը ԺԷ դարուն մէջ», որտեղից ներկայացնում ենք որոշ քաղվածքներ…
Մարի Ֆելիսիտե Բրոսե
«Հայաստանի վիճակը ԺԷ դարուն մէջ»
…«Օսմանցիներու ապրուստի բոլոր միջոցներն ու ներքին նահանգներուն մէջ գտնուած ամէն տեսակ ապաւէնը տանելէ վերջը, Շահաբբաս ուզեց նոյն իսկ որ արդէն իր իշխանութեան տակն անցած բնակիչներն ալ Պարսկաստան տարուին, թէեւ 1605-ի ձմեռը մօտեցաւ. եւ այս անողոք հրամանը գործադրուեցաւ՝ ինչպէս կը կարծուի՝ ամենամեծ խստութեամբ, Պարսից թագաւորին կողմանէ այս վիճակներուն ընդհանուր կուսակալ Էմիրգունե’ի կամ Էմիրգունա’ի տնօրինութեան տակ:
Բայց Հայերէն շատերը իրենց հալածողներէն ազատուելու համար անմատչելի տեղեր կ’ապաւինէին:
Տեսարաններ Հավուց Թառից
Հաւուց Թառի վանահայրն Մանուէլ եպիսկոպոս ու Գեղարդայ վանուց վանահայրն՝ որչափ պաշար որ կրցան հաւաքել՝ ժողովրդի բազմութեան մը հետ միասին ապաստանեցան գաւառին ամենաբարձր լեռներուն մէջտեղը գտնուած մեծ այրի մը մէջ:
Էմիրգունա իր զորքերովն հասաւ անոնց ետեւէն. բայց Հայք կը մերժէին անձնատուր ըլլալ անոնց, եւ քարեր կը նետէին Պարսից վրայ:
Քարայրներ՝ Գեղարդի՝ Այրիվանքի շուրջ
Սակայն զինուոր մը յաջողեցաւ լերան գագաթն ելնել, եւ՝ հասնելով այրին բերանն՝ սկսաւ կանչել Մանուէլ եպիսկոպոսը, զոր կը ճանչնար անձնապէս: Մանուէլ այնքան ապշեցաւ, որ չի կրցաւ պատասխանել, եւ զինուորն անոր գլուխը կտրեց, տարաւ իր հրամանատարին:
Անգամ մը ճամբան հարթուելէն վերջը՝ պարսիկ զինուորներն եկան մեծ բազմութեամբ եւ ջարդեցին-կոտորեցին այս անպաշտպան ժողովուրդը:
Քորադարաի ու Եախրշխանի այրերն ալ լաւ չկրցան պաշտպանել իրենց մէջ ապաւինածներն:
Հոն, Թիմուրի պատերազմներուն ժամանակն եղածին նման, զինուորները ժայռերուն կատարն հասած՝ հրացանով կը սպաննէին այդ խեղճերը, եւ, երկար պարաններու միջոցաւ վար իջնելով, ի հուր եւ ի սուր կը մատնէին զանոնք, այս հիւրընկալ լեռներու խորքերուն մէջ:
Օսմանցիները Կարս հասնելուն պէս, Շահաբբաս հրամայեց իր զօրավարներուն եւ Հայոց երեւելիներուն՝ փութացնել գաղթականներու անցքն Երասխ գետէն: Այս նպատակաւ հաւաքեցին քանի մը փոքր նաւեր, նաւակներ ու լաստեր: Որովհետեւ ժողովուրդը պարսից բաղձանքին համեմատ չէր շարժիր եւ շտապիր երբեք, եւ նոյն իսկ շատերը կը դիմադրէին, պաշտօնեայք անոնցմէ ոմանց ականջներն ու քիթը կտրեցին, մնացածները վախցընելու համար, եւ անոնցմէ երկուքն ալ — որոնց մէկն էր հոգելոյս Առաքել հայրապետին եղբայրն Յովհանջան — սպաննեցին:
Անոնց ցցի վրայ հանուած դիակներուն արհաւիրքն՝ ստիպեց խեղճ Հայերն համակերպիլ, եւ գետին անցքը (Արաքսի անցումը, Կ. Ա.) կատարուեցաւ ամենամեծ անկարգութեամբ, ինչպէս կը պատմեն զայն Հայ մատենագիրք:
Իւրաքանչիւր ընթերցողի երեւակայութիւնն իրեն պիտի ներկայացընէ դիւրաւ այս տեսակ պատկերներ. եւ արդէն ճիշդ է, որ մեր գլխաւոր հեղինակը՝ Ֆրա Աւգոստինոս՝ այդ փառքն ունի (Ֆրա Օգոստինոսի մասին՝ մի քանի տող՝ ստորև, Կ. Ա.): Ի լրումն դժբաղդութեան՝ Շահաբբաս ներկայ էր անձամբ. բարկացայտ խոսքերով եռանդը կը դրդեր իր սպաներուն, որոնք իրենց չարաչար վարմունքովն ու բրտութեամբը հակահարուածը կուտային գերիներուն. եւ կը ստիպէին զանոնք անձերնին վտանգի ենթարկել գետին վրայ, ոչ մէկ տեսակ զգուշութեան հոգ տանելով եւ յայտնապէս վտանգելով անոնց կեանքը:
Արաքս
Գետին անցքը կատարելուն պէս՝ գաղթականներն առաջնորդուեցան Պարսկաստանի ներսերն, ամենասոսկալի ճամբաներով, լեռներու եւ ժայռերու վրայով, ուր ձմեռն անցունել տուին, որմէ ետքը՝ գարնան՝ ազգին գլխաւորները քաղաքները տարուեցան, ուր այսուհետեւ բաւական անուշութեամբ վարուեցան հետերնին:
Ջուղայի Հայերն, ի մէջ այլոց, ընդունեցան իբրեւ բնակավայր Սպահանի թաղերէն մէկը, միւս կողմը Զէնդէ-րուդ գետին, որ կը թրջէ քաղաքը: Գալով հասարակ ժողովրդին, ցոյց տրուեցաւ անոնց շրջակայ աւանները՝ Լնջանի, Երնջակի, Գանդիմանի, Ջլակորի, Փառիաի եւ Փուլվարիաի վիճակներուն մէջ, եւ ազգը բնակեցաւ՝ հպատակ իշխանութեան մելիքներու, որոնք բնիկ երկրացիներէն ընտրուած տեսակ մը ինքնօրէն պաշտոնեաներ էին:
Այն լաւ վարմունքը, զոր տեսան պարսից թագավորին կողմէ, հաստատեցին ընդմիշտ այն վիճակներուն մէջ այս հարուստ եւ քաջարուեստ ժողովրդին մեծագոյն մասը:
Այս առաջին գաղթականութեան, որ տասներեք հազար ընտանիքէ բաղկացած էր, շուտով յաջորդեց երկրորդ մըն ալ, որ կը բարձրանար տասը հազարի, Դավրեժի (Թավրիզի, Կ.Ա.), Արդաւիլի, Երեւանի եւ Գանձակի շրջականերէն, որոնք հաստատուեցան վատառողջ երկիր մը՝ Գաւրաբադ, որուն կլիման ջնջեց — վերցուց՝ ինչ որ խնայած էր սուրը»…
Արևելքի ու Արևմուտքի միջև տարանցիկ ճանապարհների խաչմերուկում՝ Նախիջևանի Հայ վաճառականները, նաև՝ որոշ Հայ կաթոլիկ «դոմինիկեաններ», մասնակցություն ունեցան ժամանակի քաղաքական հարաբերություններում: Նրանցից շատերը դիվանագիտական ծառայութիւններ էին մատուցում Պարսկաստանի շահերին, ռուսական ցարերին ու եվրոպական թագավորներին (հատկապէս հակաթուրքական կոալիցիայի ստեղծման գործում):
Նրանցից մեկն է Ֆրա Աւգոստինոս քահանան՝ իր խոսքերով՝ «ի Աշխարէն Մեծ Հայաստանոյ, ի գաւառէն Երինջակոյ, ի գիուղէն Ապարաներոյ եւ ազգաւ Հայ», Նախիջևանի Հայ կաթողիկե (դոմինիկյանների) փոքրաթիվ համայնքից (վերջինս գոյատևեց մի քանի դար):
Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան կողմից հրատարակված՝ «Հանդէս ամսօրեայ» ամսագրի 1921 թվականի թիվ 11-12-ում զետեղված մի հոդված տեղեկացնում է, որ «Ֆրա Աւգոստինոս Աւետիք» անվամբ մի այլ Հայ է ապրել Վենետիկում «ԺԴ դարու (14-րդ դարի, Կ. Ա.), երկրորդ կեսին» և չպետք է նույնացնել Երնջակի Ապարաներ գյուղից՝ 17-րդ դարի՝ «ԺԷ դարու առաջին քառորդին ի Վենետիկ» ապրած» անձնավորության հետ:
Փարիզում՝ Կարապետ Բասմաջեանի (1864 — 1942) տնօրինությամբ հրատարակվող «Բանասէր» հանդէսի Առաջին հատորի Գ գրքից (1899 թ.) մի հատված՝ ստորև (հեղինակ՝ Կարապետ Բասմաջյան), ուր վերոհիշյալ կրոնավորի «Վարք»-ն է՝ Պարսից շահի և ֆրանսիայի Լուի 14-րդ թագավորի միջև Հայերի «դեսպանության» դրվագով…
Աւգոստինոս Բաջենց Հայալատին եպիսկոպոսին
Յաւելուած՝ Անտոն Քահանայ Ապրակունեցի
(Անտիպ ձեռագիրք) (էջ 218)
Պարիսի (Փարիզի, Կ.Ա.) Ազգային Մատենադարանին հայերէն ձեռագիրներէն թիւ 3, Supplément Arménien, զոր մենք Թիւ 10 համարով նկարագրած ենք «Բանասէր»-ի ներկայ պրակին մէջ, կը պարունակէ, ի միջի այլոց, շատ կարեւոր եւ հետաքրքրական տեղեկութիւններ Շահաբբասի արշաւանքին վրայ, Հայր (կամ՝ ինչպէս գրիչն ինքզինքը կը կոչէ՝ Ֆրայ = Եղբայր) Աւգոստինոս Բաջենցի կատարած ուղեւորութեան վրայ եւ Հ. Անտոն Ապրակունեցւոն դեսպանութեան վրայ, զոր ստանձնած էր վերջինս Պարսից Շահէն՝ Ֆրանսայի Լուի ԺԴ (Լուի 14-րդ, Կ.Ա.) թագաւորին համար: Այս ձեռագրերն, որքան գիտենք, տակաւին անտիպ կը մնան, եւ միայն ֆրանսերէն թարգմանութեամբ մը հրատարակած է Բրոսէ, Պարիսի Ասիական ընկերութեան Օրագրին 1837 մարտի և մայիսի պրակներուն մէջ (Journal Asiatique, 1837 Mars, pp. 209-245 et Mai, pp, 401-421):
… Նկատելի է, թէ հակառակ Հ. Ագոստինոսի լռութեան, Հ. Անտոն կը պատմէ, թէ Աւգոստինոս արքեպիսկոպոսութեան աստիճանին բարձրացած է եւ կարգուած վանահար Նախիջեւանի վանքի (1627-1653):
Փափագողք աւելի տեղեկութիւններ կրնան գտնել Բաջենցի մասին Գեր. Հ. Ղեւոնդ Վ. Ալիշանի «Սիսական» պատուական գրոց մէջ, էջ 394-395): Իսկ ինքն՝ Հ. Անտոն՝ Ֆրանսայի թագաւորէն 1.000 ֆրանկ ստացած է իր ճանապարհի ծախուց համար, Արտաքին Գործոց նախարար Arnaud de Pomponne -ի ձեռքով, եւ պալատական կառքով առաջնորդուած է յարքունիս, ինչպէս կը նկարագրէ Scriptores ord. Pread. գրութիւնն, էջ 653»:
Կարապետ Բասմաջյան
27.08.2022
«ԱՌԱՏԱԲԵՐ ԵՎ ԳԻՆԵԲԵՐ ԱՅԳԻՆԵՐ»…
«ԱՌԱՏԱԲԵՐ ԵՎ ԳԻՆԵԲԵՐ ԱՅԳԻՆԵՐ»…
Հազարամյակներ ի վեր Մայր Հողից բերք ու բարիք է ստանում Մարդը՝ փառաբանելով Կենսատու Բնությունը: Եվ այդ աշխատանքը ծես էր ու տոն, նրա արդյունքում ստեղծվածը՝ պարգև, առատության ու բարեկեցության գրավական…
Բերքի՝ ծիրանի, խաղողի, հասկի օրհնության ծեսն այսօր էլ շարունակում են Հայկազունները՝ Հայոց Նախահայրերի ավանդույթներին հավատարիմ՝ յուրաքանչյուր տարվա բարիքը վայելելուց առաջ…
Հնագույն շրջանից մեզ հասած զանազան արձանագրությունները, պատմիչների վկայությունները, հնագիտական նյութերը փաստում են, որ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում զարգացած գյուղատնտեսության շնորհիվ հարուստ բերքահավաք է եղել և տոների, ծեսերի, խրախճանքների անբաժան ուղեկիցն էր գինին:
Վան, Աղթամարի բարձրաքանդակներից
Հողագործական աշխատանքն իր առօրյա եռուզեռով, ծիսական երգ ու պարով՝ Երկրի, բնակչության բարօրության ցուցիչն էր: Եվ, ընդհակառակը, Հողի, այգեգործական աշխատանքների բացակայությունն ամայի ու ավեր ժամանակների բնորոշիչն էր:
«Ո՛չ լսի ձայն ուրախութեան ի կութս այգեաց, եւ ո՛չ բարեբանութիւն՝ առ կոխօղս հնձանի»,- գրում էր Հայ պատմիչ, հոգևորական գործիչ Արիստակես Լաստիվերցին 11-րդ դարում՝ նկարագրելով «բնակիչներից թափուր» մնացած երկրի ավերակ ու ամայի վիճակը…
Հայոց տարբեր գավառների համար միջնադարում սահմանված հարկերի ցանկում հիշատակվում է, որ Նիգ գավառը ցորեն է տալիս որպես հարկ, Արագածոտնը՝ գինի, Վաղարշապատը՝ բամբակ (10-14-րդ դարերում Արագածոտնը գինու արտադրության կարևոր կենտրոններից էր):
Բարձրաքանդակի մի հատված՝ Զվարթնոցից
Առատաբեր այգի հիմնելու, հնձան կառուցելու մասին արձանագրություններից բացի Կարմիր Բլուրում, Զվարթնոցում, Գառնիում, Քանաքեռում, Էջմիածնում, Եղվարդում, Դվինում և այլուր հայտնաբերված հնձանների ավերակները բավականին պատկերացում են տալիս նրանց կառուցվածքի մասին (ըստ բազմավաստակ հնագետ-պատմաբան Կարո Ղաֆադարյանի՝ հնձանատունը ծածկի ներքո էր, հնձանը՝ բացօթյա):
Երկու, երբեմն երեք բաժանմունքից բաղկացած այդ կառույցները՝ խաղողը ճզմելու առագաստը, պատի վրա դրված կավե խողովակը, որով խաղողից նոր քամված քաղցր հյութը՝ քաղցուն ծորում էր երկրորդ՝ փոքր-ինչ ցածրադիր բաժանմունքում տեղադրված ամանի մեջ, հատակում փորված մեծ հորերը՝ գուբերը, մառանները, ուր խմորման հիմնական գործընթացն էր տեղի ունենում, բազմաշարք դասավորված կարասները՝ շուրթերին՝ նրանց տարողության նշումներով… խաղողի մշակման, գինեգործության առանձնահատուկ դերն են վկայում:
Թեշեբաինի հնավայրի՝ Կարմիր Բլուրի 8 մառաններում միայն շուրջ 450 կարաս է հայտնաբերվել (մառանապետի, մատռվակի՝ գինեբաշխի (գինեմատույցի), գինեվաճառության ու գինեծախի (գինեվաճառի) մասին բազմաթիվ հիշատակություններ են պահպանվել զանազան ժամանակաշրջաններից):
Թեշեբաինի (Կարմիր Բլուր)
Բժշկական նպատակներով գինու կիրառման վկայություններ կան զանազան բժշկարաններում (խաղողի՝ սպիտակ խաղողի տարբեր տեսակներից պատրաստված գինիներն էլ, բնականաբար, տարբեր էին իրենց հատկություններով՝ «միջակ, վատուժ, սուր, նոսր, անուշ…», ինչպես Ամիրդովլաթն է հիշեցնում, նաև՝ «միսթար, որ է պիղծ գինին, որ աւերէ, եւ շուտ հարբեցնէ զմարդն խիստ» («Օգուտ բժշկութեան», էջ 362, Երևան, 1943 թ.):
Ահավասիկ Վարդան Այգեկցուց (13-րդ դար) մի առակ՝ ի հիշեցումն գինու «լավ ու վատ» ուժի…
Մի թագավոր մի որդի ուներ: Նա հրամայեց նայիպներին, թե՝ «Ամեն օր ձեզնից մեկը թող տանի՛ իմ որդուն և պատվի՛»:
Եվ տանում էին:
Մի օր մի նայիպ պատվելու էր տարել թագավորի որդուն: Երեկոյան նրան տարավ թագավորի տունը և ինքը գնաց:
Թագավորի որդին խիստ գինով էր: Նա հարբած դուրս եկավ, ընկավ աղբանոցը և մեռավ:
Թագավորը հրամայեց, թե՝ «Իմ իշխանության ներքո ինչքան այգի կա՝ փակե՛ք և կարասները կոտրատե՛ք»:
Այդպես արին:
Մի այրի կին մի որդի ուներ: Նա պահեց իր հնձանն ու գինին: Ամեն առավոտ ու երեկո հացի վրա երկու թաս գինի էր տալիս որդուն:
Այրի կնոջ որդին մի գիշեր դուրս եկավ, սպանեց թագավորի առյուծին: Թագավորն առավոտյան հրամայեց՝ «Եթե իմ առյուծին սպանողը գա և ինձ պատմի՝ նրան չե՛մ պատժի»:
Եկան այրի կինը և նրա որդին:
Թագավորը նրան հարցրեց, թե՝ «Ինչպե՞ս սպանեցիր առյուծին»: Նա ասաց, թե՝ «Գիշերով դուրս եկա, հանդիպեցի առյուծին և սպանեցի»: Մայրն ասաց, թե նրան գիշերով է սնուցել և պատմեց, թե ինչպե՛ս է գինով սնուցել:
Թագավորը հրաման արձակեց, թե՝ «Այգի՛ տնկեք և գինին այնպե՛ս խմեք, որ առյու՛ծ սպանեք, ոչ թե աղբանոցում մեռնեք»:
Որպես «վերջաբան» էլ՝ մեր օրերի իրադարձություններին համահունչ, Պարույր Սևակի հանճարով երկնված մի քանի տող…
«Դու քո խաղողի նման ես եղել.
Կոտրատել են քեզ, հողի մեջ թաղել,
Բայց երբ անցել են ցրտերը ձմռան,
Հողի մեջ թաղված վազերիդ նման,
Դու նո՛ր մի ուժով նորից ընձյուղել,
Կորված ճյուղերդ ես վերստին ուղղել,
Եվ եթե կրկին կորվել ես՝ արդեն
Ողկույզների՛ տակ այն ադամանդե,
Որ ճաքճըքել են քո քաղցրությունից,
Մինչ դառնությունդ… դարձել է գինի»…
Պարույր Սևակ, Երևան, 1950 թ.
Խաղողօրհնեքի շնորհավորանքով…
(լուսանկարը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից՝ շնորհակալությամբ)…
24.08.2022
«ՎԱՂՎԱ ԱՐԵՎԻ ՀԱՎԱՏՈՎ»…
«ՎԱՂՎԱ ԱՐԵՎԻ ՀԱՎԱՏՈՎ»…
Ազգն իր ինքնությունը՝ ուրույն դիմագիծը պահպանում է իր արժեհամակարգով, մշակույթով:
Ուստի՝ ազգային մշակույթն ազգի գոյատևման ապահովման, ինքնապաշտպանության միջոցներից է՝ ազգային անվտանգության գրավականներից և պետության հզորացմանը նպաստող պայմաններից մեկը:
Փոխադարձաբար՝ երկրի, պետության հզորացումը նպաստում է ազգային մշակույթի ծաղկմանն ու բարգավաճմանը:
Ազգային արմատներից հեռացումն աղճատում է ազգային դեմքն ու նկարագիրը, ոգին ու կերտվածքը, ու ազգը դարձնում խոցելի՝ օտար, արտաքին ազդեցությունների, ձուլման-ուծացման վտանգի առջև…
Ինչպես զինվորն իր զենքով՝ գրողն՝ իր գրչով ու նկարիչն իր վրձնով է պայքարում՝ հանուն Հայրենիքի ու Նախնիներից ժառանգածի պահպանման:
Տարբեր դարաշրջաններում՝ քաղաքական իրավիճակի թելադրանքով, Հայոց ազգային անցյալի դեպքերին անդրադառնալով, «պատմության դասերի» վերհիշեցմամբ Հայ գրողները փորձել են պատմական դեպքերի ու գործող անձանց օրինակներով ոգեշնչելով՝ ազգի հարատևման «բանալիները» տալ:
Եվ ճակատագրական, բախտորոշ ժամանակաշրջաններում հիշեցրել՝
«Վա՛յ էն ազգին, որ չի՛ հավատում իր վաղվա Արևին» (Սերո Խանզադյանի խոսքերով):
Մոտ երեք տասնամյակ առաջ՝ 1991 թվականին հրատարակված «Շուշի» պատմավեպն սկսելով Մովսես Կաղանկատվացու հայտնի խոսքով՝ «Ճշմարտությունը չի՛ կարող ծածկված մնալ, և Լույսը՝ փակի տակ լինել», Ս. Խանզադյանն անդրադառնում է Արցախի՝ 18-րդ դարավերջի պատմությանը:
Շարունակելով մեր պատմավիպասանների ( Րաֆֆու, Ծերենցի, Մուրացանի, Դ. Դեմիրճյանի…) ավանդույթները՝ օրհասական պահին ազգի փրկության ելքը համարելով Ազգային հավաքական Կա՛մքն ու Հաղթանակի նկատմամբ Հավա՛տը, նա գրում է.
«Հույսը կորցնելը կորստաբեր է, ինչպես ճակատամարտում կորցնես սուրդ:
Վհատությունը փութացնում է անկումը:
Իմացե՛ք, հուսահատությունը տառապյալների կործանման գավազանն է:
Երբեք չընդունե՛ք նման չարիք:
Ամու՛ր եղեք հոգով ու, մանավանդ, ուժով» (Ս. Խանզադյան, «Շուշի»):
Հեղինակի խոսքերով՝ «ավազահատիկների նման ցրված»՝ ժամանակի զանազան պատմական վկայությունների, արձանագրությունների, հիշատակությունների, ազգագրական ու այլ նյութերի հիման վրա հյուսված «Ամեն մի գեղարվեստական գործ, այդ թվում պատմավեպը, պատասխան է այսօրվա հարցերին: Դա հանապազօրյա հաց է:
Այլապես այն պետք չէ ժողովրդին՝ ինչպես էլ ուզում է գրված լինի»:
Սերո Խանզադյանի լուսանկարը
22.08.2022
«ՋԱՂԱՑԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻ ՆՄԱՆ՝ ՀԱՅՏՆԻ ԱՄԵՆ ՄԻ ՀԱՑ ՈՒՏՈՂԻ»…
«ՋԱՂԱՑԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻ ՆՄԱՆ՝ ՀԱՅՏՆԻ ԱՄԵՆ ՄԻ ՀԱՑ ՈՒՏՈՂԻ»…
Հայաստանի Պատմության թանգարանի սրահներում
Ներկայիս համաշխարհային իրադարձությունների հետևանքով վտանգվում են ազգային արժեքները, ազգային ինքնությունն ու ազգային նկարագիրը:
Եվ Հայոց պատմության ու մշակույթի բազմահազարամյա երթի շարունակությունն ապահովելու համար մեզ ուղեցույցներ են հարկավոր՝ ինքնաճանաչողությամբ մեր ճամփան լուսավորելով դեպի գալիքն ուղղորդող «լապտերներ»:
«Լեզու՛ն է ամեն մի ժողովրդի ազգային գոյության ու էության ամենախոշոր փաստը, ինքնուրույնության ու հանճարի ամենախոշոր դրոշմը, պատմության ու հեռավոր անցյալի կախարդական բանալին, հոգեկան կարողությունների ամենաճոխ գանձարանը, հոգին ու հոգեբանությունը։
Եվ շատ էլ չէին սխալվում հներում, եթե «Լեզու» ասելով «Ազգ» էին հասկանում»,- հիշեցնում էր Թումանյանը:
1890-ականներից՝ ժամանակի հրամայականով, եռանդուն գործունեությամբ «Ազգի ուսումնասիրության գործին» լծվեցին մի շարք նվիրյալ Հայ մտավորականներ:
Երվանդ Լալայանի ջանքերով 1895 թվականից «Ազգագրական հանդէսի» պարբերական հրատարակությամբ բանահավաք-ազգագրագետները, պատմաբաններն ու մանկավարժները «ազգաշինության գործն» սկսեցին՝ մոռացումից փրկելով ազգագրական, բանահյուսական մի հարուստ ժառանգություն, որը, Թումանյանի խոսքերով, «փչանում ու կորսվում էր» «նոր կյանքի հոսանքների տակ ու նորանոր աղետների մեջ»…
Ազգագրական նյութերը հաղորդողներին՝ սերնդեսերունդ փոխանցվածը պահպանած տարեց մարդկանց կարևորելով, Թումանյանը գրում էր.
«Սրանց ամեն մեկը ավանդությունների, առասպելների, հին զրույցների, ժողովրդական հավատալիքների մի շտեմարան, մի թանգարան է:
Այս պատմություններից, զրույցներից, սովորություններից շատերը եկած են հին դարերից, մեր հին նախնիների կյանքն ու սովորություններն են, նրանց մտքի և հոգու ծնունդներն են»: (Հ. Թումանյան, Երկերի ժողովածու, հ. 6, էջ 65, Երևան, 1959):
1894 թվականին, Ժնևի համալսարանի հասարակագիտական բաժինն ավարտելուց ու սոցիալական գիտությունների թեկնածուի աստիճան ստանալուց հետո, 6 ամիս Վիեննայի Մխիթարյանների մոտ գիտական աշխատանքի փորձով հարստացած՝ վերադարձել ու 1895 -1897 թվականներին Շուշիի թեմական դպրոցում էր դասավանդում Հայ ազգագրագետ, հնագետ, բանահավաք Երվանդ Լալայանը (1864-1931):
Երվանդ Լալայանի դիմանկարը (նկարիչ՝ Փանոս Թերլեմեզյան, (1865-1941), Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի հավաքածուից)
Համախմբելով ժամանակի լավագույն գիտական ուժերը՝ Հայ մտավորականների մի փայլուն բանակով (Մանուկ Աբեղյան, Թորոս Թորամանյան, Հրաչյա Աճառյան, Լեո, Լեոն Մելիքսեթ-Բեկ, Ստ. Լիսիցյան, Խ. Սամուելյան և այլք), նա հիմնադրեց Հայ ազգագրական առաջին պարբերականը՝ «Ազգագրական հանդէս»-ը, որի առաջին գիրքը լույս տեսավ Շուշիում՝ 1896 թվականին (հետագայում պարբերականի մյուս՝ 25 հատորները հրատարակվեցին Թիֆլիսում, խմբագրակազմի 7 անդամների թվում էին Հ. Թումանյանն ու Պ. Պռոշյանը):
«Րոպեական ազդեցութեան տակ չենք վճռել մի այդպիսի հանդիսի հրատարակութեան ձեռնամուխ լինել, ոչ էլ պատահմամբ ենք ընտրել այս. մեզ ճանաչողները գիտեն, թէ ո՛րքան ժամանակից ի վեր փայփայել ենք այս միտքը և ո՜րքան արգելքների ենք յաղթել փոքր ի շատէ նախապատրաստուելու այս գործի համար: Այսօր մենք հանդէս ենք գալիս ոչ թէ միայն մեր ուժի վրայ վստահացած, այլ ազգի ինքնաճանաչութեան զգացման:
Թերթերի մէջ սփռուած և առանձին լոյս տեսնող ազգագրական յոդուածներն արդէն ապացուցանում են, որ Հայոց ազգն էլ վերջապէս զարթել է խոր քնից և ցանկանում է կատարել գիտութեան ամենիմաստ խօսքը` «Ծանի՛ր զքեզ». նա կամենում է ճանաչել իրեն և իւր ազգային յատկութիւնների վրայ հիմնել ազգային զարգացումը: Մեր այս գործն այդ զգացման արդիւնքն է և մեր կոչումը՝ այդ գործին գիտական ուղղութիւն տալ և աշխատողների մէջ միութիւն հաստատել»…
«Մեր կոչումն այժմ միայն նիւթեր հավաքելն է, որովհետև դրանց պակասութեան պատճառով՝ գիտական ուսումնասիրութիւններն անհնարին են, և մէկ էլ՝ դրանց համար ժամանակ չի պակասիլ: Մենք կը կրենք քարերը և երանի՜ նրան, ով կը գայ այդ քարերով ազգային ինքնուրոյնութեան շէնքը կառուցանելու և համամարդկային էվոլիւսիօնի օրենքները գծելու»,- «Ազգագրական հանդեսի» անդրանիկ համարի իր՝ «Հրատարակչի խոսքում» գրել է Լալայանը:
Երվանդ Լալայանի լուսանկարը և «Ազգագրական հանդէս»-ի էջերից
Նրա ջանքերով հետագայում՝ 1921- 22 թվականներին Երևան տեղափոխվեց Թիֆլիսում գործող՝ «Հայոց Ազգագրական Ընկերության թանգարանի» հայագիտական գրադարանը և հնագիտական-ազգագրական հավաքածուն, որը հանդիսացավ ոչ միայն Հայաստանի Պատմության թանգարանի հիմքը՝ նշանավորելով նրա փաստացի ծնունդը, այլև կանխորոշեց նրա գործունեության բնույթն ու հետագա ընթացքը (Լալայանը նաև հիշյալ թանգարանի հիմնադիր տնօրեն էր՝ 1919-1928 թվականներին):
Համոզված, որ «Անհատներն են գո՛րծ ստեղծում, կերպարա՛նք տալիս, ձև՛ տալիս, ընթա՛ցք տալիս հասարակական կյանքին» (ինչպես 1902 թվականին Մարիամ Թումանյանին ուղղված նամակում գրում էր Հայոց Մեծ բանաստեղծը), Ե. Լալայանի համախոհ ու աջակից Հովհաննես Թումանյանը նույնպես իր ողջ կյանքում Հայաստանի ու իր ազգակիցների կրթության, զարգացման, բարօրության գործին էր ծառայում: Նա ահազանգում էր «Իրար հետևից, անընդհատ կորչող կամ փչացող, նոր կյանքի հոսանքների տակ ու նորանոր աղետների մեջ» անհետացող մեր ազգային մշակույթի պահպանման կարևորությունը՝ առանձնահատուկ արժեվորելով Լալայանի անխոնջ վաստակը՝ իր ազգակիցներին ևս ոգեշնչելով ու հայրենանվեր բուռն գործունեության մղելով:
«Սրա համար էլ մեր աչքում մի առանձին նշանակություն է առնում Թիֆլիսի Հայոց Ազգագրական ընկերությունը իր թանգարանով ու հանդեսով, որն հիմնել է պ. Երվանդ Լալայանը և իր անդուլ աշխատանքով ճգնում է ծավալել ու ճոխացնել» (Հ. Թումանյան):
«Տարիներն անցնում են, ետ ես նայում, որ զուր տեղը կորցրել ես ժամանա՛կդ էլ, եռա՛նդդ էլ, ամբողջ կյա՛նքդ էլ:
Եվ ամեն օր սպասում ենք, որ պիտի փոխվի:
Ասում է՝ «Գնացին տեսան Մոլլա Նասրեդդինը մի վարար ջրի ափին նստած սպասում է:
Ասին՝ «Ընչի՞ ես սպասում»:
-Թե՝ «Սպասում եմ գետն անց կենա, որ հետո ե՛ս անց կենամ»:
Ճիշտ էսպես՝ մենք էլ սպասում ենք՝ էս ժամանակն անց կենա, որ մեր ուզած կյանքով ապրենք…
Ու շարունակ սպասում ենք»… (Նամակ Ցոլակ Խանզադյանին, 1916թ.)
Ազգային ինքնագիտակցությամբ ու ինքնաճանաչողությամբ զինվելով «Ազգային դիմադրողականությունը» զորացնելու ուղին կարևորելով՝ նա «Գրական երեկոների» դերն էր շեշտում:
«Ինչքան ավելի՛ ենք առաջ գնում, էնքան ավելի՛ ենք նկատում ու համոզվում, որ աղջամուղջի ու անգիտության ճանապարհով ենք գնում և շիտակ ու անսայթաք առաջ գնալու համար մեր ձեռքին լապտե՛ր պիտի ունենանք։
Ամեն մի ժողովրդի համար բնության ու մարդկության ճշմարիտ ծանոթության հետ միասին, իր Ազգային ինքնաճանաչողությու՛նն է իր ճանապարհի մթնում Լույս տվող լապտերը։
Մութի մեջ խարխափողը միշտ ենթակա է գլխի վրա զանազան անդունդների մեջ գլորվելու վտանգին։ Եվ մի անդունդից դուրս գալուց հետո դեռ չի նշանակիլ, թե այժմ ուղիղ կերթա։
Ո՛չ, դա խրատվելու բան չի և ոչ էլ հանդիմանելու։
Մարդը առաջը չի տեսնում, ի՞նչ պիտի անեք։
Էնպես էլ ժողովու՛րդը առաջը չի տեսնում, ի՞նչ պիտի անեք․․․
Ո՛չ մարդն է մեղավոր, ո՛չ ժողովուրդը։
Եվ միայն չարերը կարող են լոկ չարությունով բացատրել էս տեսակ թշվառ ու արգահատելի մի վիճակ։
Հայ գրողների ընկերության վերջին գրական երեկույթին պարոն Մանուկ Աբեղյանը, Հայոց հին բանաստեղծության ելևէջները, ուրախ ու տխուր էջերը բացատրելիս, մերթ-մերթ խորասուզվում էր Հայոց պատմության մեջ, ցույց էր տալիս, թե ի՜նչքան է հին էս ահռելի պատերազմը, որ էսօր վարում է Հայ ազգը, թե սրանից ավելի՛ մեծ աղետներ են տեղի ունեցել մեր Հողի վրա, և առաջ էր բերում պատմական զարհուրելի փաստեր։
Ընդմիջումին լսողներից ոմանք զարմացած բացականչում էին՝ «․․․Իսկ մենք կարծում ենք, թե Հայոց Ազգային Բյուրոյիցն է սկսվում էս աղետը»․․․
Սեփական, ազգային կյանքի էս գրեթե կատարյալ անգիտությունը, որի մեջ կարող է լինել ոչ միայն դատողն ու դատապարտողը, այլ նույնիսկ և ինքը՝ Ազգային Բյուրոն, էս համատարած անգիտությունը մի շա՜տ ցավալի վիճակ է, որից մենք դու՛րս պետք է գանք վերջապես, ի՛նչ ուզում է լինի։
Եվ ինչքան ավելի՛ շուտ դուրս գանք, էնքան ավելի՛ շատ կշահենք։
Իսկ թե ի՛նչ ճար ու ճանապարհ կա էս մութն ու տխուր դրությունից դուրս գալու, էդ արդեն ջաղացի ճանապարհի նման հայտնի է ամեն մի հաց ուտողի։
Թերևս վիճելի է, թե վաղը կամ մյուս օրը ինչ քաղաքական վիճակ ենք ունենալու, բայց որ մեզանում սկսվելու է շատ վաղուց ի վեր չեղած մի կուլտուրական-ազգային ուժեղ շարժում, գոնե ես էդ համարում եմ անվիճելի։
Եվ մենք հենց էսօր էլ շատ հնարավորություններ ունենք կուլտուրական մեծ նվաճումներ անելու և մեր ընդհանուրի բարոյականը, հոգևորը, մտավորը բարձրացնելու։
Էդ միջոցներից մեկն էլ հրապարակական դասախոսություններն ու գրական երեկոներն են։ Հրապարակական դասախոսությունը, գրական երեկոն դպրոց է մեծերի համար։
Պետք է աշխատել, որ էդ դպրոցը, էդ բարձր բեմը չդառնա թամաշի ու լոկ ժամանցի տեղ։
Էդ բեմից մեր պատրաստված ու խոսքի ընդունակ մարդիկ պետք է խոսեն մեր ժողովրդի, մեր երիտասարդության, մեր ինտելիգենցիայի հետ։
Խոսեն՝ ոչ թե ճառեր՝ նրանց զգացմունքները հուզելու համար, այլ խաղաղ, օբյեկտիվ, գիտական, քննադատական լուրջ վերլուծումներով ու խորասուզումներով տանեն դեպի Ազգային պայծառ ինքնաճանաչությունը և ընդհանուր զարգացման ընդարձակ հորիզոններ բաց անեն։
Վերին աստիճանի ուրախալի երևույթ է, որ մեր մեջ մի գեղեցիկ հասարակություն արդեն հաստատ բռնել է էս ճանապարհը ու սերտ կապվել Հայ գրողների ընկերության գրական երեկոների հետ, ու ինչպես դասախոսություններին դահլիճն է լցնում, էնպես էլ գավառներից է կենդանի արձագանք տալիս։
Պետք է ծավալել ամեն տեղ, և շատ ժամանակ չի անցնիլ՝ մեր աչքով կտեսնենք ու կհամոզվենք, թե էսքան հեշտ միջոցներով էլ կարելի է հասնել ցանկալի հետևանքների։ Եվ արդեն մեր կենտրոնական ու գավառական քաղաքների գրական ու գրասեր շրջանները էս լուսավոր գործունեությամբ պայմանավորվում ու կապվում են իրար հետ։
Պետք է ծավալել ամե՛ն տեղ» (Հ. Թումանյան, «Գրական երեկոներ»):
Հովհաննես Թումանյան
18.08.2022
«ԱՆՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԹԱՑՄԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ԵՎ ԱՄԵՆԱՀԻՄՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆ Է» (Մ. ՍԱՐՅԱՆ)
«ԱՆՏԱՐԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԹԱՑՄԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ԵՎ ԱՄԵՆԱՀԻՄՆԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆ Է» (Մ. ՍԱՐՅԱՆ)
«Ալ ինչե՜ր կան, որ խեղճ ժողովուրդն առ ահի կլռէ, չկրնար համարձակիր բողոքելու, որպէսզի աւելի թշնամիներ չվաստակի, վասնզի կտեսնէ, որ շատ մը բողոքներ անգործադրելի մնացեր են և հետևանքն աւելի գէշ եղած է», — գրել է Հայ բազմավաստակ բանահավաք, ազգագրագետ, մանկավարժ, հրապարակախոս ու հասարակական գործիչ Սարգիս Հայկունին՝ Սարգիս Ղազարյանը (1838-1908)՝ 1879 թվականին Կ.Պոլսում հրատարակվող «Մասիս» շաբաթաթերթում (թիվ 2481)՝ անդրադառնալով Հայ ազգի համար դժնդակ այդ ժամանակաշրջանում իր ազգակիցների դժվարին կացությանը:
Իրենց բնօրրանում՝ սեփական Հողի վրա, քաղաքական իրավիճակի թելադրանքով պարտադրված թշվառության պայմաններում գոյատևող Հայությունը դարեդար կքեց օտարի տիրապետության ներքո:
«Հողը կենդանի էակ է, այն իր Հոգին ունի ու առանց հարազատ Հողի, առանց Հայրենիքի սերտ կապի անկարելի է գտնել սեփական Անձն ու սեփական Հոգին»,- ասել է Մարտիրոս Սարյանը:
Մայր Հողի վրա էլ, սակայն, «սեփականը»՝ Ազգայինն արմատախիլ անելու «քաղաքականությունն» էր իրականացվում վաղուց…
Քրիստոնեության տարածման հետևանքներին հանճարեղ Պ. Սևակի անդրադարձով՝
…«Իրավունք չկար երգել ե՛րգը մեր,
Որ դարեր ի վեր
Հնչել էր լեզվով մեր ոսկեղենիկ.
Ե՛վ մեն ու մենիկ՝
Սիրո խոսքերով,
Ե՛վ ուրախության տաճարների մեջ՝
Գինու հոսքերով,
Ե՛վ մեր յոթնօրյա հարսանիքներին՝
Մեր փակ բակերում,
Բաց տանիքներին:
Իրավունք չկար նաև նվագել՝
Ո՛չ վինի վրա,
Ո՛չ էլ բամբիռի:
Այս կյանքի համար հոգացի՞ր՝
Պիղծ ես,
Ե՛վ անօրեն ես,
Ե՛վ բանադրված:
«Ամե՜ն ինչ արա հանուն ա՛յն կյանքի,
Որ քեզնից հետո՛, հետո՛ է գալու»…
…«Բայց նրանք նույնիսկ իրենց աստըծուն
Աղոթում էին… օտար խոսքերով,
Խոսքեր՝ ոչ պակաս անհասկանալի,
Քան ինքն՝ այդ աստված:
…Եվ մարդկանց հոգնած սրտերի վրա,
Որ երեկ այնպե՛ս հուզառատ էին,
Այնպե՛ս զգայիկ,
Իջել էր արդեն անտարբերություն մի կործանարար
Ե՛վ վաղվա հանդեպ,
Ե՛վ ապագայի»: …
Իր ծեսերով ու տոներով Արարումը, Մայր Բնությունն ու Կյանքը փառաբանող Հայի Հիացումն ու խանդավառ կենսասիրությունը փոխարինվեց օտար վարդապետությամբ՝ աղճատելով հնագույն ծեսերի ու տոների իմաստը, Արարչության խորհուրդն ու նրա պարգևած Զմայլանքը…
«Զարմանալու ընդունակությունը Բնութեան կողմից մարդուն տրված մեծագույն պարգևներից է։ Որքան այն պակասում է մարդու մոտ, այնքան աղքատ է նա իր հոգով և այնքան ավելի՛ է նրա մեջ քար անտարբերությունը։
Իսկ անտարբերությունը բթացման առաջին և ամենահիմնական պայմանն է»:
«Աշխարհում ամենաշատը ես Արև՛ն եմ սիրում:
Սիրել Արևը, նշանակում է՝ սիրել Աշխարհը, Հողն ու այն ամենը, ինչ նրա վրա կա:
Նշանակում է՝ նայել աչքերով ու տեսնել սրտով:
Երբեմն նայում ես վառ լուսավորված լեռնաշղթաներին ու խենթանում գույների այդ տեղատարափից՝ բաց երկնագույն բարձունքներից մինչև մուգ շագանակագույն ժայռերը:
Երբ գույների այդ հարստությունը տեղափոխում ես կտավ, շատերը զարմանում են՝ մանուշակագույն լեռներ է՞լ են լինում:
Զարմանալու կարողությունը մարդու մեծագույն պարգևն է:
Զարմանքը ճշմարտության բացահայտման ուղին է»՝ Մարտիրոս Սարյանի համոզմամբ:
«Ես համոզված եմ, որ առանց Հողի արվեստագետ չի եղել։
Հողի սիրտը գտնվում է Մարդու սրտի՛ մեջ։
Ամեն ինչ սրտի՛ց է բխում, ամեն ինչ սրտո՛վ է սկսվում։
Իմ «Խորհուրդ խորինը» եղել է իմ սերը դեպի Մայր Հողն ու ժողովուրդը։ Այդ սերը ես արտահայտել եմ արվեստով, որն իմ Հոգի՛ն է։
Ուրիշ հավատ ու սեր ես չե՛մ ունեցել»… (Մ. Սարյան)
28.07.2022
«ՄԵԾԱՄՈՐՅԱՆ ՂՈՂԱՆՋՆԵՐ» ԿԱՄ՝ «ՔՐՄԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆ ՄԵԾԱՄՈՐՈՒՄ»…
«ՄԵԾԱՄՈՐՅԱՆ ՂՈՂԱՆՋՆԵՐ»
ԿԱՄ՝
«ՔՐՄԻ ԴԱՄԲԱՐԱՆ ՄԵԾԱՄՈՐՈՒՄ»…
Մեծամորի հնավայրից հայտնաբերված՝ բոժոժներով բուրվառը
Հնագույն շրջանի պատմության ու մշակույթի համար համաշխարհային բացառիկ նշանակություն ունի Մեծամորի հնավայրը՝ Հայաստանի Հանրապետության Արմավիրի մարզում: Պաշտամունքային կոթողներով ու շինություններով հարուստ այս կարևոր կենտրոնում 1960-ական թվականներից ի վեր իրականացվող պեղումների արդյունքում հայտնաբերված բազմահազար գտածոներից զատ բացառիկ կարևորություն ունի միջնաբերդի հյուսիս-արևելյան հատվածում պեղված տաճարային համալիրը՝ եզակի՝ իր կառուցվածքով:
Յոթ սրբարան-զոհասեղաններն իրենց կից կավակերտ կառույցներով ու ժամանակի ծիսական սպասքով, շարժական կրակարանի բեկորներով, պահպանված մոխրով, սննդի, հացահատիկի մնացորդներով, ծիսական հացի նախշազարդման դաջվածքների համար կիրառվող դրոշմիչներով, հեղուկի պահպանման համար նախատեսված սափորներով՝ հազարամյակների հեռվից լույս են սփռում վաղնջական հավատալիքների վրա՝ հարստացնելով համամարդկային մշակույթի պատմությունը…
Պատկերներ Մեծամորի հնավայրից
Ժայռափոր քառանկյունաձև շինություններում պեղումներով ի հայտ եկած յոթ սրբարան-զոհասեղաններից հինգը չափագրումից հետո պահպանման նպատակով կրկին ծածկվել են, իսկ կենտրոնական բարձրադիր երկու սրբարանները՝ յուրօրինակ թանգարանի են վերածվել՝ հարմարեցվելով ցուցադրության:
Մեծամորի պեղումների նվիրյալ հետազոտող՝ պատմական գիտությունների դոկտոր Էմմա Խանզադյանի (1922-2007)՝ «Քրմի դամբարան Մեծամորում» հոդվածից քաղված մի հատվածում նկարագրվում է ծիսական մի սպասք՝ բոժոժներով մի բուրվառ, որն իր նշանակությամբ կիրառվում է մինչ օրս (մի ապացույց ևս, որ քրիստոնեության տարածումից հետո հնագույն ծիսական արարողությունները, հանդերձն ու սպասքն են կիրառվել՝ ձևափոխվելով ու «քրիստոնեականացվելով»)…
Նշենք, որ «Բոժոժ»՝ թրթուրների հյուսած մետաքսաթելի փաթույթից բացի նաև փոքրիկ մետաղյա սնամեջ գունդն է կոչվում, որը շարժելիս նրա մեջ տեղադրված մետաղե կտորը դիպչում է գնդի պատերին ու հնչեցնում՝ ղողանջում:
Զանգակը, ինչպես ծնծղան, նրանց «մոգական ղողանջը»՝ հնագույն ժամանակներից ի վեր իրենց հարուցած թրթիռներով ծեսի անբաժան տարրերից էին, որոնք ցարդ կիրառվում են զանազան արարողությունների ընթացքում (որպես ծեսի սկիզբն ազդարարող կամ «չար ոգիներին վանող»)…
Թաղման (հուղարկավորման) հնագույն ծեսի համաձայն՝ որոշ հատուկ նշանակության իրեր դրվում էին դամբարանում…
Մեծամորից հայտնաբերված բուրվառի լուսանկարը՝ Էմմա Խանզադյանի ուսումնասիրությունից
«Քրմի դամբարանաբլուրը հայտնաբերվել է 1968 թվականին՝ Մեծամորի դամբարանադաշտի հարավային եզրում, երկրորդ ցամաքուրդային առվից մոտ 50 մետր արևմուտք: Հողային աշխատանքների ժամանակ ցեխի հետ խառը գետնի մակերես էին նետվել դամբարանի պատերի բազալտե խոշոր սալերը, բրոնզե բուրվառը, պատվանդան-բուրանոթը, խեցեղենը և այլն:
Ժամանակի ընթացքում վերացել էին դամբարանաբլուրի վերգետնյա հետքերը:
Այսպիսով, մենք հնարավորություն չունեցանք ամբողջական պատկերացում կազմելու դամբարանաբլուրի կառուցվածքի, չափերի և թաղման ծեսի մասին:
Մի բան պարզ է, որ դամբարանը կառուցված է եղել բազալտե սալերով:
Մեծամոր
Հայտնաբերված սակավաթիվ, սակայն բավականաչափ խոսուն նյութերը հուշում են, որ այն պատկանել է հասարակության մեջ դիրք գրավող անձնավորության, հատկապես՝ քրմական դասին պատկանող, գուցեև մի նշանավոր քրմի, որի հետ դամբարան են իջեցրել նրա պաշտոնին առնչվող, նրան անդրաշխարհ ուղեկցող իրեր, այդ թվում՝ բուրվառը, պաշտամունքային ուշագրավ բուրանոթ-պատվանդանը և, հավանաբար, արժեքավոր այլ իրեր, որոնք մեզ չեն հասել:
Ելնելով վերոհիշյալից՝ մենք դամբարանն անվանում ենք՝ «Քրմի»:
Բուրվառը գրեթե կիսագնդաձև է:
Նրա հարթ շուրթերին արտաքինից գամիկներով ամրացված չորս արծվագլուխ կանթերին միանում են սկավառակաձև ճարմանդից կախված շղթաներ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր վրա կրում է մեկական զանգակ՝ ներսում՝ քար:
Նման զանգակների զուգահեռներին կարելի է հանդիպել ուշ բրոնզի դարաշրջանի մշակույթի զարգացման գրեթե բոլոր փուլերում:
Տաճարում ծիսակատարության ժամանակ անուշահոտ խունկ կամ այլ բուրավետ նյութեր ծխելիս բուրվառը ճոճել են, որի ընթացքում ղողանջել են նրա շղթաներից կախված զանգակները. դա հնում արվում էր չարը քշելու, խափանելու համար:
Գրեթե նույն դերը՝ չարը, փորձությունը վանելու են ծառայել տաճարներում արարողությանը մասնակից, նույնպես մեծ վաղեմություն ունեցող քշոցները՝ «բոժոժածածկ ճոճանակները», ինչպես նրանց որակում է Հայկազյան բառարանը:
Մինչ այժմ էլ հեթանոսական կրոնից եկած այդ արարողությունը կատարվում է քրիստոնեական եկեղեցում:
Ծիսակատարության ժամանակ օգտագործվում են բուրվառը և քշոցը:
Ուշագրավն այն է, որ Անիի բոլորակ Ս. Գրիգոր-Գագկաշեն եկեղեցու պեղումների ժամանակ հայտնաբերված միջնադարյան բուրվառներից մեկի շղթայի վրա պահպանվել է նաև զանգակը:
Ուշադրությունից չի կարող վրիպել նաև այն հանգամանքը, որ բուրվառի ունկերն արծվագլուխ են: Դա, անշուշտ, պատահականություն չէ:
Հին Արևելքում արծիվը ճանաչվել է որպես Արևի խորհրդանիշ, առնչվել երկնքի, կրակի, լույսի հետ:
Մեծամորում հայտնաբերվածը բուրվառի հավանաբար ամենավաղ օրինակներից մեկն է:
Մոտավորապես նման մի բուրվառ, սակայն ավելի քան ոճավորված թռչնատիպ կանթերով, հայտնաբերվել է Լոռի բերդի թիվ 15 դամբարանում, ուշ բրոնզի դարաշրջանին բնորոշ բազմահարուստ նյութերի միջավայրում:
Գտածո՝ Լոռի բերդից
Արթիկի թիվ 410 կատակոմբում մի քանի հասարակ կավամանների հետ հայտնաբերվել է բրոնզի անոթ՝ օղակաձև ունկերով և դեպի ցած սրվող հատակով:
Հավանաբար այն նույնպես բուրվառի դեր է կատարել: Դամբարանը թվագրվում է մ.թ.ա 12-11-րդ դարերով:
Անշուշտ, ծիսական արարողություններին է ծառայել Մեծամորի Քրմի դամբարանում հայտնաբերված, ուշագրավ զարդապատկերներով կավակերտ պատվանդան-բուրանոթը»…
17.07.2022
«…ԵՐԿՐԻ ՏԱԿ ԾԱԾԿՎԱԾ ԳԱՆՁԵՐԸ՝ ՈՍԿԻՆ ՈՒ ՊՂԻՆՁԸ, ԵՐԿԱԹՆ ՈՒ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՐԵՐԸ»…
«…ԵՐԿՐԻ ՏԱԿ ԾԱԾԿՎԱԾ ԳԱՆՁԵՐԸ՝ ՈՍԿԻՆ ՈՒ ՊՂԻՆՁԸ, ԵՐԿԱԹՆ ՈՒ ՊԱՏՎԱԿԱՆ ՔԱՐԵՐԸ»…
Գտածոներ Մեծամորից
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհն իր հարուստ ընդերքով՝ օգտակար բնական հանածոների գրեթե բոլոր տեսակներով (պղինձ, անագ, ոսկի, արծաթ, երկաթ, կապար, ցինկ, ծարիր, սնդիկ, որձաքար, աղ…), կարևորագույն դեր է ունեցել համաշխարհային մետաղագործության արտադրության բնագավառում՝ նպաստելով հնագույն քաղաքակրթությունների զարգացմանը:
Հայ և օտարազգի բազմաթիվ մասնագետների ուսումնասիրություններում շեշտվում է Հայաստանի դերը՝ որպես հազարամյակների ընթացքում հանքարդյունաբերական կարևորագույն կենտրոն: Ասվածի հավաստումները կան դեռևս Հին Աշխարհից՝ ասորեստանյան արձանագրություններում, հույն հեղինակների (Հոմերոսի, Հեսիոդոսի և այլոց) վկայություններում…
Իրենց ռազմական արշավանքների տարեգրություններում Ասորեստանի տիրակալները թողել են իրենց հափշտակած «անհամար քանակի» ավարի թվարկումը:
Ասուրբանիպալ Բ թագավորը (ն.թ.ա 9-րդ դար) Տիգրանակերտի շրջանից հափշտակել է «2 տաղանդ արծաթ, 2 տաղանդ ոսկի, 100 տաղանդ կապար, 200 տաղանդ բրոնզ, 300 տաղանդ երկաթ, 1.000 բրոնզե անոթ, 2.000 բրոնզե գավաթ, փղոսկրից ու ոսկուց պատրաստված բազկաթոռներ (գահեր)»…
Թգլաթպալասար Գ-ն միայն Փոքր Հայքին համապատասխանող տարածքից ն.թ.ա 8-րդ դարում կողոպտել է 300 կիլոգրամ ոսկի և 3 տոննա արծաթ…
Հին Արևելքի ոսկու հանքավայրերին վերաբերող հնագիտական ու երկրաբանական ուսումնասիրությունները փաստում են, որ Հայկական Լեռնաշխարհից՝ Ճորոխի հովտից՝ Սպերից, Խարբերդի երկրագործական հարուստ կենտրոնից՝ «Ոսկեբեր» դաշտից (ուր Եփրատի վտակի՝ Արածանիի ջրերում մինչև վերջին տարիներին ցրոնային ոսկի էր հանդիպում), Սասունի լեռներից, Ծոփքից ու հարակից շրջաններից զանազան երկրներ են տարվել ոսկու մեծ պաշարներ (Խարբերդի նահանգում հռչակված էին նաև Կապան-Մադենի արծաթահանքերը)…

«Մակույկաձև» և «տաշտաձև» հանքաղացներ՝ հայտնաբերված Մեղրաձորից
Լուսանկարները՝ «Հին Հայաստանի ոսկին, (մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակ — մ.թ. 14-րդ դար)» գրքից
Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջանների հնավայրերից, դամբարանային համալիրներից (Լոռի բերդ, Վանաձոր, Թռեղք, Քարաշամբ, Մեծամոր…) հայտնաբերված բազմաքանակ ոսկյա բացառիկ նմուշները Հայոց աշխարհում հազարամյակների ընթացքում գոյատևած ոսկու բարձրակարգ մշակույթի պերճախոս վկայություններն են (չմոռանանք, որ հետագայում Պլինիոս Ավագը որպես առաջին՝ ամբողջությամբ ոսկեկուռ՝ ոսկեձույլ քանդակ Երիզայի տաճարի Անահիտ Դիցամոր արձանն է հիշատակում):
Ղազար Փարպեցին, նկարագրելով «երևելի գավառն Այրարարտյան» ու «ամեն ինչ բուսցնող», «ամեն ինչ տվող» Արարատյան դաշտի հարստությունները, հավելում է.
…«Նրանք… ցույց են տալիս երկրի տակ ծածկված գանձերը, որպեսզի նրանք հավաքեն ի շահ իրենց, ի վայելումն այս աշխարհի թագավորական մեծությունների և ի հաստատություն հարկահանների:
Եվ այդ գանձերն են ոսկին ու պղինձը, երկաթն ու պատվական քարերը, որոնք, ընկնելով արհեստավորների ձեռքը, թագավորներին զուգում են գեղեցկատեսիլ զարդերով ու բանվածքներով, ինչպիսին են խույրերի, թագերի ու հանդերձների վրա ընդելուզված ոսկեհուռ պաճուճանքները»…
Մետաղագործության հնագույն օրրանների հարցին վերաբերող բազմաթիվ ուսումնասիրություններ կան, որոնցում շեշտվում է վաղնջական ժամանակներից ի վեր՝ Հայկական Լեռնաշխարհի ունեցած դերը:
Կ. Հ. Մկրտչյանի և Է. Վ. Խանզադյանի՝ «Լեռնահանքային գործը և մետաղաձուլությունը Հին Հայաստանում» ուսումնասիրությունից մի անդրադարձ՝ ի լրումն ասվածի…
Ոսկե զարդեր պատրաստելու կաղապարներ՝ Լոռի Բերդի, Այգեձորի, Մեծամորի հնավայրերից: Լուսանկարները՝ «Հին Հայաստանի ոսկին, (մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակ — մ.թ. 14-րդ դար)» գրքից
«Հայկական Լեռնաշխարհի՝ որպես մետաղի արդյունահանման և, հատկապես, երկաթի մշակույթի հնագույն կենտրոնի մասին կարծիքը Հին Արևելքի պատմությունն ուսումնասիրողների մոտ ձևավորվել է դեռևս 19-րդ դարի երկրորդ կեսերին: Վերջին տարիներս այդ պատկերացումները հաստատում են գտնում և զարգացվում մեզ մոտ մի շարք մասնագետների կողմից, որոնց թվում հատկապես արժանահիշատակ են Ե. Ն. Չերնիխի աշխատանքները:
Մինչև վերջերս նշված պատկերացումների հիմքում գերազանցապես ընկած էին հին աղբյուրներից, ինչպես նաև Հայաստանը շրջապատող երկրներում հայտնաբերված մետաղագործական հուշարձանների համեմատական ուսումնասիրություններից քաղվող կողմնակի տվյալները: Այս առթիվ կան բազմաթիվ ուշագրավ հիշատակություններ, որոնցից արժե նշել մի քանիսը:
Այսպես՝ Հորդոն Չայլդը գտնում է, որ «Մետաղագործության սկզբնական օրրանը գտնվում էր Անդրկովկասում»:
Համաձայն Գ. Ռ. Հոլլի՝ «Եգիպտացիները, անկասկած, պղնձի մշակման սովորույթները ձեռք են բերել Միջագետքից՝ Սիրիայի վրայով, ըստ երևույթին՝ «արմենոիդ» ցեղի ներկայացուցիչներից, որոնք Ներքին Եգիպտոսում, ըստ երևույթին, հայտնվել են մինչդինաստիական դարաշրջանի վերջից շատ առաջ…»: Միանգամայն հավանական է, որ «արմենոիդները», եթե իսկապես նրանք իրենց հետ բերել են պղինձ, այն սկզբնապես արդյունահանել են ավելի հյուսիս գտնվող որևէ վայրում, մասնավորապես, ժամանակակից Հայաստանի լեռներում, որտեղ, անկասկած, սկզբնապես արդյունահանում էին նաև Միջագետքցիք» (Дикшит С. К. «Введение в археологи», М., 1960, стр. 272):
Լուսանկարը՝ «Հին Հայաստանի ոսկին, (մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակ — մ.թ. 14-րդ դար)» գրքից
Ս. Կ. Դիկտիշը իր աշխատությունում մեջբերում է Հ. Չայլդի այն կարծիքը, որ երկաթի ձուլման արդյունավետ եղանակի հայտնագործումը, որը եղել է շատ ավելի վաղ նրա տարածումից, պատկանում է Հայկական Լեռնաշխարհի ցեղերին: Բացի այդ, Ս. Կ. Դիկշիտը նշում է նաև, որ «Երկաթի դարի հետ կապված հեղաշրջումները տեղի են ունեցել, ըստ երևույթին, մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի երկրորդ կեսին: Այդ հեղաշրջման ալիքը, այսպես ասած, հեղաշրջման էպիկենտրոնից, որ գտնվում էր Կովկասում՝ Հայկական լեռներում, հեռու ընկած շրջաններն է հասել ընդհանուր առմամբ ավելի ուշ:
Եվ, «վերջապես, բոլոր տվյալները խոսում են այն բանի օգտին, որ երկաթի դարի քաղաքակրթության ստեղծման առաջնությունն ու պատիվը պատկանում է ինչ-որ հնդեվրոպական ցեղերի, որոնց մեջ ամենապատվավոր տեղն, անկասկած, զբաղեցնում են Հայաստանի խեթերը» (Նշվ. աշխ., էջ 422):
Հայկական Լեռնաշխարհից մետաղի արտահանումը կատարվում էր ինչպես խաղաղ ճանապարհով՝ առևտրական փոխանակությունների, նվիրատվությունների, օժիտների ձևով, նույնպես և ուժի միջոցով՝ ռազմական բռնագրավումների ձևով: Հատկանշական է, որ առևտրական փոխանակությունները կատարվում էին մասնագիտացված համայնքների միջնորդությամբ (Նույն տեղում, էջ 425):
Որպես մետաղի մատակարարման հիմնական շրջաններ, հին եգիպտական և ասուրա-բաբելական աղբյուրներում հաճախակի նշվում է Հայկական Տավրոսը, Ալշե (Հայկական Աղձնիք) երկիրը, Վանի և Ուրմիո լճերի ավազանները, իսկ հունական աղբյուրներում՝ Փոքր Հայքը:
Այս շրջաններում, անկասկած, բարձր զարգացման էր հասած լեռնահանքային գործը և մետաղամշակությունը: Վերջին տարիներին կատարված ուսումնասիրություններից ձեռք բերված արդյունքները թույլ են տալիս շեշտելու, որ արտադրության նշված ճյուղերը բարձր զարգացման էին հասել նաև Հայկական Լեռնաշխարհի՝ ներկայիս Հայաստանի հանրապետության տարածքում, հետևաբար, ընդհանրապես Հայկական Լեռնաշխարհում…
Մետաղի, հավանաբար նաև հանքանյութի, արտահանման մասին ամենահին տեղեկությունները ասորեստանյան աղբյուրներում վերագրվում են մ. թ. ա. 13-րդ դարին՝ Սալմանասար Ա-ի և Թուքուլտի Նինուրտի Ա-ի արձանագրություններում հանդիպող Նաիրի երկրից վերցվող «Լեռների ծանր տուրքեր», «Լեռների հարստություններ» արտահայտությունների ձևով: Մ. թ. ա. 11-7-րդ դարերին վերագրվող արձանագրություններում արդեն խոսվում է պղնձի, անագապղնձի, ոսկու, արծաթի, երկաթի և այլ հանքային հարստությունների կողոպուտի մասին:
Արտահանման մասշտաբների մասին գաղափար է տալիս մ. թ. ա. 714 թվականին Սարգոն 2-րդի՝ դեպի Վանի թագավորությունը կատարած արշավանքի մանրամասն նկարագրությունը:
Մուսասիր (Արդին, Կ.Ա.) քաղաքի թագավորական պալատից թալանված իրերի շարքում նշվում է 34 տաղանդ և 18 մին ոսկի (մոտավորապես՝ 1040 կիլոգրամ), 167 տաղանդ և կես մին արծաթ (5060 կիլոգրամ), մաքուր պղինձ, կապար, սերդոլիկ, լազուրիտ և մեծ քանակությամբ այլ թանկարժեք քարեր:
Նույն տեղում, գերագույն դիցի տաճարից, բացի մեծ քանակությամբ ոսկուց (թիվը չի պահպանվել), տարվել է 162 տաղանդ և 20 մին արծաթ (5000 կիլոգրամ), 109 տոնն պղինձ, ոսկե 6 վահան՝ 156 կիլոգրամ ընդհանուր քաշով, դռան ոսկե հարմարանքներ և զարդեր՝ 126 կիլոգրամ, ոսկե թուր՝ 134 կիլոգրամ, արծաթե 33 մարտակառք, արծաթե 12 վահան, արծաթե 400 թաս, 25 հազարից ավելի պղնձե վահան, պղնձե 305 թուր, նիզակ, նետ, դիցերի 4 և թագավորների 3 արձան՝ պղնձից և անագապղնձից, յուրաքանչյուր արձանի կշիռը մոտ 1800 կիլոգրամ և այլ իրեր:
Այսպիսով, Մուսասիրից ընդհանուր առմամբ դուրս է բերվել 2 տոննից ավելի ոսկի, 10 տոնն արծաթ, հարյուրավոր տոնն պղինձ և այլն:
Պատմական Հայաստանում լեռնահանքային գործի, մետաղամշակության բարձր մակարդակի և մեծ մասշտաբների մասին բազմաթիվ տեղեկություններ կան պահպանված նաև հին հունական և Հայկական աղբյուրներում, որոնց արժանահավատությունը ապացուցվում է Հայաստանի հանրապետության տարածքում վերջին տասնամյակներում հայտնաբերված հին հանքավայրերի շահագործման և մետաղաձուլության 600 -ից ավելի տեղավայրերից ստացված տվյալներով»:
07.07.2022
«ՄԵՆՔ ՓԱՌՔԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ԹԱՂՎԱԾ ՀՈՂԻ ՏԱԿ, ՄԵՆՔ ՀՈՒՅՍԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ՊԱՀՎԱԾ ՄԵՐ ՍՐՏՈՒՄ»…
«ՄԵՆՔ ՓԱՌՔԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ԹԱՂՎԱԾ ՀՈՂԻ ՏԱԿ,
ՄԵՆՔ ՀՈՒՅՍԵՐ ՈՒՆԵՆՔ՝ ՊԱՀՎԱԾ ՄԵՐ ՍՐՏՈՒՄ»…
Մեծամոր
«Մենք փառքեր ունենք թաղված հողի տակ,
Մենք հույսեր ունենք պահված մեր սրտում», — գրել է Հ. Թումանյանը՝ 1904 թվականին՝ իր կյանքով ու գործունեությամբ միշտ կարևորելով, արժեվորելով սեփական ազգային պատմության ու մշակույթի իմացությունը:
«Ամեն մի ազգի ինքնաճանաչության համար ազգագրությունը բռնում է առաջնակարգ կարևոր տեղ: Մինչև կյանքի ու ժամանակների խորքը թափանցելով՝ ինչքան որ կարող է թափանցել մարդկային Միտքն ու գիտության Լույսը, նա ապացույցներ ու եզրակացություններ է դուրս բերում մարդաբանությունից, լեզվաբանությունից, հնագիտությունից, աշխարհագրական պայմաններից, և, այդպիսով, ցեղերի ու ժողովուրդների անցած կյանքի պատկերը հանում մեջտեղ իրենց ամեն առանձնահատկություններով, այլև խնամքով հավաքում է իր օրերի ազգագրական նյութերը, որ կարող էին ծածկվել, կորչել հեղհեղուկ ժամանակի ալիքների տակ, ու այդ բոլորն ամբարում է, պահում թանգարանների ու ազգագրական գրվածքների մեջ:
Մեր ազգը, որ աշխարհքի ու Արևելքի ամենահին ազգերից մինն է և ազգագրության տեսակետից հանդիսանում է վերին աստիճանի հետաքրքրական մի աղբյուր ուսումնասիրության, և մեր աշխարհքը, որ մի լիքը թանգարան է ամեն տեսակի կենցաղագիտական, պատմական, կրոնական, բանահյուսական և այլ մեծարժեք նյութերի, տակավին մնում են խավարի մեջ, իրենց փառքերը՝ ավերակների ու հողի տակ, իրենց պարծանքները՝ մոռացության ու անհայտության մեջ:
Իրար ետևից, անընդհատ կորչում կամ փչանում են այդ ամենը նոր կյանքի հոսանքների տակ ու նորանոր աղետների մեջ» (Հ. Թումանյան «Ազգագրական գործը մեզանում»):
Հիրավի, Հողն իր ընդերքում գանձեր ունի պահած:
Հողի բազմահազարամյա շերտերում նաև անցյալի հետքերն են, դարերի «մշակութային շերտերը», որոնք իրենց առեղծվածային էջերը մասամբ բացահայտում են հնագիտական նյութերով…
Հայկական Լեռնաշխարհի ամեն «անկյունում» Հայոց Նախնիների բնակության դրոշմն է պահպանվել՝ նրանց կերտած մշակույթի, երբեմնի հզոր բերդերի ու ամրոցների, զարգացած քաղաքների հիշատակներով…
Մարդկային քաղաքակրթության հնագույն օրրաններից է Հայոց Աշխարհը: Եվ հնագիտական պեղումներն ապացուցում են տարբեր ժամանակաշրջանների պատմաբանների, ուսումնասիրողների հավաստումները:
Ներկայիս Հայաստանի տարածքում միայն Լճաշենի, Մեծամորի, Շենգավիթի, Կարմիր Բլուրի, Էրեբունու, Արմավիրի, Գառնիի, Ագարակի, Դվինի և անթիվ այլ հնավայրերի հարուստ գտածոները վկայում են հազարամյակների ընթացքում կերտված բարձրարժեք մշակույթի մասին:
Դեռևս 1960-ականներին մի խումբ երիտասարդ հնագետների ու երկրաբանների՝ Ս. Այվազյանի, Ա. Հարությունյանի, Զ. Հովհաննիսյանի և Կ. Մկրտչյանի հետազոտությունների արդյունքում Արմավիրի մարզի Տարոնիկ գյուղի շրջակայքում՝ Մեծամոր գետի ափին հայտնաբերվեց աշխարհում թերևս առաջին՝ լավ պահպանված պղնձաձուլարանը, որի կարևորությունն իր ուսումնասիրություններում շեշտում էր երկրաբան Սուրեն Այվազյանը:
Ն.թ.ա. 3-րդ հազարամյակից աշխույժ բնակեցված այս տեղանքից պեղված բացառիկ իրերի՝ գործիքների, զարդեղենի, դամբարաններում և այլուր պահված կարասների՝ մոտ 27 հազար նմուշներով վաստակաշատ երկրաբան Կորյուն Մկրտչյանի ջանքերով 1970-1976 թվականներին հիմնվեց մի գողտրիկ թանգարան՝ եզակի նշանակության Մեծամորի պատմա-հնագիտական արգելոց-թանգարանը, ուր ցուցադրվում էր մոտ 1.000 գտածո (վերջինիս 80-ամյակի առիթով 2008-ին թանգարանի պատին է փակցվել նրա հուշաքարը):
Երևանից մոտ 37 կիլոմետր հեռավորությամբ, Արմավիր քաղաքից 8 կիլոմետր դեպի հյուսիս-արևելքում գտնվող մետաղաձուլման ու մետաղամշակման այս հնագույն կենտրոնում պահպանվել է ձուլարանի ողջ համակարգը՝ հալոցը, ժայռափոր հնոցները, ինչպես նաև՝ հողի շերտերում հայտնաբերված հանքանյութերը (անագ, պղինձ, ցինկ, ֆոսֆոր, սնդիկ), մետաղների ձուլման նպատակով պատրաստված աղյուսները…
Հետագայում շարունակված պեղումների շուրջ 28.000-ից ավելի գտածոները, որոնք թվագրվում են ն.թ.ա. 6-5 -րդ հազարամյակներից մինչև 17-18-րդ դարերը, Մեծամորի հնավայրի ու արգելոց-թանգարանի բացառիկ դերն են փաստում՝ ոսկուց, անագից, արծաթից ու սաթից պատրաստված հիանալի իրերով ու զարդերով…
Հանքաքարից մետաղի կորզումն ու մետաղամշակությունը, մետաղների փոխակերպումը՝ խառնուրդներով նոր որակների ստացումը հնագույն շրջանից եկող ավանդույթներով հարուստ գիտություն է, որը նպաստում է հասարակության զարգացմանը:
Հայկական Լեռնաշխարհն ու, մասնավորապես, Մեծամորի հնավայրը մետալուրգիայի հնագույն օջախներից են:
Ն. Ա. Ֆիգուրկովսկին իր՝ «Հին Հայաստանը՝ մետալուրգիական տեխնիկայի բնօրրան» ուսումնասիրության մեջ գրում է.
«…Մետաղի արդյունահանման ու մշակման տեխնիկայի վերաբերյալ հնագիտական տվյալների պարզ համադրումը ցույց է տալիս, որ Եգիպտոսից բացի մետալուրգիական տեխնիկայի ծննդավայր կարելի է համարել նաև մի քանի այլ երկրներ:
Այսպես, Պրոֆուլա Չանդրա Ռայի աշխատության մեջ նշվում է, որ այն դեպքում, երբ Եգիպտոսում ու Միջագետքում վաղուց ի վեր հայտնի էին ոսկին, արծաթը, պղինձը և կապարը, անագային բրոնզը Միջագետքում ավելի շուտ է հայտնի եղել, քան Եգիպտոսում. Կիշում և Ուրում գտնված իրերը թվագրվում են մ.թ.ա 4.000 թվականով: Փոքր-ինչ ավելի ուշ այդ նույն վայրերում ստացել են անտիմոնային բրոնզ, երբ դեռ Եգիպտոսում այն չկար: Տարակարծություն կա երկաթի ու պողպատի մետալուրգիական տեխնիկայի և՛ ի հայտ գալու ժամանակի, և՛ տեղի վերաբերյալ:
Համապատասխան գրականության մանրամասն տեսությունը մեզ շատ հեռուն կտանի:
Ուստի ես կսահմանափակվեմ միայն մի քանի տվյալներով, որոնք մետալուրգիական տեխնիկայի առաջնությունը տալիս են Անդրկովկասի շրջաններին:
Մարտին Լևեյը Հին Միջագետքի քիմիական տեխնոլոգիային նվիրված իր գրքում, որ լույս է տեսել համեմատաբար վերջերս, մասնավորապես նշում է, որ մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակում պղինձը Միջագետք է ներմուծվել Անատոլիայից, ավելի կոնկրետ՝ Տիղնուրնից և Դուրկամիտից:
Այստեղ զտել-ձուլել են պղինձ և պատրաստել բրոնզ: Այդ քաղաքները գտնվում էին Բողազքյոյից և Քյուլթեփեից արևելք, Վան և Ուրմիա լճերից հյուսիս ընկած շրջանում, այլ խոսքով՝ Հին Հայաստանի տարածքում:
Երկաթի մետալուրգիայի սկզբնավորման մասին ուշագրավ տեղեկություններ կան Բերնարդ Նեյմանի գրքում, որը հրատարակել է Ֆրայբերգի (Սաքսոնիա) Լեռնային ակադեմիան՝ հեղինակի մահից անմիջապես հետո: Բերված տվյալները ցույց են տալիս, որ երկաթե առարկաները (եթե չհաշվենք մետեորիտային երկաթից պատրաստված շատ հին իրերը և այնպիսի կասկածելի գտածոներ, ինչպես, ասենք, Քեոփսի բուրգի որմածքում հայտնաբերված դուրը), առաջին անգամ երևացել են «սեպագիր մշակույթի» ժողովուրդների մոտ, այսինքն՝ Միջագետքում և Ուրարտուում՝ գրեթե նույն շրջաններում, ուր երևան են եկել անագի, կապարի, ծարիրի և մկնդեղի բրոնզը (Ի. Լ. Սելիմխանով):
Այսպիսի տեղեկությունները, բնականաբար, նյութական մշակույթի պատմաբանների ուշադրությունը բևեռում են մետալուրգիական տեխնիկայի հայրենիքի հարցի վրա:
Տեսարաններ՝ Մեծամորի հնավայրից
Հնագիտական նոր տվյալների ի հայտ գալուն և մետալուրգիական տեխնիկայի թանգարանային նմուշների ուսումնասիրմանն ու համադրմանը զուգընթաց՝ ավելի ու ավելի ակներև է դառնում, որ Հին Հայաստանի և Փոքր Ասիայի՝ նրան հարող շրջանները հնում եղել են մետալուրգիական տեխնիկայի՝ պղնձի, բրոնզի, երկաթի, ինչպես նաև պողպատի ձուլման կարևոր օջախներ:
Այս եզրահանգմանն է գալիս, մասնավորապես, «Մետաղների պատմությունը» գրքի ճանաչված հեղինակ Լ. Էտչիսոնը, որն իր աշխատության մեջ քանիցս նշում է մետալուրգիական որոշ եղանակների առանձնահատուկ հնությունը:
Ասենք, երկաթի ու պողպատի հարցում մյուս հեղինակները նույնպես, այդ թվում Լիպմանը, Բեյմանը և այլք, որոնցից մեջբերումներ արեցինք, նշում են հարավային Հայաստանի տարածքը զբաղեցրած խալիբների, քաղդեացիների և մյուս ցեղերի ակնառու դերը երկաթի հանքաքարի վերականգնման տեխնոլոգիայի զարգացման գործում…
… Ինձ թվում է, որ Հին Հայաստանի տարածքում մետալուրգիական տեխնիկայի պատմության ուսումնասիրությունը ոչ միայն կպարզաբանի ու կընդլայնի Հին Հայաստանի հարուստ նյութական մշակույթի վերաբերյալ եղած տեղեկությունները, այլև զգալի ներդրում կլինի հնադարում արտադրության կարևորագույն ճյուղերից մեկի առաջացման հարցի ուսումնասիրության մեջ, այն ճյուղի, որն ուղղակի և խորը ազդեցություն է ունեցել քիմիայի սկզբնավորման վրա»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Որոշ գտածոներ՝ Մեծամորից
05.07.2022
«ԲԱԽՏԴ ԿՌՎՈ՛Վ ԿՌԻՐ ԻՆՔԴ»…
«ԲԱԽՏԴ ԿՌՎՈ՛Վ ԿՌԻՐ ԻՆՔԴ»…
Ազգի պատմության որոշ շրջաններում քաղաքական իրավիճակի թելադրանքով պատմական հիշողությու՛նն է խթանում Ազգային Վերածնունդը:
Հայ գրողներն ազգային ինքնագիտակցության ու ինքնադրսևորման «դարբինների» դերն էին ստանձնում՝ իրենց երկերով, նրանց հերոսներով հայրենասիրության պոռթկում առաջացնելով՝ մղում ազատագրական պայքարի՝ դարեդար կորստյան ճամփեքին հայտնված Հայորդիներին նաև օտարացումից փրկելու հույսով (ինչպես Ծերենցն ու Րաֆֆին՝ իրենց պատմավիպասանությամբ)…
1862 թվականին Զեյթունի ապստամբությունն Ազգային ինքնագիտակցության հզոր վերելքին նպաստեց՝ ոգեշնչելով նաև գրչի մարտիկներին (հիշենք Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի Զեյթունյան երգաշարը):
«Թորոս Լևոնի», «Երկունք Թ դարու» պատմավեպերում՝ անցյալի վճռորոշ իրադարձություններին անդրադառնալով, Հայ գրող, հրապարակախոս, բժիշկ ու պատմավիպագիր Ծերենցը՝ Հովսեփ Շիշմանյանը (1822-1888), ներկան իմաստավորելու և ճիշտ մարտավարություն ընտրելու կոչ էր անում:
«Երկունք Թ դարու» վեպում շեշտելով, որ հայրենիքի անկախության գլխավոր հենարանը «ժողովրդո՛ց բանակն» է՝ Հովնանի կերպարում ընդգծում էր հայրենավեր վեհանձնությունը՝ վեպն ավարտելով լավատեսությամբ՝ ժողովրդի միջոցով երկրի անկախության վերականգնման հաղթանակով…
«Հայոց նորագույն գրականության պատմությունն ասում է՝ Ծերենցը եղավ մեր նոր պատմական վիպագրության հիմնադիրը։
Եվ, երբ ետ եք դառնում դեպի 60-ական թվականները՝ ճանաչելու՝ թե ո՞վ էր էդ հիմնադիր վարպետը — ձեր սիրտը լցվում է անկեղծ հրճվանքով։
Չգիտեք՝ նրա ազատասեր ոգու՛ վրա հիանաք, նրա վառ հայրենասիրությա՛ն ու ժողովրդասիրությա՛ն վրա զարմանաք, նրա հոգու ազնվության մաքրությա՛ն վրա ուրախանաք, թե՞ նրա սրտի քնքշությա՛ն ու ճաշակի նրբությա՛ն վրա։
Եվ ի՜նչ իմաստուն ու գեղեցիկ է դնում նա իր գործի հիմքը՝ իրեն հերոս առնելով Թորոս Լևոնին, բյուզանդական բանտում փակված Հայ իշխանազնը, որ, բանտից դուրս փախչելով, հասնում է իր հայրենիքը, ազատասիրության շու՛նչ է փչում, սի՛րտ տալիս, ոտքի՛ է հանում իր ժողովրդին ու կանգնեցնում է ամուր՝ իր ազատ կյանքով ապրելու։
Էսպեսով նա հանդիսանում է մի խորհրդանշան՝ Հայ ժողովրդի Ազատասիրությա՛ն Ոգին, մի Ոգի, որ թագավորում է Հայոց թե՛ պատմական, թե՛ ժամանակակից կյանքի վրա հիմնած գրականության մեջ և զորանում ու ամրանում է ժողովրդակա՛ն ուժով՝ հերոսական խորհուրդներից հերոսներ ծնելով»,- գրել է Հ. Թումանյանը:
Անդրադառնալով դարերի ընթացքում, նաև իր ապրած ժամանակաշրջանում Հայերի հանդեպ կատարված ոճրագործությանը, Թումանյանը ցավով նշում է, որ «կործանել են մեր ցեղը ո՛չ միայն ֆիզիկապես, այլև՝ բարոյապես»։
Հ. Թումանյանի դիմանկարը (1931թ.) Նկարիչ՝ Եղիշե Թադևոսյան
«Անտեսաբար հովանավորող Աստծու» վրա հույս դրած իր ազգակիցներին սթափության կոչելով, «Բորչալվում» հոդվածում նա գրում է.
«Կալվածատերերի ընդարձակ հողերին հարևան արքունի գյուղեր կան, որոնց, վարելահողերն այնքան սակավ են, որ երկրագործը չի կարողանում տարեմեջ հանգստություն տալ իրան հոգնած հողերին, և ամեն տարի միևնույն հողը ցանելով, ուժասպառ է անում։
Այսպիսի ուժասպառ հողերն արհեստական կերպով ուժեղացնելու (փեյնելու՝ անասունի աղբ ածելու) սովորությունն էլ նոր է մտել այստեղ։ Բայց դուք տեսեք, թե որքա՛ն է հաստ այդ գյուղացու գլուխը։ Յուր աչքով տեսնում է, որ փեյնած հողը առատ բերք է տալիս, յուր դռանն էլ դիզած է այդ փեյնից, ասում ես. «Ախպե՛ր, խո քու աչքով տեսնում ես ինչ լավ բան է փեյնելը, իսկ դռանդ կիտած թողնելով այդ միևնույն փեյինը քեզ կհիվանդացնի, տա՛ր, ածա՛ արտդ»։
Տե՛ս, ինչ պատասխան ես ստանում. «Որ աստոծ տալու ըլի, փեյինի՞ն մտիկ կտա»…
Ահա՛ թե որքան ծանր է ընդունում Հայ գյուղացին նույնիսկ տնտեսական որևէ բարեփոխություն»։
«Չարի, բարու պատգամները» մարդկանց նետող Իսահակյանն իր փոթորկահույզ տարիներին գրում էր. «Կյա՛նքն է պայքա՛ր, գոռ ու դաժա՛ն» ու հորդորում՝ «Բախտդ կռվո՛վ կռիր ինքդ» ճշմարտությունը:
Այլապես՝ «Քուրդն ու ճնճղուկը» պատմությունը վերհիշելու առիթ կլինի…
```
     Քուրդն ու ճնճղուկը (Ավետիք Իսահակյան)
```
«Քուրդ գյուղացու մեկը վաղ առավոտից աշխատանքի մեջ էր. մաքրում էր ցորենի արտը, հավաքում էր խիճերը, քարի կտորները, լցնում էր քթոցի մեջ և տանում թափում արտի եզերքը: Հոգնեցող աշխատանք էր: Գրեթե ամեն մի քարի կտորի համար պիտի կռանար: Եվ ե՞րբ պիտի վերջանար այս տանջանքը:
Այսպես սրտնեղած տրտնջում էր ինքն իրեն, երբ ականջին դիպավ ճնճղուկի ծլվլոցը՝ անհոգ, զվարթ «ճի՜վի-ճի՜վին»:
Ծլվլոցը գյուղացու սրտի մեջ հնչեց ու սիրտը լցրեց հուզմունքով:
Ինչքա՜ն անուշ էր այդ ձայնը՝ երջանկությամբ, ուրախությամբ թաթախուն: Գյուղացին գլուխը բարձրացրեց, տեսավ՝ դալար թփի վրա նստել է մի գորշ ճնճղուկ, նայում է կանաչ արտերին՝ ցողունների երգով ծփում, նայում է կապույտ երկնքին՝ կարմիր արևով ժպտուն, և ծլվլում է, երգում է գեղեցիկ և բարի գարունը:
– Դու մի բա՛ն գիտես,- ասում է գյուղացին,- դու մի բա՛ն գիտես, ա՛յ իմաստուն ճնճղուկ, որ հարուստ տղայի պես՝ առանց աշխատելու ապրում ես ու հանգիստ սրտով ճի՜վի-ճի՜վի ես անում: Ես քեզանից օրինակ պիտի առնեմ: Էլ ո՛չ պիտի վարեմ, ո՛չ ցանեմ, ո՛չ հնձեմ: Տաղո՛վ, խաղո՛վ պիտի ապրեմ:
Եվ քթոցը մի կողմ նետեց, թողեց արտը, դարձավ տուն և սկսեց երգել իր իմացած տաղերը:
Եկավ ամառը: Հարևանները հնձեցին արտերը, կալսեցին, երնեցին, ցորենը տարան ամբարը, հարդը՝ մարագը:
Եկավ աշունը: Հարևանները ջաղացը աղուն տարան, ալյուր շինեցին, ալյուրով դարձան տուն:
Մեր քուրդը ո՛չ աղուն ուներ, ո՛չ ալյուր:
Թաց ու թխպոտ աշնան ցուրտ քամիները եկան, որ փչում էին ձմռան դռներից:
Մեր գյուղացին հաց չուներ դաշտում, կրակ չուներ օջախում: Անոթի էր և մրսում էր:
– Գնամ տեսնեմ՝ ինչպե՞ս է իմ ճնճղուկը գլուխ հանում այս ցրտից ու քաղցից: Անպատճառ մի բան գիտեր, որ հանգիստ սրտով ճիվի-ճիվի էր անում: Գնամ՝ օրինակ առնեմ նրանից:
Դուրս եկավ, տեսավ, ի՜նչ տեսնի – ճնճղուկը մի պատի տակ ընկած է՝ սառած, մեռած…
– Վա՜յ քո գլխին, տո՛ տնավեր,- ասաց քուրդը,- թե որ չգիտեիր բռնածդ գործի վերջը, էլ ինչո՞ւ էիր հանգիստ սրտով «ճի՜վի-ճի՜վի» անում, որ թե՛ քո տունը քանդեցիր, թե՛ իմ տունը»…
«Եղի՛ր անկեղծ, շիտակ ու բարի, այնուհետև, թեկուզ ամբողջ աշխարհքը վեր կենա քո դեմ… վերջը դու՛ ես հաղթելու» (Հ. Թումանյան):
28.06.2022