Year: 2022

«ԵՎ ԳԱՐՈՒՆԸ ԾԱՂԿԱԶԳԵՍՏ ՊԱՏՄՈՒՃԱՆՈՎ ԶԱՐԴԱՐՈՒՄ Է ՄԱՅՐ ԵՐԿԻՐԸ»…

Հայոց հնագույն ամենասիրելի տոներից մեկի՝ Ծաղկազարդի առիթով՝ Գարնանաբույր մի պտույտ՝ Գ. Սրվանձտյանցի (1840-1892) հետ՝ Բյուրակնյան ծաղկավետ ու ծիրանաներկ լեռներում, ուր խստաշունչ ձմռանը հաջորդած Գարունը լեռներն ու հովիտները կանաչագեղ ու ծաղկերանգ է դարձնում՝ զարդարում ծաղկազգեստ պատմուճանով (Ծաղկազարդի խորհուրդը). «Գարունն ծաղկազգեստ պատմուճանաւ զարդարէ զմայրս ամենեցուն զերկիր», (Գիրք Պիտոյից) և «Լերինք ծաղկաւետեալ ծիրաներփնին» (Խորենացի): Հայկական Լեռնաշխարհի Բյուրակն — Մնձուրյան լեռնահանակարգում ամենաբարձրը Սրմանց գագաթն է (3280 մ), հայտնի գագաթներից է և Հավատամքը (2460 մ), հարուստ է ստորերկրյա ջրերով, աղբյուրներով ու լճերով:
Սրմանց գագաթի հյուսիս-արևմտյան փեշերից է սկզբնավորվում Արաքսը:

«Բինգէօլը (Բյուրակնը, Կ. Ա.) դժնդակ տարտարոս մ՚ է ձմեռուան եղանակին եւ դրախտ՝ բացեալ՝ ի գարնան եւ ամռան։
Բինգէօլը վեհ եւ ահաւոր չէ, այլ՝ սիրուն։
Թագաւորի չի նմանիր, այլ՝ թագուհւոյ. քնքուշ է եւ փափուկ, կոյս մ՚ է պճնազարդ եւ փափկասուն. շնորհաց լեառն է, քան թէ քաջաց եւ դիւցազանց. ասոր համար իւր վրայ եղած վէպերը ո՛չ ազնաւուրի, ո՛չ դեւի, ո՛չ յաղթողի եւ ո՛չ զինուորի ու թագաւորի են. այլ՝ սիրոյ, զուարճութեան, առողջութեան, գեղոյ եւ զարդու, անուշութեան, պարարտութեան, գուսանութեան։ Որովհետեւ ասոր բիւրաղբերաց եւ հազար ականց բոլորը բիւր տեսակ բուսոց եւ ծաղկանց փռուած են։ Ջրարբի մարգեր, ամենադալար բանջարներ եւ խոտեր իրենց արմատներով, ուտելու, բուժելու, գոյն գոյն ներկելու կը գործածեն։
Իւր վայրի կենդանիները առիւծ եւ վագր չեն, այլ՝ եղնիկ եւ այծեամն»։

…«Հոս զբօսասէրները կուգան ուրախանալու, հիւանդները, օդ եւ ջուր ծծելով, կեանքը նորոգելու‚ կոյսեր եւ հարսները՝ ձեռագործի թելերը ներկելու համար ծաղիկ եւ արմատ ժողովելու, ժրաջան տանտիկինները՝ բանջար ժողվելու, բժիշկները՝ դեղ ու դարմանի համար ամէն բոյսէն ծիլ մը կամ ծաղիկ մը կամ թուփ մը առնելու: Իսկ մեղուներու տզզոցն ու բզզոցը հիանալի ներդաշնակ մը կուտան մարդկանց եւ թռչնոց երգերուն, անասնոց բառաչին, գորտերու կառաչին, գլգլացող առուակին եւ սուլացող սիւքի ձայնին։
Անթիւ անհամար մեղուներ… Բայց միեւնոյն ժամանակ օձերն ալ կը սողոսկին այդ ծաղկանց կողակի քովերէն, իրենք ալ կ՚առնեն միեւնոյն ծաղիկներէն հիւթը եւ կը վայելեն սուրբ օդը։
Հոս մեղուներով մեղր կը շինուի եւ օձերով՝ թոյն»։

«Քանի՞ տեսակ կայ ծառոց‚ ի՞նչ անուն անոնց, ի՞նչ յատկութիւն եւ ի՞նչ պտուղ, քանի՞ տեսակ եւ անուն կայ խնձորին, տանձին, քանի՞ խաղողին։ Այսպէս նաեւ ծաղկանց, բանջարեղինաց, բաւականին ձեռք բերած եմ այսպիսեաց հաւաքում մը։
Պառաւները, որ մէկ-մէկ Հիպոկրատէս են նախնական բժշկականութեամբ, կրակով խարածին, գնդակով զարնուածին, սրով վիրաւորուածին, քարով ջախջախածին‚ զանազան խոտեր եւ արմատներ իւրաքանչիւր ցաւին ու վէրքին զատ զատ ի գործ կ՚ածեն եւ զանազան չոր ծաղիկներէ, տերեւներէ եւ արմատներէ փոշիներ ունին թէ՛ վէրքի եւ թէ՛ ցաւի, պէս-պէս մալհամներ կը շինեն թարախ եւ արիւն մաքրելու, ցամքեցնելու, խոցերը բուժելու. այդ խոտերուն եւ արմատներուն ոչ միայն անունները կուտան, այլեւ հրաշալիքներ ալ կը վիպասանեն. աւանդութեամբ ուսած եւ կ՚ուսուցանեն…
Կոտրած ոսկորը կը կապեն‚ կը դեղեն եւ կ՚ողջացնեն. այն ինչ մեր եւրոպական տօքթօռներն ալ հազիւ թէ պիտի կրնային այսչափ դարմանել։
Խօսքի կարգն եկաւ գրելու. տարի մը չկայ, որ Պօլիս կը գտնուիմ եւ բաւական շատ նոր հարսներ եւ մատղաշ տիկիններ լսեցի մեռնիլ ծննդաբերութեամբ, այստեղ‚ ուր այսքան վկայականով դայեակ տօքթօռներ կան։ Բայց մեր աշխարհները պառաւ դայեկներու խնամքով‚ հազարէն մէկը չպատահիր զոհ լինել այդ առթիւ։

Լօշտակ անունով բոյս մը կայ, որ Մշոյ աշխարհին մէջ յաճախ կը գտնուի, առաւելապէս Ս. Կարապետի վանքի բոլորը։ Մացառներու մէջ կ՚արձակէ իր ոստղերը, որոնք կը բարձրանան եւ կը պատատուին փայտերուն եւ անոնց թանձրախիտ տերեւներուն կը խառնեն իրենց լայն տերեւները, որոնք ձեւով նման են խաղողի որթի տերեւի, իրենց ցօղունը նման որթի բարունակի եւ խաղողոյ ողկոյզի ալ շատ նման ողկոյզներ ճութ ճութ կը կախէ. միայն թէ ասոր պտուղները մանրիկ են, քան զխաղողին։

Այս այն բոյսն է, որոյ արմատը մարդանման ըլլալ կը համբաւեն. եւ թէ մինչեւ անգամ անոնց մէջ արուն ու էգն ալ յայտնի են։ Թէ՝ այս արմատը հանելու համար յատուկ աղօթք մը ունին. եւ, թէ երբ կը կտրեն իւր միւս կտորներէն, ահագին ձայնով կը ճչայ։ Ուլ մը կամ հաւ մը կը կապեն այդ մարդարմատին, որպէսզի երբ ճչայ, այն ուլը կամ հաւը անոր ձայնին զոհ լինի։ Եթէ այդ հնարը չլինի, արմատ հանող մարդը պիտի մեռնի։
Այս հնարքով ուլ մը կամ հաւ մը կ՚ուտեն հանող թշուառականները։
Ամենավերջին աստիճանի դառնութիւն ունի այդ արմատը եւ ԻԴ կերպ ցաւոց ու ախտից դարման է։ Բաւական փափաքանօք եւ թանգ գնով կը գնեն զայն Նոր Նախիջեւանէն, Հին Խրիմէն, եւ այն կողմերէն Մշու Ս. Կարապետ եկող ուխտաւորներ, որք կը գնեն նաեւ քուդրաթ հէլվասի գազպին, որ յունիս եւ յուլիս ամսոց շոգ օրերուն պղտորագոյն ու անքամի օդերուն կ՚իջնէ մացառներու տերեւներուն, փշոտ գազերուն եւ մատուտակ ըսուած խոտերուն վրայ, թանձրացած մեղրի նման, ամենաղուտ եւ քաղցր։

Նոյնպէս ամէն ուխտաւորներ կը գնեն սպիտակ ձիւթ կամ Ս. Կարապետի ծամոն ըսուածը, որ կանգառ փուշի ընձիւղները կտրելով մայիս ամսուն՝ անկէց ելած կաթն է, զոր կը ժողվեն, կը չորցնեն եւ տաս փարանոցի մեծութեամբ, բայց անկէց բարակ, կլոր նշխար կը շինեն Մշոյ դաշտի աղջիկներ ու հարսները։

Կայ եւ մի տեսակ խոտ, ճարճրտուկի նման, որ աւելի Վանայ գեղացիներուն ծանօթ է, կերդ կ՚ըսեն։ Ասկէց կաթ կը հանեն, թանձրացընեն, եախու կը շինեն, մարմնոյ ո՛ր տեղ որ քամին բռնած լինի, կը փակցընեն վրան։ Այնքան կը պրկի մնայ, մինչեւ քամին ծծէ հանէ, ապա կը փրթի»։

«Աղջիկներ եւ նոր հարսները, որ գարնան կ՚ելլեն դաշտն ու հովիտը, ձոր եւ լեռը՝ բանջար ժողվելու եւ նստած զըղզըղուն աղբերակաց եզերքը, այդ ծաղիկներու փունջ, խուրձ եւ հիւսկէնը կը պատրաստեն, իրենց գոգնոցը լցած, մանեակը շինած եւ պարանոցն ու բազուկը անցուցած՝ գեղը կը դառնան՝ մրմնջելով այդ զանազան ծաղկանց անուանց, գոյնին, հոտին եւ տեսքին վրայ յօրինուած հովուերգական խաղերը։
Ամէն մէկ ծաղկին զատ զատ վէպեր ունին։
Անոնցմէ մէկը քոյր է, միւսն եղբայր. կամ երկու քոյր՝ մէկ մայր. մէկը քաւոր՝ միւսը սանամայր. մէկը տէրտէր՝ միւսը տիրուհի. մէկը սիրող՝ միւսը սիրուած. Աղբրանց արիւն. երկու որբ եղբայր. մէկը արնոտ սիրտ՝ միւսը օձու թուր կամ մխած խանջալ. մէկը կթոց լի կաթ է սպիտակ ու անարատ, միւսը թոյն թափող հրեղէն վիշապ. եւ այլն, եւ այլն…
Իմ միտքս է հասկըցնել, թէ այդ բազմատեսակ ծաղիկները, որ կը գտնուին Հայոց լեռները, անոնց անունները մի առ մի գիտեն թուել բնակիչները հայերէն, ինչպէս նաեւ բանջարեղինաց, խոտեղինաց եւ պրակ պրակ գտնուած մացառներու տեսակաց մանր ու ոլոր ոստերուն, մորենեաց, ուռենեաց, փուշերուն, որոց ամէնուն անունները շատ պէտք են գիտնալ. պէտք են տեսնուիլ մեր գրքերու եւ բառարաններու մէջ, անոնք, որ դեռ չկան գրուած, հանդերձ իրենց նշանակութեամբ եւ ստուգաբանութեամբ, որոնք ոչ միայն կ՚ընդարձակեն մեր ազգային մատենագրութեան ասպարէզը, այլ եւ նոր գիտութիւնք եւ արուեստք ուսանելու փափագ եւ միջոց կ՚ընծայեն տնկաբանութեան եւ երկրաբանութեան իրենց ճիւղերով։ Մանաւանդ զբանաստեղծները կը փարթամացընեն»։

…«Յատուկ աղբիւրներ կան տեղ-տեղ, որոց ական շուրջը բազմակերպ ծաղկունք, զանազան խոտ ու բանջար կան։
Ծերացած օձերը կուգան հոն, իրենց շապիկը կը փոխեն եւ ծաղիկներէն մէկը, զոր միայն օձեր կը ճանչնան, կը փրցընեն կ՚ուտեն. եւ անմիջապէս աղբիւրի ջուրը մտնելով՝ կը լուացուին եւ երեք անգամ կը խմեն, կ՚ելլեն՝ նորոգուելով իրենց կեանքը։ Եթէ ուշադիր լինին հովիւները կամ ցանկացողները ու պատահին օձի այս արարուածին, նկատեն ու ճանաչեն այդ ծաղիկը, թէ ո՞րն էր, ու իրենք ալ ուտեն եւ նոյն աղբիւրի ջրէն երեք անգամ խմեն, կ՚անմահանան այդ մարդիկը»…

«Վարդ է թափում սարին-քարին,
Շաղ են շողում ծաղիկ ու խոտ»… (Հ. Թումանյան)

«ԵՐԳԻՉՔՆ ԳՈՂԹԱՆ ԱՌԱՍՊԵԼԱԲԱՆԵՆ ԱՅՍՊԷՍ»…

Ի սկզբանէ Բնության հետ շաղկապված Մարդն իրեն կենսականորեն անհրաժեշտ ամեն ինչ գտնում է Բնության մեջ, զորանում ֆիզիկապես ու ոգեպես՝ Բնության ընծայած բարիքների շնորհիվ…
Բուսական աշխարհն իր հավերժ Վերածնունդով, Ինքնանորոգման մոգականությամբ՝ Մարդու ոգեշնչման անսպառ աղբյուրն է եղել: Եվ հրաշագործ Բնաշխարհը, ծառերն ու ծաղիկները, որոնք կիրառվել են մշտապես, մեծ խորհրդով ու նշանակալից դերով են օժտվել նաև հոգևոր ոլորտում, միշտ ներկա՝ բանահյուսության մեջ, ազգային ծեսերում ու տոներում…

Հնագույն առասպելները, դյուցազնավեպերը հազարամյակներ շարունակ սերունդներ են կրթել, ներշնչել ու մղել նորանոր սխրանքների:
Վաղնջական հավատալիքները, առակներն ու խրատներն իրենց խորհրդով, հետագայի իմաստասերների մեկնաբանություններով, Նախահայրերի քաջագործությունների շուրջ հյուսված դյուցազնական պատումներով նպաստում են անհատի, հավաքական խմբի, ազգի աշխարհայացքի ձևավորմանը:
Եվ վիպասանությունը՝ սերնդեսերունդ բանավոր՝ բերանացի հաղորդվող պատմական դեպքերի նկարագրությամբ զրույցները, Նախնիների փոխանցած ուսմունքը, մշակույթը սերունդներին շաղկապող օղակն են դառնում՝ անցյալը կենդանի պահելով:
Մ. Խորենացին հիշատակում է Վիպասանքը՝ «Երգ վիպասանացը»՝ Արտաշեսի, Սաթենիկի, Արգավանի ու Արտավազդի (և մյուս արքաների) մասին «երգվող առասպելները», Մեծն Տիգրանին բամբիռների նվագակցությամբ փառաբանող երգերը, որոնք պատմվել են ու մասամբ՝ երգվել («Զորմէ ասէին ի հինսն մեր, որք բամբռամբն երգէին»)…

Նոր կրոնի՝ քրիստոնեության տարածման հետ Հայոց մեջ արգելվեց Ազգայինը՝ անցյալի հետ կապող մշակույթը՝ վիպասանքն ու հին հավատքը…
Ու հորինվեցին նոր «առասպելներ»՝ օտարազգի «սրբերի» կերպարներով, մեզ թողնելով փշրանքներ՝ պոկված Գողթան երգերից…

Մոռացվեցին Վիպասանքն ու Հայոց վիպասանները՝ պատմական բովանդակության քերթվածները երգողները, թեև, ինչպես Փ. Բուզանդն է վկայում 5-րդ դարում, Հայերը սիրում էին իրենց առասպելաց երգերն ու անհաղորդ էին մնում տարածվող նոր կրոնին…(«Զիւրեանց երգս առասպելաց զվիպասանութեն սիրեալք», Բուզանդ, Գ, 1):

Ժողովրդի հիշողության մեջ անմահացած որոշ դրվագներով Խորենացին իր «Պատմության» մեջ հիշեցնում է Հայոց վիպասանաց երգերը, Գողթն գավառի վիպասաններին, որոնց երգած վիպասանքով հյուսվում է Արտաշեսի, Արտավազդի պատմությունը, փորձելով վիպասացների առասպելներից (քերթողական այլաբանություններից) բյուրեղացնել պատմական ճշմարտությունը: («Զսմանէ երգիչքն Գողթան առասպելաբանեն այսպէս…»):
Եվ իր հակիրճ նկարագրություններից մեկում նա նշում է երկու բույս, որոնց հետագայում բազմաթիվ ուսումնասիրողներ են անդրադարձել:
Նրանցից մեկի՝ հանճարեղ Հ. Թումանյանի իմաստուն վերլուծությունը՝ գրված 1894 թվականին, ամբողջությամբ՝ ստորև:
Թումանյանի տաղանդի ողջ հմայքը ներկայացնելու նպատակով միայն որոշ քաղվածքներով չսահմանափակվեցինք, հատկապես, որ հիանալի է գրված և, ամենակարևորը, խնդրո առարկան՝ ծաղիկների զորությունը, բույսերի հրաշագործ դերն իր մեծ խորհուրդն ունի Հայոց հնագույն հավատալիքներում, նաև՝ մինչ օրս ուրախությամբ նշվող «Ծաղկազարդի» ծիսատոնական արարողություններում, որը, Քուրմ Հարութ Առաքելյանի հիշեցմամբ՝ համաձայն Հայկյան Սրբազան տոմարի, նշվում է Ահեկան ամսվա Լուսնակ օրը (մայիսի 13-ին), Անահիտ Դիցամոր հովանավորությամբ…

«1894թ., Խորենացու «Տենչայր Սաթենիկ» հատվածի առթիվ

1893 թվականին մտածեցի մի բան հյուսել մեր աշխարհաշեն Արտաշես Բ-ի մեծ վշտերից և նրա մեծ որդու՝ նախանձոտ Արտավազդ Բ-ի կրքերից։
Այս նպատակի համար սկսեցի ուսումնասիրել Արտաշեսի ընտանեկան կյանքի առասպելախառն և փոթորկալի պատմությունը։
Այդ պատմության մեջ ինձ պատահեցին մութ առասպելներ, խորհրդավոր ակնարկություններ, երգերի հատվածներ, մի խոսքով, պատմության հանելուկներ, որոնց բացատրությամբ միայն կարելի էր ժամանակն, իրերն ու իրողությունները ճիշտ հասկանալ։
Այդ հանելուկներից ամենադժվարն և խորհրդավորն է «Տենչայր տիկին Սաթենիկ» հայտնի հատվածը։ Ինձ թվաց, որ այս հանգույցը բանալով, իմանալով թե ինչ էր տենչում թագուհի Սաթենիկը, այդ բոլոր կռիվների ծաղիկը, կարելի էր մտնել Արտաշեսի պալատը։
Եվ հետամուտ եղա հասկանալու, թե ինչ է նշանակում.
«Տենչայր տիկին Սաթենիկ տենչանս զարտախուր խավարտ և զտից խաւարծի`ի բարձիցն Արգաւանա», (Խոր. գիրք Ա. գլ. Լ.):
Կարդացի և լսեցի այս հատվածով զբաղված մի քանի բանագետների թեր ու դեմ մեկնությունները, բայց նրանք բավականություն չտվին իմ ներքին զգացմանը, որ ուրիշ բան էր որոնում այդ տենչանքի մեջ, քան ազդր, բլուր, բարձի փունջեր և այլն։ Եվ ով որ լավ ծանոթացել է Արտաշեսի տան պատմությանը, նա կզգա, թե որքան կամայական, հեռու են այդ բացատրությունները և չեն կպչում այն առասպելախառն դրամայի ընդհանուր հյուսվածքի հետ, չեն գալիս նրա բնավորությանը։
Այդ հատվածում ես որոնում էի մի ավելի սիրուն և խորհրրդավոր տենչանք, որ կարող էին տալ սիրահարված թագուհուն «առասպելեալ ասող» Գողթան երգիչները, մտածելով, որ, անկասկած, դրա բանալին ժամանակն ու ժողովուրդը մեզ պետք է լինին հասցրած։
Որովհետև.
Եթե նույն օրերում «Նոյն երգիչքն առասպելին ասեն այսպէս. «Վիշապազունք գողացան զմանուկն Արտաւազդ և դև փոխանակ եդին», (Խորենացի, գիրք Բ. գլ. ԿԱ։ Այս առասպելը ես մի ոտանավորի նյութ եմ առել՝ «Օրորոցագող», «Մուրճ» 1893 թ., N 2), և նույն հավատը մնում է տակավին․ դեռ այսօր էլ ժողովուրդը հավատում է, որ մի չար ոգի գիշերը գողանում է երեխաներին և տեղը դև դնում։
Եթե նույն երգիչքն «առասպելեալ» երգեն, ասելով. «Տեղ ոսկի տեղայր ի փեսայութեանն Արտաշիսի, տեղայր մարգարիտ ի հարսնութեան Սաթինկան», (Խորենացի. Բ. գիրք, գլ. Ծ), և տակավին այսօր էլ ժողովուրդը հարսի և փեսայի գլխին ոսկի-արծաթ է շաղ տալիս։
Եթե նույն «Գողթան երգիչքն առասպելաբանեն» Արտաշեսի անեծքը, Արտավազդի խորտակումը ազատ Մասիսի ստորոտներում, և այլն ըստ կարգին։
Եթե այն օրից դարեր անցած Խորենացին լսել է, որ «զրուցեն զսմանէ պառաւունք» և ասում է. «Առ մերով իսկ ժամանակաւ՝ բազումք ի դարբնաց, զհետ երթալով առասպելին, յաւուր միաշաբաթւոջ երիցս կամ չորիցս բախեն զսալն, զի զօրասցին շղթայքն Արտաւազդայ»… (Խորենացի, Բ. գիրք, գլ. ԿԱ.):
Եթե Խորենացուց հետո էլ, շատ դարեր անցած, նույն սովորությունը պահպանած, մեր օրերումն էլ դարբինները ավագ ուրբաթ գիշերը երեք չորս անգամ մուրճով խփում են սալերին «զի զօրասցին շղթայքն Արտաւազդայ».

Ապա և Սաթենիկի տենչանքը՝ նույն «առասպելեալ երգի» մի կտորն ևս, կարող էր կենդանի և անկորուստ մնալ ժողովրդի անտակ հիշողության մեջ։ Համենայն դեպս, եթե մնար, ժողովրդի՛ մեջ պետք է մնար։
Առասպելը ժողովու՛րդն է շինում, պահում և պատմում, նրա՛ սեփականությունն է, և նրա՛ն պետք է դիմել։
Սաթենիկի տենչանքն էլ՝ առասպել լինելով, պատմական իրողություն չի, այլ Գողթան երգիչների շինածն ու հնարածը, որոնք, իհարկե, առիթ ունեին։ Խորենացին ինքը, որ այս հատվածներն «առասպելեալ» անվանելով գրել է թողել, վկայում է, որ նրանք (առասպելները) հնարովի, մտացածին բաներ են։ Մի տեղ ուզենալով ընթերցողին հավատացնել, ասում է «թեև առասպել է, բայց հեռու չէ ճշմարտությունից»։
Իսկ առասպելն, ինչպես ասացի, ժողովրդի գործն է. հետևաբար՝ Սաթենիկի տենչանքի վրա պետք է նայել ոչ իբրև մի անհատի ցանկության, այլ մի ժողովրդի, որ առասպելի մեջ արտահայտել և դրել է անհատի սրտում։
Այս այսպես լինելով, անմիտ և անտեղի են երևում բարձի փնջերը, բլուրները և սրանց նման բաներ։ Դրանք չեն կարող լինել մի ժողովրդի տենչանքի առարկաներ։ Ժողովուրդի տենչանքը, ինչպես և ամեն մի զգացմունքն ու կիրքը, որ հայտնվում է զանազան ձևերով զանազան առասպելյալ անձնավորությունների ու դեպքերի մեջ, ավելի ընդհանուր, ընդարձակ և մնայուն է, մի խոսքով՝ բոլորին հասկանալի և բոլորինը։
Մինչդեռ բարձի փունջեր շոյելը, բլուրների վրա ճեմելը կարող են անհատական ցանկություն լինել, որ տեղ չունեն առասպելում։
Մի հանգամանք էլ գալիս է ապացուցանելու, որ Սաթենկինը՝ անհատի՛նը չի այդ տենչանքը։ Պատմությունից երևում է, որ Սաթենիկ թագուհին (50 տարեկան) տռփական սեր չի ցույց տվել դեպի վիշապազունների նախարարը (80 տ. անց), այլ նախանձոտ Արտավազդն է այդպես բամբասել՝ այնքան հարգված ու մեծարված Արգամին հոր աչքիցը գցելու համար։ Եվ, ինչպես համանման դեպքերում, ժողովուրդը հորինել է առասպելներ, «որք, ըստ Խորենացու, զճշմարտութիւն իրացն այլաբանաբար յինքեանս ունին թագուցեալ»։

Առասպելն ասում է, թե տիկին Սաթենիկն այրվում էր վիշապազունների (Արգավան նահապետի) տռփական սիրով:
Եվ դրա համար էլ, որպես թե՝ Տիկին Սաթենիկը սաստիկ ցանկանում էր արտախուր խավարտ և տից խավարծի Արգավանի բարձերից։
Սակայն, ի՞նչ են այդ «արտախուր խավարտն ու տից խավարծին», որ Սաթենիկը ցանկանում է յուր սիրած Արգավանի բարձերից։

Մեկնիչներից շատերը վաղուց գտած լինելով, որ սրանք բույսեր են, միևնույն ժամանակ մերժել են սրանց բուսական նշանակությունը և ուրիշ զանազան բացատրություններ են տվել առասպելին, տարակուսելով, թե ինչո՛ւ համար պետք է լինեն այդ բույսերը սիրահարված թագուհու տենչանքի մեջ։
Ահա, հենց ա՛յդ հարցի պատասխանը պետք է գտնել։
Իբրև բույս ընդունելով այդ բառերը՝ արդեն կամուրջ էր ձգվում անցնելու բացատրության մի ուրիշ աշխարհ, դեպի մեկնության մի ուրիշ աղբյուր՝ բույսերն ու ծաղիկները և նրանց հնումն ունեցած խորհրդավոր նշանակությունը սիրո գործում։
Այս շավիղը բռնելով, և իբրև բույս ընդունելով այդ անհասկանալի բառերը, սկսեցի քրքրել հին սիրերգը՝ գլխավորապես իմ ընտրած առարկան հասկանալու նպատակով։ Ես էլ ինձ համար բանալի ընտրեցի ժողովրդական երգերն ու կախարդանքները, սկսեցի որոնել դրանց մեջ ծաղիկների ու խոտերի կախարդական զորությունը և նշանակությունը սիրո պատմության մեջ, ենթադրելով, որ մի ժամանակ, և այսօր էլ, կախարդական զորություն ունեցող ճանաչված խոտերն ու ծաղիկները կարող էին գործածված լինել այնպես, ինչպես գիրը, մազը, շորի կտորը, որ դնում են բարձի մեջ ու տակ, և այլ տեղերում՝ սիրտ կախարդելու, սիրահարեցնելու նպատակով։

Իմ այս հետաքրքրության և հետամտումների ժամանակ, 1894 թ. № 3 «Արարատում» դուրս եկավ Հ. Միաբանի հոդվածը «Հայկականք, Ը», նույն հատվածի մասին։

Այս բացատրության մեջ «արտախուրը» վարտիքի վրայից hագնելու զգեստ էր կամ զրահ, «զտիցն»՝ երկսայրի զենք և «խավարծին»՝ բույս, հավանական այլաբանություն առնանդամի։

Այս բացատրությունն էլ ինձ թվաց ոչ իսկականը, չնայելով մեր բերած օրինակներին ու ապացույցներին, որոնցով Հ. Միաբանը գտել է այդ խրթին բառերի գուցե առաջին նշանակությունը։

Առաջին ասացի, որովհետև «արտախուր»՝ զրահ նշանակելով հանդերձ, կարող է ունենալ և երկրորդ՝ և այն՝ բուսական նշանակություն։
Օրինակ.
«Մանուշակ» ծաղկի անուն է, միևնույն ժամանակ և՝ կնոջ․ այստեղ տղամարդն է յուր սիրուհուն տվել անուշահոտ մանուշակի անունը։ «Ծիրան» և՛ եզան անուն է, և՛ պտղի․ այստեղ էլ գույնի նմանությունն է պատճառը։ «Շան բերան»՝ ծաղկի անուն է, որովհետև շատ նման է շան բերանի։ «Քուրդ»՝ ծաղիկ է, որովհետև քրդի քոլոզի նման է պսակը։ Մի խոտ էլ «թուր» կամ «թրախոտ» է կոչվում, որովհետև թրի նման է։ Գառան ականջի նման մի բույս էլ «գառնականջ» է կոչվում, և այլն, և այլն…

Այսպես էլ արտախուր զենքի նման մի խոտ կամ ծաղիկ էլ կարող է կոչվել «արտախուր», և թե արտախուրը և այլն բույսեր են, դրա համար փաստեր չեն պակասում։

Այդ նույն հոդվածում, այս հարցի հետ ծանոթանալու ցանկացող ընթերցողի համար ակնարկած էր Հ. Ստեփանեի աշխարհաբար Խորենացու մեծ ծանոթությունը, որտեղ առաջ են բերված Էմինի, Ֆլոռիվալի, Մխիթարյանների, Ուիստոն եղբայրների, Լանգլուայի, Լաուերի, Ք. Պատկանյանի և այլոց կարծիքները։

Այս կարծիքներից մի քանի անծանոթների հետ ծանոթանալու համար ես ձեռք բերեցի Հ. Ստեփանեի աշխարհաբար Խորենացին և կարդացի վերոհիշյալ գիտնականների կարծիքները։

Հանգուցյալ պրոֆ. Էմինն ասում է. «Այս հատվածը գայթակղության քար էր և է բոլոր ուսումնական հայերի համար, որովհետև այստեղ այնպիսի բառեր են հանդիպում, որոնք գործ են ածված միայն այս մի հատվածում և չեն գտնվում ուրիշ հայ մատենագիրների մեջ, այնպիսի բառեր, որոնց նշանակությունը մեկնելու ոչինչ հնար չկա»։ Եվ զարմանալով, թե «…ի՞նչ հիմամբ» (ֆրանսիական և իտալական թարգմանությանց մեջ) արտախուր և տից «L՚herbe» (խոտ) են նշանակում՝ բոլորովին չենք հասկանում», ինքը բացատրում է այսպես.
«Սաթենիկ տիկինը փափագում էր Արգավանի արտախուրը (թագը) և նորա (իշխանական) բարձերը»։
Ռուսերեն թարգմանում է.
«Царица Сатеник сильно горела желанием носить диадему Аргавана и возлежать на подушках его»:
Ֆլոռիվալը ֆրանսերեն թարգմանության մեջ մեկնել է այսպես.
«Սաթենիկ տիկինը ցանկանում էր ջերմագին խոտերն… Արգավանի»։
«Արտախուր խավարտ և տից խավարծի» այստեղ ընդհանուր անունով խոտ են կոչված։
Մխիթարյանների աջակցությամբ կատարված իտալական թարգմանությունն այսպես է.
«Տիկին Սաթենիկը տենչում էր ունենալ Արգավանի սեղանից արտախուր խոտը և տից խոտիկը»։
Անգլիացի Ուիստոնները՝ լատիներեն այսպես.
«Սաթենիկ տիկինը սաստիկ ցանկանում էր հավասար մութ ծածկոցը Արգավանի բարձերից»։
Լանգլուան՝ այսպես.
«Սաթենիկ տիկինը սաստիկ ցանկանում էր Արգավանի սեղանից արտախուր խոտը և տից խոտիկը»։
Լաուեր՝ գերմաներեն այսպես.
«Տիկին Սաթենիկը տենչանք ուներ ունենալու Արգավանի սեղանի վրայի արտախուր խոտը և տից բողբոջը»։
Բոլոր այս թարգմանությունները ճիշտ չեն, և բաց են թողնված «խավարտ» և «խավարծի» բառերը։ «Բարձ» ևս «սեղան» չէ նշանակում, և այլն։
Պրոֆեսոր Պատկանյանն առաջ է բերում (Мат. для Арм. слов., вып. II, եր. 44) Գ. Խալաթյանի՝ (Լազարյան Ճեմարանի հայկաբանության ուսուցչապետի)՝ մինչև այժմ մթին մնացած այս հատվածի հետևյալ բացատրությունը, որ շատ հավանական է թվում մեզ։
«Զարտախուր, խավարտ, տից և խավարծիլ հոտավետ ծաղիկների անուններ են։ Սորա հետ ի բարձիցն ևս սովորական բարձի նշանակությամբ առնելով, հատվածի իմաստն այս կլիներ․ «Սաթենիկ տիկինը փափագում էր հոտավետ ծաղիկներին և խոտերին Արգավանի բարձերից»։
Այս ի՞նչ է նշանակում։
Ոմանք Հայեր մինչև այժմ ևս սովորություն կամ ավելի լավ ասեմ, հնար ունեն դյութելու․ այսինքն՝ սիրելի անձի սերը ստանալ ցանկացող կինը (երբեմն և տղամարդը) ծածուկ, առանց նորա գիտության, դնում է նորա բարձի մեջ հոտավետ խոտեր և ծաղիկներ (կարծեմ առավելապես ռեհան)։

Քանի մի ժամանակ անցնելուց հետո, այն խոտերը գաղտագողի բերում են, դնում են սիրվել ցանկացող անձի բարձերի մեջ, որով իբր թե բերվում են նորա բարձի տերի սերն ևս»։
Գ. Խալաթյանն ասում է, թե Սաթենիկի մասին հատվածը ակնարկում է այս ժողովրդական սովորությունը, որի սկզբնավորությունն, անկասկած, հնագույն ժամանակներից է։
Այս կարծիքն առավել հավանական համարելով, մենք այսպես և թարգմանեցինք։

Ուրեմն կորածն արդեն գտնված է յուր տեղը․ ժողովուրդը տվել է յուր առասպելի բացատրությունը, որը, սակայն, միայն հավանական է թվում և այն էլ՝ մի քանիսին։

Դեռ այս բացատրությունից հետո էլ շարունակում են զանազան մեկնություններ տալ ու պատրաստել։ Այնպես, որ դեռ կարիք կա ուժ տալու, արծարծելու հավանականը համոզական կացուցանելու համար։

Հայկազյան բառարանում կարդում ենք.

1. Արտախուր կամ արտախուրակ «զոր օրինակ բանջար վարսաւոր» (ապա և իբրև մոլորակ)։

Լագարդը նմանեցնում է արտախուրը պարսկերեն «zardechwar»-ին, որ բժշկական հայտնի խոտի անուն է, նշանակում Վուլլերսի բառարանում։

Լոռեցիք մի բույս կոչում են «գաղտակուռ», ղարաբաղցիք նույն բույսը՝ «տաղտըկուռ». սա բժշկական հայտնի բույս է, և հիշեցնում է արտախուրը։

2. Խավարծի՝ «Փափուկ և թաւ բոյս է մատաղ․ բողբոջ, ընձիւղ․ որպես թէ խավարտ տնկոյ. Տես և Խորձուիլ, որ է ծիլ որթոյ։ «Կանգնեցան կացին (յորթն) կողր և տերևք, խաւարծի, և ծաղիկ և ողկոյզ. Վեցօր. Ե»։
   «Ինքեանք փափուկք, և պէսպէս զարմանօք օրըստօրեայ իբրև զխաւարծի փափկանային։ Ոսկ. Եփես. ԺԳ»։
   Խավարծել կամ խավըրծել մի թթվաշ բույս է ըստ վանեցոց։
3. Խավարտ— բանջար ուտելի մարդկան, կանանչեղեն։ «Եթէ ոք զբանջար հատանէ կամ խաւարտ։ Կոչ. Զ»։ «Հինգ նկանակ հաց, և խաւարտ, և աղ, և ջուր։ ՃՃ»։
   «Ոչ կերեալ խաւարտ, և ոչ բանջար դալար։ Եւագր. Ա։ Խաւարտ, որ կոչի հազար. Վրք հարց, Ձ»։
4. Տից՝ բառ անյայտ, որպես բոյս նորաբողբոջ կամ բողբոջ բուսոյ։

Այս բառարանի և մատենագիրների վկայությունները։
Բայց շատ անգամ անհասկանալի, մթին բառերը հասկացվում են պարբերության ընդհանուր իմաստի ուժով։
«Տենչայր» պարբերությունը մի սիրային տենչանք է և մթին բառերն են նրա նպատակը. սիրահարված տիկինը սաստիկ ցանկանում է յուր սիրած Արգամի բարձերից ձեռք բերել արտախուր խավարտ և տից խավարծի։
Արդ, ի՞նչ են այս «արտախուր խավարան ու տից խավարծին»։
Ի՛նչ էլ որ լինեն, այն պարզ է, որ սիրահարվածի ուզելիք են. ըստ որում տիկին Սաթենիկը, իբրև թե, տռփական սեր էր տածում դեպի վիշապազունների Արգավան նահապետը։ Այս հանգամանքը մեզ մոտեցնում է այդ խրթին բառերի ընդհանուր իմաստին, հետո գալիս են զանազան մատենագրերի վկայությունները, որ դրանք բույսերի անուններ են. ապա վրա է հասնում ժողովրդի մի սովորությունը, նույնպիսի մի տենչանք, որ ունի այսօր սիրահարված Հայ գյուղացին։
Ում սիրտն ու սերն ուզում է ձեռք բերել, նրա բարձի մեջ, ի թիվս այլ միջոցների, կախարդական զորություն ունեցող ծաղիկներ ու խոտեր է դնում և որոշյալ ժամանակից հետո բարձից հանում, ետ գողանում տանում, իբրև թե նրա հետ և յուր անձկալիի սերը։
Այս այդ ժողովրդի նույն տենչանքն է, որ մի ժամանակ առասպելաբանելով Սաթենիկ թագուհուն հատկացրել է նրան։

Եվ հայտնի է, որ հին հեթանոս Հայաստանում, ինչպես ուրիշ երկրներում, ծաղիկներն ու խոտերն ունեին իրանց աոանձին խորհրդավոր նշանակությունը, զորությունն ու պաշտամունքը, որը մոռացություն կնշանակեր, որն ապերախտություն, որն ատելություն էր ստեղծում, որն ապահովում չար աչքից։

Անկասկած է, որ սերն էլ ուներ յուր ծաղիկները, և այդ ծաղիկները գործ էին ածվում սեր արծարծելու, սիրտ գրավելու համար սիրային կախարդանքների մեջ։

Եվ, ինչպես այսօր կախարդանքների ժամանակ «Կիպրիանոս», գիր, շորի կտոր, մազ (սրանք սովորականներն են) և այլ կախարդական զորություն ունեցող իրեր ու գրեր են դնում բարձի մեջ ու տակ, որ բարձի վրա քնողը կախարդվի (գուցե անուշ երազներով), նույնպես և այդ միևնույն զորություն ունեցող ճանաչված ծաղիկը կամ խոտը կարելի էր դնել բարձի մեջ նույն նպատակի համար: Եվ մի՞թե կասկածի տեղ է թողնում նույն ժողովրդի սովորությունը, որ հասել է մեզ և ավելի պերճ է խոսում քան ամեն պատմաբան։

Խոսքիս վերջում ես անում եմ մի այսպիսի ենթադրություն, որը, սակայն, ո՛չ հակասում և ո՛չ վնասում է նախընթաց ասածներիս։

Ներկա դեպքում երգի կտորը կարող էր ակնարկել և մի ուրիշ սովորություն, որովհետև առասպելը միայն ասում է, թե Սաթենիկը տենչում էր Արգավանի բարձերի ծաղիկներին, իսկ այդ ծաղիկների բարձերի մեջ դնելու մասին լռում է. ո՞վ էր դրել այդ ծաղիկները՝ չի պատասխանում։

Հին մեծերն ու իշխաններն ունեին իշխանական բարձեր։ Այդ բարձերը նրանց մեծության աստիճանն ու հարգն էին որոշում և իրանց այս բարձր նշանակությամբ համարվում էին սրբազան, որոնք և պետք է ժամանակի օրհնությամբ ու կախարդանքներով կրոնի տեսակետից ապահովված ու զորացած լինեին։

Այդպես մինչև օրս արևելքում իշխանները համայիլներ, գրեր, հուլունքներ, ձկան, օձի ողնաշար, ոսկրներ և այլն են կարում իրանց զգեստի վրա, որ հագնում են, ձիու վրա, որ նստում են, բարձի մեջ, որի վրա քնում են, և այլն։ Եվ դրանցից մի քանիսն իշխանին ազատ են պահում հաչաղանքից, մի քանիսը նրա բախտավորության գաղտնիքն են պարունակում իրանց մեջ, մի քանիսը նրան սիրելի են կացուցանում ուրիշների աչքում, նրա հրապույրն են ամփոփում իրանց մեջ և այլն։

Հենց այդպես էլ, նույն արևելքում, և դեռ այն ժամանակ, երբ բնությունն և յուր երևույթներն էին պաշտվում, երբ աներևույթ ուժերի հետ մարդը կախարդանքներով էր հաշտվում, ապահովվում ու զորանում, կախարդանքներով հռչակված մարաց նահապետը, հեթանոս Հայոց թագավորի երկրորդական Արգավանն էլ յուր իշխանական բարձերի մեջ կարող էր ունենալ զանազան ծաղիկներ, որոնք ունեին այլևայլ զորություններ, պահպանում և ներկայացնում էին իշխանի զանազան զգացմունքների ու հատկությունների գաղտնիքները, և նրանց գողանալը նույն էր, թե գողանալ նրանց զորությունը։
Ա՛յս է, որ ասել են Գողթան երգիչներն առասպելաբանելով, իբրև թե սիրահարված Սաթենիկը տենչում էր ձեռք բերել Արգամի բարձերից «արտախուր խավարտ և տից խավարծի», այսինքն՝ նորա սե՛րը»։

«ԳՐՈՑՍ ԱՆՈՒՆՆ Է՝ ԱՆԳԷՏԻ ԱՆՊԷՏ»…

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր անհրաժեշտաբար մարդու կենցաղից, ծիսական արարողություններից անբաժան են բույսերը՝ իրենց զանազան օգտակար բաղադրանյութերի շնորհիվ (որպես սնունդ, ամոքիչ…):
Նրանց օգտավետ, հրաշագործ հատկությունների շուրջ անհատնում պատմություններ են հյուսվել ամենուր և նույնիսկ քաղելու «հատուկ արարողակարգ» սահմանվել:

Որոշ բույսերի եթերայուղերի այրումից արձակված ծուխն ու գոլորշին իրենց մանրեասպան հատկությամբ մշտապես կիրառվել են՝ վարակիչ հիվանդություններից խուսափելու նպատակով (ինչպես Հին Հունաստանում՝ Աթենքում մոլեգնող ժանտախտի համաճարակի ժամանակ, երբ այրում էին հազրեվարդից (խնկունի, romarin, Rosmarinus), նարդոսից (Lavandula), կծուծից (sarriette), գիհիից (Genévrier, Juniperus) ու զոպայից (hysope, Hyssopus officinalis) կազմված փնջեր՝ վարակից պաշտպանվելու համար):

Բնության օրենքներն են Հայկազունների հնագույն ուսմունքի հիմքում:
Եվ Բնության օրենքներով՝ բնական միջոցներով էլ ցարդ առաջնորդվում են Քրմերը՝ հանուն մարդու մարմնի ու հոգու ապաքինման, գործելով «Առաջին դեղը՝ դարմանը մարդու սնունդն է» սկզբունքով (սննդաբուժությունը կարևորելով):
Բժշկությունն առանց բույսերի անհնարին էր… Եվ՝ «Ամենայն խոտ դալար», «փայտ (ծառ, Կ.Ա.) պտղաբեր» կերակուր էր…
Քաջառողջության պահպանման, կազդուրման միջոցներն էին նաև ջուրը, կավը, հատուկ սննդակարգը, ծոմապահությունը…

Արքաների տնկած անտառների, անուշաբույր ու բուրազվարճ պարտեզների, անուշահոտությամբ լի, զվարթացնող բուրմունքով բուրավետ այգիների ծառերի ու ծաղիկների՝ ծաղկոց-բուրաստանների կառուցման մասին հիշատակումներ կան տարբեր դարաշրջաններից՝ հազարամյակներ շարունակ…

«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանի բացատրությամբ՝ «Բուրաստանը»՝ պարտեզը, Դրախտի հոմանիշն է:
«Բուրաստան՝ Paradisus — Տեղի՝ ուր բուրեն ‘ի ծաղկանց և ‘ի պտղոց հոտք անուշից. նոյն ընդ ձայնիս Պարտէզ՝ ծառոց և ծաղկանց. որ և Դրախտ…
Որ պարտէզն է, նոյն և Բուրաստան կոչի (Նար. Երգ):
Զի՞նչ է Դրախտն. թավ վայր, զոր «Ծաղկոց» և «Բուրաստան» կոչեն, ծաղկուտ վայրք, և բուրմունք անուշահոտ վայելմանց (Վրդն. ծն.)»…

Եդեսիոյ բուրաստանների հիշատակումը կա 12-րդ դարից՝ «Ողբ Եդեսիոյ» հայրենաշունչ պոեմում, ուր Հայոց հինավուրց Եդեսիա քաղաքի (Ուրհայի)՝ 1144 թվականի գրավումից, կործանումից հետո ավերակների վրա սգացող ու վրիժառության կոչող մոր՝ Մայր Հայրենիքի այլաբանական կերպարի միջոցով Լուսավոր անցյալի պատկերներն են հիշվում.

«Ինձնից կյանքի ջուր էր բխում՝
Զվարթածաղիկ բույսեր ծնում,
Գետերի պես վտակ հոսում՝
Բուրաստանները ոռոգում»:

Թովմա Արծրունու և նրա շարունակողի (Անանունի) երկասիրությունից մի հատված («Թագաւորելն Արտաշէսի ի վերայ Հայոց»), ուր նկարագրվում է Արտաշես Ա թագավորի կողմից Արտամետի հիմնադրումը՝ Վանա «կապուտակ, ծիրանափայլ» ծովակի դիմաց, երբ, ապառաժ լեռնակը բարեշինելով, արքայանիստ փառահեղ, պարսպապատ ապարանք է դարձնում, ափեզերքի շուրջ՝ անտառախիտ ծառերով, խաղողի գինեբեր որթերով ու զանազան պտուղներով ծաղկավետ բուրաստան-այգիներով, որոնք ոչ միայն ախորժելի են աչքին և հաճելի «հոտոտելիքին»՝ իրենց բուրմունքով, այլև՝ Ասկլեպիոսի (հունական դիցաբանության մեջ՝ Բժշկության դիցի, Կ.Ա.) բժշկական հնարագյուտ գիտության համար են: («…Դաստակերտս մեծամեծս շուրջ զեզերքն անտառախիտ ծառովք և գինեբեր որթովք և զանազան պտղովք. զշենս պատրաստեալ, և շուրջ զամրոցաւն տնկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս և անուշահոտս ի զանազան ծաղկանց. ոչ միայն ի տեսիլ խտղտման աչաց և ի զուարճումն հոտոտելեաց՝ այլ և ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց կազմեալ Ասկղեպեայ վարժմամբն»):

Այնուհետև կառուցեց անմատչելի և ապահով մի ամրոց, որն անվանեց «Զարդ», ուր իր կառուցած բարձրաբերձ աշտարակի վրա կանգնեցրեց Աստղիկ Դիցուհու «պատկերը» (քանդակը), և նրա մոտ՝ գանձատուն («և մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն»): Ապա, դաշտավայրի արևմտյան կողմում և ծովեզերքին ստեղծեց պարսպապատված ու գոգավոր տարածություն, այն պատեց վայելչագեղ ու ծառաշատ այգիներով՝ դարձնելով «այգեստան տնկախիտ»՝ ի բավականություն աչքերի… («Պատմութիւն Տանն Արծրունեաց», Երևան, 1985):

Հայկական Լեռնաշխարհն իր անգնահատելի գանձարանով՝ սննդի, դարմանի՝ դեղաբույսերի հարուստ տեսականիով, բուժիչ հատկություններով օժտված աղբյուրներով, հոտավետ տունկերով, ծաղիկներով ու բույսերով, իր բնիկների ավանդույթների, ավանդապատումների հարուստ շտեմարանի կարևորագույն մասնիկն է:

Ղ. Ալիշանն՝ անդրադառնալով Հայկական բույսերի անուններին՝ «բուսաբառությանը», ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում «հրաշագործ բույսերի» վերաբերյալ, օրինակ, ինչպես էին ուխտագնացությունների ժամանակ ուխտավորներն իրենց բազկին կամ վզին կապում «փեննան» ու նրա օգնությունը ստանում («Հայբուսակ կամ Հայկական Բուսաբառութիւն», Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1895):
«Մեր վարդապետն Գաղիանոս յիշել է, թէ Փեննայն՝ երբ ի բազուկն կապեն կամ վիզն՝ ուխտաւորքն, օգտէ»:
Կամ՝ Փենունան ներկայացնելիս՝ «Որ 14 անուն ունի, հրաշագործ ծաղիկ մի է»…

Իմաստուն ու հրաշագործ Բուսաշխարհի յուրահատուկ հանրագիտարանն է թողել Ամիրդովլաթ Ամասիացին՝ 15-րդ դարում, շեշտելով Գիտության կարևորությունը («անգետների համար»՝ անպետք՝ ոչ պիտանի)…

«Զայս գիրքս շինեցաք և ստուգեցաք շատ բառերով և պատմութիւններով (ի թվին Հայոց ՇԻՆԷ, այսինքն՝ Շ, 500 + Ի, 20 + Ն, 400 + Է, 7 = 927, որ է 1478 Քրիստոսի), և որ կարդայ հեշտութեամբ յիմանայ, և անգէտն չի յօգտիլ ի սմանէ. և անուանեցաք զայս գրոցս անունն «Անգիտաց անպէտ». և պարտական եմ գիտնականացն և ծառայ ամենայն Փիլիսոփայիցն:

«Եղիր հետեւող իմաստութեան հետ.
Եթէ չուսանիս՝ բժիշկ ես անգէտ.
Լինիս դու գիտուն, արա բանիս պէտ.
Գրոցս անունն է Անգէտի անպէտ»:

Բույսերի գաղտնի կյանքի, մարդկանց հետ նրանց հարաբերությունների շուրջ հաճախ խորհրդավոր
պատմություններ են հյուսվել, որոնց նպատակը նաև բուսաշխարհի պահպանությունն էր, անվնաս կիրառումը (քաղելիս չվնասելու մտահոգությունը)…

«Գուզել անուն ծաղիկ մի կայ, դեղ է անբժիշկ ցաւերուն,
Փենահ ծաղիկն ու լօշտակն աստուած դեղ տուել դարդերուն» (Դ. Սալաձորցու «Գովասանք ծաղկանց»-ից):

«Լոշտակ ասի ‘ի Հայս և արմատ ինչ ի կերպարանս մանկան տղայոյ, զոր եւրոպացիք «մանրագոր» կոչեն» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):

Մ. Խորենացու հիշատակմամբ՝ մանրագոր կար Մոկքում («Մոկք ունի և մանրագոր»):
«Մանրագոր՝ բոյս կամ թուփ, որ բերէ պտուղ իբր մանր խնձոր ի չափ սիսռան, կամ ողկուզակս՝ որոց հատքն են իբրև արքայկաղնոյ, և ծաղիկն անուշահոտ. զորմէ բազում են կարծիք առ զանազանս. այլ առաւել կարծի բանջար ինչ, որոյ արմատն իցէ որպէս բողկ ուրուական նմանութեամբ մարմնոյ մարդոյ, և լինիցի դեղ թմբրեցուցիչ և քնաբեր. վասն որոյ ասացեալ ‘ի լտ. նաև Circaeum, իբր գործի Կիրկեահ դեղատու վհկի. և Semibomo, կիսամարդ. և Vesanum gramen, բոյս, որ յայլոյ խելս առնէ զմարդ ի սիրոյ»:

«Երփն երփն ծաղկանցն. որպէս մանրագորն, և վարդն, և շուշանն» (Ագաթանգեղոս):
«Մանրագորս աղաւաղեալ» (Նարեկացի):
«Մանրագորաւ բազում անգամ բժիշկք քուն ածեն այնոցիկ, որոց քուն հատեալ իցէ յաչաց, (Վեցօր.)»…

Դարեր շարունակ որպես կախարդական-հմայական հատկություններով օժտված բույս է հայտնի լոշտակն իր մարդանման արմատով (քաղելիս այն «ճիչ» էր արձակում ու սպանում, ուստի՝ շանը կամ փայտին կապելով էին քաղում՝ հեռվում մնալով):

Գարեգին Սրվանձտյանի «Մանանայ» ուսումնասիրությունից մեջբերենք լոշտակ բույսը քաղելու հնագույն ծիսական արարողության վկայությունը՝ քրիստոնեության շղարշով (քաղման հատուկ օրեր ու ծեսեր կային և այլ երկրներում, ինչպես, օրինակ, ցարդ Ֆրանսիայում պահպանված՝ «սրբազան յոթ բույսերի» հետ կապված նախաքրիստոնեական ավանդույթը՝ ամառային արևադարձից երեք օր հետո՝ հունիսի 24-ին)…

Աղօթք վասն Լօշտակին

«Ո՛վ ամենօրհնեալ այգի, որ զերկնային զօրութիւն եւ խասիաթ դու ի քեզ ունիս, որ եւ այսքան պարգեւք ետ քեզ բարերարն Աստուած վասն փրկութեան մարդկան։ Նա մեք տաժանեալքս մեղօք գոհանամք յամենառատ ողորմութենէ քումմէ‚ Տէր Աստուած մեր, եւ խնդրեմք ի քէն, որպէս հրամայեցեր Կիպրիանոս թագաւորին… վասն դեղոյս, եւ դեղս օրհնեալ է Աստուծոյ եւ ամենայն սրբոց նորա։ Դու ես թագաւոր ամենայն խոտից, եւ որ գոյացոյցն զքեզ եւ պարգեւեաց քեզ բժշկութիւն ազգի մարդկան ամենայն ցաւոց եւ անուամբ անեղին եւ անմահին Աստուծոյ ողորմածին եւ բարերարին Աստուծոյ եւ Ս. Առաքելոց, Մարգարէից, Մարտիրոսաց, Հայրապետաց, Ճգնաւորաց, Կուսանաց, Զինւորաց եւ Ս. Հրեշտակաց եւ Հրեշտակապետաց, եւ ամենայն երկնային զօրաց, եւս առաւել ամէնօրհնեալ Ս. Կոյս Աստուածածնին բարեխօսութեամբ օրհնեալ լինիս դու‚ Լօշտակ, զօրութեամբ Ամենակալին, աջովն Անեղին, բազկովն Հզօրին աղտահարեալ վանեսցին եւ խորտակեսցին դեւք, եւ քակտեսցին մեքենայք, եւ սասանեսցին խումբք, եւ շարժեսցին հիմունք այսոց պղծոց, եւ դու լինիս օրհնեալ յայսմհետէ մինչեւ յաւիտեան»։
Եօթն անգամ ասա եւ ապա հանէ իւր արմատովն, եւ յորժամ քաշես՝ պտուղն պտղեցո ի սուրբ աման, պահէ։ Թէ հանց հանդիպի‚ որ չորս ճեղ լինի, նոր ամանի մէջ ծրարէ, պահէ»։

Բուսական իմաստուն աշխարհի մասին շարունակությունը թողնելով հետագային, վերհիշնենք Դ. Սալաձորցուն.
«Սակաւ ծաղկունքն ես եմ գովեր, բազում մնաց վարպետներուն»…