«Քեզ կը բերեմ, Մա՛յր, հունձքերուս նախընծան: Զոհագործե՛ սեղանիդ վրա՝ ուր դարե՜ր, Փեթակներուս մեղրամոմերը դեղձան Լույս ու արցունք են հոսեր»:
Հատված՝ Դ. Վարուժանի՝ «Հացին երգը» շարքից՝ «Խաչբուռից»
Հնագույն շրջանից, մեր նախնիներից մեզ հասած հիանալի մի տոն է Անդաստանը՝ հանդերի, արտերի, այգիների և, առհասարակ, ցանքսերի, պարտեզների օրհնության ծեսը՝ միշտ բազմամարդ ու կենսախինդ Անդաստանօրհնեքը:
Տարվա ընթացքում մի քանի անգամ, տարբեր տոների կապակցությամբ տրվող «Անդաստանի» արարողությամբ օրհնվում են Աշխարհի, մասնավորապես, Հայոց Աշխարհի չորս կողմերը, Հայրենիքի քաղաքներն ու գյուղերն իրենց բնակիչներով, սրբավայրերը, արտերն ու պտղաբերությունը, «անդաստանների ու բուրաստանների բեղմնավորությունը», որպեսզի բերրիություն լինի՝
«Ամէն աստղէ ցօղ կայլակի, Ու ամէն հասկ ձուլէ ոսկի»…
Արտահայտված ցանկությունը՝ նրա իրագործման համար կատարված խորհրդանշական հմայական արարողությունից հետո, ակնկալվող գոհացուցիչ արդյունքն էր տալիս, անկասկած…
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր առաջին բերքը, պտուղը՝ բույսերի, անասունների, աշխատանքի, նվիրաբերվում-ընծայվում էր Դիցերին՝ որպես Երախայրիք՝ «Նախընծայ»:
Նորատունկ ծառի առաջին պտուղը՝ Բարունակը՝ խաղողի պտղաբեր ոստը՝ որթի երկայն ուռը (մատը), որ բերք է տալիս և հատվում մյուս տարին, կամ այլ տնկիների ոստերը՝ ևս. «Երկայնատարած ուռն որթոյ և ոստք այլոց տնկոց. որպէս բարւոյ ունակ կամ բերունակ» (մարդկանց համար՝ «բարեբեր շառավիղ»՝ ժառանգների համար):
Անդրանիկ զավակը՝ նույնպես (ինչպես Խորենացու հիշատակած՝ Անուշավան Սոսանվերը):
Ծիսական խորհուրդով՝ Ծառի ճյուղերի՝ ոստերի կապոցը՝ Բարսմունքը ձեռքին է Քուրմն աղոթքի պահին՝ Սրբազան Կրակի՝ Ատրուշանի առաջ… Եվ ոստերն ընտրվում էին տոնին համապատասխան՝ ուռենի, հասկ, սոսենի, մայրի…
Կոմիտասյան՝ «Նոճիներն ու Մայրիներ» հայտնի երգին համահունչ.
«Մուգ նոճիներ միգապար՝ Ճամբի վերեւ սիգապար՝ Դէպի երկինք հըրազայր, Կանաչ յուսով սըրածայր, Ճիւղերն ի վեր կոնաւոր՝ Կարծես լինին տօնաւոր։
Սահմի ամսվա Աստղիկ օրը՝ օգոստոսի 24-ին տոնվող Խաղողօրհնեքին և Սահմի ամսվա Անահիտ օրը՝ սեպտեմբերի 5-ին՝ Հացօրհնեքին Մայր Հողի բարիքները Մայր Դիցուհիներին էին ընծայվում՝ Աստղիկին և Ոսկեհատ Ոսկեմօրը՝ Անահիտին՝ «Սնուցող Մորը»…
«Արքան Առաջին Ցորենի հասկերն ու հատիկները, ի նշան Կյանքի Սերմի, նվիրաբերում էր նախնյաց Խորանին՝ Նախնիների հիշատակի և ազգի շարունակականության իմաստով:
Փառաբանվում էր Անահիտ Դիցամայրը՝ իր շնորհած բարիքների և հովանավորության համար:
Ցորենի բերքից ստացված Հացով և Խաղողօրհնեքի դեռ «կույս» գինով (մաճառով), մրգերով ու քաղցրավենիքով տոնական հանդիսավոր խրախճանքն էր:
Տոնի ընթացքում շուրջպար էին բռնում ցորենի՝ արդեն հնձված դաշտերում և պարերի մոգական զորությամբ Հողը «պատրաստում էին» աշնանացանի շրջանին:
Տոնակատարության ժամանակ արտերում Քրմերը ներկաներին բաժանում էին Խորանի վրա դրված և ծեսի ընթացքում օրհնված Ցորենի Հասկերը, որոնք կախվում էին տան տարբեր մասերում՝ օջախի մոտ (հացատանը)՝ ի նշան բերքառատության և օրհնության:
Նաև՝ օրհնված Ցորենի հատիկներ էին բաժանվում ժողովրդին, որոնք դրվում էին սերմնացու ցորենի պարկերում և աշնանացանին ցանվում դաշտում» (ինչպես Ծառզարդարին»՝ ուռենու օրհնված ոստերն են բաժանվում՝ Անդաստանի կարգից հետո և պահվում մինչև հաջորդ Ծառզարդար):
Որպես հազարամյակների հեռվից հնչող «Օրհնութիւն»՝ Դ. Վարուժանի խորախորհուրդ գրչով՝
«Ափ մը ցորյան ափերուդ մեջ Թո՛ղ լեցնեմ, կտրի՛ճ Որդիս, Կտրի՛ճ Որդիս, գոտի՛ն մեջքիս. Թո՛ղ մաճակալ բազուկներեդ Քսան ցուլի արյուն անցնի, Եվ եղևնի քո հասակեդ Քսան տունի սյունը կանգնի. Ու երբ թիվովը մատերուդ Սերմանես քու սերմնըցուն՝ Հնձես թիվո՜վն աստղերուն»…
Կրկին Դանիէլ Վարուժանից՝
ԱՆԴԱՍՏԱՆ
Արեւելեան կողմն աշխարհի Խաղաղութի՜ւն թող ըլլայ… Ո՜չ արիւններ, քրտինք հոսին Լայն երակին մէջ ակօսին. Ու երբ հնչէ կոչնակն ամէն գիւղակի՝ Օրհներգութ՜իւն թող ըլլայ։
Արեւմտեան կողմն աշխարհի Բերրիութի՜ւն թող ըլլայ… Ամէն աստղէ ցօղ կայլակի, Ու ամէն հասկ ձուլէ ոսկի. Եւ ոչխարներն երբ սարին վրայ արածին՛ Ծիլ ու ծաղիկ թող ըլլայ։
Հիւսիսային կողն աշխարհի Առատութի՜ւն թող ըլլայ… Ոսկի ծովուն մէջ ցորեանին Յաւէտ լողայ թող գերանդին. Ու լայն ամբարն աղուներուն երբ բացուի՛ Բերկրութիւն թող ըլլայ։
Հարաւային կողմն աշխարհի Պըտղաբերում թող ըլլայ… Ծաղկի՜ մեղրը փեթակներուն, Յորդի՜ գինին բաժակներուն. Ու երբ թխեն հարսերը հացը բարի՛ Սիրերգութի՜ւն թող ըլլայ։
Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա շուրջ սփռված տարածքներում հնագիտական պեղումներից հայտնաբերվել են բազմաթիվ գլանաձև կնիքներ:
Աշխարհի տարբեր թանգարաններում պահվող՝ հազարամյակների «կնիքը» կրող այդ զանազան գտածոները, խոնավ կավի վրա դրոշմելով, իրենց թողած հետքով «կնքում»՝ հավաստում էին պատասխանատու անձի ինքնությունը կամ մի որևէ գործարք՝ սեփականության իրավունքի հաստատում, առևտրական հաշվարկի, մի գործողության համաձայնություն (ներկայումս նույն դերն ունեն ստորագրությունն ու կնիքը)…
Ն.թ.ա 4-րդ հազարամյակի վերջից արդեն, միջագետքյան «քաղաք-պետությունների» ի հայտ գալուն զուգընթաց, գրի ստեղծման անհրաժեշտության հետ մեկտեղ, լայնորեն գործածվում են հիշյալ կնիքները՝ փակված կարասների, դռների, սեպագիր սալիկների «կնքման» նպատակով նաև …
Հայաստանի տարբեր շրջաններից (Կարմիր Բլուրի հնավայրից, Դվինից…) հայտնաբերված՝ անձի ինքնությունը հաստատող կավե «վկայական-գրավականները» պատրաստվում էին հատուկ կավատեսակներից՝ հաճախ այլ նյութերի խառնուրդով:
«Միտանիի» ժամանակաշրջանի գլանաձև կնիքներ են հայտնաբերվել Լոռի Բերդի՝ շուրջ 44 տարիների (1969-2013թթ.) պեղումների արդյունքում (ցեղապետների, Քրմական դասի ներկայացուցիչների, ռազմական առաջնորդների, իշխանների մոտ 11 դամբարաններ են պեղվել), Մեծամորում՝ կարմիր ագաթե կնիք, Թագավորանիստի պեղումներից՝ ամբողջական պահպանված անոթի, իլիկի, ուլունգների կողքին՝ մոտ 3 սանտիմետրանոց քարե եղևնազարդ գլանաձև կնիք (բիայնական՝ ուրարտական շրջանից):
Հայկական Լեռնաշխարհում նմանատիպ կնիք-ուլունգներ կիրառվել են ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակի առաջին կեսից մինչև ն.թ.ա. 2-րդ հազարամյակ (նմուշներ կան Արթիկից, Հառիճրից, Նորատուսից, Ներքին Գետաշենի դամբարաններից…):
Կնիքների մի մասը ներսում ուներ դատարկ՝ խողովակաձև խոռոչ, որի միջով անցկացված թելով կապվում էին վզին՝ միշտ կրելով իրենց հետ (նաև՝ որպես զարդարանք ու հմայիլ էին):
Ռազմի տեսարաններով, տարբեր կենդանիների պատկերներով, այլազան զարդամոտիվներով ձևավորված կնքաքարերից բացի, «կնիքի» դեր ուներ և մատանին, որը կրելու իրավունքը վերապահվում էր թագավորին, հոգևոր դասի բարձրաստիճան ներկայացուցիչներին, բարձր ու միջին իշխանական դասին, խոշոր առևտրականներին:
Փաստաթուղթը վավերական էր միայն գրավոր տեքստի ու «Կավի»՝ Կնիքի առկայության դեպքում…
Ցարդ որոշ կարևոր փաստաթղթերի վրա ևս իսկությունը հաստատող զմռսված կնիքներ են գործածվում (հավաստագրման կնիքը), նամակները կնքելու համար վերևից մոմապատվում էին և մատանիով կնքվում (սոսենու խեժից էին պատրաստում նաև):
Անձի հետ նույնականացվող կնիքի դերի վերաբերյալ հետաքրքիր դրվագ է շարադրել 10-րդ դարի պարսիկ բանաստեղծ Ֆիրդուսին՝ Շապուհ Բ-ի’ հռոմեական գերությունից փախուստի պատմության առիթով:
«Արքայից-արքան (Շապուհ Բ-ն) այգեպանից խնդրում է փափուկ մի կավագունդ, կնքում անձնական’ արքայական մատանիով և խնդրում այգեպանին այն ուղարկել Պարսից Մոգպետաց Մոգպետին: Վերջինս, տեսնելով կնքադրոշմը, ուրախանում է և ժողովրդին հայտնում, թե արքայից-արքան ողջ է»:
Օմար Խայամի խոսքերով՝ «Արքայազնի մատն առանց մատանու նույնն է, ինչ բանակն առանց դրոշի, նույնն է, ինչ մեջքն՝ առանց գոտու» ( գոտին մեծ խորհուրդ ունի՝ որպես բարձր իշխանության ցուցիչ, միաժամանակ՝ պահպանիչ, չարխափան հուռութք՝ հմայիլ):
«Արքայազնի նամակն առանց կնիքի’ նշան է մտքի թուլության և ոչ լավ մտադրությունների, իսկ գանձարանն առանց կնիքի’ նշան է անզգուշության և վատ պահպանվածության: Բոլոր զարդերը, որ ունեն մարդիկ, կարող են կրել կամ չկրել. միայն մատանին է, որ միշտ պետք է կրել»: (Մեջբերումները՝ Նյուռա Հակոբյանի և Աղավնի Ժամկոչյանի հեղինակությամբ՝ «Հայ-սասանյան մշակութային հարաբերությունների պատմությունից (խաչադրոշմ կնիքներ և կնքադրոշմներ)» ուսումնասիրությունից):
Առանց պաշտոնական կնիքի ուղարկված գրությունը՝ նամակ կամ փաստաթուղթ, դիտվում էր որպես «անվավեր»:
Ահավասիկ մի վկայություն՝ պատմիչներից, ընտրված վերոհիշյալ ուսումնասիրությունից:
«Մի անգամ մարգարեն արքայից-արքային (Խոսրով Բ. Փարվեզին) հղած նամակը չէր կնքել անձնական պաշտոնական կնիք-մատանիով, և արքայից-արքան առանց այն բանալու պատռել էր’ ասելով, թե նամակն առանց կնիքի նույնն է, ինչ գլուխն՝ առանց խույրի, և նրա տերն իրավունք չունի մասնակցելու արքայական խորհրդաժողովներին»:
Համարվելով հոգևոր և բարձրագույն իշխանության, գերակա իրավունքի խորհրդանիշ՝ կնիքները պատրաստվում էին գույնզգույն, տարբեր երանգների թանկարժեք ու կիսաթանկարժեք քարերից (նռնաքար, սարդիոն (եղնգնաքար), լաջվարդ, հակինթ, հասպիս…):
Արքայական «լուսաշող հակինթե և լազուր փիրուզե մատանին» նրա հաղթանակի գրավականն էր ու չարից պահպանող հմայիլը նաև:
Միջագետքում կիսաթանկարժեք քարերի բացակայության պատճառով՝ հեռավոր երկրներից էին ներկրվում կնիքների պատրաստման համար փորագրվող քարերը (ստորև՝ մի քարտեզ՝ նրանց երկար ձգվող ճանապարհներով)…
« ժ . դարի արաբ պատմիչ Տահշիյարին հաղորդում է, որ Սասանյան հարստության հիմնադիր Արդաշիրն ունեցել է չորս կնիք, որոնց վրա փորագրված է եղել. զինվորականների համար’ «Տոկունություն», հարկերի, ֆինանսների և շինարարության գծով’ «Հաստատում եմ», փոստի’ «Աճապարանք», իսկ դատական գործերի համար’ «Արդարություն» » (մեջբերումը՝ Ն. Հակոբյանի և Ա. Ժամկոչյանի՝ նշված ուսումնասիրությունից):
Արքայական հրովարտակները, վճիռներն ու բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերը կնքվում էին իրենց նմանը չունեցող մատանի-կնիքներով:
«Եւ կնքեալ թագաւորն արքունի մատանեաւ»,- գրում է 7-րդ դարի պատմիչ Մովսես Կաղանկատվացին: Վերջինս հիշատակում է և «վարազգիր մատանիներով կնքված թղթերը»:
Հայաստանի Պատմության Պետական Թանգարանի հավաքածուի նմուշների թվում Դվինի պեղումներից գտնված «վարազգիր» կնիք-մատանի կա:
«Եւ հանեալ զնոսա անտի’ տայ զմատանի ի ձեռս Աշոտոյ եւ տիրեցուցանէ սեփական ժառանգութեանն», («Թովմայի վրդ. Արծրունւոյ Պատմութիւն տանն Արծրունեաց», Թիֆլիս, 1887, էջ 445):
Անձնական լինելով հանդերձ, կնիքը կարող էր փոխվել տիրոջ կյանքի ընթացքում (հատկապես՝ մասնագիտական փոփոխության դեպքում):
Երբեմն կիրառվել են նաև նախնիների կնիքը՝ որպես ընտանիքի, գերդաստանի խորհրդանիշ…
Կնիքը նաև մեծ խորհուրդ ուներ՝ այլաբանական իմաստով …
ԿՆՔԵԼ, ԴՐՈՇՄԵԼ, ՏՊԵԼ …
Առօրյայում կիրառվող բազմաթիվ բառեր՝ արտաքուստ պարզ ու հասարակ, իրականում՝ զարմանալիորեն խորիմաստ, հնագույն իմաստության մի ուրույն շտեմարան են, ուր մի ողջ աշխարհայացք է ամբարված…
«Տպագիր» այս տողերի «տպավորիչ» ու «գեղեցկատիպ» շարադրանքն ըմբռնելու նպատակով ծանոթանանք հայերենի տարբեր բառարաններում հանդիպող՝ «Տիպ» բառի բացատրություններին…
«Տիպ»-ը, ինչպես մեկնաբանվում է «Բացատրական բառարանում»՝ կարծր նյութի վրա փորագրված պատկերը կամ նշանն է, որը, խփելով մի կակուղ նյութի վրա, ստացվում է փորագրված պատկերի դրոշմը:
«Արմատական բառարանում» գտնում ենք հետևյալ մեկնաբանությունները.
«Տիպ»՝ «Կնքի նշան, օրինակ, դրոշմուածք, նմանութիւն, կերպարանք, ձև», նաև՝ «Նշան, դրամի կնիք, հետք, շավիղ, պատկեր, գաղափար, օրինակ, նախատիպ, տիպար, խորհրդավոր նշան, այլաբանություն»…
Արարչության, ընդհանրապես, Կյանքի գոյության իմաստի շուրջ մարդը մտորել է վաղնջական ժամանակներից ի վեր:
Տիեզերքում Մարդու դերը, գիտակցական աշխարհի սահմանները և նմանատիպ այլ հարցերն իմաստասերների քննարկումների հիմնախնդիրներից են երկար ժամանակ: Հավերժական ու բացարձակ ճշմարտությունների որոնման և հայտնագործման ուղիները շարունակվում են այսօր նույնպես…
Ինքն իրեն ճանաչելով ողջ Տիեզերքի խորհուրդը հայտնաբերելու հորդորն էր հնագույն շրջանից մեր նախնիներին քաջ հայտնի՝ «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանը:
Հին Աշխարհից եկող՝ հոգևոր մշակույթի, մարդկանց աշխարհայացքի ձևավորմանը նպաստող իմաստասիրական երկերը ցարդ արդիական են և ուսանելի:
5-6-րդ դարերում ապրած Հայ նշանավոր մտածող Դավիթ Անհաղթը համարում էր, որ «Իմաստասիրությունը (փիլիսոփայությունը) Մարդու բոլոր գործերից ամենագեղեցիկն ու պատվաբերն է», քանզի նրա կոչումը Մարդու՝ կատարելության հասնելու ձևերին ու մեթոդներին նպաստելն է…
Թեև քրիստոնեության տարածումից հետո իմաստասիրական հարցերի քննարկումները քրիստոնեության բարոյականության համածիրում էին դիտարկվում՝ մեկնաբանությունները շղարշելով համապատասխան մտածողությամբ, այնուամենայնիվ, հնագույն շրջանից ժառանգված հիմքը զգալիորեն պահպանվել է Հայ իմաստասերների երկերում:
Դ. Անհաղթի խոսքերով՝ «Մտաց և հանճարոյ ընդունակ»՝ «Մտածելու և գիտության ընդունակ մահկանացուներին» կրթող մեր մտածողները մարդու հոգու և մարմնի խնամքի, կրթության, առաքինությունների ձեռքբերման հարցերի շուրջ բարոյախրատական զրույցներ էին ծավալում, որոնք արդիական են հնչում և այսօր:
Ի տարբերություն մյուս արարածների՝ «բարին ու չարը» զանազանող և նրանց միջև ընտրություն կատարող բանական մարդու կամքի դրսևորումները՝ արարքներն ուղղորդելու նպատակով մանկու՛ց սկսված դաստիարակությունն էր կարևորվում (ինչպես գործում էին Իմաստուն Քրմերը՝ գիտելիքների փոխանցման համար վաղ հասակից կրթելով)…
Անդրադառնալով գիտելիքը պատանի հոգու՝ մոմի պես փխրուն զգայարանների մեջ ավելի հեշտությամբ, խորը դաջվելուն, Գրիգոր Տաթևացին գրում է. «Վասն է՞ր տղայն առաւել ուսանի, քան զմեծն… Նախ, զի զգայարանքն նոցա՝ որպէս զկակուղ մոմ, առաւել ընդունի զտիպն» ( Գրիգոր Տաթևացի, «Գիրք Հարցմանց», էջ 251):
Ի տարբերություն ամուր, արդեն ձևավորված զգայարաններ ունեցող մեծահասակների, դեռևս անփորձ, «տպավորվող» հոգիներն առավել դյուրին են ենթակա ուսուցման, բացի այդ՝ այստեղ, ինչպես դատարկ գրատախտակի վրա, գիտելիքների «գծագրությունները» դրոշմվում են ճշգրիտ՝ չաղճատվելով արդեն եղածներից…
Հնագույն ժամանակներից եկող՝ Հոգու անաղարտության գաղափարն արծարծել է Պլատոնը՝ «մաշված-հնացած, խորդուբորդ ու աղտոտված մոմի վրա» պատկերներն այլակերպված կլինեն:
Նախկին իրադարձություններից մնացած հետքերը վերացնելու կարևոր միջոցներից էր երաժշտությունը՝ լսողությանը հաճելի երգերով միտքն ու հոգին մաքրելու նպատակով («…Երգեալ՝ մաքրեն ի մտաց նոցա զմարմնական տիպս»):
Մոմի հետ համեմատվող հոգիներում «Դրոշմելու»՝ հետք թողնելու, «Կնիք» դնելու գաղափարը, «Կնիքի» խորհրդանշական իմաստը բազմաթիվ դրսևորումներով է պահպանվել:
Մոգական Խորանի վրա՝ Դիցի Խորհրդանիշ-Կնիքն է դրվում, Մոգական Կնիքում Մոգի կամքն է խտացված՝ «գծված-նկարված»՝ Քուրմ Յարութ Առաքելեանի մեկնաբանությամբ, ի նշանավորումն հոգևոր բարձր աստիճանի՝ Քրմի գլուխը Յուղով է օծվում՝ (դրոշմվում), ի վերջո, մինչ օրս՝ «կնունքի արարողությունն» է շարունակվում…
Եվս մի քանի րոպե՝ Դրոշմի «առեղծվածային» ընթացքով հիանալու հնարավորությամբ՝ սեղմելով ստորև ներկայացված հասցեին.
Նաև՝ Հին Աշխարհից եկած՝ գլանաձև «Կնիքների Պարը»՝ Ֆրանսիայի Ազգային Գրադարանի հավաքածուից (L.Delaporte-ի՝ 1910 թվականին հրապարակած կատալոգից, եթե դեռ ազատ ժամանակ ունեք)…
Հ.գ. Նախապես շնորհակալություն՝ գրառումներս ձեր հավանումների պայմանական նշաններով ու մեկնաբանություններով յուրատեսակ ձևով «կնքելու» համար…
Գլանաձև կնիքի մի նմուշ՝ Փարիզի՝ Լուվրի թանգարանի հավաքածուից
Միտանիից՝ Մայր Տունի թագավորությունից՝ Նաիրիից մնացած, ն.թ.ա 15-13-րդ դարերով թվագրվող հազվագյուտ մի գլանաձև կնիք՝ պատրաստված «Եգիպտական կապույտով»…
Բրիտանական թանգարանում պահպանվող՝ «Կնքված սեպագիր սալիկ»՝ Միտանիի՝ Նաիրիի արքա Շոշտատարին (կամ՝ Սոստատար, Shaushtatar) ներկայացված իրավական մի հարցին վերաբերող տեքստով… Հայտնաբերվել է Ալալախում (ներկայիս՝ Սիրիայի և Թուրքիայի սահմանագծին)
Կնիքների համար գործածված տարատեսակ քարերից…
Կնքաքարերի և դաջվածքների չափերի համեմատությունը (ժամանակակից դրոշմվածքով)
Մեծամորից հայտնաբերված կնիքի դաջվածքը
Սեպագիր սալիկներ՝ որպես ստորագրություն թողնված կնիքով…
Փարիզում՝ Ֆրանսիայի Ազգային Գրադարանում պահվող խաղաքարտերի հավաքածուն՝ Հայկական մետաղադրամների ճշգրիտ պատկերմամբ… Լուսանկարը հետևյալ կայքից՝ https://antiquitebnf.hypotheses.org/10692
Զանազան առիթներով հաճախ է հիշատակվում Հայերի ներկայությունն ու գործունեությունն Իտալիայում՝ հեռավոր ժամանակներից ի վեր:
Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում գործող Մխիթարյանների Միաբանությունից մինչև Հերակլիոս կայսեր Հայ զորավար Իսահակը (639թ.), Հայ փոխարքա Պատրիկ Ներսես Հայկազը կամ Սբ. Մարկոս հրապարակի համանուն տաճարի մուտքի վերնամասը հարդարող քառաձի արձանախումբը՝ Հռոմում իր թագադրության առիթով 66 թվականին Տրդատ թագավորի կողմից Ներոնին ընծայված բարակ, մաքուր ոսկեշերտով պատված պղնձե քանդակները (ըստ 1980 թվականին արված քննության), որոնց հեղինակությունը վերագրվում է ն.թ.ա 4-րդ դարի հույն քանդակագործ Լիսիպոսին (Lysippe de Sicyone). (արտաքին անբարենպաստ ազդեցությունից զերծ պահելու նպատակով ներկայումս բնօրինակը պահպանվում է բազիլիկի ներսում՝ դրսում ցուցադրելով ընդօրինակումը):
Օտար աղբյուրներում Հայերի ու Հայաստանի մասին հիշատակվում է նաև Իտալիայում խաղաքարտերի ծագման պատմության առնչությամբ:
Հարցն ուսումնասիրողները բացառել են Եվրոպական երկրներում միջնադարում արաբների կողմից խաղաքարտերի տարածումը՝ հաշվի առնելով Ղուրանի գլխավոր պատվիրաններից երկուսը, որոնք արգելում են պատահական բախտախաղերով տարվելն ու մարդկանց պատկերելը (ի հակադրություն ճատրակի, ուր հաղթանակը ճշգրիտ հաշվարկված մարտավարությունն է ապահովում, խաղաքարտերում պատահականությունն է որոշիչը)…
Նաև՝ որևէ մուսուլման հեղինակի մոտ խաղաքարտերի մասին հիշատակություն չկա (նույնիսկ՝ «Հազար ու մի գիշերներում» չեն հիշվում):
«Նիկոլա դը Տուչիայի գրության մեջ, 1379 թվականին, պատմաբան G.van Rijnberk-ն արդեն ի հայտ է բերել մի զարմանալի զուգադիպություն «sarrasin» անվան, որը «Նաիբի» խաղն է բերել Վիտերբ, մի ոմն Հայիլ (Hayl) Հայկի հետ, անուն, որը Հայի է մատնանշում»:
Մի փոքր պարզաբանենք՝ Վիտերբն Իտալիայի քաղաքներից է, «sarrasin» (թարգմանաբար նշանակում է «հնդկացորեն») օտարազգիներին էին ասում, «Նաիբ»-ը խաղաքարտերի կերպարներից մեկն է՝ «փոխարքան», որից էլ՝ խաղի անվանումը Եվրոպայում՝ պարսկերեն «գանջիֆա» (թղթախաղ) բառի դժվար արտասանության պատճառով… Ֆրանսիայում թղթախաղերը հիշատակվում են 1393 թվականից:Շարունակենք վերոնշյալ հոդվածի թարգմանությունը.
«Բայց սա («Հայկ» անունը, Կ.Ա.) զուտ երկրորդական (անկարևոր) ցուցում չէ, եթե ուսումնասիրենք Հայաստանի պատմությունը 14-րդ դարի վերջին շրջանում, երբ վճռորոշ մի փուլ էր (Հայաստանի համար, Կ.Ա.) և որ Հայոց պատմությունն սկսվում է Ազգի Հայր համարվող Հայկ Նահապետի հետ կապվող ավանդապատումով, որը, համաձայն Մովսես Խորենացու՝ Բաբելոնի դեմ ապստամբողներից առաջինն էր:
14-րդ դարում Ռուբենյանների արքայական տոհմը, այլևս արու ժառանգ չունենալով, հրավիրել էին ֆրանսիական Լուսինյան ընտանիքի իշխաններից՝ իրենց հաջորդելու համար: Մերժվելով Լուսինյաններից, Հայկական փոքրիկ թագավորությունը, քրիստոնյա Եվրոպայի կողմից լքվելով, փլուզվում էր մամլուքների կրկնվող հարձակումներից, որոնց հերոսաբար պայքարով դիմակայում էր 200 տարվա ընթացքում: Այսպիսով, դարի վերջում Հայ ազնվականությունը գերադասեց (նախընտրեց) արտագաղթել:
Նրանց նշանավոր ռազմիկները զինվորագրվեցին, օրինակ, Լեհերի կողքին, Լադիսլաս Յագելոնի հետ, նպաստելով Գրյունվալդի հաղթանակին:
Այլ Հայեր, մասնավորապես առևտրականները, հաստատվում են Իտալիայում, ինչպես օրինակ, Վենետիկում, ուր 1253 թվականից ի վեր, կոմս Մարկո Ջիանին հիմնել էր «Հայաստանի Տունը»:
Նրանցից ոմանք, և, հիմնականում, դրամատների տերերը (բանկիրները), համագործակցեցին Լոմբարդների հետ, որոնց բերեցին Մերձավոր Արևելքի, Հնդկաստանի ու Չինաստանի հետ երկար գործունեության իրենց փորձն ու գործիմացությունը:
Առանց որևէ արգելքի,, մոտ 1379 -ին Վիտերբում է հաստատվում մի Հայ ընտանիք, որին, իր իսկական անվան չիմացության պատճառով, իր ազգությամբ էին կոչում: Հավանաբար Հայ երեխաներն են առաջինը սովորեցրել իտալացի երեխաներին «նաիբի» խաղը:
Հնարավոր է, որ արևելյան տարօրինակ այդ պատկերները նաև չափահասների ուշադրությունն են գրավել, և նրանք քաղաքից-քաղաք վաճառել-տարածել են Հայ առևտրականները»:
Արևմուտքի և Արևելքի խաչմերուկում գտնվող Հայաստանից մինչև Եվրոպա, Հնդկաստան ու Հեռավոր Արևելք՝ Չինաստան ձգվող «Մետաքսի» երկար ճանապարհների հետքերով՝ խաղաթղթերը տարածվում են դարեդար:
10 -15-րդ դարերում Եվրոպայում խաղաքարտերի և նրանցով գուշակությունների պատմությանը նվիրված մի հոդվածում կարդում ենք.
«Ըստ որոշ վավերագրերի, «Նաիբի» (Naïbi) կոչվող այդ խաղաքարտերն, ի սկզբանէ, խաղի հետ միաժամանակ, նույնքան ուսուցողական բնույթ ունեին, քանզի խաղը Հայ երեխաներին սովորեցնում էր հաշվել, ինչպես նաև՝ պահպանել արտագաղթած իրենց ազգի պատմության հիշողությունը:
Այդ ժամանակահատվածում, իրենց տարածաշրջանում տարածքային հարձակումներ և արյունահեղ կատաղի պատերազմներ էին և, թեև հազարավորներն արդեն գաղթել էին դեպի Պարսկաստան (ներկայիս՝ Իրան) 224-642 թվականների ընթացքում, մենք տեսնում ենք նաև Հնդկաստանի Հյուսիս-արևմուտքից 850-1000 թվականների ընթացքում դեպի Բյուզանդական կայսրություն (ներկայիս՝ Հունաստան, Թուրքիա, Բալկաններ) և դեպի Արևմտյան աշխարհ բնակչության զանգվածային գաղթեր. «Ցիգան» անվանվող այս մարդկանց ներկայությունը տարբեր վավերագրերում է փաստվում» («Histoire de la Cartomancie et des Cartes à Jouer en Occident, du Xe au XVe siècle», «Unicorne. com» կայքից):
Նշենք, որ Հնդկաստանից եկածներն իրենց գուշակությունների համար ձեռքի ափն էին կիրառում, ոչ թե՝ խաղաքարտերը (ուստի՝ նրանք ևս բացառվում են որպես խաղի տարածողներ)…
Վենետիկի Սուրբ Ղազարի տպարանում լույս տեսած «Բազմավէպ» հանդեսի 5-րդ համարում (1847թ.) հնուց հայտնի գուշակությունների թվում հիշատակվում է և «թղթահմահությունը»՝ թուղթ քաշելով գուշակություններ անելը…
Քուրմ Յարութ Առաքելեանի բացատրությամբ՝ «Նախկինում եղած հատիկներով (գարի, սիսեռ, լոբի…) և զանազան այլ միջոցներով գուշակություններին խորհրդանիշ-նկարներով թղթահմայությունը փոխարինեց հետագայում:
Խաղաթղթերի նմանությամբ հատուկ «քարտերը» նաև ուսուցողական նպատակով են կիրառվել Հայոց մեջ, և այդ ավանդույթը շարունակվում է մեր օրերում նույնպես՝ հատկապես օտար լեզուների ուսուցման ժամանակ՝ ի թիվս Քրմական այլ հնարքների»…
«Նամակ, հրովարտակ» իմաստից բացի, հնում «Քարտ, քարտէն, քարտէս (քարտեզ)» բառն ուներ «թուղթ կամ մագաղաթ, որի վրա գրում են» նշանակությունը (Հայերենի տարբեր՝ «Բացատրական», «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարաններում հիշատակվում են):
Փարիզում գտնվող՝ Ֆրանսիայի Ազգային Գրադարանն ունի 14-րդ դարից մինչև մեր օրերում ստեղծված՝ խաղաքարտերի մոտ 120 խաղի հիանալի հավաքածու: Նրանցից մեկն առանձնահատուկ նշանակություն ունի մեզ՝ Հայերիս համար, քանզի «Դրամի» խորհրդանիշ քարտերի վրա Հայաստանի պատմության տարբեր ժամանակաշրջանների դրամներն են պատկերված:
«Ֆրանսիայի Ազգային գրադարանում պահպանվում է Վենետիկյան խաղաքարտերի մի զարմանալի հավաքածու՝ նկարված Վենետիկում՝ գուաշով, ոմն Մարկոլոնգոյի կողմից:
Այս՝ «Լատինատիպ տարոյի խաղը» պարունակում է մետաղադրամների պատկերներով 13 խաղաքարտի մի տրցակ, որոնց վրա վերարտադրված են ն.թ.ա 3-րդ դարից սկսած մինչև 18-րդ դարը՝ մեկ ու կես հազարամյակ ընդգրկող ժամանակաշրջանի հին մետաղադրամները:
Եթե ավելի ուշ դարաշրջանի մետաղադրամները բոլորը վենետիկյան են, առավել բազմաթիվ նմուշները կապված են Հայաստանի՝ Անտիկ շրջանից մինչև Միջնադար ընկած ժամանակաշրջանի պատմության հետ:
Նաև, ճանաչելի են բազմաթիվ Տիրակալների մետաղադրամները, որոնցից են Տիգրան Մեծը, Էրատո թագուհին, ինչպես և Լևոն Ա-ն. այսինքն Հայկական մեծ տոհմերի հիմնական ներկայացուցիչները՝ Արտաշեսյան, Պարթև, Ռուբենյան և այլն…
Հայկականությունը մեկ անգամ ևս հաստատվում է Գավաթի 4-ի խաղաքարտի վրա գրված 1253՝ հայկական օրացույցի ամսաթվով, որը համապատասխանում է գրիգորյան օրացույցի 1803 թվականի վերջին և 1804 թվականին:
Այս խաղի ներկայացրած բազմաթիվ հետաքրքրություններից մեկն էլ այն է, որ ճշգրիտ վերարտադրված են մետաղադրամները, որոնք կարող են այսօր էլ նույնականացվել:
9 դրամի խաղաքարտի վրա ճանաչելի են Սամոսի որդի Արշամեսի բրոնզե մետաղադրամի նմուշը, որը Մարկոլոնգոն, անկասկած, ընդօրինակել է 1762, հետո 1770 -ին (լուսանկարը՝ ստորև), Ժոզեֆ Պելրինի (Joseph Pellerin) հրապարակումից:
Նույնը վերաբերում է և Տիգրան Դ-ի ու Էրատոյի բրոնզե դիմապատկերներին:
Ուստի ակներև է, որ յուրօրինակ խաղաքարտերի ստեղծողը ոչ թե պատահականորեն է ընտրել ներկայացվող մետաղադրամները, այլ՝ ճշգրիտ ընտրված՝ համախմբված, գրականագիտական սկզբնաղբյուրների մանրակրկիտ ուսումնասիրությամբ:
Հիշյալ երկու մետաղադրամներն այսօր Ֆրանսիայի Ազգային Գրադարանի հավաքածուի մասն են կազմում» (մեջբերումը՝ հետևյալ էջից. https://antiquitebnf.hypotheses.org/10692, հիշեցնենք, որ Տիգրան Դ-ն և Էրատոն, եղբայր ու քույր՝ միաժամանակ են իշխել Մեծ Հայքում, Կ.Ա.):
«Հայկ» անունով Հայի կողմից իտալական Վիտերբ քաղաքում ներմուծված, պատմության մեջ «Նաիբի» անվամբ մնացած խաղի և ուսուցողական տարբեր քարտերի հիման վրա ողջ աշխարհում հետագայում զանազան թղթախաղեր ստեղծվեցին…
Հիմնական 4 տեսակի քարտերով (Գավաթ, Գավազան, Վարձք (Դրամ), Սուր) «Նաիբի» խաղի կանոնները չեն պահպանվել, սակայն նմանատիպ՝ թղթերի վրա նկարված՝ 4 կերպարների խորհրդանիշով, մեր մանկության մի խաղից հնչում է հեռավոր մի հրաման՝ «ԻՄԱՍՏՈՒ՛Ն, ԳՏԻ՛Ր ԳՈՂԻՆ» (Արքայի հրամանով իմաստունը պարտավոր էր կռահել, թե խաղացողներից որի՛ մոտ էր «գողին» խորհրդանշող քարտը՝ «դահիճի» կողմից իրականացվող պատիժը կրելու համար. սխալ գուշակման դեպքում ինքը՝ «իմաստունն» էր կրում կամայականորեն որոշված «պատիժը»)…
Ստորև լուսանկարներում՝ որոշ նմուշներ նաև հետագայում Եվրոպայում ուսուցողական նպատակով կիրառվող քարտերից, որոնց վրա նշված են երկրներ, դիցաբանական, պատմական կերպարներ՝ հակիրճ բացատրությամբ…
Ուսուցողական քարտերի նմուշներ՝ պատմական կերպարների համառոտ ներկայացմամբ
«Հայաստանի» անունով ուսուցողական մի խաղաքարտ՝ աշխարհագրական հակիրճ ներկայացմամբ (լուսանկարը՝ Սուքիաս Թորոսյանի էջից՝ շնորհակալությամբ)…
Ուսուցողական քարտերից
Ուսուցողական քարտերից
Պատմական անձերով՝ ուսուցողական քարտերի նմուշներ
Հայկական պատմական դրամների պատկերով խաղաքարտ՝ Փարիզում՝ Ֆրանսիայի Ազգային Գրադարանում պահվող խաղաքարտերի տրցակից… Լուսանկարը նշված կայքից՝ https://antiquitebnf.hypotheses.org/10692
Տիգրան Դ-ի և Էրատոյի դիմապատկերներով բրոնզե մետաղադրամները՝ Ֆրանսիայի Ազգային Գրադարանի հավաքածուից
Վենետիկի Սուրբ Մարկոս եկեղեցու մուտքի քանդակազարդ վերնամասը…
Վենետիկի Սուրբ Մարկոս հրապարակի համանուն տաճարի քանդակախումբը, որը հիշվում է որպես Տրդատի ընծա Ներոնին (Տրդատի թագադրության առիթով)…
«Նաիբի» խաղի չորս քարտերի խորհրդանիշները՝ «Սուր», «Գավաթ», «Վարձք» (Դրամներ), «Գավազան»
Իր «Շիրակ» աշխատության մեջ Ղ. Ալիշանը, որի ծննդյան 200 -ամյակն է այս տարի, որպես «Գեղաշուք ու երջանիկ մի դրախտ» հիշվող՝ Հայոց Անի մայրաքաղաքին նվիրված մի քերթվածք է ներկայացրել, ուր երբեմնի «Պարտեզ ծաղկախիտ Շիրակայ դաշտին» հետագայում դարձել է «որջ աւազակաց»:
Վեհաշուք դրախտավայրից «ավազակների որջի» վերածված քաղաքի որոշ տարիների պատմության մասին է գրել Թ. Հակոբյանն իր՝ «Անին բյուզանդական կարճատև տիրապետության տարիներին (1045-1064 թթ.)» ուսումնասիրության մեջ:
Ահավասիկ հատվածներ վերոնշյալից, որոնք այսօր էլ՝ վերջին տասնամյակների Հայաստանյան իրականության համար, արդիական են հնչում (այդ իսկ պատճառով գրավեցին ուշադրությունս. պատմությունից դասեր քաղենք՝ ներկան հասկանալու և բարելավելու նպատակով)…
…«Անի-Շիրակի թագավորությունը գրավելով՝ բյուզանդացիները ձեռնամուխ եղան հայերին հալածելու իրենց վաղեմի քաղաքականությանը, որն առժամանակ բացահայտ չէր արտահայտվում, քանի դեռ հիմնական հակառակորդ արաբական խալիֆայությունը մեծ ուժ էր ներկայացնում և դրա դեմ պայքարելու համար Հայաստանի դաշնակցությունն ու բարեկամությունը կայսրությանն անհրաժեշտ էին:
Կայսրության հայահալած քաղաքականությունը բացահայտ էր և արտահայտվում էր կրոնական-դավանաբանական խտրականությամբ, ծանր հարկային քաղաքականությամբ, երկրի սեփական ռազմական ուժերի վերացմամբ, բնիկ բնակիչներին տեղահան անելով»:
«Հայաստանի համար ճակատագրական նշանակություն ունեցավ նրա բուն բնակիչներին իրենց հայրենի երկրից տեղահան անելու և ավելի արևմուտք բնակեցնելու կայսրության քաղաքականությունը:
Սամվել Անեցու մի վկայությունից ակնհայտ է դառնում, որ բյուզանդացիները Անիի բնակիչներին լարում էին իրար դեմ, ամենուրեք զբաղվում բանսարկություններով և ահաբեկելով սելջուկների հարձակումներով՝ նրանց տեղահան էին անում իրենց բուն բնակության շրջաններից, իսկ տեղում մնացածները սարսափի մեջ էին բյուզանդական տիրապետության 21 տարիների ընթացքում»:
«Բյուզանդական տիրապետության տարիների գնահատականը դիպուկ տվել է նաև Մատթեոս Ուռհայեցին: Նա գրում է, որ հունաց թագավորներն իրենց դավանակից քրիստոնյաներին ոչ միայն ոչնչով չփրկեցին, այլև նրանց գավառների ու քաղաքների գրավմամբ պատճառ դարձան հայերի արտագաղթի համար.
«Քանզի յառաջ ժամանակաց գիտեմք և ի ժամանակաւ գիր պատմագրաց, որ Յունաց թագաւորքն ոչինչ փրկութիւն են գործեալ քրիստոնէից, այլ մանաւանդ խլումն ու առումն քաղաքաց և գաւառաց. և նոցա շնորհիւն եկան Հայք յերկրէն իւրեանց. և այլազգիքն զօրացան և եկեալ տիրեցին ամենայնի…»,- գրում է նա բյուզանդական տիրապետության հետևանքների մասին:
Կրոնական հալածանքներից ու դավանափոխության վտանգից, հույն աստիճանավորների ու հոգևորականների բանսարկություններից, ծանր հարկային քաղաքականությունից, հայկական բանակի ցրումից և հայ իշխաններին պաշտոնազրկումից բացի բյուզանդացիների տիրապետության շրջանում հայ բնակչության արտագաղթի հիմնական պատճառներից մեկը, ինչպես նշված է նաև վկայակոչված պատմագիրների մոտ, եղել է երկրի անհանգիստ վիճակը՝ 1047 թ. Դվինի էմիրի հետ տեղի ունեցած պատերազմը և սելջուկյան արշավանքները, որ պարբերաբար կրկնվում էին սկսած 1048 թվականից:
Արտագաղթի էին դիմում հասարակության տարբեր խավերի ներկայացուցիչները, առաջին հերթին՝ իշխաններն ու նրանց զորքերը: Բյուզանդական կայսրերը անբավականություններից, ապստամբություններից ու ազատագրական շարժումներից խուսափելու նպատակով բոլոր միջոցները ձեռնարկում էին նոր նվաճած երկիրը սեփական զինվորական ուժերից զրելու համար:
Սակայն բուն երկրից հեռացողները միայն իշխաններն ու նրանց զինվորները չէին, որոնց արտագաղթն ուղղակի հարկադրական էր:
Նրանց հետ միասին զանգվածներով դեպի արևմուտք էին դիմում նաև հասարակության ցածր խավի ներկայացուցիչները:
Վասպուրականի և Անիի թագավորությունների գրավումից հետո դեպի արևմուտք տեղի ունեցած այդ արտագաղթի հետևանքով Ասորիքում, Կիլիկիայում, Փոքր Ասիայի արևելյան շրջաններում, պատմական Փոքր Հայքում ժամանակի ընթացքում առաջանում են հայկական նշանակալի օջախներ, որոնցից շատերը դառնում են բյուզանդական տիրապետության դեմ ուղղված հուժկու ազատագրական շարժման կենտրոններ:
Արտագաղթող բնակիչների փոխարեն աստիճանաբար գալիս ու Հայաստանի տարբեր գավառներում հաստատվում են օտար տարրերը, ինչպես նշված է Մատթեոս Ուռհայեցու՝ վերը մեջբերված վկայության մեջ»:
Այլազգի հրոսակների կառավարման շրջանում անկում ապրած և, հատկապես, 1319 թվականի երկրաշարժից հետո Անիից Վասպուրական, Կիլիկիա, Համշեն, Ղրիմ, Կոստանդնուպոլիս, Լեհաստան, Հունգարիա և այլուր գաղթածների հետքերով կգնանք այլ առիթներով:
Հավելենք միայն, որ հույսով ու լավատեսությամբ են ավարտվում մեր ազգակիցների՝ դարեր առաջ արտահայտած ցասումն ու ողբը՝ Ալիշանի վերոհիշյալ մեջբերած քերթվածքում…
Փառաբանվում են իրենց Հայրենիքի հերոս-պաշտպանները, երբ «Շահաստանաց շահաստան» քաղաքի «Նոր Արծաթաղեղն Նահիտ» (Անահիտ) դարձած Այծեմնիկի նման՝ «Ամեն բնակիչ՝ բերդապահ,Ամեն բնակիչ՝ զինաւոր» էր:
Քիչ շեղվելով նշենք, որ Այծեմնիկը Անիի քաջակորով պաշտպաններից էր, որի սխրագործությունները հիշվել են դարեդար:
Նրա մասին ոգեշունչ խոսում է նաև Արտաշես Վրույրը՝ Անիում անցկացրած իր մանկության տարիների հուշերում, մի նորածնի անվան ընտրության առիթով (որպես շարունակություն՝ նախորդ գրառմամբ արծարծված հուշերի)…
«Ի՞նչ դնել երեխայի անունը: Մայրս առաջարկեց նորածնին կապել պատմական քաղաքի անցյալի հետ և անունը դնել Այծեմնիկ: Զմոն սկզբում առարկեց, սակայն, երբ մայրս պատմեց հերոսուհի Այծեմնիկի սխրագործությունների մասին, թե ինչպես մի օր Անին շրջապատվեց թշնամիներով…
Հնչում էին ռազմաշունչ փողերը և թմբուկների զարկերի ու վայրենամռունչ աղաղակների ներքո վայրագ ցեղերի ահռելի հորդաները հարձակման դիմեցին: Գործում էին բաբանները տենդային թափով: Անվեհեր անեցիները խիզախորեն ետ էին շպրտում անողոք թշնամու գրոհնները: Թշնամուն հաջողվեց գտնել քաղաքի թույլ պաշտպանված կետը և վայրենի աղաղակներով, ուժեղ հորձանքով հարձակման դիմեց: Նրանք պարիսպներն ի վեր մագլցում էին ելարաններով… Այդ պահին երևաց Անիի անձնվեր հերոսուհին՝ Այծեմնիկը: Նա մարտնչում էր կատաղի վագրի նման, խրախուսելով ու ոգեշնչելով զինվորներին և լայնալիճ աղեղը ձեռքին, շեշտակի հարվածներով մահ էր սփռում թշնամու շարքերում:
Անեցիները ոգևորված, ուժեղ թափով ետ շպրտեցին թշնամու կատաղի գրոհը: Մարտը գնալով սաստկանում էր: Թշնամու մի հմուտ նետաձգի աչքից չվրիպեց խիզախ հայ օրիորդը: Նա զայրացած լարեց աղեղը և անողոք նետը ուժեղ թափով խրեց հերոսուհու լանջի մեջ: Այծեմնիկը չկորցրեց իրեն: Նա ջղաձգորեն դուրս քաշեց կրծքից նետը և առանց հավասարակշռությունը կորցնելու՝ լարեց լայնալիճը և միևնույն նետը ետ ուղարկեց անարգ թշնամուն… Նետը մահագույժ սուլոցով ճեղքեց օդը և մխրճվեց նույն նետաձգի կոկորդը: Նետի սլաքը թափ առնելով դուրս ելավ հակառակորդի ծոծրակից, տապալեց նրան և գամեց գետնին:
Հերոս օրիորդը արյունաքամ էր լինում: Հարվածը մահացու էր: Զինվորները վրեժխնդրությամբ լցված, որպես քաջասլաց արծիվներ, սուսերամերկ դուրս նետվեցին քաղաքի պարիսպներից և մխրճվեցին թշնամու խիտ շարքերի մեջ: Նրանք անխնա հոշոտում էին թշնամուն… Այդ հատվածում թշնամին ահաբեկված, խուճապահար փախուստի դիմեց:
Վիրավոր Այծեմնիկը մարտնչում էր մինչ իր վերջին կաթիլ արյունը… Նա ընկավ պատնեշի վրա՝ Պատմությունից խլելով Հերոսի Դափնին»:
Հայոց Մայրաքաղաքին նվիրված՝ Ալիշանի հիշատակած տողերը ոգեշնչող վերջաբան ունեն:
Քերթվածն ավարտվում է Հայկաշունչ Անիի՝ վերստին երկնասլաց գմբեթներ տեսնելու հավատով՝ շուշանը նորից կծաղկի, ու Հայը կողջունի ՆՈ՛Ր ԱՆԻՆ.
«Դի՛ք ձեռն ի լանջ Հայկաշունչ…
Ահա՛ գմբէթք վերյարեան.
Ահա՛ շուշանըն կանգնի.
Ողջո՛յն տամ քեզ, ՆՈ՛Ր ԱՆԻ»:
Հ.գ. Ստորև՝ Անիի «Սուրբ Փրկիչ» եկեղեցու մի լուսանկար՝ Հայկական ճարտարապետական (հուշարձանային) լուսանկարչության բնագավառում առաջին հետազոտության նախագծի հեղինակ՝ Հովհաննես Քյուրքչյանցի՝ «Ավերք Հայաստանի» ստերեոսկոպիկ 40 լուսանկարներից բաղկացած շարքից, որը վերջերս ներկայացրել էր Ռուբեն Շուխյանը:
Լինելով 1877-78 թվականներին ռուսական բանակի պաշտոնական լուսանկարիչներից մեկը՝ ռուս֊թուրքական պատերազմի ժամանակ, Հ. Քյուրքչյանցը հնարավորություն է ունեցել 1879 թվականին այցելել ու մոտ հինգ ամիս լուսանկարել Անիի ավերակները, հետազոտել ու վավերագրել պահպանվածը (հնում կիրառվող՝ ստերեոզույգ մեթոդով նույն օբյեկտի երկու լուսանկար էր արվում միաժամանակ)…
Ի դեպ, «Սուրբ Փրկչի» հատակագիծն, ըստ իս, հնագույն «Երազամույն Տաճարների» արձագանքն է (եթե ոչ՝ հենց վերափոխված տաճարը, մանրամասները՝ պատեհ առիթով)…
«ՄԱՅՐ ԱՄԵՆԱՅՆ ԻՄԱՍՏՈՒԹԵԱՆ»ԿԱՄ՝«ՁԱՅՆ ԽՈՐԻՆ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹԵԱՆ…»
Մեր նախահայրերի հոգևոր և աշխարհիկ կյանքում, վաղնջական ժամանակներից ի վեր, երաժշտության իմաստի ու դերի կարևորությունն են փաստում Հայկական Լեռնաշխարհում և նրա հարակից տարածքներում հայտնաբերված հնագիտական նյութերը (Սևանա լճի շրջակայքի դամբարաններից մեկում գտնված, երկաթե դարին վերագրվող բարձրարվեստ մի եղեջերափող, Կարմիր Բլուրի հնավայրից՝ ն.թ.ա 7-րդ դարին վերագրվող մի զույգ բրոնզե ծնծղաներ, Գառնիից հայտնաբերված, ն.թ.ա 3-րդ դարով թվագրվող, 5 ձայնանցք ունեցող ոսկրե սրինգ (ժամանակակից սրինգն ունի 8 ձայնանցք…): Պատմիչները հիշատակում են նաև ռազմական պղնձե փողեր, որսի փողեր, վին, քնար ու թմբուկ ու այլ նվագարաններ…
«Վիպասանք», «երգ վիպասանաց», «թուելեացն երգք» կոչված վիպերգերը (Սանատրուկի, Երվանդի, Արտաշես Ա-ի, Արտավազդ Ա-ի, Տիգրան Բ-ի, Արտավազդ Բ-ի և այլոց վերաբերող), որոնք մեջբերում կամ վերապատմում է Խորենացին, կատարվել են հնագույն արվեստի բոլոր միջոցներով՝ ասմունքելով, ընդմիջվող երգերով, պարով, լարային կսմիթավոր գործիքների նվագակցությամբ՝ «ի նուագս փանդռան և յերգս ցցոց եւ պարուց», ինչպես ակնարկում է հեղինակը (Խորենացի «Պատմություն Հայոց», էջ 27, 75, 84, 86…):
Միջնադարյան Հայաստանի մշակույթի կարևոր կենտրոններից մեկն էր Շիրակի դպրեվանքը, որի ներկայացուցիչներից հայտնի է 7-րդ դարի հռչակավոր մտածողը՝ մատենագիր, տոմարագետ, մանկավարժ Անանիա Շիրակացին:
Հին Աշխարհի իմաստասերներն ու մաթեմատիկոսները երաժշտությունն ընկալում էին նախ որպես մաթեմատիկական և աստղագիտական երևույթ:
Երաժշտության ու թվաբանության շատ երևույթներ ուղղակիորեն նույնացվել են: Ինչպես, օրինակ, լարը մասերի բաժանելու միջոցով տարբեր հնչողություն ստանալը:
Հայաստանում երաժշտությունը «քառեակ գիտությունների» բաղկացուցիչ մասն էր՝ թվաբանության, երկրաչափության և աստղագիտության (աստղաբաշխության) հետ միասին, ի հակադրություն «եռեակ գիտությունների», որոնցում ընդգրկված էին քերականությունը, հռետորությունն ու տրամաբանությունը (կամ դիալեկտիկան):
Ի գիտություն նշենք, որ, քրիստոնեության տարածմամբ՝ հնագույն մշակույթի ոչնչացումից հետո, քրիստոնեական եկեղեցին, այնուամենայնիվ, իրեն անհրաժեշտ անտիկ գիտելիքների նվազագույնը կիրառեց 5-րդ դարի սկզբից սկսած, քանզի առանց այդ գիտելիքների անհնար էր պայքարել նախկինի դեմ:
Հնագույն շրջանի ուսուցման համակարգի՝ «Յոթն ազատ արվեստներից» առաջին երեքը՝ քերականություն, հռետորություն, դիալեկտիկա՝ դասավանդվում էին որպես «Եռուղի»՝ ուսուցման երեք բնագավառները՝ կամ՝ «ուղիները» (ճյուղերը), որոնցում լեզվի կարողության, հաղորդակցության իմացությունն էր՝ արտահայտչականությունը, տրամաբանությունը (դատողությունը), համոզչականությունը, գրավչությունը:
Իսկ մյուս չորսը՝ թվաբանություն, երկրաչափություն, երաժշտություն և աստղագիտություն՝ «Քառուղի» դասընթացները, համարողության արվեստի չորս ճյուղերն էին, «թվի ուժը», գիտության և համարողության զորությունը:
Ընդ որում՝ «եռյակը» համարվում էր ուսուցման առաջին աստիճանը, անհրաժեշտ հիմքը՝ ավելի բարձրի՝ «քառյակի» սերտման համար:
Դարեր շարունակ նրանց դերն արտահայտվում էր հետևյալ ձևակերպմամբ՝
«Քերականությունը՝ խոսում է, Դիալեկտիկան (Տրամաբանությունը, Վերլուծությունը)՝ ուսուցանում, Հռետորական արվեստը (Հռետորաբանությունը)՝ երանգավորում բառերը, Երաժշտությունը՝ երգում է, Թվաբանությունը՝ հաշվում, Երկրաչափությունը՝ կշռում, Աստղագիտությունը՝ զբաղվում աստղերով»:
Հետագայում, միջնադարյան բարձրագույն կրթօջախներում, համալսարաններում հիշյալ առարկաները պահպանվեցին՝ հավելվելով Իմաստասիրությամբ (Փիլիսոփայությամբ) և Բժշկագիտությամբ…
Հիշենք, որ Գլաձորի Համալսարանի հիմնադիրն ու ղեկավարը՝ քերական, մատենագիր Եսայի Նչեցին (12-13-րդ դդ.) «Եօթը ազատ արուեստներն» է դասավանդել…
«Երկնային Կամքն» ըմբռնելու նպատակով՝ Հին Աշխարհի իմաստուններն ուսումնասիրում էինԵրկրի, Տիեզերքի օրենքներն ու օրինաչափությունները ու փորձում բացահայտել Արարչագործչության ներդաշնակության գաղտնիքները:
Տիեզերքի յոթ ոլորտների, Երկնքի ու Աստղերի ներդաշնակ մեղեդուն ունկնդիր՝ մեր նախնիք՝ իրենց «առավել զարգացած զգայարաններով», այդ «Երաժշտության» տատանումներն էին «որսում»…
Եվ, այլաբանության քողով շղարշված, Տիեզերքի գաղտնիքներն» էին շարադրում…
Մինչ այսօրվա տեխնիկական զարգացման գերհզոր միջոցներով ապացուցվում է մոլորակներից յուրաքանչյուրին հատուկ «մեղեդայնությունը», Մատենադարանի պահոցների որոշ մատյաններ վկայում են հնագույն շրջանից ի վեր աննշմարելի տատանումներին տեղյակ մեր իմաստուն նախահայրերի գիտելիքները…
«Ուշագրավ է Անանիա Շիրակացու` որպես երաժշտության գեղագետի՝ երկնային ոլորտների ներդաշնակության (harmonia mundi) պլատոնական տեսությանը հարող հայտնի ասույթն այն մասին, թե՝ «զգայարանքն առաջնոցն սուր էին քան զայժմոց` զոր վկայեն բազումք. Վասն որոյ ոչ միայն զարեգականն գնացս կարացին նկատել, այլ եւ զբոլոր լուսաւորչացս կարացին դիտել եւ ճանաչել: Եւ ոչ միայն զորպիսութիւն գնացիցն` այլեւ զհնչումն ձայնից նոցա. Եւ ի սոցանէ գտաւ արուեստ երաժշտականութեան աշխարհի» »(Ս.Արևշատյան՝ «Յաղագս գիտութեան ձայնից» մեկնութեան հեղինակի հարցի շուրջ. Անանիա Նարեկացի, թե՞ Անանիա Շիրակացի»):
Աշխարհաբարով՝ «Նախնիների զգայարաններն առավել սուր էին, քան այժմ՝ ինչը շատերն են վկայում. որի շնորհիվ ոչ միայն Արեգակի շարժումը կարողացան նկատել, այլև բոլոր լուսատուներինը կարողացան դիտել ու ճանաչել: Եվ ոչ միայն նրանց ընթացքը, այլ նաև՝ նրանց ձայնի հնչումը: Եվ սրանից էլ սկիզբ առավ երաժշտության արվեստն աշխարհում»:
Այսինքն՝ երաժշտական արվեստի ծագումը լուսատուների հետ էր կապվում:
«Ձայն խորին գիտակցութեան» և նման այլ արտահայտություններով միջնադարյան գրավոր աղբյուրներում արծարծվում է Մարդու մարմնի ներքին թրթիռների («երաժշտության») ներդաշնակ կապը՝ իրենից դուրս գտնվող աշխարհի՝ Տիեզերքի տարբեր գոտիների տատանումների հետ: Այսպիսով, երաժշտությանը վերագրվում էր նաև մարդու ներքին ուժերը վերականգնելու հատկությունը:
Ուստի՝ ծիսական արարողությունների ժամանակ այն կիրառվում էր որպես Հոգու սպեղանի, Հոգու նախնական ներդաշնակությունն ու արտաքին աշխարհի, Տիեզերքի հետ կապը զորացնող-վերականգնող: Համաձայն «Եօթնագրեանք»-ի ուսմունքի՝ հնչյունների արտաբերումն ազդում է մարդու մարմնի և հոգու թրթիռների վրա:
Կոմիտասագետ և կոմպոզիտոր Արթուր Շահնազարյանն իր՝ «Երաժշտությունը տիեզերակարգում» ուսումնասիրության մեջ ներկայացնում է հոգիներն ազնվացնող՝ հոգևոր երաժշտության և տոնախմբությունների ժամանակ հնչող՝ աշխարիկ զվարթ երաժշտությունը:
«Երաժշտութիւնը երկու տեսակ է՝ «աստուածային եւ մարդկային», առաջինը երգում են եկեղեցիներում՝ յանցաւոր հոգիները դէպի զղջումն ածելու եւ մեղաւոր մտքերը՝ դէպի ի բարին փոխարինելու, իսկ մարդկայինը՝ ուրախութեան ժողովներում ու հանդէսներում:
Եթէ երաժշտութիւնը այս կամ այն ձեւով կարող է եկեղեցիներում յանցաւոր հոգիներն ու մեղաւոր մտքերը զղջման բերել ու բարին անել տալ, կամ ժողովներում ու հանդէսներում սրտերը թունդ հանել ու զուարթութեամբ վառել, ինչո՛ւ չպէտք է կարողանար եւ վանել հիւանդութիւնները: Հները փորձեցին եւ գտան «զի օգտակար է ի պէտս բժշկութեան», ուստի եւ որոշեցին ու գործադրեցին, որ «երգին եւ առ հիւանդս». որովհետեւ «որպէս ըմպելիք դեղւոյ ընդ ճաշակելիսըն» ազդում են հիւանդութեան վրա «եւ սա (երաժշտութիւնը) ընդ լսելիսն»:
Քանի որ «ձայնն անմարմին է եւ մեծ զօրութիւն ունի եւ ազգակցութիւն առ հոգին», ուրեմն եւ «ընդունելով հոգի զուարճական կիրք, ներգործէ առ մարմին եւ տրամադրեալ փոխ է զնա իւրմէ բնութենէն»:
Արդ, իմաստուն–երաժիշտները հնարում են պարագային յարմար գործիքներ ու եղանակներ, որոնցմէ, դժբախտաբար, չէ մնացել եւ ո՛չ մի օրինակ:
Հին ժամանակների ընդհանրացած նուագարանն էր քնարն իր բազմազան տեսակներով, «այլ չորք աղեանն քնար առաւել ցուցանէ զզօրութիւն արուեստիս»:
Քնարի լարերի անուններն են «բամբ, թաւ, սոսկ, զիլ»:
Քառալար քնարն այն պատճառով են յարմար դատել բժշկութեան համար, «զի ըստ նմանութեան բնութեան մարդոյս կերպարանի, որպէս մարդ ի չորից տարերց էացեալ է»:
Ըստ հնոց, «չորս տարերքն են՝ հող, ջուր, օդ եւ հուր»:
Հայ միջնադարյան «Ձայնից մեկնություններ»-ում պահպանվել է մարդու մարմինը նվագարանի հետ համեմատելու հնագույն տեսությունը (մանրամասները՝ Ա.Թամրազյանի՝ «Երաժշտության կիրառումը հոգևոր դպրոցներում. Եօթնագրեանք» ուսումնասիրության մեջ):
«Երաժշտությունը հոգի է տալիս մեր սրտերին և թևեր՝ մեր մտքերին»՝ Պլատոնի խոսքերով…
Ու, քանի որ մարմինը հոգուց անջատված չէր, ապաքինման դեպքում անհրաժեշտ էր սկսել Հոգո՛ւ բուժումից, որպեսզի այնուհետև կազդուրվեր նաև մարմինը …
Հաճախականության ալիքների բնականորեն առաջացրած տարբեր թրթիռները (վիբրացիան) գրավել էր նաև Պյութագորասին ու նրա դպրոցի հետևորդներին…
Պյութագորասի պատկերացումներում մոլորակները՝ Արևն ու Լուսինը ներառյալ, շրջանաձև կանոնավոր ու հաստատուն պտույտներ էին գործում Երկրի շուրջ (Երկիրն այդ ժամանակ Տիեզերքի կենտրոնն էր համարվում), և այդ պտույտներից ձայներ էին առաջանում…
Հետևաբար, աստղագիտությունը համադրվում էր երաժշտության հետ:
Եվ երաժշտությունն ընկալվում էր որպես Աշխարհի, Տիեզերքի (Արարման) ներդաշնակության արտացոլում:
Հին նվագարանների լարերը երկնային մարմինների շարժումներին էին նմանեցվում: Երկրի շուրջ մոլորակների պտույտի արագությունը համապատասխանում է լարի տատանումներին՝ թրթիռներին (վիբրացիային):
Որքան արագ էր շրջապտույտը, այնքան զիլ էր ձայնը: Եվ, ընդհակառակը, որքան դանդաղ էր շրջապտույտը՝ այնքան բամբ (թավ) էր:
«Որքան փոքր է մոլորակը, այնքան արագ է շարժւում եւ ըստ այդմ համապատասխանում է համեմատաբար բարակ լարին ու բարձր ձայնին»:
Հատուկ երաժշտություն էր հնչեցվում գիշերը՝ քնելուց առաջ կամ առավոտյան՝ հոգու ճիշտ արթնացման համար:
Մարդու և երկնային ոլորտների միջև եղած տատանումների ներդաշնակության, երաժշտության մասին հնագույն գիտելիքների աղբյուր են «Եօթնագրեանք» կոչվող մատյանները, որոնցում 7 ձայնավորների միջոցով Արարչության խորհուրդի և Մարդու կազմության կապն է արծարծվում:
Իր ժամանակի գիտության լավագույն գիտակ Ա.Շիրակացին (7-րդ դար), անդրադառնալով «Եօթնագրեանք»-ին, այն համարում է «բոլոր իմաստությունների Մայրը», (ակունքը), բոլոր արհեստների թվերի աղբյուրը, Հայոց Երկրի (Թորգոմայ Տան) «Գանձը», որը հայտնաբերել են հույներն ու զարմացել: Միայն այս գիտության գիտակը կիմանա նրանց գաղտնի իմաստը…
«Գանձ ծածկեալ էր յերկիրս Հայոց եւ ակն թագուցեալ ի տունն Թորքոմայ, զի մայր է ամենայն իմաստութեան: Այս է եւ թվոց աղբիւր ամենայն արհեստից, հանդերձ ամենայն բաժանմամբ եւ գրէ թէ տեսին ամենայն ճարտարքն յունաց մերում նահանգիս եւ զարմացան: Եթէ ոք իմանա զսա, նա գիտէ, թէ ինչ իմաստք են ի սմա ծածկեալ եւ թէ չէ ոք մտեալ ի սա, չի կարէ իմանալ կամ գրով բովանդակն լսել, թէ զինչ առնէ, զի ամենայն մի գիր ԺՌԲ. ճառս խաւսի» (յուրաքանչյուր տառ՝ 12.000 իմաստ, խորհուրդ ուներ, Կ.Ա.):
«Բնությունը մեր Տաճարն է, և Բնության օրենքները՝ մեր Ուսմունքը»,- հավաստում է Հայոց Քրմական իմաստությունը (Հայկեան Սրբազան Ուսմունքից հիշեցումը՝ « «ՀայաԳի» Կենաց Տաճար» էջից)…
Հ.գ. «Հայոց Աշխարհը ծածկող Գանձի»՝ «Վեցհազարեակի» («Եօթնագրեանքի») մասին՝ հաջորդիվ…
Բազմաթիվ հազարամյակներ թևակոխած մարդկության պատմությունը լի է հակամարտություններով, ճակատամարտերով…
Պատերազմը պետության համար կենսական կարևորություն ուներ:Կյանքի ու մահվան այս տիրույթում էր վճռվում թագավորության, կայսրության պահպանումը կամ կործանումը:
Ուստի, լուրջ խորհրդածության արդյունքում ընդունված՝ կշռադատված որոշումն էր նախորդում նման ձեռնարկին՝ հաշվի առնելով նրա տնտեսական, բարոյահոգեբանական և քաղաքական հետևանքները…
Իրենց մարտավարության հմտությամբ բազմիցս հաղթանակած մեր նախնյաց օրհնությամբ մերօրյա խիզախ Հայորդիք կրկին մարտերում են՝ մեր անմատչելի լեռներում խոյացող երբեմնի անառիկ բերդ-ամրոցների պաշտպանների քաջալերիչ ոգեշնչմամբ…
Հաղթանակն ապահովելու համար սպառազինման հզորությունից ավելի կարևոր է սեփական ուժերի ճշգրիտ իմացությունը, նրա նպատակային կիրառումն ու հակառակորդին լավագույնս ճանաչելը:
Չմոռանանք, որ մեր Երկրի ներսում «դիմակավորվածների» համագործակցության օգնությամբ որոշ ասպատակողների կիրառած խորամանկության պատճառով ենք տուժել հաճախ:
Հակառակորդի ծանոթ գործելաոճի իմացությունն իմաստուն մարտավարության է մղում…
Թշնամուն կարելի է հաղթել նույնիսկ առանց ճակատամարտի՝ հնարամիտ ու ճշգրիտ դիվանագիտությամբ…
«Մարտական գործողության հաջողության գրավականը նրա մանրակրկիտ նախապատրաստումն է»: «Դժվարություններն ավելի հեշտ է հաղթահարել նախքան նրանց ծագումը»,- դարերի հեռվից հուշում են իմաստուն ռազմագետները…
Հայ Զինվորին ուղեկցող Փառքն ու Հաջողությունը վերստին թող թևածե՛ն ու պատմական Արդարության Հաղթանակն, ի վերջո, ավետե՛ն՝ փառաբանելով մեր բոլոր Հերոս-Մարտիկներին՝ անուն առ անուն…
Հ.գ. Ստորև լուսանկարում՝ Տավուշից մի տեսարան. Հնում՝ Մեծ Հայքի Ուտիք Աշխարհում…
Ավանդույթների, հավատալիքների, կիրառած խորհրդանիշների, սնունդի հիշատակման ու զանազան այլ առիթներով մեր նախնյաց կյանքում ծառերի դերն ու իմաստն արծարծել ենք նախորդ որոշ գրառումներում:
Կրկին՝ ծառերի մասին, բայց երբեմնի լայնածիր տարածքներում սփռված մեր Հայրենիքի տարբեր անկյուններում նրանց հետ կապված որոշ տեղանունների առնչությամբ:
Ողջ տարվա ընթացքում իրենց կենարար հատկություններով մարդկանց պիտանի ծառերի մասին գրավոր հիշատակություններ են պահպանվել հնագույն շրջանից ի վեր: Առաջին իսկ սեպագիր տեքստերում, դիցաբանական պատումներում արդեն առկա է Ծառն իր խորհրդով…
Վաղնջական ժամանակներից եկող սովորույթի համաձայն՝ ծառերի ճյուղերը՝ արմավենու, ուռենու, ձիթենու ոստերն այսօր էլ հատուկ արարողությամբ օրհնվում են ու որպես չարխափան և առատություն պարգևող՝ պահվում տներում, եկեղեցիներում…
Պատմիչները հիշատակել են Արմավիրի «Սոսեաց Անտառը», Բագարանի «Անտառ Ծննդոցը», Մեծ Հայքի Տուրուբերան Աշխարհի Տարոն գավառում, Աշտիշատի վանքի մոտ, Վահեվահեան մեհյանի գրաված բարձունքի ստորոտին սփռված «Հացեաց Դրախտը», որի հացենիներն ամենաառատ գազպեն էին տալիս:
Փ. Բուզանդի նկարագրությամբ՝ «Վահագնի բարձրադիր մեհենատեղի ներքևում, Ցուլ կոչված մեծ լեռան դեմուդեմ, բագինի տեղից մոտ մի քարընկեց հեռավորությամբ դեպի ներքև, փոքր ձորակում»՝ աղբյուրն էր՝ «Ի Հացուտ Պուրակին, որում անուն տեղւոյն իսկ Հացեաց Դրախտ կոչեն» (Բուզանդ, «Հայոց պատմություն», Գ, 14 (ԺԴ):
«Հացուտ՝ ուր են Հացի ծառք բազում»,- կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում: Հացենի ծառատեսակի անվան հետ է կապված Մ. Մաշտոցի (360-440թթ.) ծննդավայրի՝ Հացեկաց գյուղի անունը, որը հիշվում է նաև Հացեկք, Հացեաց գյուղ ձևով:
Հացի (Հացիկ) գյուղ կա և Արցախում՝ պատմական Վարանդայում (Մարտունու շրջանում): «Հացեաց Աղբյուր» գյուղ կար Սյունիքում (Աղահեջք գավառում):
Մեծ Հայքի Այրարատ Աշխարհի Գաբեղեանք (ըստ ոմանց՝ Արշարունիք) գավառում էր Մայրոձորը, ուր Մայրաձոր կամ Ձորմայրի կոչվող անապատն էր («Ան-ապատ» նշանակում է «անշեն, անմարդաբնակ», ի հակադրություն «ապատ»-ի՝ «շեն», «բնակելի վայր» իմաստով):
Այս տեղանունը (Մայրաձորը) ևս ծառերի հետ է առնչվում, ստուգաբանվում է որպես «Անտառի (Մայրոյ) ձոր» («Մայրին» (ծառը), ինչպես նշել էինք նախորդ գրառումներից մեկում, ընդհանրապես «Անտառ» նշանակությամբ էլ էր կիրառվում):
«Մայրափայտ», «Մարխի ծառ» անունով է հայտնի նաև «Կուենին»՝ «Ազգ Մայր փայտի»՝ մանրատերև սրագույն որպէս անպտուղ փստղենի, յորմէ ելանէ մարխ և խիժ, վասն որոյ կոչի և Մայրափայտ, Մարխի ծառ»:
Հիշյալ ծառը հանդիպում է այլ անունով ևս. «Ծորենի ասի և Կուենին, յորմէ ծորի մազտաքէ»… «Կուե» (Քվե) անունով տարածաշրջան կա Կիլիկիայում…
Համաձայն «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանի՝ ծառ, տունկ իմաստն ունի նաև «Փայտը»: «Փայտ պտղաբեր: Փայտս ամենաբերս: Փայտ փշաբեր: Փայտ իւղոյ: Փայտ կենաց: Ի փայտէն կենաց: Յամենայն փայտէ՝ որէ ի դրախտից, ուտելով կերիջիր, բայց ‘ի փայտէդ գիտելոյ զբարի և զչար» (Բացի Բարու և Չարի իմացության ծառից՝ դրախտի մյուս բոլոր ծառերից կարելի էր ուտել)…
Հացի ծառը հայերենում նաև «Ցախ» է կոչվում (խաղողի կամ գիհի ծառի տերևները, որոնցով կերակրում են անասուններին, նույնպես «ցախ» են): «Ցախ է և անուն գեղեցիկ ծառոյ (Acer, aceris, Թխկի ծառի լատիներեն անվանումը նույնպես «Acer» է)»: «Եւ զարմանալի ծառք որպես կիպարն, ցախն …»: «Ցախը» և «մացառ», «անտառ, խիտ անտառ» իմաստով է կիրառվում…
Մեծ Հայքի նահանգներից մեկը՝ հնուց իր ամրությամբ հռչակված անմատչելի Արցախը, հայտնի իր սաղարթախիտ անտառներով ու փարթամ արոտավայրերով, ինչպես և այնտեղ բուծվող դիմացկուն ու արագավազ ձիերով, 10-րդ դարի պատմագիր Մ.Կաղանկատվացու գրչով՝ «Արցախամար Աշխարհն» էր (Կաղանկատվացին արժեքավոր տեղեկություններ է թողել հատկապես Հայոց «Արևելից կողմանց»՝ Արցախի և Ուտիքի վաղ միջնադարյան շրջանին վերաբերող):
Հիշենք, որ Արցախի տարածքի մոտ 35 տոկոսն անտառածածկ է, հատկապես՝ Մարտակերտի և Հադրութի շրջանները, բազմատեսակ ծառերի թվում՝ հացին (հացենին), թխկին, կաղնին, կեչին, մեղրատու բոխին՝ ծաղկափոշու և ակնամոմի հումքի մատակարարը, հաճարենին, որի պտուղներից նշի ձեթի նման համեղ ձեթ է ստացվում…
Հացենի
«Արցախամայրի» անունով գյուղ կա նաև Սյունիք Աշխարհի Կովսական գավառում…
Հայագիտության մեջ, «Փայտակարան» քաղաքի անվան ստուգաբանությանն առաջինն անդրադարձած՝ գերմանացի հայագետ Հ. Հյուբշմանի կարծիքով՝ «Փայտակարան անունը հայկական կհնչե, բայց հայերենով չի մեկնվիր, վասնզի հայ. Փայտ և կարան իմաստ չեն տար»:
«Այս տեսակետը, — ինչպես գրում է Բաբկեն Հարությունյանն իր՝ «Փայտակարան քաղաքը և նրա տեղադրությունը» ուսումնասիրության մեջ, — հետագայում պաշտպանել են Ն. Ադոնցը, Հ.Մանանդյանը, Ե. Պախոմովը, Ս. Երեմյանը, Ս.Պետրոսյանը և ուրիշներ»…
Իսկ եթե ստուգաբանենք որպես «Փայտք» և «Արան»՝ «Ծառերի Աշխարհ» իմաստո՞վ, այսինքն, նույն նշանակությամբ, ինչպես «Արցախամար Աշխարհն» է՝ Ար Ցախը…
«Արան» վերջածանցին՝ որպես Երկրի, բնակության վայրի ցուցիչ, հանդիպում ենք «Հայկարան» բառում («Հայկի Երկիր» իմաստով):
«Հայկարան՝ Երկիր տերութեան Հայկայ: Արմատացեալ ‘ի Հայկարան Տունս Թորգոմայ»… (մեջբերումը՝ Վարդան Պատմիչից՝ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանից):
Արցախ, Արցախամար Աշխարհ, Փայտակարան՝ «Ծառերի՝ Հացենու, Մայրիի… Երկիր»՝ Հայոց Հավերժական Երկրի մի անկյունում…
Հ.գ. Ծառերի խորհրդի մասին նախորդ գրառումներից՝ ի հիշեցում…
«Կանաչ, վիթխարի ընկուզենու տակ, Իրենց հասակի կարգով, ծալպատակ, Միասին բազմած,
Մի շըրջան կազմած, Քեֆ էին անումԵվ ուրախանում Մեր հըսկա պապերն ու մեր հայրերը՝ Գյուղի տերերը»։ …
1887 թվականին Հ. Թումանյանի նկարագրած պատկերում հսկա ընկուզենու ներքո են ազգի իմաստուններն իրենց «հին օրհնանքը» տալիս երիտասարդներին…
«Ծառերը դիցերի տաճարներն էին, և դեռևս այսօր էլ գյուղերում, պահպանելով հին ծեսերն իրենց պարզությամբ, ամենագեղեցիկ ծառը նվիրվում է մի Դիցի: Եվ, ի դեպ, ոսկու և փղոսկրի շլացուցիչ պատկերները մեզ առավել երկրպագություն չեն ներշնչում, քան սրբազան ծառերն իրենց խորունկ լռությամբ»…
Հիշյալ տողերը գրվել են նոր թվարկության 1-ին դարում՝ հռոմեացի Պլինիոս Ավագի կողմից (23-79թթ.):
Ինչպես քարի շփումից էր կրակ առաջանում, այնպես էլ՝ փայտի, որի այրումը նույնպես կրակի աղբյուր էր: Ուստի փայտը, ծառը համադրվում էին կրակի հետ:
Անտառում դեպի երկինք ձգվող շանթարգել կաղնին երկնքից առաքված հուրը՝ կայծակն իր վրա էր վերցնում, այդպիսով, Շանթի, Փայլակի՝ Կայծակի Դիցի՝ Զևսի խորհրդանիշն էր (հիշենք, որ, համաձայն ուսումնասիրողների, Զևսը հին հայկական՝ «հուրիական» կոչվող դիցաբանությունից հայտնի Թեշուբի համարժեքն է, Իտալիայում՝ Յուպիտերն է): Թեշուբի համարժեքն է և Արամազդը՝ երկուսն էլ ձեռքին Շանթեր բռնած էին պատկերվում:
«Սօսինաթագ»՝ սոսիների թավ ոստերով (կամ սոսափմամբ) պսակված պերճ, հպարտ ու սեգ Հայորդիների այսօրվա ժառանգներն, ինչպես գրեթե 2.000 տարի արդեն, նույն ծառի՝ Արցախի Սխտորաշեն գյուղի Տնջրիի (սոսի, չինարի) սոսափյունին են ունկնդիր…
Դարերով, սերնդեսերունդ փոխանցված ավանդույթի համաձայն, Տիգրան Մեծն է տնկել այսօր աշխարհիս հնագույն ծառերից մեկը համարվող հիշյալ Սոսենին (Ստեփանակերտից 37 կիլոմետր հեռավորությամբ է): Հայորդաց սրբազան ուխտատեղիներից մեկի՝ հազարամյակների վկա այս ծառի շուքի տակ են հանգստացել Մ.Մաշտոցը, (5-րդ դար), Մ.Խորենացին (5-րդ դար), Մ.Կաղանկատվացին (7-րդ դար), Սայաթ-Նովան (18-րդ դար), Րաֆֆին, Լեոն և բազմաթիվ այլոք…
«Աշխարհագրութիւն Չորից մասանց աշխարհի» (հեղինակ՝ Ղ. Ինճիճեան, հատոր Ա, Վենետիկ, 1806 թ.) ուսումնասիրության մեջ, նկարագրելով Հայաստանեայց արգասավոր ու բերրի՝ երկրագործության համար հարմար հողը և մտահոգ՝ անտառների շրջակա բնակչության կողմից ծառահատումից հետո նորերը չտնկելով բնական հարստությունը նոսրացնելու համար, Մուշի, Մոկսի և Խոտորջուրի մայրի անտառները հիշելով՝ հեղինակը նշում է մայրու երեք տեսակ (որոնք, զանազան ուսումնասիրություններում, հաճախ նույնացվում են):
Ա. «Փիճի, որ է հասարակ չամ»:
Չամը ներկայացվում է որպես սոճի: Հասարակ փիճին (գիհու նման), շատ խեժոտ փայտով, մինչև 25 մետր բարձրությանբ է՝ հարկի իբրև վառելիք: Կեղևը խոր կտրելով ծորեցնում են խեժը, որից պատրաստում են բևեկնի յուղ: Խեժափիճու բունը խեժածորության ընթացքում տալիս է արժեքավոր տերեբենտին, որից ստացվում է բևեկնայուղ և բևեկնախեժ:
Բ. «Կուի՝ կարծր և յուղալի, որմէ գործեն մախր և զանազան հեղու՝ (յուղեր, Կ.Ա.), որոշները՝ կարծր (մազտաքե), մյուսները՝ հեղուկ (թիրէմէնթի, տերեբենտին, Կ.Ա.)»:
Մախրը (կամ՝ մարխը) կոնաբեր ծառերի արտադրած խեժն է կամ՝ դյուրավառ փայտի սղոցուկներն են: «Մազտաքէն»՝ «մաստակ»՝ «ծամոն» բառից, քաղցրահոտ փխրուն խեժ է, որը ծորում է որոշ ծառերից (հերձի) և գործածվում էր նաև իբրև ծամոն՝ «լնդերքը զորացնելու» համար:
«Կուենին կոնաբերների կարգին պատկանող բարձր ծառ է, որի ոստերը դեպի վեր հետզհետե կարճանալով՝ բրգաձև են դառնում: Նրանից առատ խեժ է հոսում», — կարդում ենք Մալխասյանցի «Հայերէն բացատրական բառարանում»: Կվենին նաև խեժափիճի է անվանվում: «Մայրափայտ», «Մարխի ծառ», «Մայր փայտի ազգից»…«Ծորենի ասի և Կուենին՝ յորմէ ծորի մազտաքէ»,- բառարանային բացատրությամբ (Կ.Ա.):
Գ. «Շոճի, որից նույնպես մազտաքե և թիրեբենտին է հոսում» (սոճին է):
«Ջուրք որք բղխեն կամ անցնեն ընդ անտառս մայրի ծառոց՝ լինեն բարեհամ»,- շեշտում է Հայր Ղ. Ինճիճեանն իր վերոհիշյալ աշխատության մեջ («Մայրի ծառերի անտառի մոտ բխող կամ նրա մերձակայքով անցնող ջրերը բարեհամ են լինում) …
Գավազանը, որն այսօր էլ կիրառվում է որպես իշխանության խորհրդանիշ, վաղնջական ժամանակներից հայտՈւխտինի փայտե մականի արձագանքն է:
Քուրմ Յարութ Առաքելեանի մեկնաբանությամբ՝ «Հայոց Սրբազան Խորանի մասն էր կազմում զանազան տեսակի ծառերի փայտից պատրաստված Մականը՝ կարճ գավազանը, որն, առհասարակ, Օծյալ Մոգերի անբաժան գործիքն է նաև: Փայտն՝ իր մեջ պարունակված կրակի շնորհիվ, Հրեղեն բնույթ է հաղորդում Մականին»:
Հնագույն ծիսակատարությունների ժամանակ մոգերի ձեռքին էր և «Բարսմունքը»՝ ծառի բարակ ճյուղերի խուրձը՝ Սրբազան կրակի համար:
Չմոռանալով «Սարդենի պսակօք պսակված»՝ մշտադալար, անուշաբույր սարդենու՝ դափնու տերևներով զարդարված հաղթողներին, հիշենք, որ «Անահտական Դից մատուցեալ ըզդափնայինըն սաղարթեալ»՝ համաձայն նախնյաց վիպասանության (ինչպես կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում. Անահիտ դիցուհուն դափնու տերևներ էին մատուցվում):
Ներսես Շնորհալու (12-րդ դար) «Վիպասանութիւն» քերթվածից՝ «Դից Ոսկեմօրն ոստ նվիրելու» հատվածը՝
Ահավասիկ Սիամանթոյի՝ «Նաւասարդեան աղօթք առ Դիցուհին Ահանհիտ» բանաստեղծությունից քաղվածքներ՝ մեր հին հավատքի զանազան դրվագներով՝ երկար քղամիդով, մոգերի նման՝ դալար ոստերով բարսմունքով, վարդայուղով օծումով …
«Ո՜վ Դիցուհի, ես մեղկութեան կրօններէն, ահա՛, իմ խիղճս լուացիՈւ պերճօրէն դէպի զՔեզ կը քալեմ։ Հողաթափներս դեռ սուրբ են։
Տիգրան Մեծի տնկած Մայրին՝ Արցախի Սխտորաշեն գյուղում
Ուխտի կու գամ։ Քղամիտ մը հասակէս վար եւ բարսամունքի դալար ոստեր ի ձեռիս, Ահավասիկ արծաթ ցնցուղ մը վարդահիւթով՝ ստինքներդ օծելու…Ահավասիկ խնկաման մը սափորաձեւ, ուր կործանումդ իմ արցունքո՜վս ես լացի… Ու ստուերիս հետեվող եղնիկներով նուիրական՝ Քեզ կը քալեմ»…
Նաև՝ փշատի սադափ ծառերի ու բարդիների հովով պարուրված Վահագն Դավթյանի՝ «Մի փոշոտ, փափուկ ճամփա»-ի՝ մերօրյա մտորումներով՝
…«Հայրենի քնքուշ մի հով Անցնելով բարդուց բարդի, Գնում ու փարվում է լուռ Լանջերին Արարատի:
Մի փոշոտ, փափուկ ճամփա, Փշատի սադափ ծառեր, Մի կապույտ , կապույտ երկինք ՈՒ արև, արև, արև…
Հայրենի այդ հովի հետ Անցնելով բարդուց բարդի, ՈՒզում ես գնա՜լ, գնա՜լ ՈՒ փարվել Արարատին»:
Ոսկե տերևներով՝ գլխի հարդազարդ՝ հայտնաբերված 1922-1934 թվականների պեղումներով՝ շումերական «Արքայական դամբարանից»
Ոսկե տերևներով գլխի հարդազարդ՝ շումերական «Արքայական դամբարանից»
Ծառի բնից հոսող խեժը
Արցախի հայտնի Տնջրիի՝ 2.000 -ամյա Մայրու (Սոսիի) փչակում մոտ 100 մարդ կարող է տեղավորվել …
«Ահա եկան Հայոց ազգի օրերը, Հանեցե՛ք հիները, հագե՛ք նորերը», երգում էին շուրջպար բռնած Հայերը հնագույն ժամանակներից ի վեր՝ խանդավառությամբ ու կենսուրախ զվարճությամբ տոնելով Բարեկենդանը (կամ՝ Բարիկենդանը):
«Բարեկենդան օրեր է, Խելքը՝ գլխես կորեր է»…
Ահավասիկ պարզ ու խոսուն բնութագիրը՝ բերկրալից այդ տոնի, որի արձագանքներն այսօր էլ հնչում են մեր ականջներում (թեև՝ ոչ նույնչափ անզուսպ ու անկաշկանդ զվարճանքով):
Խոսելով խորհրդային շրջանում ազգային տոների արգելքների մասին, արձակագիր Հովհաննես Երանյանը գրում է.
«Տոնը հիշողություն է, ուրեմն նաև ավանդույթները, այդ թվում՝ ազգային, պահպանող գործոն: Վերազգային պետական կառույցները մշտապես փորձել ու փորձելու են վերացնել այդ տոները՝ սնանկացնելու համար ազգային հիշողությունը:
Սովետական բազմազգ պետությունը բացառություն չէր, և քանի որ նպատակ էր դրված մարդկային հոմոսովետիկուս տեսակի ստեղծումը, երկրի գաղափարախոսներն անմիջապես արգելեցին ոչ միայն եկեղեցական տոները, այլև՝ աշխարհիկները:
Դրանցից ամենավտանգավորը Բարեկենդանի տոնն էր: Զարգացած սոցիալիզմի դպրոցականների մեր սերունդը ոչ մի կերպ չէր կարողանում ընկալել Թումանյանի ՙ «Բարեկենդանը» հեքիաթի իմաստը, որովհետև չգիտեինք, թե դա ինչ է: Մա՞րդ էր այդ բարեկենդանը, բարի՞, թե՞ չար կենդանի:
Լեռ Կամսարի՝ դեռևս 1925 թվականին լույս տեսած «Մահապուրծ օրագիր» գրքում կարդում ենք.
«Բարեկենդանի տոները կմոտենան: Սազանդարները կլարեն սազերնին, բայց շվարած՝ չեն գիտեր ինչ պիտի երգեն: Հին, ազգային երգերը արգելված են, կառավարությունն ալ նոր, ապազգային երգեր չի հորիներ» (երգիծաբանի՝ իրեն հատուկ սարկազմով, Կ.Ա.):
«Բարեկանդանի սազանդարները» չգիտեին ինչ երգել, քանի որ պիտի երգեին այն, ինչը կար: Այսինքն, կյանքը պիտի դարձնեին տեղեկություն ու մի քիչ էլ ավելին:
Տոնն ինչքան կրոնական խորհուրդ, բազմապատիկ ավելի աշխարհիկ տարածում ուներ: Բարեկենդանի տոնը մեր ժողովուրդն ու հարևան ազգերը կոչում էին Հայոց տոն, որովհետև ոչ մի ուրիշ տեղ այնքան երկար ու շուքով չէին նշում, որքան հայկական միջավայրում: Հայ ժողովրդի համար այն եղել է ամենասպասված ու ուրախալի տոնը»:
Մոտ երկու հազարամյակ առաջ ևս, քրիստոնեության տարածմամբ, մերժվեց նախկին գաղափարախոսությունը: Այդպիսով՝ մերժվեցին նաև ծիսական արարողություններն ու ազգային տոներն ուղեկցող նվագարանները, ինչպես և՝ գուսանական խրախճանքները, համարվելով «չարի արգասիք»:
Վաղնջական ժամանակներից մեզ հասած հնագիտական նյութերի և, հետագայում, պատմիչների թողած բազմաթիվ վկայությունների հիման վրա, նաև՝ սերնդեսերունդ փոխանցված ավանդույթների շնորհիվ, պատկերացում ենք կազմում հնագույն հավատալիքների հետ կապված ծիսական արարողությունների, տոների ու զվարճալի տոնախմբությունների մասին:
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի տարիներին՝ 1917 թվականին, հետաքրքրասիրության ու գանձեր հայտնաբերելու ցանկության մղումով, Կարսի ամրոցից ոչ հեռու՝ Սարիղամիշից, հին բլուրից գանձեր հայտնաբերելու միտումով՝ երկու ռուս զինվոր հնագույն կառույցի մի անկյունում տեղադրված խորանում, կիսաշրջանաձև «ներկայացված» բրոնզե 15 արձանիկներ են «պեղում»:
Անցայի խրախճանքները հավաստող անգնահատելի այդ գտածոները մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ուսումնասիրողների համար, քանզի, ըստ իս, Բարեկենդանի «բեմականացումն» է՝ գործող անձանց դիմակավորված կերպարներով, ազատ, առանց սահմանափակումների կատակներով զվարճացնող խեղկատակներով, ձայնարկու-գուսաններով, Հայոց ծեսերին ու տոներին անքակտելիորեն շաղկապված Ծիսական պարով (լուսանկարը՝ ստորև. հարթակին ամրացնելու նպատակով՝ ոտքերի ներքևի մասը հարթեցված է):
Այս քանդակները հիշատակել է Գ. Լևոնյանն իր՝ «Պարարվեստը հին Հայաստանում» ուսումնասիրության մեջ՝ ուշագրավ պարող խմբի մասին Ս.Վ. Բեզսոնովի հոդվածից մեջբերմամբ՝ «Հազվադեպ է, որ այդքան հեռավոր դարաշրջանի մի արվեստագետի հաջողվել է այդքան պարզորոշ արտահայտել պարի պպզած ձևը»…
Վերջինս ողջ քանդակախումբը ներկայացրել է որպես «կրոնական ծիսակատարություն») … Նմանատիպ արձանիկներ հայտնաբերվել են նաև Սևանի ավազանից, Արծվանիկից (Զանգեզուր), Վանի շրջանից…
Մեր նախնյաց համար Կյանքը ցնծություն էր, յուրաքանչյուր պահ՝ վարուցանք, թե՝ բերքահավաք, հորովելներով ու կենսախինդ երգերով էին ուղեկցվում:
Զանազան առիթներով երգվող կատակերգերի հեռավոր արձագանքներից է, օրինակ, մեզ հասած՝ հարսանեկան՝ «Թագվորի՛ մեր, դու՛րս արի» երգը, որը հնչում էր փեսայի տան շեմին՝ «Դռնբացեքի» ծեսի ժամանակ, «Շեմի ծեսերին» զուգահեռ, որոնցում կատակով հարսնացուի և՛ դրականն է ներկայացվում, և՛ հնարավոր բացասական գծերը՝ իրարամերժ, զվարճալի երանգներով…
Բարեկենդանի խրախճալից օրերին ողջ բնակչությունը՝ մեծերն ու փոքրերը, հնարավորինս ծիծաղելի տեսքով դիմակավորված, կերպարանափոխված, պարերով, խաղերով, թատերական ներկայացումներով ուղեկցվող տոնախմբություններով Կյանքն էին փառաբանում՝ «Բարի կենդանություն» մաղթում:Ազատության գովքի այդ օրերին (մոտ 10 օր էր տևում), նույնիսկ հոգևորականներն էին ազատվում իրենց «խստաբարո» օրենքներից՝ «Աբեղաթող» էր…
Վեգը, լախտախաղը, ծառերի հաստ ճյուղերով ճոճախաղերը, ընկուզախաղերը, դեմքերին զավեշտալի դիմակներով կամ՝ ալյուր, ածուխ, մուր քսած ծիծաղաշարժ կերպարներով հարուստ, թմբուկով ու երգ-երաժշտությամբ ուղեկցվող զվարճահանդեսներն անենասիրած ու սպասված այս տոնի՝ Բարեկենդանի անբաժան մասն էին:
Հնագույն շրջանից ի վեր, Գարնան գալուստն ու Բնության վերազարթոնքի փառաբանումն էր՝ ուտեստներով հարուստ (և, հատկապես, յուղալի, մսեղենով ու կաթնեղենով լի) ճոխ սեղանների առաջ, գաթայով ու հալվայով, խաղերով ու դիմակավորված խրախճանքով՝ իրենց ի վերուստ տրված բարօրության գովաբանմամբ՝ հետագայում «Նավասարդյան խաղերին» փոխանցված կենսախնդությամբ…
«Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում «Բարեկենդան» բառի՝ «Բարի կենդանության, բարեկեցության և ուրախության» իմաստին զուգահեռ ներկայացված են «Bacchanalia» («Վակխանալիա») և «Carnavale» («Կարնավալ») բառերը:
«Վակխանալիան» անտիկ աշխարհում գինու և զվարճության դից Բաքոսին նվիրված խրախճանքն ու տոնախմբությունն էր, «Կառնավալը»՝ թատերականացված խաղերով, երթերով ուղեկցվող բազմամարդ հանդեսները, հայտնի հատկապես 14 -րդ դարի Իտալիայից, հետագայում՝ նաև այլ երկրներում, Լատինական Ամերիկայում…
Գրեթե 3.500 ամյա վաղեմության խեթական սեպագիր տեքստերի վերծանումներում շարադրված ծեսերի ու տոների շարքում կա և Բարեկենդանի նկարագրությունը՝ հար և նման Հայոց մեջ հազարամյակներով տոնվող խրախճանքին (մի ավելորդ ապացույց ևս)…
Բարեկենդանություն՝ Քաջառողջություն և Բարօրություն ամենեցուն…
Արծվանիկից (Զանգեզուրի շրջանում) հայտնաբերված բրոնզե արձանիկներ (պահվում են Մոսկվայի «Պատմական թանգարանում»)
Լույսի, Բարության, Ազնվության, Ասպետության խորհրդանիշ՝ «Բարեպաշտ Արևորդիների», Քաջարի Ռազմիկների, Դաշինքի (Պայմանագրի), նաև՝ զենքեր կռող Դարբինների հովանավորն ու պաշտպանն էր Անպարտելի Միհրը, ինչպես և՝ Ուխտը դրժողների պատուհասողը…
«ԽՈՐՀՈՒՐԴ ԲԱՐԻ, ԲԱՆ ԲԱՐԻ ԵՒ ԳՈՐԾ ԲԱՐԻ»՝ ահա Միհրականության «Եռյակ Խորհուրդքը»…
Համաձայն Միհրական Քրմերի՝ Աստղից անջատված Ճառագայթը (Ցոլը,Կ.Ա.) թափանցում է Քարանձավի խորքը՝ Երկրի արգանդը խորհրդանշող Քարայրն ու Վեմից՝ Ապառաժից ծնունդ տալիս Միհրին, որտեղից նա բարձրանում է Երկինք:
Այսինքն՝ Մթության մեջ ներթափանցած Լույսի Ծնունդն ու Հաղթանակն է Միհրը (այլաբանորեն՝ «անգիտակից», մութ վիճակից հոգևոր բարձր ոլորտի հասած Գիտակցությունը) …
Առեղծվածներով լի է Միհրին նվիրված պաշտամունքը՝ Միհրականությունը:
Հազարամյակների խորքերը ձգվող արմատներով՝ ողջ աշխարհում տարածված այս պաշտամունքը վերջին 1.700 տարիներին մի փոքրիկ խմբի միջոցով, սերնդեսերունդ փոխանցվելով, հարատևել ու հասել է մեր օրերը:
Համաշխարհային դառնալու նրա հավակնությունը նկատի ունենալով, 19-րդ դարի ֆրանսիացի գրող, պատմաբան ու փիլիսոփա Էռնեստ Ռենանն ասել է.
«Եթե որևէ մահացու հիվանդություն հանկարծ խոցեր քրիստոնեությունը, ողջ աշխարհը միհրական կլիներ»…
Սկզբնական շրջանում բնական քարանձավներում, այնուհետև՝ արհեստականորեն վիմափոր կամ ստորգետնյա մթին, ոչ ընդարձակ շինություններում փոքրաթիվ մասնակիցներով կատարվող ծեսերն իրենց խորհուրդը հաղորդում են միայն պաշտամունքի նվիրյալներին:
Հայկական Լեռնաշխարհի հնագույն ավանդույթներից սկզբնավորված, հետագայում՝ Պարսկաստանում ու Հռոմեական երբեմնի ընդարձակ կայսրության տարածքում՝ գրեթե բոլոր արվարձաններում սփռված այս պաշտամունքը մեկնաբանող տեքստերի բացակայության պայմաններում հնագիտական ոչ առատ նյութերով ենք չնչին պատկերացում կազմում: Բացը լրացնելով այդ պաշտամունքի գիտակ-քրմերի սակավ մեկնաբանություններով…
Հայոց մեջ վաղնջական շրջանից գոյություն ունեցող՝ Միհրի պաշտամունքը դեռևս ն.թ.ա 14 -րդ դարում՝ Խեթերի թագավոր Սուպիլիուլիումի և Միտանիի՝ Նաիրիի արքա Շատիվազի միջև կնքված դաշնագրում է հիշատակվում՝ ի թիվս հովանավոր դիցերի և միայն ն.թ.ա. 395 թվականից հետո է ներմուծվում Պարսկաստան՝ Արտաքսերքսես Բ-ի կողմից (դրանից առաջ պարսկական աղբյուրներում նա չի նշվում): Այնուհետև, ն.թ. 1-ին դարում ներթափանցում է Հռոմ՝ ն.թ. 3-րդ դարում արդեն դառնալով միջազգային՝ տարածվում է Հնդկաստանից մինչև Սև ծով, Բալկաններից մինչև Բրիտանիա և Իսպանիա:
Ըստ պահպանված հնագիտական նյութերի և որոշ գրվածքների՝ Լույսի, Բարության Դիցը՝ Ռազմիկների հովանավոր և Պայմանագրերի պահապան՝ Վիմածին (Ժայռից ծնված) Միհրը պատկերվում էր աջ ձեռքում՝ Դաշույն՝ ի պաշտպանություն Երկրի վրա Խաղաղության, ձախ ձեռքում՝ Ջահ՝ ի նշան Արարչական Լույսի և Արևի (ջահը՝ ճրագաձողը, կայծակի խորհրդանիշով է փոխարինվել որոշ պատկերներում):
Ուխտապահներին հզորություն ու հաղթանակ պարգևող Միհրն անողոք պատուհասում էր Միհրադրուժներին՝ Պայմանադրուժներին (Ուխտադրուժներին):
Պայմանազանցությունը (խոստումը, ուխտը, դաշինքը դրժելը) Միհրին դավաճանության, հետևաբար՝ ոճրագործության էր համարժեք Միհրականության մեջ, քանզի Միհրի հովանավորությամբ կնքված դաշինքն անքակտելի էր համարվում:
Քուրմ Միհր Հայկազունու հաղորդմամբ՝ Արդարադատ և Բարեփառ Միհրի ծնունդը՝ Արեւագալի օրը, նշվել է ջահավառությամբ՝ դեկտեմբերի 23-ին:
«Հայկեան սրբազան ավանդության համաձայն, Արեւագալի տոնին, Արեւորդիները Քրմերից ստանում և ճաշակում են Արևհաց և Գինի, որից հետո, Արեւորդիները հնարավորություն են ստանում Ատրուշանի Սրբազան Հրից մի մասնիկ իրենց հետ տանել օջախները՝ ի նշան Սրբության, Օրհնության և Խաղաղության»,- այսպես է մեկնաբանում Քուրմ Յարութ Առաքելեանը:
Միհրականության շարքերն ընդունվելու համար «մաքրագործվելու» հատուկ արարողություններ կային, դժվարությունների ու տառապանքների հաղթահարման ճանապարհ անցնելուց հետո…
Հոգևոր (նաև՝ ֆիզիկական) զարգացման, կատարելագործման որոշակի աստիճաններից հետո «Արևկնունքի» արարողությունն էր՝ Վարդայուղի դրոշմով՝ «Արևորդի» կոչմանն արժանանալու համար…
Ծիսակարգի վերաբերյալ գաղտնիության և ուսմունքին հավատարմության (նվիրվածության) խոստումից հետո երդմնակալության մի դրվագ՝ հատուկ հարց ու պատասխանի ձևով (Առյուծի աստիճանակարգին համապատասխանող), պահպանվել է եգիպտական պապիրուսի մի հատվածում: Նշենք, որ Հայկազունների արարողակարգը տարբեր է այլ ազգերի մոտ կիրառվողներից…
«Միհրը Արևի Լույսն ու Ճառագայթն է»,- գրում է Հովիկ Ներսիսյանն իր՝ «Հայագիտական ուսումնասիրություններ»-ում: «Էսքիկալե (Հին ամրոց, Կ.Ա.) վայրի պեղումներից հայտնաբերվել է 160 մետր երկարությամբ, լեռան լանջի խորքը գնացող՝ երկու բոլորաձև սենյակով վերջացող թունել: Սա նման է Բարձր Հայքի գավառում, Դերջանի Բագահառիճ գյուղի հանրածանոթ թունելին, որը Միհրին նվիրված մեծ մեհյանի համալիրի մաս էր կազմում:
Դիցաբանական տեսակետից երկու թունելները Միհրի ծննդյան վայրեր են, այն իմաստով, որ «Աստղի Ցոլքն էր թափանցել թունելի խորքը՝ ծնունդ տալով Միհրին»…(Հ.Ներսիսյան):
Միհրական տաճարը՝ մեհյանը, բաղկացած էր երեք մասից՝
Միհրի հնագույն ժայռափոր տաճար՝ Քարայր-սրբավայր՝ Կիլիկիայում, Այնթապում (Gaziantep)
Դեպի Տիգրանակերտից ոչ հեռու՝ Զերզեվանի ամրոցի տարածքում գտնվող՝ Միհրի մեհյան…
Նախասրահը
Սենյակը (անձավը), քառանկյուն դահլիճը՝ պատերի երկու կողմերում երկարությամբ ձգվող սեղաններով՝ պաշտամունքի հիմնական մաս կազմող՝ ծիսական ընթրիքի համար: Հաց ու ջուր կամ՝ գինի էր մատուցվում՝ սովորաբար փոքրաթիվ՝ 15 — 20 հոգու համար, հազվադեպ՝ առավել քանակով մասնակիցների համար: «Հացն ու Գինին»՝ որպես «մեր Արարչական լինելիութեան Խորհուրդ», հազարամյակների խորքից եկող ու դեպի հավերժություն գնացող…
Խորքում՝ սրբազան մասը՝ Խորանը, Միհրի պատկերով՝ նկարված, քանդակված կամ բարձրաքանդակի տեսքով: Միհրական որոշ տաճարներում հայտնաբերվել են Միհրի քանդակի շարժական պատվանդաններ, թերևս, ծեսի ընթացքի հետ կապված արարողություններով պայմանավորված:
Տիգրանակերտից ոչ հեռու գտնվող՝ Զերզեվանի ամրոցում՝ Միհրի տաճարից՝ որոշ հատվածներ…
Միհրի պաշտամունքում հոգևոր յոթ աստիճանակարգում կա՝ յուրաքանչյուրն իր դերով ու խորհրդանիշներով:Միհրական հոգևորականության 7 կարգին անդրադարձել է Հ. Ներսիսյանը:
Ճշգրիտ անվանումներն՝ իրենց խորհուրդներով ու խորհրդանիշներով՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու մեկնաբանությամբ՝ մի այլ առիթով, թերևս…
Միհրականության մեջ հոգևորականության բարձրագույն դասի տարբերանշանը՝ խորհրդանիշը՝ մի Գավազան ու մի Օղ էր: Գավազանը՝ իշխանության, հրամանատարության, Օղը՝ որպես անջատման ոչ մի հանգույց չունեցող՝ Դաշինքի Անքակտելիության իմաստն ուներ:
Հայաստանից՝ Միհրի պաշտամունքի հետ, այդ խորհրդանիշ — Գավազանն ու Օղը ևս փոխանցվեցին Հռոմ, և այնտեղի Միհրականները դաշինք կնքելիս, ի նշան հավատարմության, մի օղ էին փոխանակում:
Ցայսօր հանդիպումներին ու դաշինքի կնքման ավարտին ձեռքսեղմումը նույնպես հիշյալ ավանդույթներից է սերում…
Քրիստոնեության տարածման շրջանում դեպքերի նկարագրության ժամանակ մեր պատմիչների հիշատակած՝ Գիսանե անունով դիցը, ըստ իս, Միհրի (կամ՝ Հուրհեր Վահագնի) «Հրագիսակ», «Ատրահեր» բնորոշումներից է…
«Հուրհեր Արև» բառակապակցությունը մեր օրերում էլ գործածվում է, հիշենք Արշալույս Սարոյանի՝ «Հաղթանակի պարը». …«Մի կիսաքանդ պատի հենված՝ Հուրհեր Արևը կռացել Եվ այնպես է նայում պարին, Որ մայր մտնելն է մոռացել…»:
Պարսկական բարձրաքանդակներում պահպանվել է երկար գիսավոր Միթրայի մի պատկեր (լուսանկարը՝ ստորև):
«Փարիզի Մեծ մոգական Պապիրուս» կոչվող ձեռագրի «Միթրայի ծեսը» («La liturgie de Mithra») կոչվող տեքստում, որը վերագրվում է հռոմեական հելլենիստական կայսրության շրջանին՝ 4-րդ դարին, սակայն ավելի վաղ՝ 100-150 թվականի գրվածքներ են, «Հելիոսը»՝ Արևի դիցը, նկարագրվում է որպես երիտասարդ, գեղեցիկ արտաքինով՝ հուրհեր (հրե մազերով), ճերմակ պարեգոտով (tunique) և վառ կարմիր (հրաբորբ) թիկնոցով, հրե թագով»:
Հազարամյակների խորքից եկող՝ քրմական նույն հանդերձանքը՝ մեր նախնյաց անխառն պահված հավատքի հետ սերնդեսերունդ փոխանցվելով, այսօր էլ կրում են Հայաստանում՝ Քուրմ Միհր Հայկազունին և Քուրմ Յարութ Առաքելեանը՝ շարունակելով տոհմական ավանդույթները (որի համար, ինչպես նաև՝ հիշյալ թեմայի ներկայացման ուղղորդման համար՝ խորին շնորհակալությունս…):
Ազգային բանահյուսության մեջ հանդիպող՝ հրածին մի կերպար՝ «Աստղու Ցոլածինը» Արևի Ցոլքից՝ Ճառագայթից ծնված Միհրի արձագանքն է…
Ժամանակի արձանագրություններում հանդիպող՝ «Անհաղթ Արև» բնութագրվող Միհրի՝ լատիներենով՝ «Sol Invictus» բառակապակցության մեջ՝ «Sol»-ի՝ Արևի, հայերենի «Ցոլ»-ի հետ նույնությունն ակներև է:
Զանազան երկրներում, տարբեր տարիների պեղումների արդյունքում, մոտ 420 հնավայրից Միհրի պաշտամունքին նվիրված բազմաթիվ արձանագրություններ, ծիսական գտածոներ ու քանդակներ են հայտնաբերվել, որոնցից են վերջին շրջանում Տիգրանակերտից ոչ հեռու՝ Զերզեվանի ամրոցի տարածքում գտնվող տաճարն ու, վաղուց հայտնի՝ Հայկական Միջագետքում (Վերին, Հյուսիսային Միջագետքում)՝ Եդեսիայից քիչ հեռու, Նեմրութ լեռան գագաթին, 2.000 մետր բարձրության վրա, Կոմագենի Անտիոքոս Ա Երվանդունի թագավորի (ն.թ.ա 69-34թթ.) կառուցած Երվանդունիների սրբավայրը՝ մեհյանի մոտակայքում հարթակների վրա կանգնեցված քանդակներով (Անտիոքոս թագավորի ու Միհրի բարձրաքանդակով՝ ինչպես Ավետիք Իսահակյանն է հիշում «Մեր նախահայրերը» պոեմում՝ և, ինչպես պատկերվում է միշտ՝ «Փռյուգիական գդակով», լուսանկարները՝ ստորև)…
Հայաստանում՝ քրիստոնեության տարածմամբ, իսկ Հռոմեական կայսրությունում՝ կայսր Թեոդոս Ա-ի հրամանով, 3-րդ դարի վերջից արգելվեցին ու հալածվեցին նախկին հավատալիքները (որոշ շրջաններում փոքրաթիվ մարդկանց կողմից գաղտնի շարունակվելով միայն):
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր փոխանցվելով և Միհրի կերպարում մարմնավորվելով՝ քրիստոնեության հալածանքներից թաքնվելով, Արևի, Երկնային Հուրի ու Լույսի՝ Ցոլքի, Ճառագայթի պաշտամունքը Հայոց մեջ հետագայում հիշատակվում է «Արևապաշտներ» անվամբ, գոյատևելով մինչև 14 -րդ դար՝ ըստ գրավոր աղբյուրների…
Մեր քաջարի զինվորների հովանավոր Դիցին՝ Անհաղթ Միհրին ներկայացնելիս հարկ է հիշել նաև Հայոց ռազմական խրոխտ պարերը՝ «Կռվի խաղերը», որոնք կոչվում են «Պարք Բանակաց»:Ահավասիկ նրանցից մեկը՝ «Քերծին», այդ պարերի այսօրվա գիտակ — կատարողներից մեկի՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու ընտրությամբ…
Միայն նույն լեզվով խոսելով ու նույն ազգագրական խմբին պատկանելիությամբ չի ազգը բնութագրվում: Այլ՝ անցյալի ընդհանուր հավատալիքներով ու կատարված քաջագործություններով ոգևորված՝ նույնքան սխրալից ապագայի կառուցման երազով…
ՊԱՏԳԱՄ ՄԻՀՐԱՅ ԱՆՊԱՐՏԵԼՒՈՅՆ
ԹԵ ԹՇՆԱՄԻ ՔՈ ՅԱՆԴԳՆԵՍՑԻ ԶՄՏԱՒ ԵՒԵԹ ԱԾԵԼ ԶԽՈՐՀՈՒՐԴ ԻՆՉ ՉԱՐ ԱՌ ՏՈՒՆ ԵՒ ԱՌ ԶԱՐՄ ՔՈ , ՆԱԽԱՅԱՐՁԱ՜Կ ԼԵՐ ԵՒ ԲԱ՜ՐՁ Ի ՄԻՋՈՅ ԶՏՈՀՄՆ ԵՒ ԶՇԱՌԱՒԻՂ ՆՈՐԱ ՅԱՐՄԱՏՈՅ ԵՒ ԶՏՈՒՆ ՆՈՐԻՆ ՋԱԽՋԱԽԵԱ՛ Ի ՍՊԱՌ ՑՀԻՄՆ ԵՒ ՑՅԱՏԱԿ։
ԱՆՊԱՐՏԵԼԻ ՄԻՀՐԻ ՊԱՏԳԱՄԸ
ԵԹԵ ՔՈ ԹՇՆԱՄԻՆ ՅԱՆԴԳՆԻ ՄՏՔՈՎ ԻՍԿ ԱՆՑԿԱՑՆԵԼ ՈՐԵՒԷ ՉԱՐ ԽՈՐՀՈՒՐԴ ՔՈ ՏԱՆ ԵՒ ԶԱՐՄԻ ՀԱՆԴԷՊ, ՆԱԽԱՅԱՐՁԱ՛Կ ԵՂԻՐ ԵՒ ՋՆՋԻ՛Ր ՆՐԱ ՏՈՀՄՆ ԵՒ ՇԱՌԱՒԻՂԸ ԱՐՄԱՏԻՑ ԵՒ ՋԱԽՋԱԽԻ՛Ր Ի ՍՊԱՌ ՆՐԱ ՏՈՒՆԸ ՄԻՆՉԵՒ ՀԻՄՔԸ ԵՒ ՅԱՏԱԿԸ։
ԲԱՆՔ ՔՐՄԱՑ
ՁԱՒՆՄԱՄԲ ՔՐՄԻ ՄԻՀՐԱՅ ՀԱՅԿԱԶՈՒՆՒՈՅ
Հ.գ. «Անպարտելի Միհրի պատգամն» ու որոշ լուսանկարներ՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու էջից՝ մե՜ծ շնորհակալությամբ (հիշյալ գրառման ճշգրտման, կարևոր խորհուրդների համար՝ առանձնահատուկ երախտագիտությամբ):
«ՅԱՒԻՏԵԱՆ ՈՒՍՈ’ ԶԽՐԱՏՆ ԵՒ ՏՈՒ’Ր ՄԵԶԶԱՆԱԶԱՆԵԼ ԶՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆՆ Ի ԿԵՂԾԵԱՑ» ԲԱՆՔ ՔՐՄԱՑ
«Յաւիտեան Խրատն» ուսուցանող, Փառք ու Պատիվ պարգևող, Բարություն և Լիություն շնորհող Արեգ Միհրից՝ Ճշմարտությունը Կեղծիքից զանազանելու Իմաստությունը մեր ազգին շնորհելու հույսով, հավատով…
Մեհեկան ամսվա Միհր օրը (դեկտեմբերի 23-ին), Հայկեան Սրբազան Տոմարի համաձայն՝ Բարեփառ Միհր Դիցի ծննդյան՝ Արեւագալի տոնն է:
Հայկեան սրբազան ավանդության համաձայն, Արեւագալի տոնին, Արեւորդիները Քրմերից ստանում և ճաշակում են Արևհաց և Գինի, որից հետո, Արեւորդիները հնարավորություն են ստանում Ատրուշանի Սրբազան Հրից մի մասնիկ իրենց հետ տանել օջախները՝ ի նշան Սրբության, Օրհնության և Խաղաղության:
Լուսանկարն ու մեկնաբանությունը՝ Քուրմ Յարութ Առաքելեանի էջից…
):
