Category: Non classé

«ԱԶԳԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ ՏՈՀՄԻՆ ՅԱԲԵԹԵԱՆ» կամ՝ «ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ» (Մ.Խորենացի)…

Հայոց հնագույն շրջանի պատմության վերաբերյալ բազմիցս է գրվել՝ մեզ հասած պատմական կցկտուր տեղեկություններն ի մի բերելով:

Դեռևս 5-րդ դարում Մ. Խորենացին շարադրում է իր «Ազգաբանութիւն տոհմին Յաբեթեան» աշխատությունը, ուր, վերարտադրելով պատմիչ Մար Աբաս Կատինայի մատյանի սկիզբը, ավանդում է՝

«Աստվածներից առաջիններն ահեղ էին և երևելի, և աշխարհի մեծամեծ բարիքների պատճառ, աշխարհի ու բազմամարդության սկիզբ:
Սրանցից առաջ եկավ հսկաների սերունդը…
Սրանցից մեկն էր և Հապետոսթյան Հայկը»…

Հսկաները՝ Տիտանները, նախածին կամ առաջին սերնդի աստվածներն էին հին հունական դիցաբանության մեջ՝ Ուրանոսի (Երկնքի) և Գեայի (Երկրի) զավակներն ու թոռները, որոնցից էր և Հապեթոսը:

Հիշենք, որ, համաձայն մասնագետների, Հուրիական (հայկական) դիցաբանությունը կրկնող հունական դիցաբանության սկիզբը՝ «աստվածաբանությունը», նկարագրում է Զևսի գլխավորությամբ նոր սերնդի (կամ Օլիմպոսի) դիցերի ապստամբությունն ու հաղթանակն իրենց հոր՝ Կռոնոսի դեմ:

Վերջինս իր հերթին տապալել էր իր հորը՝ Ուրանոսին (Նժդեհի հայտնի գրքի վերնագիրը՝ «Որդիների պայքարը հայրերի դեմ», հավանաբար, այս դեպքերի մի հեռավոր ակնարկն է)…

«Յապէտոսթեանն Հայկ»՝ «գեղապատշաճ և անձնեայ, քաջագանգուր, խայտակն և հաստաբազուկ», «անուանի և քաջ նախարարն, կորովաձիգ և հաստաղեղ»՝ Խորենացու բնութագրմամբ…

Հաբեթի սերունդներից՝ «վայելչակազմ, թիկնավետ, գեղագանգուր մազերով, վառվռուն աչքերով ու հաստ բազուկներով քաջ ու երևելի» Աղեղնավորը՝ Հաբեթածին Հայկը, ինչպես վկայում են պատմիչները (5-րդ դարում՝ Խորենացին, Սեբեոսի անունով հայտնի պատմիչը, 11-րդ դարում՝ վրացի պատմիչ Լեոնտի Մրովելին (հայտնի նաև՝ Ղևոնդ Ռուիսեցի անվամբ) և բազում այլք), Հաբեթի որդու՝ Հաբեթածին Թորգոմի որդին էր (Թորգոմը՝ Թարքուի՝ Թեշուբի հնչյունափոխված ձևն է և):

Կրակի, դարբնության դից Հեփեստոսի (Հեփաիստոսի) հետ Հապետոսի առնչության մասին ակնարկել էինք գրառումներից մեկում:

Այժմ Շանթարձակ Զևսի հետ եղած կապին անդրադառնանք՝ փորձելով պարզաբանել «Հաբեթի» ծագումնաբանությունը …

Հին լեզուների մասնագետների խմբագրությամբ հրատարակված՝ «Հին Աշխարհի պատկերազարդ փոքրիկ պատմություն» գրքում ( Hilare de Barenton, «Petite histoire illustrée du monde ancien»), Էա-ի անվան պատկերանշանը մեկնաբանվում է որպես «ջրի և տաճարի խորհրդանիշ», որը Հաբեթի համարժեքն է (synonyme):

Այն ներկայացված է «մեհյանի վրա վեր խոյացող խոյագլուխ օձի և Այծ-ձկան (Վիշապ-ա-քաղի,Կ.Ա) տեսքով:
Խոյն ու այծը (քաղը) Թուբալին ու Մշակին են խորհրդանշում, իրենց վերագրվող «ոռոգողի» գործառույթը (ֆունկցիան) իրենց հայր Հաբեթից է գալիս» (էջ 48, լուսանկարը՝ ստորև):

Հին եգիպտական մի պատկերի նկարագրության առիթով նշելով, որ համաձայն հունահռոմեական ավանդույթի, Յուպիտերը Ամալթե այծի կաթով է սնվել, հեղինակը Յուպիտերին դասում է Եգիպտոսի ակունքներում, ավելացնելով, որ «Յուպիտեր» անունը Հաբեթի մի ձևն է (հնչյունափոխված, Յապետ, Կ.Ա.),(էջ 58):

Յուպիտերը հունական դիցաբանության Զևսի համարժեքն է: Զևսը՝ Հուրիական դիցաբանության Թեշուբն է՝ համաձայն մասնագետների:

Ուստի, «Հաբեթածին Թորգոմին հաջորդող Հայկը»՝ Հսկաների ցեղից, անմիջականորեն սերվում է Շանթի, Փայլակի դիցից՝ Թարքուից (Թորգոմից), որը Թեշուբի անվան տարբերակն է (խեթական, հատկապես Կիլիկյան՝ Կիցուվատնայի (Սիսվանի) տեքստերում:

Ընթերցենք վրացական աղբյուրներում պահպանված՝ Հայկի ու Բելի ճակատամարտի պատմության նկարագրությունից մի հատված:

«…Հենց որ Նեբրովթի զորավարները մոտեցան, Հայկի յոթ հսկաները մեծ զորքով դիմավորեցին (նրանց), իսկ Հայկը հզորագույն զորքով կանգնեց հետևից՝ թիկունքում:
Նրանց միջև տեղի ունեցավ սաստիկ պայքար, որ նմանվում էր օդի սաստկությանը, քանի որ նրանց ոտների փոշին նման էր կուտակված ամպերին, նրանց զրահի փայլատակումը՝ երկնի կայծին, նրանց բերանի ձայնը՝ որոտման ձայնին, նրանց նետերի բազմությունն ու քարերի ձգումը՝ խիտ կարկուտին, և նրանց արյունահոսությունը՝ կարկուտի առվին:

Շարունակվեց պայքարը նրանց միջև, և երկու կողմից էլ եղան անթիվ սպանվածներ:
Իսկ Հայկը (Հաոսը), նույն հսկաների հետևիցն էր կանգնած, քաջալերում էր նրանց և մխիթարում ահարկու ձայնով, որ կայծակի ճայթյունին էր նման: Ապա Թորգոմյանք հաղթահարեցին և կոտորեցին նեբրովթյան հսկաներին և նրանց զորավարներին…»:

«…և սաստիկ բախմամբ իբրև զձայն որոտմամբ ամբոց»,…«և ինքն իբրև զկայծակն ասպատակէր շուտանակի…» ( Հայ-վրաց հարաբերություններ, Գիրք Ա, Լ.Մելիքսեթ-Բեկ «Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և Հայերի մասին», էջ 146, Երևան 2013):

Վահագնի նման, որպես Կրակի խորհրդանիշի կրող, Հայկի կերպարի քննությանն է անդրադարձել Սարգիս Պետրոսյանն իր՝ «Ժայռապատկեր մեհենագրության մի ուշագրավ նմուշ» ուսումնասիրության մեջ («Հայոց մեհենագրության ակունքներում: Գիտական հոդվածների ժողովածու», Գյումրի, 2008թ.):

«Հայկի ներկայությունը ժայռապատկերներում փաստվում է նաև նրա խորհրդանիշի առկայությամբ: Հայկի անունով հայտնի և նրան ձոնված Օրիոն համաստեղության ինը պայծառ աստղերը ձևացնում են այս գծապատկերը (էջի լուսանկարը՝ ստորև, Կ.Ա.):

Միջնադարյան «Նշանագիրք իմաստնոց»-ում այդ գծապատկերը կրկնող նշանին տրված է «փայլակն» բացատրությունը, իսկ սրա կորանկյուն, ութաձև տարբերակները՝ «մարդ» են նշանակում (Հ.Աճառյան, «Հայոց գրերը», Ա.Աբրահամյան «Հայոց գիր և գրչություն»):

Ընդ որում, Փայլակն (փայլ-ակն) բառը վերաբերում էր ոչ միայն կայծակին և ցերեկային լույսին (հմմտ. «Որպէս փայլակն՝ որ ելանէ յարեւելից, եւ երեւի մինչեւ յարեւմուտըս», «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»), այլև մարդուն, որովհետև բառացիորեն նշանակում է «փայլուն ակն, կամ փայլեալ յաչս» (նույն տեղում) ):

Այս տեսանկյունից ուշագրավ է, որ Մովսես Խորենացին վիպական Հայկին բնութագրում է «խայտակն» բառով» (Ս.Պետրոսյան, նշված աշխատությունից, էջ 7):

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր կրակ ստանալու համար կայծքարի հետ գործածվող դյուրավառ նյութը «աբեթ» է կոչվում:

Աբեթից (աբեթենուց)՝ զանազան ծառերի վրա աճող սնկից կամ, հետագայում, բամբակաթելից պատրաստված «կրակ պարգևող» այդ նյութը, որն արագ բռնկվում է կայծքարի կայծից, հիշատակվում է Հայերենի բառարաններում («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի», Աճառյանի «Հարերէն արմատական բառարան», Էդ. Աղայանի՝ «Արդի հայերենի բացատրական բառարան»…), (բարբառային ձևով՝ «ղավ», առավել հաճախ է գործածվում՝ «կայծքար և աբեթ»-ը):

Ի դեպ, երկու տեսակի աբեթենու տրցակ կար 1991 թվականին Ալպերի լեռներում (Ավստրիայի և Իտալիայի սահմանին), 3.200 մետր բարձրության վրա հայտնաբերված՝ մոտ 5.300 տարվա մումիայի մոտ (որն Էցի, Օտցի, Ötzi անունով կնքվեց)…

Նկատենք, որ դեռևս Խորենացին է իր մատյանում ակնարկել հունական դիցաբանության՝ «Դիւցընկեց, իսկ այժմ՝ կոչի Ոլիմպոս» լեռան Աստվածների հետ կապված պատմությունների այլաբանական իմաստը՝ հիշելով Պրոմեթևսի կողմից «աստվածների հուրը մարդկանց շնորհելու» խորհուրդը («Պատմութիւն Հայոց», Վենետիկ, 1752թ., էջ 45)…

«ԶԲելայ, առ որով նախնին մեր Հայկ, բազումք բազում ինչ այլ ընդ այլոց պատմեն, բայց ես ասեմ՝ զԿռոնոսդ անուն և զԲել՝ Նեբրովթ լեալ. …» (էջ 44):

Իր հորը՝ Ուրանոսին գահընկեց անելու պայքարը, որը մղեց Կռոնոսը, վերջինիս որդին՝ Զևսը շարունակեց հենց իր հոր՝ Կռոնոսի դեմ…

Նույնը՝ ավելի վաղ եղած Հուրիական (Հայկական) դիցաբանության մեջ էր՝ Թեշուբի մղած պայքարը Կումարբիի դեմ, որն իր հորը՝ Անուին էր գահընկեց արել (վերջինս էլ՝ իր հորը՝ «Երկնքի առաջին աստված Ալալուին»)…

Ուրանոս — Քրոնոս — Զևս՝ Ալալու(Անու) — Կումարբի — Թեշուբ (Թարքու)…

Հերոսներին դիցաբանական երանգով ներկայացնելը նախնիների հետ նրանց կապն էր խորհրդանշում…

Հավելենք, որ սեպագիր տեքստերի վերծանումներում «Շանթ» անունով դից է հիշվում, մասնավորապես՝ Կիլիկիայում (E.Laroche « Le dieu anatolien Sarruma»):

Թեշուբը՝ Բիայնական արձանագրություններում՝ Թեշեբան (սեռական հոլովաձևով, ըստ իս), Փայլակն էր, Շանթը:
Հետագայում որպես գլխավոր դից հռչակված Հալդին նաև (Հայկը):

«Աստված լույս է»…

Արևի լույսի, Երկնքի Հուրի պաշտամունքից հետո նոր հավատալիքներում ևս
«Կենաց հուրն» էր փառաբանվում՝ նոր կերպարում մարմնավորված (առանձին գրառմամբ կանդրադառնանք)…

Ստորև՝

Մ.Խորենացու՝ «Ազգաբանութիւն տոհմին Յաբեթեան. Համառօտ պատմութիւն աշխարհագրութեան»՝ 1752 թվականին Վենետիկում տպագրված գրքից և վերը հիշատակված մյուս գրքերից՝ որոշ էջեր…

Ուշադրություն դարձնենք հատկապես Այծի պատկերի առկայությանն՝ իր խորհրդանիշը հիշելով (Յուպիտերին կերակրած Ամալթե այծին չմոռանալով, իհարկե) …

«…ԵՎ ԵՐԲՈՐ ՑՆԾԱ
ՀՆՉՅՈՒՆԸ՝ ԾՆԾՂԱ
ԶԱՐԴՈՍԿԻՆԵՐՈՒՆ…» (Մ.Մեծարենցի՝ «Ջուրէն դարձին» բանաստեղծությունից)

Վաղնջական շրջանից ի վեր երաժշտությունն ուղեկցել է մարդկանց՝ ծիսակատարությունների, կարևոր իրադարձությունների ժամանակ:

Ասվածի ապացույցներն են ն.թ.ա 4-րդ հազարամյակին վերագրվող բազմաթիվ գտածոները…

Եվ, որպես ուրախ ու կենսախինդ երաժիշտներ, հատկապես Թորգոմի տոհմն է հիշվում պատմության մեջ՝ «Թորգոմը՝ մեծ երաժիշտներ Փռուգիացիների հայրը» (H. De Barenton, Petite histoire illustrée du monde ancien, էջ 47: Հապետոսյան Հայկի ու Թորգոմի ծագմանը կրկին կանդրադառնանք օրերս):

Պատմական հնագույն սկզբնաղբյուրներում՝ հնագիտական պեղումներից հայտնաբերված նյութերում՝ սեպագիր արձանագրություններում, բարձրաքանդակներում, միջնադարյան մատյաններում բազմաթիվ արձագանքներ են պահպանվել թանկարժեք փայտից, այծի կամ գառան կաշվից, եղջյուրից ու մետաղից պատրաստված զանազան նվագարաններով (երաժշտական գործիքներով)՝ փողերով, փանդիռներով, վիներով ուղեկցվող ծեսերի, տոնակատարությունների մասին:

Շումերական կրոնական տեքստերում («Ինանայի օրհներգ»-ում), «Հողմերից առավել ուժգին շառաչող նվագարաններն» են հիշվում («Միջագետքի գործիքային երաժշտությունը», Agnès Spycket) …

Ի դեպ, մասնագետների կողմից որպես Հուրիների ու Խեթերի հայտնագործություն նշվող Քնարը, «Ուգարիթյան» կոչված մի «հուրիերենով» (հայերենով, Կ.Ա.) սեպագրում հենց «Քնար» բառով է վերծանված (A. Spycket-ի վերոհիշյալ գրքում):

Գառնիի պեղումներից հայտնաբերվել է ն.թ.ա. 2-րդ հազարամյակին վերագրվող ոսկրե՝ հինգ փողանի սրինգ (բազմափող սրինգը «Պանի սրինգ» անունով է հայտնի) …

Խորենացին իր «Պատմության» մեջ հիշում է Վահագնի ծննդի, Արտաշեսի ու Սաթենիկի, Արտավազդի երգերը բամբիռների նվագակցությամբ երգող Գողթան երգիչներին…

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր ազգային տոնախմբությունների, նրանց մաս կաղմող մարզական խաղերի ընթացքում իրենց բազկի ուժը, մտքի ու հոգու կարողությունները ցուցադրող երիտասարդների նման, երաժիշտներն ուղեկցում էին համընդհանուր խրախճանքը, նաև՝ ռազմական երթը («խեթական» շրջանի բազմաթիվ բարձրաքանդակներում ու տեքստերում կան զանազան տեսարաններ ու նկարագրություններ)…

Երևանում, Մատենադարանի հին ձեռագրերում, միջնադարյան հայ հեղինակները տարբեր նվագարանների (պարկապզուկի, բազմափող սրնգի, եղջերափողի…) դերի ու նշանակության մասին հիշատակություններ են թողել:

Հայ և օտար պատմիչները (Ստրաբոն, Դիոն Կասիոս, Պլինիոս…) հիշատակել են «հարյուրավոր սպասավորներով շրջապատված դիցուհուն»՝ Անահիտին նվիրված հռչակավոր հանդիսությունները «Անահտական գավառում» և պաշտամունքային այլ վայրերում:

Հնուց ի վեր տաճարներում ու «հասարակաց զվարճութեանց մեջ» կիրառվող նվագարաններից էր ծնծղան:

Հայոց մեջ այս նվագարանի կիրառմանն ու նշանակությանն է անդրադարձել Հ.Վ. Պիկիչյանն իր՝ «Ծնծղա. Նվագարան և մոգական գործիք» վերնագրված մանրազնին ուսումնասիրության մեջ:

Պղնձի հատուկ խառնուրդի շնորհիվ զիլ հնչողությամբ երկու՝ տափակ ու գոգավոր կիսագնդաձև սկավառակները ձեռքով միմյանց բախմամբ հնչեցվողներից բացի գոյություն ունեին այլ տարատեսակներ՝ «ձեռաց և մատանց» (ձեռքի և մատների) տարբեր չափերի ծնծղակներ:

Հայաստանի Պատմության, Ազգագրության թանգարանների հավաքածուների և գրական տվյալների համադրմամբ, հեղինակը ներկայացնում է առանձին՝ միակ՝ թաթով, ձողիկով կամ ճիպոտով հնչեցվող, Կենաց ծառի տեսքով, բռնակավոր, ճյուղերին հինգ զույգ զիլերով և այլ ծնծղաների տեսակներն ու նրանց տրված զանազան անվանումները (երգեհոն, ծնծաղ, աղջիկ, զանգ, ծնծղուկ, զիլփարա… Հայր Մ. Ավգերյանի՝ բացատրությամբ՝ Երգիոն (երգեհոնը), պարկապզուկն է հիշեցնում՝ «Սրինգ բերանով փչելի բազմաթիվ եղեգամբք աստիճանաբար» (սոսկ և թավ), «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):

Հայկական Լեռնաշխարհի տարածքում հայտնաբերված բազմաթիվ՝ պղնձե, բրոնզե, արծաթե, ոսկե և զանազան համաձուլվածքներով պատրաստված ծնծղաներից մեկը՝ ն.թ.ա 7-րդ դարով թվագրվող, պեղվել է Երևանում՝ Կարմիր Բլուրից…

Իբրև «ցնծության նշանակ» աշխարհիկ տոներին և հոգևոր ծեսերին հնչող ծնծղաների հատուկ տեսակներ նաև որսի ժամանակ ու ռազմի դաշտում են գործածվել՝ իրենց հզոր ձայնով որսին կամ հակառակորդին խուճապի մատնելու նպատակով:

Հոգևոր ոլորտում՝ նվագարանի արձակած ձայնին չարխափան նշանակություն և խավարը վանելու հատկություն էր վերագրվում:

Վերոնշյալ աշխատության մեջ հիշվում են Ջավախքում նորապսակներին ծնծղաներով ուղեկցելու սովորույթը, հիվանդի մոտ՝ ծնծղա հնչեցնելը (խռովված հոգիներն ու նյարդային համակարգը հանգստացնելու համար, նաև՝ բուժական նպատակով)…

Մատների ծնծղաների մեղմ ելևէջների ուղեկցությամբ է թեթևացվել ծննդաբերությունն ու նորածնի դիմավորումը…

Իրենց վերագրվող դերով ու հատկություններով էին պայմանավորված, բնականաբար, նվագարանների զարդանախշերն ու ձևավորումը:

Կրոնական ծիսակատարությունների, մասնավորապես՝ Անահիտ դիցուհուն նվիրված ծեսերի ընթացքում մեր նախնյաց կողմից գործածվող, զվարթ ու կենսախինդ ղողանջող այս նվագարանը՝ ծնծղան, հետագայում՝ քրիստոնեության տարածումից հետո, կիրառվեց և եկեղեցական հանդիսավոր արարողությունների ժամանակ՝ որպես «ցնծության նշանակ»:

Այնուհետև մոռացվեց…

Այսօրվա եկեղեցում՝ Պատարագի որոշ հատվածներում կամ ծիսական այլ արարողությունների ընթացքում դպիրների ձեռքին սկավառակաձև քշոցի բոժոժների (փոքրիկ զանգակների) շարժումից առաջացած զվարթ ղողանջներն են «հրեշտակների փառաբանումը» խորհրդանշում:

«Խնճոյս հոգևոր, ի ծնծղայս մարմնավոր»՝ Նարեկացու խոսքերով…

Վերոհիշյալ՝ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» գրքի էջերում որպես «Ծնծղայ» բառի համարժեք ներկայացված են՝ Cymbalum և Sistrum (Cymbales և Sistre):

Հին Աշխարհից մեզ ավանդված ժառանգության մեջ իր առանձնահատուկ դերն ու նշանակությունն ունի Ծնծղակը ( Sistre):

Եգիպտոսի՝ հնագույն շրջանից մեզ հասած բազմաթիվ պատկերներում, Ծնծղան՝ իր երկու տարբեր տեսակներով, մեծ խորհուրդ ուներ՝ Հաթորի, Իսիսի պաշտամունքում:

Եվ Ծնծղահարն ամենևին հասարակ երաժիշտը չէր, այլ՝ Սրբազան ոլորտի ներկայացուցիչը՝ Քրմուհին:

Իսիսի պաշտամունքի հետ կապված՝ թաքնագիտական որոշ մեկնաբանությամբ, այն «Բնության Էության» մասին տրվող բացատրության «Կարելիության սահմանն» էր իր ձայնով ազդարարում…

«Թույատրելիության» ավարտը, հետևաբար և «Լռության պահը»…

Քանզի ոչ մի մահկանացու չէր կարող «բարձրացնել նրա քողը» (այսինքն՝ «Ճշմարտությունը հայտնաբերեր»՝ եթե ինքը՝ Իսիսը չկամենար):

Մահկանացուներին հասու չէ «Անմեկնելի Բնության Խորհուրդը»…

«Նա, ով՝ Է, Նա, ով՝ ԷՐ և Նա, ով՝ ԿԼԻՆԻ» բանաձևը, Հոմերոսից ու Հեսիոդոսից ի վեր, ընկալվում էր որպես «Աստվածային Ամենատես Իմաստնությունը» (Խորհուրդը):

Բնության, ֆիզիկական աշխարհի և մարդու ոգու բնույթը քննող, Պլատոնի գրչին պատկանող, մոտ ն.թ.ա 360-ին գրված մի ուսումնասիրության մեջ ( Timée, 21,e), հիշվում է Նեղոսի դելտայում (Ներքին Եգիպտոսում) գտնվող, Ամասիս փարավոնի քաղաք Սաիսի հնագույն դիցուհին՝ Նահիտը (Նեիտը), որին Հերոդոտոսն ու Պլատոնը նույնացնում են հունական՝ Զգաստության ու Իմաստնության (ինչպես Անահիտը) դիցուհի Աթենասի հետ:

«…Սաիսը, ուր Ամասիսն էր (Ամասիա՞, Կ.Ա.) թագավոր: Ըստ այդ քաղաքի բնակիչների՝ իրենց քաղաքը հիմնել էր մի ոմն դիցուհի, որի անունը եգիպտերենով Նեիթ էր (Նահիտ, ինչպես Արա — Ռա՝ առջևի Ա-ն սղվել է, Կ.Ա, Ղ.Ալիշանը նաև «Անեիդ» ձևով է հիշում Անահիտին), բայց հունարենով Աթենաս էին ասում: Ուստի, այս մարդիկ մեծ բարեկամներ են Աթենացիների հետ, և նրանք հավաստում են, որ ինչ-որ չափով նրանց ազգականներն են» (մեջբերումը՝ Jacques Darriulat «Kant et la sentence isiaque»):

«Մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկային բնութեան», «որ է փառք ազգիս մերոյ և կեցուցիչ»՝ Ոսկե Մայր Անահիտի պաշտամունքի մասին՝ մի այլ առիթով (հավելենք միայն, որ Աթենասի հետ նույնացվում էր և Նանեն, Ավեստայում՝ Անահիտ)
…
Մեր ազգային բաղձալի երազանքների իրականացմամբ՝ ապագա Ծնծղահունչ տարիների մաղթանքով…

Հ.գ. Խորին շնորհակալություն եմ հայտնում ինձ ուղարկված՝ Ամանորյա ջերմ բարեմաղթանքների համար և հազարապատկված բաշխում ամենքիդ…

Հռոմեական շրջանի ծնծղայի վերակազմություն

Հին Միջագետքից՝ Հուրիական կարմիր սափորի նկարազարդումներից (Տել Ագրաբ, ներկայիս՝ Իրաքի տարածքում)

«…ԵՐԿՈՒ ԳԵՏՈՎ ԵՎ ՏԱՊԱՆՈՎ…»

Արարչագործչության պատմության մեջ հիշատակվող՝ «Արևելքում» տեղակայված Դրախտավայրն (իր գետերով) ու Տապանակիր Լեռան Երկիրն ունենալու համբավն ու հպարտությունն ենք ժառանգել մեր նախնիներից:

Եվ այդ ժառանգությունն էլ դառնում է հիմք ու մեր ազգի՝ «ի ծնե, ի բնե իմաստնության պատճառը» նաև…

Հոգևոր ժառանգության ակունքները կարևորել է Եղիշեն՝ դեռևս 5-րդ դարում:Մեջբերենք Էդուարդ Դանիելյանի՝ «Հայոց պետականության հոգևոր ակունքները» հոդվածից (2015 թ.)՝

«…Երկու գետով և տապանաւն դեր ի վերոյ եմք քան զյոլովս…»(Եղիշե, 2, էջ 245):

Ժամանակակից հայերենով՝

«Երկու գետով (Տիգրիսն ու Եփրատը, Կ.Ա.) և տապանով շատ ազգերից ավելի բարձր ենք»… (շարունակությունը՝ …«և դրա շնորհիվ երեք (եռակի) բարեխոս ունենք Աստծո առաջ»):

Մարդկության վաղնջական շրջանն արծարծող բազմաթիվ գրվածքներում Ջրհեղեղի պատմության առիթով հիշատակվում են Տապանակիր Լեռն ու նրա Երկիրն՝ իր դրախտային գետերով…

Եվ, զանազան ժամանակներում, տարբեր ազգերի հեղինակները, բնականաբար, Տապանը հանգրվանող Երկիրն ու Լեռը փոքր-ինչ այլ ձևով են նշել:

Հարցին առնչվող հնագույն սկզբնաղբյուրների քննությունը մանրամասն ներկայացված է Ալբերտ Մուշեղյանի՝ «Ո՞ր լեռան վրա է իջել Նոյան տապանը» աշխատության մեջ:

Նշենք միայն, որ դեռևս «Գիլգամեշ» էպոսում հիշվող՝ Ջրհեղեղից փրկված հերոսը՝ Ութնապիշտիմը, իր նավով հանգրվանել էր Մաշու լեռան վրա, որը նույնացվում է Մասիսի հետ (լեռան իմաստն ու անունն ենք քննարկում զուտ):

Փ. Բուզանդը հիշատակում է Ապահունյաց Երկրի (գավառի) Մասիս մեծ լեռը (Պատմություն Հայոց, 1987, էջ 83), որը Նեխ — Մասիքն է՝ Սիփանը, Բզնունյաց (Վանա) ծովից հյուսիս-արևմուտք…

Հայկական Լեռնաշխարհում, Հայկական Պար լեռնահամակարգի՝ փառահեղ երկու գագաթներով, ձյունափայլ լեռից՝ Մասիսից ու Վանա լիճը զարդարող Նեխ — Մասիքից բացի, Մասիս անվամբ ուխտատեղի կա Արցախում, Մարտակերտի շրջանի Հաթերք գյուղի հյուսիսում, Մռավ լեռից անջատված անտառապատ մի լեռնաբազկի վրա:

«Մասիսա» անունով են հիշատակվում Կիլիկյան լեռներն արաբական մի աղբյուրում (համաձայն «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի»):

Խորենացու հիշատակմամբ և ազգային պատկերացումներում, «վիշապազանների բնակատեղին» էր նվիրական Մասիսը:

Հնագույն հավատալիքներում Լեռներին սրբազան բնույթ էր վերագրվում՝ որպես դիցերի բնակավայր (որի ընդերքում նաև Երկնային Հուրն էր պարփակված) …

Լեռը հենց Դիցի խորհրդանիշն էր, նրա մի «ՄԱՍԸ»՝ ՄԱՍԻՔԸ կամ Մասունքը (որտեղից էլ, ըստ իս, նույնանուն (Մասիս) բազմաթիվ լեռների առկայությունը) …

Տարբեր մշակույթների դիցաբանության մեջ կամ զանազան պատումներում՝ Քարի փոխակերպված, կամ՝ Քարից մարմնավորված կերպարներ կան:
Դիցերն ամենուր էին՝ Լեռներում, Ջրերի, աղբյուրների ակունքներում, անառիկ ժայռերին(«Աստված ամենուր է»)…

Հին հայկական՝ Հուրիական դիցաբանությունից հայտնի Թեշուբի խորհրդանիշ Հազզու լեռան անունը ժամանակի պայմանագրերում փոխարինում էր դիցի անվանը…

Ապառաժից՝ ժայռից (Վեմից) էր ծնվել Միհրը («Ժայռածին» էր)…

Հետագայում, աստվածաշնչյան գրերում նույնպես Աստված նույնացվում է ժայռի՝ քարի՝ վէմի հետ:

Բազմաթիվ օրինակներից՝ ահավասիկ՝ «Դավթի օրհնաբանությունից», (Բ Թագավորաց, գլ.ԻԲ.)

«Տէրը իմ վէմն ու իմ բերդն ու իմ փրկիչն է»,
«Աստուած իմ ժայռն է, ես նրան եմ յուսացած» (1)…
«Ո՞վ է վէմ, բացի մեր աստուածանից» (գլ.ԻԲ, 32),
«Օրհնյալ է իմ վէմը…»
«Եվ բարձրյալ լինի Աստուած՝ իմ փրկութեան Վէմը»…(Գլ. ԻԲ, 47):

Վէմ էր կոչվում նաև եկեղեցու սեղանի հիմքում դրվող քարը, որն օծում էին (նույնն էր և քրիստոնեությունից առաջ՝ զոհասեղանը):

Պատերազմի ժամանակ մի վրանում օծված վէմքար էին դնում և վրան սեղան կազմելով՝ պատարագ անում (համաձայն «Հայերէնի բացատրական բառարանի»):

Նույնն էր նաև քրիստոնեությունից հազարամյակներ առաջ (նախորդ գրառումներում անդրադարձել ենք):

Նոր Կտակարանում նույնպես, Վէմի գաղափարը կա՝ որպես Քրիստոսի խորհրդանիշ.

«Եւ ամենն էլ նույն հոգեւոր վէմիցն էին խմում՝ որ գնում էր նորանց հետ, եւ այն վէմն էր Քրիստոսը» («Թուղթ առ Կորնթացիս», Գլ. Ժ (4) ):

Համաձայն «Հայերէնի բացատրական բառարանի»՝ Պետրոս առաքյալի անունը՝ հայերեն թարգմանությամբ, Վէմ է (հունարեն Պետրոս (Pétros) նշանակում է «Քար»):

Հիսուսի խոսքերն՝ ուղղված Սիմօն Պետրոսին՝ «Ես էլ ասում եմ քեզ, որ դու ես Պետրոս, եւ այդ վէմի վերայ կշինեմ իմ եկեղեցին» (Մատթէոս, Գլ. ԺԶ՝16 (18) ):

Ագաթանգեղոսի հաղորդմամբ, քրիստոնեության տարածման ժամանակ, «նորադարձ» հայերին վարդապետելիս, նրանց հայրերը «քարապաշտ» էին կոչվում (փոխաբերական իմաստով՝ նաև «արձաններ, կուռքեր պաշտող»):

Դեռևս վաղնջական ժամանակներից ի վեր Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում, իրենց բնույթով ու նշանակությամբ տարբեր, զանազան քարե կոթողներ են դրվել՝ պաշտամունքային բնույթով:

Նրանց զգալի մասը ոչնչացվեց քրիստոնեության տարածման շրջանում, թեև «Հին Կտակարանում» նույնպես քարե արձաններ էին կառուցում և վրան «յուղ լցվում»՝ օծվում…

Մեջբերենք Ծննդոցից (Գլ. ԻԸ՝ 28 (11-18) ), երբ Հայոց Միջագետքում (Վերին կամ Հյուսիսային Միջագետք, այլ լեզուներով՝ «Պադան Արամ»-ը, որը ստուգաբանվում է որպես «Արամի հովիտ («մշակվող արտեր»)՝ Խառանում քնած Հակոբը, Երկնքից Երկիր ձգվող սանդուղով իջնող Աստծո հրեշտակներին երազում տեսնելուց հետո, իր գլխի տակ դրված քարով նրան արձան կանգնեցրեց՝ այն դարձնելով Աստծո տուն:

«Եվ այս քարը, որ ես արձան կանգնեցրեցի, Աստուծոյ տուն կլինի»…(Գլ. ԻԸ, 22):

Վաղնջական ժամանակներից պաշտվող քարակոթողների հեռավոր արձագանքն են այսօրվա խաչքարերը, որոնց այսօր հանդիպում ենք աշխարհի հեռավոր քաղաքներում նաև (Փարիզի Լուվրի թանգարանում՝ նույնպես):

Մոտ 3500 տարվա վաղեմության քարակոթողների դերն ու նշանակությունը ծեսերի ժամանակ հանգամանալից քննարկված է Պատրիկ Միշելի՝ «Քարի պաշտամունքը Էմարում՜ խեթական շրջանում» աշխատության մեջ (Patrick M.Michel «Le culte des pierres à l’époque hititte»), որին կանդրադառնանք հետագայում:

Գետերը…

Գ. Սրվանձտյանի բնորոշմամբ՝ «Ոսկեղեն մի Երկիր» էր Տիգրիսի ակունքները:

Տիգրիսի հին անունը շումերական արձանագրություններում DIGNA(T) ձևով է, աքադերենով՝ Diglat, արամերենով-ասորականով՝ Deglaθ:

Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանի» բնիկ Հայ բառերից մեկն է «Տիկ»-ը, «որը նախապես նշանակում էր «Այծ» և ծագում է «Dig» — «Այծ» բառից (dik կամ digh)՝ ըստ հիշյալ գրքի հեղինակի:

Վերջինս նշել է նաև «Տիգրիս» անունով «առասպելական գիշատիչ ահագին մի գազան» ևս, որն, ըստ իս, գուցե և «Վիշապաքաղն» է (Այծ-Ձուկը)…

Ասորեստանում, Նինվեի գրադարանից հայտնաբերված գրավոր մի սկզբնաղբյուրում նշվում է, որ «Երկնակամարը պահող լեռներով շրջապատված Երկրի կլոր սկավառակը լողում էր աղբյուրների տեսքով ժայթքող ջրերի վրա:

Տիգրիսը և Եփրատը՝ «Քաղաքակրթության օրրանը»՝ Քաղդեի (Քաղ — Այծ,Կ.Ա.) հարթավայրը ջրող երկու մեծ գետերը, բխում էին գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» (Էնկիի խորհրդանիշ՝ Վիշապաքաղի,Կ.Ա.) տիրույթից» (Ֆ.Բոդե, Philippe E.Bodet «La Capricorne, symbole parlant sur les monnaies romaines», էջ 50):

Էնկիի խորհրդանիշ՝ «Գիտելիքների և իմացության աղբյուր «Ձուկ-Այծի» տիրույթից» բխող երկու մեծ գետերի ակունքները մեր նախնյաց «Ոսկեղեն Երկրում» էին՝ Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք Աշխարհի Անգեղտան գավառում, ուր Տիգրիսի վերին հոսանքն էր՝ Քաղրիդ վտակով (կամ՝ Քաղիրթ, Քաղ՝ «Արու այծ» իմաստով): «Սասնա Ծռեր» էպոսում, Տիգրիսի այս վտակին «Բաթմանա Բուղան» էին անվանում, «Բաթմանա Ցուլ») …

Հազարամյակների ընթացքում, Տավրոսի հարավահայաց լանջերին, բարձրադիր լեռնային շրջաններում բազմած այս գավառին տրված անունների երկար շարքում հիշատակվում են՝ Դեգիկ, Դեգիք, Դեգիս, Հայնի, Հանա, Հանի, Հանգեղ անունները («Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանից»):

Ուշագրավ մի փաստ՝ այս տարածքներն ընդգրկող երբեմնի հզոր թագավորությունը՝ Մայր Տունի թագավորությունը (Միտանին), ասորեստանցիների կողմից անվանվում էր Հանիգալբաթ:

Այնուհետև, լայնածավալ թագավորության մասնատումից հետո, այդ անունով կոչվում էր միայն Խաբուրի հարթավայրը՝ Տիգրիսի ու Եփրատի վտակների շրջանում:

Հիշենք, որ եգիպտացիները Միտանիի՝ Մայր Տունի թագավորությունն անվանում էին Նահարին (Գետերի Երկիր, Nhrn) և նրա հիերոգլիֆը երկու գետերի ոճավորված պատկերով էր՝ հայերենով՝ Միջագետք…

Ի դեպ, մեջբերելով Սարգիս Պետրոսյանի՝ «Դրախտի գետերի և Խավիլա, Քուշ երկրների տեղադրության շուրջ» ուսումնասիրությունից մի հատված, նկատենք, որ «Ն.Ադոնցը մերժում է Nairi երկրանվանը սեմական ծագում վերագրող տեսակետը»…

Համաձայն Ս.Պետրոսյանի՝ հայերեն «նայ»՝ «թաց, խոնավ, ջրել, ոռոգել» արմատից է (Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանը» հիմք ընդունելով):

Ասորա-աքադական «Արամ-Նահարայիմ» անվանումը, որը հանդիպում է նաև Աստվածաշնչում, Երկիր Նաիրին է, Միտանիի թագավորության մի հատվածը, լեզվական առումով՝ «Հայոց Միջագետքին» համարժեք, ըստ իս (որոշ կայքերի քարտեզների վրա միասին են նշված՝ Արամ-Նահարայիմն ու Միտանին):

Հետագայում, Ասորեստանի նվաճումներից հետո, «Հայոց Միջագետքը» Վերին, Հյուսիսային Միջագետքն էր միայն:Նշանավոր քաղաքներն էին՝ Ուրհան (Եդեսիան, ուր Մաշտոցը գնաց՝ Հայոց գրերի հետքերով, Պորտասարից 14 կիլոմետր հեռու), Մծբինը, Ամիդը…

Հույն պատմիչ Ստրաբոնը (ն.թ.ա 64-24թթ.), իր «Աշխարհագրության» մեջ, խոսելով «որոշ մասերում Հայաստանին հարվող» Ադիաբենի մասին (որը պատմական Ասորեստանի մաս է համարվում, ներկայիս Էրբիլի մոտ, Իրաքում), նշում է, որ հնուց ի վեր բնակչության ստվար մասը Արմեններն էին՝ Հայերը:

Հիշելով այս շրջանում ապրող երեք մեծ ազգերին՝ Մեդացիներին (Մարերին,Կ.Ա.), Հայերին ու Բաբելոնացիներին, պատմում է, որ նրանք հաճախ էին պատերազմում միմյանց դեմ մինչև Պարսիկների գերիշխանությունը, ավելացնելով՝

«Վերջիններս, իրականում նվաճել էին մեդացիներին (մարերին, Կ.Ա.) ու բաբելոնացիներին, սակայն երբեք չկարողացան իրենց ենթարկել (հաղթել,Կ.Ա.) Հայերին… Տիգրանն, ի միջի այլոց, կարողացավ նրանց դիմակայել քաջությամբ, ինչպես արդեն ասացինք Հայաստանի մասին խոսելիս» (Ստրաբոն, «Աշխարհագրություն», հատոր 5, գիրք 16, էջ 186, «Géographie de Strabon, Paris, 1819):

«Վերին Միջագետքի (Միջագետք Հայոց) տարածաշրջանը մինչև մ.թ. 37 թ. Մեծ Հայքի
թագավորության մաս է կազմել, որի սահմանների մեջ ընդգրկվել են Տուր-Աբդին
(Ծավդեք) և Արվաստան գավառները՝ Մծբին կենտրոնով, ինչպես նաև պատմական
Ասորեստանի զգալի մասը:

Ըստ հայոց ազգային ավանդության՝ Արամ նահապետը“…զմեծ մասն դաշտացն Ասորեստանի կալաւ ի ծառայութեան հարկի… բազում
ժամանակս»:

…«Ըստ Փավստոս Բուզանդի՝ «Միջագետք Հայոց»-ի Անգեղ տուն գավառը «Ոստան
Հայոցն» էր վաղ ժամանակներում»: (Մեջբերումները՝ Ա.Հ. Ղարագյոզյան, «Միջագետքի հնագույն էթնիկական անվանումների ստուգաբանության շուրջ»):

Հիշենք, որ Անգեղ դիցը նույնացվում է Աստվածաշնչյան Ներգալին՝ Անդրաշխարհի դիցին, որի հետ առնչվում էր նաև Էնկին՝ որպես Ստորգետնյա քաղցրահամ ջրերի, գետերի Դից (Տիգրիսը ևս որոշ տարածքում ստորգետնյա հոսանքով է)…

Սարգիս Պետրոսյանի՝ վերոնշյալ ուշագրավ ուսումնասիրության մեջ, ի համալրումն ասվածի, Տիգրիսը «Այծի գետ» ստուգաբանությամբ է ներկայացվում:

Ավելին, հեղինակը նշում է նաև Ճորոխ գետի անվան կապը «Այծի» հետ՝ բարբառային «ճոռ»՝ «նուրբ ու փափուկ մազով այծի», «տիկճորի» օրինակների վրա հիմնվելով, հավելելով՝ «Տիկ»՝ նախապես «Այծ», հետո՝ «Օր, ցերեկ, լույս» իմաստները (Ճորոխը պատմական Տայք Աշխարհի՝ Անահտական լեռներից սկիզբ առնող ամենամեծ գետն է, որի ավազանում, ավազի հետ խառնված ոսկու հատիկների առկայության հետ է կապվում Արգոնավորդների՝ Ոսկե Գեղմի առասպելը…):

Եթե շարունակենք՝ տրամաբանորեն ակնհայտ է դառնում կապն Աստվածայինի (Լույսի, Հուրի, Կրակի) հետ («Դիք-Դից» և Տիվ -Տայք)…

5-րդ դարի պատմիչ Փ. Բուզանդի «Հայոց պատմության» ԺԶ գլխում շարադրված է Պարսից թագավորի՝ Շապուհի ախոռներից մեկում ախոռապետի կողմից Հայոց Արշակ արքային «Այծ Հայերի թագավոր» արտահայտությամբ դիմելու պատմությունը (բնագրում՝ «Այծից Հայոց արքա»):

Դարեդար փոխանցված՝ հազարամյակների պատմության մի յուրօրինակ դրսևորում…

1907 թվականին Վիեննայի Մխիթարյան տպարանում հրատարակված՝ Հ.Հյուբշմանի «Հին Հայոց տեղւոյ անունները» ուսումնասիրությունն սկսվում է այսպես՝

«Ասորեստանցւոց եւ Խաղտեայց (Նախահայոց) սեպագիր արձանագրությունները կը վկայեն, թէ Թ դարէ ի վեր ն.ք. Քր. Վանայ լճին եզերքներուն վրայ գոյություն ունէր պետութիւն մը, որ խաղտէական սեպագրութեանց մէջ Բիաինա կը կոչուի, իսկ Ասորեստանցւոց բեւեռագրութեանցը մէջ՝ Ուրարտու»…

Շարունակելով, Էջ 5 -ում, կարդում ենք՝

«Կ’երևայ, թէ հնագոյն ժամանակներ՝ Ասորեստանի հիւսիսային կողմը՝ Եփրատէն մինչեւ Ուրմիոյ լիճը տարածուող Նաիրի ըսուած երկիրներուն կարգէն կը’ համարուէր Ուրարտու, բայց արդէն Սաղմանասար Բ. (860-824) ճշդիւ զանազանութիւն կը դնէ՝ Նաիրիի եւ Ուրարտուի միջեւ, եւ Նաիրի ըսելով կը հասկընար ի մասնաւորի «Տիգրիս աղբեր երկիրը» եւ Ուրարտուով՝ «Եփրատայ աղբեր երկիրը»…

Հայկական Լեռնաշխարհի գետերից ամենաերկարը՝ Եփրատը, կազմված է երկու գետաբազուկներից՝ Արևմտյան և Արևելյան:

Ծաղկանց լեռների հյուսիսային լանջերից՝ մոտ 3060 մետր բարձրության վրա սկիզբ առնող արագահոս Եփրատի (Արևմտյան) ձախակողմյան ճյուղն է Արածանին (ըստ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի, երբեմն նշվում է որպես Արևելյան Եփրատ), հունահռոմեական աղբյուրներում՝ Արսանիաս ( Arsanias):

Մանազկերտի, Մշո և Խարբերդի դաշտերով անցնող Արածանին հին մատենագիրների մոտ հիշատակվում է որպես ինքնուրույն գետ, ոչ որպես Եփրատի վտակ (Արածանիի ձախ վտակն է Մուշի դաշտը ոռոգող Մեղրագետը):

Արածանիի ակունքների մոտ էր գտնվում Հայոց զորքերի գլխավոր բանակատեղին՝ Շահապիվանը, ուր նաև գումարվում էին կարևոր ժողովներն ու անցկացվում էին Նավասարդյան կենսախինդ տոնախմբությունները…

Արևմտյան Եփրատի հովտում էր Արշակունի արքաների դամբարանը…
Գետի վերնագավառում՝ Բարձր Հայքում էին Հայոց գլխավոր սրբավայրերը՝ Արամազդի, Վահագնի, Անահիտի մեհյանները…

Ի վերջո, Արածանիի, Միջագետքի երկու գետերի՝ Տիգրիսի ու Եփրատի հովտում էր մեր հզոր Երկիր Նաիրին, որը կարոտով գովերգում էին Հայոց մեծ պոետները…

«Երկիր Նաիրի, երազ հեռավոր,
Քնած ես քնքուշ թագուհու նման»…

Նաիրյան տեսիլքներով մորմոքված տերյանական այս տողերի շարունակությունն այսօրվա Հայ պատմաբաննե՛րը կգրեն…

Շնորհակալություն երկարաշունչ գրառման համբերատար ընթերցման համար:
Մեր հնագույն շրջանի պատմությանը վերաբերող հանգուցային խնդիրների լուսաբանման բազմաթիվ հարցեր կան դեռ:Տարեվերջյան եռուզեռից հետո (նաև՝ տարվա մյուս շրջաններում), օրն իմաստնացնելու նպատակով օգտակար մի քանի տող՝ ընդամենը)…

Ողջ լերուք…

Հ.գ. Ստորև մոտավոր մի քանի քարտեզ՝ զուտ հիշեցման համար…

«ԵՐԿՆՔՈՒՄ՝ ԴՐԱԽՏ, ԵՐԿՐԻ ՎՐԱ՝ ՎԱՆ» (Եվ շրջակայքը…)

Իրենց հայրենի Հողին ու ավանդույթներին ամուր կառչած, հպարտ ու խրոխտ Վանեցիների այս արտահայտությունն այսօր էլ հնչում է ու պայքարի կոչում…

Եվ նույն ոգով, ինչպես 1915 թվականի ապրիլին՝ հակառակորդի՝ թնդանոթներով զինված 10-12 հազարանոց բանակի դեմ 1500 «անվեհեր ու բաց ճակատով» կռվող Հայ մարտիկների ինքնապաշտպանության օրերին:

Հայոց հնագույն այս Ոստանն ու իր շրջակայքը վաղնջական ժամանակներից բեղուն կյանքով են ապրել:
Ասվածի ապացույցն են հնագիտական պեղումներից հայտնաբերված նյութերը, որոնց զգալի մասն այսօր պահվում են աշխարհի լավագույն հավաքածուներում, այդ թվում՝ Բեռլինի ու Բրիտանական թանգարաններում:

Վանն իր շրջակայքով հուզել է շատերին՝ հազարամյակներ ի վեր:

Բազմաթիվ գրողների, ճանապարհորդների, բնակչության հուշերում, ավանդապատումներում իր պայծառ ու կենսախինդ գեղեցկությամբ ու փառքով հիշվել…

Վանի ափերին՝ իր «անմահական խնձորներով» հայտնի Արտամետում են երգիչներն հյուսել իրենց երգերը Շամիրամի՝ կախարդական զորությամբ հուլունքների մասին, որոնցից Խորենացին հաղորդել է երեք բառ միայն՝ «Ուլունք Շամիրամայ ի Ծով»…

Աղթամար կղզում՝ «Րաֆֆու ժայռի» վրա են գրվել հոգեպարար «Ձա՛յն տուր, Ո՜վ Ծովակ»-ի սրտահույզ տողերը, որոնք Կոմիտասի հանճարով անմահացան նաև Լուսինե Զաքարյանի շուրթերով…

Րաֆֆին, իր «Կայծեր» վեպում (Մաս 2, Ժ), «Ծովի» (Վանա լճի) ջրերի բարձրացմամբ ցամաքից բաժանված ու կղզիացած «անապատը» նկարագրելով, նշում է, որ «արագիլի կորաձև պարանոցի նման ծովի մեջ երկարած հրվանդանը «Կռապաշտնոց» էր կոչվում՝ քանի որ «մի ժամանակ նրա վրա եղել է կռապաշտների մեհյան»:

«Հրվանդանի ուղիղ գլխի հանդեպ գտնվում է կղզին և այդ պատճառով էլ կոչվում է նա «Կտուց», որովհետև արագիլի գլխից կտրված կտուցի նմանություն ունի»:

«Ծովակի ջուրը դարերի ընթացքում հետզհետե բարձրացել է և ողողել է իր եզերքը, շատ նշանավոր տեղեր և շինվածքներ , որ պատմության մեջ հայտնի էին, այժմ իսպառ ծածկվել են ջրի տակը, կամ, ցամաքից կտրվելով, կղզիացել են»:

Որպես օրինակ բերելով «Արճեշ բերդաքաղաքը, որ այժմ չորս կողմից առնված է ջրով և նրա ամենափոքրիկ մասն է միայն երևում», նա հիշում է «Աղթամար կղզու վրա գտնված՝ Արծրունի թագավորների պալատները, որ այժմ կորած են ջրի տակ»…

Իր բազմադարյա պատմության ընթացքում Վանա լճին՝ «Նաիրիի ծովին» տրված բազմաթիվ անուններից է «Արճեշի լիճ», «Արճեշի ծով» անվանումը:

Լիճը թափվող մոտ 30 գետերի ու գետակների հոսքերը ջրի քանակության պարբերական տատանումներ են առաջացնում, որի հետևանքով, դեռևս 10-12-րդ դարերից լճի մակարդակի բարձրացմամբ, կրկնակի պարիսպներով ամրակուռ մի քաղաքի՝ Արծկեի զգալի հատվածը՝ լեռան ստորոտին գտնվող ամրոցով, անցավ ջրի տակ:

Երկրորդ ամրոցը՝ լեռան գագաթին, դիմակայեց, սակայն ամայացավ…

Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի Բզնունիք գավառում, Վանա լճի հյուսիսային ափին, Արծկե կոչվող հրվանդանի վրա, որը կղզու էր վերածվել լճի ջրերի բարձրացման հետևանքով, համանուն նավահանգիստն էր՝ դեպի Խլաթ ու Բաղեշ (Բիթլիս) տանող ճանապարհի վրա:

Այսօր անմխիթար ու բարձիթողի վիճակում են պահպանված բերդապարիսպների ավերակները (գրեթե 70 տոկոսով ոչնչացված):

Ջրասույզ եղած այս բերդաքաղաքում է հայտնաբերվել Վանի հզոր Տիրակալներից՝ Բիայնայի և Նաիրիի արքա Ռուսա Բ-ի արձանագրություններից մեկը:

Ուսումնասիրողներից ոմանք Արծկեն նույնացնում են Ասորեստանի Սալմանասար Բ արքայի տարեգրության մեջ հիշվող Արզաշկուն (Arzashkun) քաղաքի հետ:

Արծկեից ոչ հեռու, Վանից մինչև Ծաղկանց լեռներ էր ձգվում Մեծ Հայքի Տուրուբերան Աշխարհի տարածքում ընդգրկված ջրառատ Արճեշը՝ հայտնի որպես հացահատիկի շտեմարան, նաև հարուստ՝ խաղողի ու պտղատու այգիներով…

Արճեշի անվան ստուգաբանությունը կապվում է Արգիշտի թագավորի անվան հետ (ֆրանսերենում ցարդ պահպանված է Գ (G) տառի՝ Ժ հնչողությունը՝ a, e, i ձայնավորներից առաջ (Արգիշ — Արճիշ)…

1838-1840 թվականներին, 3-4 մետրով լճի մակարդակի ավելացմամբ հարակից շրջաններն ավելի ընկղմվեցին ու, գրեթե երկու հարյուրամյակ հետո, (երեք տարի առաջ), երաշտի պատճառով ջրերի նվազմամբ, ցամաքի որոշ տարածքներ են նշմարվում վերստին՝ տեղանքը հնագիտական պեղումների համար մատչելի դարձնելով…

Մոտ երկու ամիս առաջ, Վանա լճի հյուսիս-արևմտյան առափնյա տարածքում գտնվող Արծկե հնագույն բերդաքաղաքի՝ ջրասույզ եղած փլատակների մոտ Հայ սուզորդները խաչքարեր ու հայերեն գրություններ հայտնաբերեցին:

Ի լրումն վերը շարադրվածի՝ հիշենք այսօրվա Հայաստանում գտնվող մի գողտրիկ բնակավայր՝ մինչև 1900 թիվն Արճեշ անունով (հետագայում՝ Արճիս), որի հիմնադիր — նահապետը ծնունդով Վանի ափերին թիկնած Արճեշից էր՝ հմուտ պղնձագործ՝ Արճեշցի Վարպետ Միսկարը…

Արճեշ անունով մի քաղաք կա նաև՝ մեր բնօրրանից հեռու՝ Ռումինիայում, Արճեշ գետի ափին, Արճեշ գավառում (ինչպես Վանի ափերին էր)՝ Արճեշի Իշխանական պալատ՝ Curtea de Argeş , ավելի վաղ՝ պարզապես Արճեշ, աղավաղված՝ Արճիշ, Արգհիշ, Արգհիշի…

Քաղաքի հիմնադիրները Վանա լճի ափամերձ Արճեշից 13-րդ դարում գաղթած հայերն են, որոնք իրենց ծննդավայրի անունով են կոչել նոր բնակավայրն ու մոտակա գետը (ինչպես հաճախ)։

Բիայնական շրջանի հնագույն անառիկ, անմատչելի բերդերից մնացած փլատակներից՝ Վանի հյուսիսում (Վանի Արարատյան թագավորություն)
Ամյուք (Ամիք, Համուկ, Քար- Ամկո… Amik)
Միջնադարում՝ Գնունիների, այնուհետև Արծրունիների տիրույթներից…

ԸՆՁԱԿ, ԸՆՁԵՆԻ, «ԸՆՁԵՆԱՎՈՐ», «ՇԱԳՐԵՆԻ ԿԱՇԻ» …

…«Փռյուգիական գդակներ և գոտիներ երկաթի,Եվ վիթխարի ուսերին վագրների վառ մորթի»…

(Մեր նախնյաց հանդերձի նկարագրությամբ մի հատված՝ Ավետիք Իսահակյանի՝ 1917 թվականին Ժնևում գրած՝ «Մեր նախնիները» ստեղծագործությունից…
Հոմերոսի «Իլիականում» (10-րդ Երգում), համանման ձևով, հերոսներն իրենց մորթով են պատում) …

Հին աշխարհում կենդանու մորթը խորհրդանշական մեծ իմաստ ուներ:
Կենդանու դեմ հաղթանակից հետո, նրա մշակված մորթու գործածումը զուտ որպես ցրտից պաշտպանվելու միջոց չէր, այն նաև այլաբանորեն էր ընկալվում:

Հերոսի քաջության մարմնացումը լինելուց բացի (հիշենք մեր էպոսի Մեծ Մհերին՝ Առյուծ, Առյուծաձև Մհերին, կամ՝ Առյուծի մորթով Հերակլեսին՝ հունական դիցաբանությունից), «Հրաշագործ» հատկություններ էին նաև վերագրվում մորթին, ինչպես «Ոսկեգեղմը», որի ձեռքբերման նպատակով ճամփորդեցին Արգոնավորդները (ամիսներ առաջվա մի գրառման մեջ անդրադարձել ենք վերջիններիս):

Jean Pierre Vernant-ը, քննելով հնագույն շրջանում կենդանու զոհաբերությունից հետո խորովված-այրված ոսկորները՝ դիցին, միսը՝ որպես «մատաղ», մարդկանց բաժանելուց հետո մորթի՝ քրմին հատկացնելու իմաստին, նշում է, որ այն (մորթին) կենդանու զոհաբերության վկայությունն էր, ծեսով հավերժանալու խորհրդանիշը: Այսպիսով, նաև՝ Վերածնունդի՝ մահից հետո Կյանքի շարունակության «Մոգական խորհուրդը» (Caroline Plichon, «Sous la peau de bête ») …

Ընձենին՝ ինձի (ընձառյուծի, հովազի, հովազառյուծի) մորթին, Հին Եգիպտոսում, մահվանից հետո կատարվող ծիսակարգում, «Բերանբացեքի» արարողության ժամանակ, քուրմի հագուստն էր, որը կրում էին նաև հազվադեպ այլ քրմեր ու դիցեր (Պարդալիդ, Pardalide), գցվում էր մեջքին՝ առջևի երկու թաթերով վզի մոտ կապով կամ՝ մի ուսին ձգված այնպես, որ գլուխը և մեկ կամ երկու թաթերը երկու կողմից կախվեն, ինչպես տեսնում ենք դամբարանային որմնանկարներում կամ բարձրաքանդակներում (խեթական հնագույն բարձրաքանդակներում և որոշ Վիշապ-քարակոթողների վրա գրեթե նույն ձևով է զոհաբերված կենդանու (ցուլի) մորթին դրված):

Ընձենու ընտրությունը, հավանաբար, պայմանավորված էր մորթի վրա համաչափ ցրված վարդանախշաձև սև բծերի և երկնքում սփռված աստղերի նմանության խորհրդի շնորհիվ:
Ասվածի ակնհայտ դրսևորումներից է Եգիպտոսի տաճարներից մեկի բարձրաքանդակում հենց վարդյակների տեսքով մորթի պատկերումը (ստորև՝ լուսանկարը):

Եգիպտոսում և, ընդհանրապես, Հին Աշխարհում, համարում էին, որ դիցերի կողմից էր ստեղծվել Երկիրն ու ներդաշնակություն հաստատվել՝ նպաստելով օրեցօր Կյանքի հրաշագործության իրականացմանը:

Երկնայինի և Երկրայինի, Աստվածների ու Մահկանացուների միջև կապն ապահովում էր Փարավոնը, Արքան:
Եվ քուրմի դերն առօրյա ծիսակատարության իրագործումն էր՝ հանուն համընդհանուր ներդաշնակության պահպանման: Քրմապետը՝ Գլխավոր քուրմը, հենց Փարավոնն էր, Արքան (վաղնջական շրջանում)…

Հայկական հնագույն անձնանունների ու տեղանունների ծագումնաբանության ուսումնասիրությունը հետաքրքիր դիտարկումների աղբյուր է:

Բնիկ հայկական անձնանունների քննությանն անդրադարձել են դեռևս Հ. Հյուբշմանը, Հ. Աճառյանն ու Գ. Ջահուկյանը՝ մատնանշելով հասարակ անուններից ծագած հատուկ անունները:

Հնագույն շրջանի հավատալիքներում առկա՝ դիցերի խորհրդանիշ-կենդանիների, պահապան-տոտեմների անուններով մարդկանց կոչելու հեռավոր արձագանքներն հարատևելով հասել են մինչև մեր օրերը:

Թեև քրիստոնեության տարածումից հետո բազմաթիվ նմանատիպ անուններ մոռացության մատնվեցին՝ փոխարինվելով նոր կրոնի գաղափարախուսությունը ջատագովող հատուկ անուններով, այնուամենայնիվ, Եզնիկ, Անգղ, Կորյուն, Ընձակ, Գայլ, Գառնիկ, Այծեմնիկ անվանումների շարքում այսօր էլ անձնագրում որպես երկրորդ անուն գրանցվում է Բազեն (հիշելով Լիբանանում ծնված մեր հայրենակից՝ լուսանկարիչ Հրայր Բազե Խաչերյանին):

Դիցաբանական պատկերացումների հետ առնչվող այլ՝ բնության ու տիեզերքի փառաբանման հուշերը պահպանած՝ Արփի, Արևիկ, Արեգ, Աստղիկ, Շողեր, Շողիկ, Լուսե, Ցողիկ, Շանթ, Փայլակ, Հրայր, Հրահատ, Հրանտ, Հրաչյա, Հրաչուհի, Հրանուշ, Հրատն և բազմաթիվ մյուս անունների ցանկում ուշագրավ է Ընձակը (առանձնահատուկ ողջույններս դարերի պատմությունն ամփոփող անուններով բոլոր ազգակիցներիս, հեռու ու մոտ ծանոթներիս, ֆեյսբուկյան համախոհներիս)…

Համաձայն Խորենացու հիշատակած Հայկազն նահապետների ցանկի՝ Ընձակ անունն էր կրում Հրանտի հաջորդը, ըստ Չամչյանի՝ թագավորած ն.թ.ա 1242 թվականին:

Ընձակ անունով էր Կորյունին ուղեկցող թարգմանիչը, նաև՝ 1234 թվականին արված՝ Կարսի պարսպի արևմտյան հատվածի արձանագրությունում հիշատակվող շինարարը՝ «Ձեռամբ Ընձկանն Գազնին»…

Ընձաք, Ընծակ, Ընծաք հնչյունափոխությանբ հանդիպող ձևերի «ուղղագույնը», համաձայն Հ. Աճառյանի, բուն հայկական՝ «Ինձ՝ «Վագր» բառի նվազականից է»: (Հ.Աճառյանի «Հայոց անձնանունների բառարան» (Երևան, 1942թ.), «Հայերէն արմատական բառարան»):

Հատկապես այս անվան ստուգաբանությունը կարևորելու նպատակը նույն անունով մի դիցի հիշատակումն է ավելի վաղ շրջանի շումերական արձանագրություններում՝ որպես Դրախտավայր Դիլմունի գլխավոր դից ու տիրակալ՝ Էնձակ, Ինձակ ձևերով («Ը» տառի բացակայությամբ՝ «Է»-ն է գործածվում, Enzak, Inzak, Enşag):

Նրան նվիրված մի տաճար կար Շուշան քաղաքում (ներկայիս Իրանում):
Ժամանակի սկզբնաղբյուրներում Դիլմունի առևտրականներին վերաբերող սեպագիր սալիկներում ևս Ինձակ անունով վաճառական է հիշվում…

Բուն հայկական արմատով անվամբ դիցի առկայությունը շումերական դիցաբանության մեջ («Էնկին և Նինհուրսագը») Էնկիի և իր կնոջ բնակավայրում՝ «անարատ ու անաղարտ, լուսավոր» Երկրում՝ Դիլմունում, վերջինիս տեղակայման ու նրա բնակչության ազգության շուրջ մտորումների տեղիք է տալիս:

Հիշենք, որ Jules Oppert-ի առաջարկով Դիլմունը ենթադրաբար տեղադրվում է Բահրեյն կղզում (հույներն անվանում են Թիլոս): Տեղակայման մի այլ տարբերակով մատնանշվում են Արաբական ափերը՝ հիմք ընդունելով «Դիլմունի Տիրակալ Ինձակի անվամբ» որոշ հնագիտական նյութերի առկայությունը:

Ընձենու՝ Ինձի մորթը կրող գլխավոր հերոսի անունով է Շոթա Ռուսթավելու՝ 12-13-րդ դարերում գրված էպիկական պոեմը՝ «Ընձենավորը»…

Ոչ վաղ անցյալում, 19-րդ դարում, Բալզակը, թերևս վերհիշելով ընձենու երբեմնի մոգական հատկությունները, գրեց իր արժեքավոր փիլիսոփայական վեպը՝ «Շագրենի կաշին», ուր իր տիրոջ ցանկություններն իրագործելու հատկությամբ օժտված «հրաշագործ մորթին» խորհրդանշում է իր տիրոջ կենսական ուժը, որը նվազում է ցանկությունների իրականացմանը զուգընթաց…

ՃԱՃԱՆՉ Կամ՝Ճառագայթ փառաց,Ճանապարհ ինձ ցոյց,Ճեպել ի յերկինս…

…«Եւ ասաց Աստուած՝ «Եղիցի Լոյս և եղև Լոյս…Եւ ետես Աստուած զլոյսն զի բարի է»…
(Եվ տեսավ Աստված, որ Լույսը բարի է…):

Ու Լույսի հետ նաև՝ Աշխարհի արարման պատմությունն սկսվեց…

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր, տաճարների համար նախատեսված և ծիսակատարությունների ժամանակ գործածվող ոսկյա, արծաթյա կամ այլ մետաղներից պատրաստված սպասքն իր որոշակի խորհուրդն ու իմաստն ունի:

Այսօր էլ, ի թիվս նմանատիպ բազմազան իրերի, որպես «Սուրբ Սեղանի» զարդ, կիրառվում է ճառագայթներով բոլորված, կլոր կենտրոնական մասով «Ճաճանչը»…

Նաև՝ երգվում 12-րդ դարից, Ներսես Շնորհալու գրչով ու Կիլիկյան հովերով մեզ հասած միջնադարյան լուսերգությունը՝

«Առաւօտ լուսոյ,
Արեգակն արդար,
Առ իս լոյս ծագեա»:

Ու փառաբանվում հոգիները դեպի Երկինք սլացնող Ճաճանչափայլ Ճառագայթը՝

«Ճառագայթ փառաց,
Ճանապարհ ինձ ցոյց,
Ճեպել ի յերկինս»:

«Ճառագայթը» Արեգակն էր (Արևի սկավառակին նմանվող անիվը «ճառագայթաձև» էր, անվաձև, ճախարակաձև (բացատրությունը՝ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»)…
Նաև՝ «Ճառագայթ փառաց հօր՝ որդիդ միածին» (նույն տեղում):

Ս.Մալխասյանի «Հայերէն բացատրական բառարանում»՝ «Ճաճանչ, նաև՝ Ճառագայթ փառաց Հօր՝ «Երրորդութեան երկրորդ անձը, Բանն Աստուած»…

Քրիստոնեության մեջ Աստված որպես Լույս է ներկայացվում՝ «Աստված լույս է» (Հովհ., 1.5.), «Ես եմ աշխարհի լույսը» (Հիսուսի խոսքերը, Հովհ. 8.12) …

Երկնային լուսատուի՝ Հուրի և Լույսի խորհրդանիշն էր Արեգակը, որը, վաղնջական ժամանակներից ի վեր, ընկալվում էր որպես «Տիեզերքի աչք»:

Քննարկվող հարցն առավել մանրամասն քննությամբ ներկայացրել է պատմաբան Անժելա Տերյանն իր՝ «Ար Աստծու պաշտամունքը Հայաստանում» (Երևան, 1995թ.), «Հայաստանը Արարչագործության և Քաղաքակրթության բնօրրան» (Երևան, 2002թ.) ուսումնասիրություններում:

Ներկայացնելով Արևագալի՝ Արևածագի կարևորությունն ու սրբազան պահի նշանակությունը ցարդ պահպանված ժողովրդական հավատալիքներում, հեղինակը նշում է՝

«…Բանանցում արևածագին, երբ երևում էին արեգակի առաջին ճառագայթները, կանայքծնկի էին գալիս ու աղոթում»…
«…Նոր Բայազետում առավոտյան աղոթելիս սրբերին դիմելուց հետո դառնում էին դեպի արեգակը և ասում.

«Ո՜վ մերը մեր արեգակ, դու հասնիս օգնության»… (Ա.Տերյան «Հայաստանը Արարչագործության և Քաղաքակրթության բնօրրան», էջ 53):

Հիշելով Արևի ճառագայթներից վառվող Գոհար վարդը՝ «Տաղ Վարդավառի» հայտնի տողերից՝

«Գոհար վարդն վառ առեալ
Ի վեհից վարսիցն արփենից»,

Ա.Տերյանը հղում է միջնադարյան մտածողների մեկնությունները՝

«Հայ պատմագրության մեջ փորձեր են արվել բացատրելու նաև արեգակ բառի իմաստը:
Սամուել Կամրջաձորեցին (10-րդ դար) իր “Տոնական բանից” աշխատության մեջ գրում է. “Արեգակն անուանեցաւ, այսինքն լուսոյ ակն”:
Վանական վարդապետը իր “Տարեմուտ” գրքում գրում է.
“Արեգակն, մեծ ակն ասի կամ տուընջեան աստղ, կամ լուսոյ ակն”:
Վարդան վարդապետ պատմիչը Սաղմոսաց մեկնության մեջ գրում է.
“Արեգակն, լուսոյ ակն զի լուսոյն սեռն և յստակ լույսն ի նմա է”:
Մխիթար Աբբահայրը արեգակը բացատրում է իբրև “արևու ակն”» (մեջբերումները՝ նշված աշխատությունից, էջ 55):

Արևի ու Երկնային Հուրի պաշտամունքի հետքերն ամենուր են Հին աշխարհում:

Անկարայից 170 կմ հեռավորության վրա գտնվող հնավայրում՝ Ալակահոյուկում հայտնաբերված, ն.թ.ա 3-րդ հազարամյակի դամբարաններից պեղվել են Արևը խորհրդանշող բազմաթիվ սկավառակներ, երբեմն՝ նույն տեղում՝ մի քանիսը:

Արևի պաշտամունքի՝ Հայկական Լեռնաշխարհից՝ Մայր Տունի թագավորությունից՝ Նաիրիից Եգիպտոս հասնելու փաստարկումներին անդրադարձել էինք Էլ-Ամառնայի արքունական դիվանի նամակների վերծանման առիթով:

Իրանում և Հնդկաստանում առկա համանման պաշտամունքների հետ զուգահեռների, ազդեցությունների երկար քննությունը շրջանցելով հավելենք, որ Արևի փառաբանման ակնբախ ապացույցներից են հայկական գորգարվեստի հրաշագեղ նմուշները՝ «Ջրաբերդ» տիպի գորգերն իրենց ճաճանչազարդ հորինվածքներով, հայտնի «Զարդ Աշխարհի» զարդամոտիվով…

Հիշյալ գորգերի ծագումնաբանության և տիպաբանական հարցերն ուսումնասիրել է գորգագետ Աշխունջ Պողոսյանը:

Հ.գ. Ստորև լուսանկարներում՝

Մեհյանները զարդարող, նաև՝ Դիցի ներկայությունը խորհրդանշող, որպես թաղման ծիսական «պահպանակ», Արևի Սկավառակի ոճավորված պատկեր՝ Ալակա Հոյուկից հայտնաբերված (մոտ ն.թ.ա 2.300թ.)

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=738824669964900&id=100015121213705

Եկեղեցական սպասքի մի նմուշ՝ «Ճաճանչ», որը եկեղեցականների կողմից ներկայացվում է նաև իբրև «Քշոց»՝ մեկնաբանվելով որպես գետնախորշերում հավաքվող առաջին քրիստոնյաների կողմից հավաքված ճանճերին քշելու նպատակով գործածվող իր (թեև «Սուրբ Սեղանի զարդերից է՝ երբեմն մասունքներ պարունակող)…

Վանում, 18-րդ դարում պատրաստված, Էջմիածնի տաճարի մանրակերտը՝ ճաճանչներով… (լուսանկարը՝ «Հուշամատյանի» էջից (Քարտէսներ, Վանի վիլայեթ)

Ցանցկեն նախշազարդերով «Քշոց»՝ Հաղպատի վանքից (1632թ.), Հայաստանի Պատմության Թանգարանի Ազգագրական հավաքածուից

«Աթոնը և իր ընտանիքը» — Եգիպտոսից՝ Ամառնայից հայտնաբերված բարձրաքանդակային սալիկ՝ իր Կենսատու ճառագայթներով Երկիրը լուսավորող Արեգակի Սկավառակի խորհրդանիշով (Կյանքի իմաստն ունեցող Խաչով (ankh) և Օձի պատկերով…

Աքենաթոնը Արևի պաշտամունքի ծիսակատարության պահին (ն.թ.ա 14-րդ դար,Եգիպտոս)

«ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՄԱՍՓՅՈՒՌ ԾԱՂԿԻՆ» կամ «ՎԱՍՆ ԾԱՂԿԻՆ»

Ազգային մտածողության հրաշալի հայելի են հեքիաթները՝ հաճախ հին առասպելներից սերվող, սերնդեսերունդ բանավոր փոխանցված հրաշապատում (կախարդական) կամ իրապատում…

Խորհրդանիշներով ու այլաբանությամբ լի՝ հազարամյակներով ամբարված իմաստնության աղբյուր այդ պատումներում պահպանվել են նաև բազմաթիվ ծեսերի ու ավանդույթների հետքերը:

Վաղնջական ժամանակներից բերնեբերան փոխանցված հեքիաթներում մարդկության մտածողության պատկերավոր արտացոլումն է:

Նրանցում նաև ծիսական բազմաթիվ տեսարաններ ենք գտնում՝ մարգարտի ու մարջանի ծիսահմայական նշանակությամբ, զանազան քարերի ու ծաղիկների մոգական հատկությունների հիշատակմամբ ու նրանց նկարագրությամբ («Ուլունք Շամիրամայ ի ծով» գրառման մեջ ակնարկել էինք)…
Ի դեպ, մարդու օրգանիզմի վրա բնական որոշ քարերի բարենպաստ կամ բացասական ազդեցությունը հաստատվում է այսօրվա գիտական պրպտումների արդյունքում:

«Արևային կախարդանքով» կենսական ուժ հաղորդող՝ շփման միջոցով կրակ ստեղծող Կայծքարի և հայելու օգնությամբ Արեգակի ճառագայթներով ստացված Հուրի խորհուրդը՝ Երկնային ու Երկրային Հուրերի կապը հզոր իմաստ ուներ մեր նախնյաց ընկալումներում…

Եվ հեքիաթներում դրա արձագանքները ևս կան:

Մեր նախնյաց սիրած հրաշապատումներում «Համասփյուռ» անունով զարմանահրաշ մի ծաղկի մասին էլ է պատմվում:

Ս.Մալխասեանի «Հայերէն բացատրական բառարանում» այն ներկայացված է՝

«Տասներկու ճյուղ է արձակում և ամեն մի ճյուղը մի առանձին գույնի ծաղիկ ունի, կույր աչքերին լույս է տալիս, հոտը ույժ է տալիս»:

«Հայոց լեզվի բարբառային բառարանում» (Երևան, 2001 թ.) որպես նրա համարժեքը Վանի բարբառում ներկայացվում է «Խամբեկը»…

Երևանում, Մաշտոցի անվան Մատենադարանում, հազարավոր հին մատյանների շարքում, առանձնահատուկ ինը ձեռագրերում պահպանվել է հինավուրց մի զրույց՝ հրաշագործ Համասփյուռ ծաղկի մասին, վերնագրված՝ «Պատմութիւն Համասփիւռ ծաղկին» կամ «Վասն ծաղկին» («Ծաղկի մասին», որը հայտնի է նաև Համասպրան անունով)…

Հիշյալ ձեռագրերի ուսումնասիրությանն անդրադառնալով, տասնամյակներ առաջ Ս. Ավդալբեգյանը գրել է.

«Այս զրույցում թվարկված են այդ ծաղկին վերագրված հրաշագործություններ:

Զրույցի մեջ ասված է.

«Թէ ի ականջդ հասուցանես զվերնական ձայն և զբարբառ լսես և հասկանաս զամենայն լեզուս մարդկան և իմանաս զձայն անասնոց և գազանաց և թռչնոց. ապա թէ ի աչքտ հասուցանես, զամենայն արարած առաջի աչացդ տեսնես. իսկ թէ ի քիմքտ հասուցանես, զհոտ անուշ յերկնից առնում, ապա թէ ի լեզուդ հասուցանես, զամենայն լեզու զրուցեց և բարբառի, իմաստութիւն իմաստնոց և զվարդապետութիւն պատմես, ապա թէ ի մատունքդ հասուցանես զամենայն արհեստ (կամ արուեստ) առնես… Եւ բազում ինչ ասացին վասն ծաղկի զօրաւոր հրաշս մեծամեծ»:

Մոտավորապես՝

«Ականջիդ հասցնես (մոտեցնես)՝ վերին ձայն և բարբառ կլսես և կհասկանաս մարդկանց բոլոր լեզուները և կիմանաս անասունների, գազանների և թռչունների ձայները, քթիդ մոտեցնես՝ Երկնի անուշաբույրը կզգաս, լեզվիդ հասցնես՝ բոլոր լեզուներով ու բարբառներով կզրուցես, Իմաստությունների իմաստնությունն ու վարդապետությունները կպատմես (ամենագետ կլինես, Կ.Ա.), մատներիդ հասցնես՝ բոլոր արհեստներին (կամ արվեստներին) կտիրապետես:
Եվ բազում մեծամեծ այլ զորավոր հրաշքներ»…

Հեղինակի (Ս.Ավդալբեգյանի) մեջբերած մի այլ աղբյուրում՝ Մխիթար Գոշի 26-րդ առակում, բույսերի թագավորի ընտրության պատմությունում, հրաշագործ ծաղկին տրված նախորդ կարողությունները չշեշտվելով, նրան վերագրվող հավելյալ նոր հատկություններ են թվարկվում՝

«Եւ եղև ոչ սակաւաթիւ յակառակութիւն, զի ոմանք ասէին շուշան լինել, և այլք զախրիզանն, և բազումք զհամասպրանն (նույնը՝ համասփյուռ-Ս.Ա.) և ամենեցուն հաճոյ թուեցաւ լինել զհամասպրանն… զի անենայն տիրիցէ աշխարհի և մանաւանդ զի մեծամեծ ունելով զօրութիւն բժշկութեան՝ զհիվանդս բժշկիցէ և քաջատես առնիցէ, և ի վերայ ծովու գնալ հաց է, և իմաստութեամբ զտգետս լցցէ»:

Մոտավորապես՝

«Համասպրանն է ամենից հաճոն ընտրվում, քանզի բժշկում է հիվանդներին և քաջատես դարձնում, ծովի վրայով քայլելու շնորհ տալիս և տգետներին իմաստությամբ լցնում»:

Շարունակելով, Ս.Ավդալբեգյանը հավելում է նաև 17-րդ դարի բանաստեղծ Դավիթ Սալաձորցու «Գովասանք ծաղկանց» տաղում պահպանված մի հնագույն ավանդություն՝ Համասփյուռ ծաղկի մասին՝
«Արքայիկ օձն թագաւոր, ինքն սպիտակ
որպէս զձիւն,
Համասփիւռին կու հետեվի և զօրութիւն
կառնու հոտոյն:

Արքայիկ օձը՝ օձերի թագավորը, իր զորությունը վերցնում է ծաղիկների թագավորից:
Իսկ արքայիկ օձի զորությունը նրա նայվածքի մեջ է, որն այրում, սպանում է:

Մի ավանդություն կա այն մասին, որ երբ Ալեքսանդր Մակեդոնացին պաշարել էր մի ասիական քաղաք, արքայիկ օձը պարսպի վրա գտնվող անցքից իր հայացքով 300 մարդ է սպանում Ալեքսանդրի զորքից», «Բազմավեպ», Վենետիկ, 1850)»:

Նախորդ գրառման մեջ արծարծված՝ պահապան-կենդանիների զորության դրսևորման մի դրվագ…

Համասփյուռի (Համասպրամի) մասին հիշատակել է նաև Ղ.Ալիշանն իր «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք Հայոց» գրքում:

Անդրադառնալով «12-րդ դարի առակախոս Մխիթար Գոշ վարդապետի»՝ ըստ հին ավանդույթների ներկայացրած՝ «անձը սրբասեր դարձնող Փեննա» բույսին, նա հիշատակում է միջնադարյան բժշկարաններում ու աղթարքներում հանդիպող, «Մաշտոց»-ի կատարած ծեսերի և աղոթքների նման մի կանոն՝ գրված փենուան հանելու եղանակի վերաբերյալ՝ աղոթասացությամբ, խաչով, ավետարանով, խունկով, մոմով և այլն։ Մեջբերենք՝

«Լոշտակի ու փենունայի հետ հայերս ունեցել ենք նաև երրորդ զարմանալի ու սրբազան ծաղիկը, որ քաջածանոթ չէ, բայց թվում է բնիկ հայկական․ դա համասփյուռ կամ համասպրամ կոչվածն է։

Ըստ վերոհիշյալ վարդապետի և ըստ նրա անվանակից ու գրեթե ժամանակակից մեծ բժիշկ Մխիթար Հերացու՝ համասփյուռը «մի արմատ ունի և արձակէ բազուկս 12, և ունի ամէն մէկ գոյն մի ծաղիկ այլեւայլ, կապուտ և ծիրանի, շուշան, և այլ ամէն գունից զարդարեալ է»։

Համասփյուռը ծաղկում է ամռանը, բայց գտնելու համար «պարտ է խնդրել զծաղիկն ի գիշեր, զի ի գիշերն պայծառագոյն երեւի ի յաչս խնդրողաց»։

Բուսաբանությանն ենք թողնում նկարագրել ծաղիկի գույներն ու այլ հատկությունները, գտնել տեղանքն ու ինչ ցեղի բույս լինելը, որ հավանորեն Lychnis և հատկապես Lych․ Orientalis կոչվածներից է, ինչը անցյալ դարի սկզբին տեսավ և նկարագրեց հռչակավոր ֆրանսիացի բուսաբան Տուռնֆորը (Tournefort)»:

Մեխակազգիների ընտանիքին պատկանող այս ծաղկի՝ Համասփյուռի (Համասպրամի) պատմությանը հանգամանորեն անդրադարձել է նաև Թամար Հայրապետյանն իր՝ «Արքետիպային հարակցումները հայկական հրաշապատում հեքիաթներում» հրաշալի ուսումնասիրության մեջ, որից մի հակիրճ մեջբերում՝ ահավասիկ (էջ79):

«Ձեռագրական տվյալների համաձայն՝ Անանիա Շիրակացին անձամբ մասնակցում էր դեղաբույսերի հազվագյուտ տեսակների, զորօրինակ՝ համասփյուռի որոնուﬓերին.

«Նշանք ծաղկին (համասփյուռի) այս են. ﬕ արմատ ունի. և արձակէ բազուկս 12. և ունի ամէնմէկ գոյն ﬕ ծաղկի այլևայլ, կապուտ և ծիրանի և շուշան, և այլ, որ ամէն գունից զարդարեալ է Համասփիւռն»:

Միջնադարյան զրույցը կիրառական բժշկության տեսանկյունից ևս շահեկան է:

Ըստ Ալիշանի՝ «Համասպրամ, Համասպրան. Համասփիւռ թէև տարբեր բառերով բարդեալ», բայց նույն համասփյուռ ծաղիկն է և չի կարելի շփոթել մյուս հոտավետ ծաղիկների հետ:…

Պլինիոս Ավագն իր «Բնական պատմության» ﬔջ վկայում է, որ Հայաստանն ու Մարաստանը հնում հայրենիքն էին ﬕ շարք արժեքավոր խեժաբեր բույսերի, այդ թվում՝ հռչակավոր ուպանի (Laserpitium), որի բուժիչ հատկությունները խիստ հարգի էին Հռոմում:

Ուպանը, ինչպես նաև համասփյուռը, որ դարեր շարունակ իբրև կենաց բույսեր անխղճորեն արտահանվում էին Հայաստանից, հետագայում իսպառ անհետացան հայկական բուսաշխարհից:

Կենաց հեղուկի բույսը կամ կենաց ծառը կոչվել է աշխարհի ծառ:Այդպիսին է համասփյուռը, ըստ Մ. Գոշի, որը մարդկանց ազատում է մահից, իմաստություն, ուժ, ծովի վրայով քայլելու ունակութուն պարգևում:

Սրբազան ծաղկի՝ համասփյուռի գեղեցկությունը գովերգել են հայ բանաստեղծներն
ու գուսանները (Դավիթ Սալաձորեցի, Մինաս Թոխաթցի).

Այն Համասփիւռ ծաղիկն որ կայ՝ ծաղկեր ծաղկոﬖ հազարագոյն.
Կուր աչերուն լոյս կու բերէ, թէ Տէրն տայ ադամորդուն.
Երկոտասան արմատ ունի, բուսնի երկոտասան տարուն.
Ամէն թըփին գուն ﬕ ծաղկի. հրեշտակք զմայլին անուշ հոտուն.
Այն արքայիկ օձն է թագաւոր, ինքն սպիտակ որպես ըզձիւն,
Համասփիւռին կու հետևի, և զօրութիւն կ’առնու հոտոյն…

Համասփյուռն աճում է անմատչելի բարձունքներում՝ Սիրո լեռան վրա (ի լեառըն սիրու),
Մախպութի աղբրի գլխի լեռ, ի լեառն Դարունից, ի Բարդոյ լեառն, ի Ձորն Մասեաց, Սուրմարուի և Ձողկերտ գյուղի լեռներ:

Թե՛ համասփյուռ «ﬔյլեﬕն» և թե՛ «նավրուզ» բալասանին հսկում է Շահմար օձը»( Արքայիկ օձի՝ համասփյուռ ծաղկից ստացած զորության մասին, ձեռ. №1495, թ. 152):

Նույնն են վկայում նաև Սալաձորեցու ձոնն (նույն տեղում) ու «Գովասանք ծաղկանցը» (Գ.Սրվանձտյան):

Բալասան ծաղիկ համասփյուռը հայոց պատկերացուﬓերում համադրվում է տիեզերական ծառին (հմմտ. տարվա ժամանակային ﬕավորները մարդու մարﬓի 12 մասերի, համաշխարհային ջրային քաոսը խորհրդանշող ծովից բարձրացող ծառը՝ ձորի կամ լեռան ﬔջ աճող համասփյուռի, ծառի բնի զոհաբերվող թռչունը կամ օձը՝ Շահմար օձի հետ): …

Ինչպես Աշխարհի, այնպես էլ մարդու ներքին ու արտաքին կառուցվածքի խախտման աﬔն ﬕ դեպք, ըստ առասպելաբանական աշխարհայացքի՝ արդյունք է տիեզերական կարգուկանոնին մշտապես սպառնացող քաոսային կործանարար ուժերի ներգործության, որի դեմ էլ ուղղված են ծիսական-հմայական արարողությունները»:

«Լոշտակի, Համասփյուռի, Փեննայի (paconia officinalis- խաչափայտ) բուժիչ հատկությունները, որ, ըստ էության, պայմանավորված էին բուսական հորմոնների առկայությամբ, հին Հայաստանում ձևավորել են ցավամոքիչ այս դեղաբույսերի պաշտամունքը, ինչի արձագանքները պահպանվել են հայ բանահյուսության և ազգագրության մեջ», — գրել է Թամար Հայրապետյանն իր՝ «Բուժման ծիսահմայական և կենսաֆիզիկական ցուցիչները հայ ժողովրդական հեքիաթներում» աշխատության մեջ:

Հանճարեղորեն՝ Թումանյանն այդ «հավիտենական սիմվոլներով» հեքիաթները համարում էր «անդունդներ՝ խորը, անծայր, անվերջ»… ինձ համար նաև՝ «Հոտավետ մի բուրաստան»…

Հ.գ. Ըստ «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարանի»՝ Հայկական Լեռնաշխարհում՝ Վերին Բասենում գտնվող Դրունք լեռների զարդն էր համարվում տասներկու տարին մեկ ծաղկող Համասփյուռ ծաղիկը, որն այնքա՜ն գովասանքով հիշատակել է Բիթլիսի վիլայեթի Մոտկանի գավառակի Սալնաձոր գյուղից՝ Դավիթ Սալնաձորցին իր՝ «Ծաղիկների գովասանության» մեջ («Բուսանի զարմանալի ծաղիկն Համասփյուռ ԺԲ (12) տարին մի անգամ», «Գովասանք ծաղկանց»):

Մեր օրերում, որպես կյանքը երիտասարդացնող «Կենաց ծաղիկ», խիստ սակավաթիվ «գիտակների» գործածող բույսն Աստրագալն է (դեղին և մանուշակագույն տեսակներով)…

Ծաղկաբույր օրերի մաղթանքով…

ԴԻՑԱՆՈՒՅՇ, ՀՈՒՇԿԱՊԱՐԻԿ, Պայն-Պայիկ-Պահակ

Վաղնջական ժամանակներից ցայսօր աշխարհիս տարբեր ծայրերում հանդիպում ենք երևակայական մի կերպարի՝ Սֆինքսի, որն իր անունն է փոխանցել նույնիսկ 1918 թվականին հայտնաբերված մի աստերոիդի:

Եգիպտական, միջագետքյան ու խեթական սֆինքսներից բացի մի այլ սֆինքս էլ էր հայտնի՝ Հունաստանի Թեբե քաղաքի մուտքն արգելողը, որն իր առաջադրած հանելուկի ճիշտ պատասխանը չգտնողներին ուղարկում էր Հադեսի թագավորություն (Մեռյալների աշխարհ):

Հիշենք, որ, հիշյալ Սֆինքսի պահանջով, անհրաժեշտ էր գտնել մի արարած, որն առավոտյան չորս ոտք ուներ, կեսօրին՝ երկու, երեկոյան՝ երեք:

Հին Հունաստանի ողբերգակների գրչով անմահացած այդ հանելուկի պատասխանը մեզ հայտնի է Էդիպի շնորհիվ:

Ու դա հենց Մարդն էր՝ ծնունդից հետո՝ չորեքթաթ, հասուն տարիքում՝ երկու ոտքերին, ծերության տարիներին՝ ձեռնափայտի ապավինությամբ…

Առեղծվածային, զանազան կենդանիների տարբեր մասերի համադրմամբ, երբեմն մարդու գլխով դիցաբանական կերպարների հայերեն անվանումներն են՝ Պայ (Պայն, Պան), Պայիկ կամ Պայակ, «որը նույնն է, ինչ՝ Պահակ՝ իբրև պահապան» (համաձայն Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի):

Կան նաև՝ «Դիցանոյշ՝ իգական սեռի առասպելական էակ, որն իբր թե ունի գերբնական զօրութիւն, բարի ու չար դիցանույշներ (փերիներ), ( նաև իգական սեռի դիքի համար է կիրառվում՝ աստվածուհի իմաստով, ըստ Մալխասյանի «Հայերէն բացատրական բառարանի»), Անդրաշխարհի դռները հսկող եռագլուխ շունը՝ Սինկղը (հունական դիցաբանությունից հայտնի՝ Կերբերոսը), Մարդապան, իր սրինգով հայտնի Պանը, Մարդապայն քաղ (հունական դիցաբանությունից՝ առասպելական հրեշը՝ «Քիմերը») Եղջերվաքաղ, Ծովացուլ, Վիշապաքաղ…

Աշխարհը լուսավորելու համար ամեն օր «Խորունկ ու Մթին Երկվորյակ լեռան» ճանապարհով էր անցնում Արևը, ինչպես նկարագրվում է մարդկությանը ցարդ հայտնի հնագույն էպոսում՝ «Գիլգամեշում»:

Անմահության գաղտնիքն իմանալու հույսով, կյանքի ու մահվան մասին տեղեկություններ ստանալու նպատակով, «աստվածների մոտ եղած իր նախահոր»՝ Ջրհեղեղից փրկված Ութնապիշտիմին հանդիպելու համար ճամփորդող հերոսին՝ Գիլգամեշին այս լեռան ստորոտում են խոչընդոտում նրա պահապանները՝ զույգ Մարդ-Կարիճները (կես մարդ-կես կարիճ, կարիճապոչ մարդիկ), արգելելով մարդկանց այնտեղ ներթափանցել:
Ահավասիկ՝ հատվածներ.

«Կարիճ-մարդը «Մաշու լեռան մուտքը բացեց՝ ասելով՝ «Այս լեռան մեջ զարհուրելի և մութ վիհեր կան»…
«Լեռներուն դուռը, որ մենք պահապան կեցած ենք, թող բացվի առջևդ»…
«Տասներկու ժամ երթալե ետք լույսը ծագեցավ և նշմարեց աստվածներու պարտեզը»…
(մեր պատմական նահանգի՝ Կորճայքի (Կորդուքի) անունը ևս այս արարածների հետ է թերևս առնչվում, համաձայն Մովսես Նաճարեանի ուսումնասիրության) …

Զուտ իրենց ահասարսուռ տեսքով հակառակորդին սարսափեցնելով, Արևի ուղեգիծը հսկող ու պաշտպանող երևակայական հիշյալ արարածների նմանությամբ բազմաթիվ կերպարներ են պահպանվել հնագույն գրական տեքստերում, դիցաբանության մեջ (ինչպես Մայրիների Սրբազան Անտառը հսկող սահմռկեցուցիչ Հումբաբան, Լեռնանցքները հսկող Առյուծները…):

Հին աշխարհից հայտնի, տարբեր կենդանիների զանազան մասերից հավաքված — կազմված, գերբնական զորություն ունեցող այդ կերպարները դիցանվեր անտառների, աղբյուրների, քաղաքների, Սրբազան վայրերի պահապաններն էին, նաև՝ մարդկանց հովանավոր, պաշտպան-ոգիները (Պայակ-Պահակները)…

Պատմիչի նշած՝ «քարապաշտ» Հայոց սովորույթները, կրոնի փոփոխությամբ, նոր «երանգներով» դրսևորվեցին ու քարապաշտը խաչապաշտ-խաչքարապաշտ դարձավ…

Ժողովրդական հավատալիքներում ցայսօր էլ պահպանվել է քարակերտ կոթողներին մոգական-պաշտպանական ուժ վերագրելը՝ ինչպես սիրահարներին «չար աչքից» անխոցելի դարձնող «Սբ.Սարգիս» խաչքարերը կամ՝ բնության տարերքը սանձահարող «Ցասման խաչեր» կոչվող կոթողները, որոնք անհիշելի ժամանակներից են հայտնի:

Հազարամյակները հոսում են, հավատալիքները՝ մնում՝ հարմարվելով ժամանակի հետ …
Եվ վաղնջական «Վիշապները» վերաիմաստավորվում են, դառնալով յուրատեսակ «Ցասման խաչեր»:

Բնակավայրերից հեռու, արտերին հարակա բլուրների վրա խոյացող քարակոթողները, որոնք, ազգային հավատալիքների համաձայն, պատվար էին աստծո բարկության առջև, «Ցասման Քարեր» էին կոչվում հնագույն շրջանում (խեթական արձանագրություններում նրանց հետ կապված ծիսակատարությունների նկարագրությունը կա, կանդրադառնանք հաջորդիվ):

«Թէ ինչո՞ւ համար ըսուած է ցասման խաչ.
վասն զի երբ տարաժամ ձիւն կամ կարկուտ տեղայ, բերքերուն ﬖաս է, երբ մարախ ու թրթուրը, բոյսն ու կանաչը գոսացնեն, երբ երաշտութիւն լինի, երբ երկրաշարժ լինի, և ինչ որ պատահի երկրիս, այն մարդոց ըրածը չէ,
աստուծոյ ցասումն կը համարին. և այդ ցասման դէմն առնելու համար Քրիստոսի
խաչին պատկերը կը բարձրացնեն այսպես երկնից առջև», որ պատուհասիչ հրեշտակը պատկառի խաչեն և աստված հաշտվի», — գրել է Գ.Սրվանձտյանը 1874 թվականին Կ.Պոլսում հրատարակված «Գրոց բրոց»-ում (էջ 117-118):

«Ցասման խաչի» վերածված «Վիշապներ» է հիշատակել Մ.Աբեղյանը՝ Աժդահա-յուրտ կոչվող վայրում, Ա.Շահինյանը՝ Վայոց ձորում…
Օրեր առաջ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանն իր ֆեյսբուկյան էջում հրապարակել է Խլաթ գավառում պահպանված «Ցասման խաչերի» հիանալի լուսանկարներ (առանձնահատուկ շնորհակալություն հայտնելով՝ տեղադրենք ստորև)…

Արմեն Պետրոսյանի և Արսեն Բոբոխյանի խմբագրությամբ հրատարակված՝ «Վիշապ քարակոթողները» գրքում Համլետ Պետրոսյանի՝ «Մի քանի դիտողություն Վիշապ կոթողների վերաբերյալ» ուսումնասիրության մեջ կարդում ենք (ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և Ազգագրության ինստիտուտ, «Վիշապ քարակոթողները», էջ 97, Երևան, 2015)՝

…«Սակայն պիտի նկատի ունենալ, որ խաչի՝ աստվածային ցասումը կանխելու գործառույթի մասին շատ ավելի վաղ վկայություններ կան:
Այսպես Դվինի 719թ. Եկեղեցական ժողովի որոշմամբ խաչը «մատակարարէ ի մարդիկ զպահպանութիւնս և զշնորհս բժշկութեան ախտից հոգւոց և մարﬓոց» (Կանոնագիրք 1964, 533):Իսկ Ներսես Շնորհալին խաչի հիﬓական սրբազան գործառույթներից ﬔկը համարում է հենց աստվածային զայրույթի ﬔղմումը. «որպէսզի զդևս հալածեսցէ, և զախտս ի մարդկանէ սրբեսցէ,
և զցասուﬓ, որ վասն ﬔղաց ﬔրոց իջանեն ի վերուստ, դադարեցուսցէ»
(Գանձակեցի 1961, 140)»:

Այսինքն, խաչին վերագրվում են նույն հատկությունները, ինչ քրիստոնեությունից առաջ՝ պահապան ոգիների քանդակներն ու հատուկ քարակոթողներն ունեին:

Այն է՝ մարդկանց (ու տեղանքը) պահպանելը, «մարմնի ու հոգու ախտի դեմ բժշկություն շնորհելը»…

Ն. Շնորհալու՝ խաչի զորությամբ աստվածային զայրույթը մեղմելու միտքը նրանից գրեթե երկու հազարամյակ առաջ գրված խեթական սեպագիր սալիկների տեքստերում կա՝ ծիսական արարողություններով, նվիրաբերություններով դիցերին բարեհաճ լինելու և, հարկ եղած դեպքում, նրանց բարկությունը մեղմելու…Եվ այս գաղափարը Հին աշխարհում գրեթե ամենուր է…

Իրանի Պերսեպոլիսում, նաև՝ աշխարհիս լավագույն թանգարաններում հանգրվանած, «Լամասու» անունով հայտնի պահապան-ոգիների՝ անգղի թևերով ցուլերին (Տավր-Անգղին՝ Տորք-Անգեղին) առանձին գրառմամբ ենք ներկայացրել ամիսներ առաջ:

Հավելենք միայն, որ հին աշխարհում այնքան տարածված ու փառաբանված այդ կերպարի սեպագիրը վերծանվում է «Ան Գալ» ձևով, «Անգել-Անգեղ»-ին շատ նման (լուսանկարը՝ ստորև):

«Ան»-ը գլխավոր դիցն էր (Անու սեռական հոլովով են հաճախ ընթերցվում վերծանումները):
«Գել» (գեղ) բնիկ հայերեն բառը, համաձայն Հ. Աճառյանի արմատական բառարանի՝ vel-տեսնել արմատից՝ «դեմք, կերպարանք, երևույթ», «արտաքին փայլ» իմաստներն ունի:Երկնքի բարձունքում ճախրող Անգղը աստվածային ոլորտի խորհրդանիշն էր (Ան-գել-ը (հրեշտակը), Ան-ի «տեսքով, երևույթով» իմաստն է ստանում:

Տորք-Տավրին հիշելու առիթով՝ ուշագրավ մի բառի մասին էլ խոսենք:

Հ.Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանում» «Տավռոն»՝ որպես «աստղի անուն» մի հազվագյուտ բառ կա, որի բացատրությունը, թերևս, կապվում է Ցուլի աստեղատան ամենափայլուն աստղի՝ Ալդեբարանի հետ (այս համաստեղության հին անվանումը՝ «Եզն» էր):
Մովսես Նաճարեանի ստուգաբանությամբ՝ Ալդեբարանը «Ալ տավարան» է:

Գրավոր հնագույն աղբյուրներում պահպանվել են նաև պատումներ՝ մարդու՝ մասնակիորեն կենդանու վերածվելու ավանդույթների մասին (ինչպես ն.թ.ա 8-րդ դարի Փռյուգիայի արքա Միդասի՝ ավանակի նման երկար ականջներ ստանալը՝ Ապոլոնի և Պանի միջև երաժշտական մրցույթի սխալ դատավարության պատճառով (հաղթանակը Պանին էր շնորհել), կամ Տրդատ թագավորի՝ խոզագլուխ դառնալու պատմությունը…

Դրանք էլ՝ մի այլ առիթով…

Համբերատար ընթերցման և ցուցաբերած հետաքրքրության համար՝ խորին շնորհակալություն բոլորիդ…

Թռչնի մարմնով և կնոջ դեմքով առասպելական էակներից մեկը՝ Հուշկապարիկը, Դվինից հայտնաբերված ջնարակված խեցեղեն գավաթի վրա

Ան-կալ — Անգել —- Անգեղ 

ԲԱԶՄԱԴԱՐՅԱՆ ՈՂՋՈՒՅՆՆԵՐ՝ ՎԱՆԻՑ…

Մեր բազմաթիվ հազարամյակների պատմության ու մշակույթի վկաների՝ Վիշապ-քարակոթողների գտնվելու վայրն ու քանակը հավելվում է աստիճանաբար՝ ամբողջացնելով պատկերը:

Վանի մոտակայքում գտնվող նման մի կոթող՝ գրեթե հար և նման մեր Երևանյան Ծածանին, իր «Ողջույններն» է մեզ հղում, շնորհիվ այնտեղ բնակվող ֆեյսբուկյան մի օգտատերի, որը, տեսնելով գրառումներիցս մեկը, ուղարկեց լուսանկարը (հատուկ շնորհակալությունս)…

Հ.գ. Ստորև ներկայացված քարտեզը համալրվում է՝ մեր պատմական Հայրենիքի տարածքների համալրմանը սպասելով…

Ուշադրության արժանացած գրառումը՝ որպես հիշեցում…

«…ՍՐԲԱՀԵՏ ՍԱՆԴՈՒՂ ԵՐԿՆԱՉՈՒ…»(Նարեկացի)

«Դեպի Երկինք չվող, սուրբ հետքերը կրող Սանդուղը» վաղնջական ժամանակներից կարևորագույն խորհրդանիշներից էր…

Երկնքի ու Երկրի, նաև՝ Երկրի ու Անդրաշխարհի միջև կապի, մի «Աշխարհից մյուսն անցման» խորհրդանիշն էր Սանդուղը:

Երկրից Երկինք ձգվող աստիճանների խորհուրդը հնագույն բազմաթիվ քաղաքակրթություններից է հայտնի (Հինդուիզմում՝ Բրահմայի և յոթ աշխարհների, պարսիկների մոտ՝ Միթրայի՝ դեպի յոթ երկինքը տանող յոթ փուլերը…):
Ֆիզիկապես բարձրանալու հնարավորությունը նաև ուսմունքներում հոգևոր վերելքի իմաստն ուներ (անցումը՝ մութից՝ լույս, անգիտությունից՝ իմացություն…):

Միջնադարյան աստվածաբանները զանազան իմաստով են մեկնել Հին Կտակարանում հիշվող՝ երկրից դեպի երկինք ձգվող աստիճանները, դեպի «Բարձրյալի տունը»՝ «Երկնքի դուռը» տանող Հրեշտակների այդ ճանապարհը:

Յոթ Երկինքներց հետո (Յոթ Դռներ անցնելուց հետո) Աստծուն հասնելու պատումներն առկա են հնագույն բազմաթիվ տեքստերում, ուր «Երկնային թագավորություն» հասնելու տարբեր ուղիներ են նշվում՝ Անգղի (Արծվի) մեջքին (ինչպես Էթանան), Սանդուղով բարձրանալով (ինչպես Նամտարը՝ «Ներգալի և Էրեցկիգալի պատումում»)՝

«Նամտա՛ր, իմ Պատգամաբե՛ր, քեզ կուղարկեմ մեր Հոր՝ Անուի Երկինքը:
Նամտա՛ր, բարձրացի՛ր Երկնքի երկար աստիճաններով»…

Հին Միջագետքյան ավանդույթների համաձայն, Վերին և Ներքին Աշխարհների միջև հաղորդակցությունը պատգամաբերների միջոցով էր հնարավոր: (Պատգամաբերը» Հրեշտակն է):

Հնագույն շրջանում դիցերի բնակատեղին Լեռների վրա էր, նաև՝ Աղբյուրների, ջրերի ակունքին (ուր Ստորգետնյա թագավորության մուտքն էր):

Ուստի, մի Աշխարհից դեպի մյուսն անցումը խորհրդանշող Սանդուղները կառուցվում էին բարձրաբերձ լեռներում, գետաբերաններում…

Հին Միջագետքյան կառույցներում՝ յոթ հարկանի «Զիկուրատներում», ինչպես և մեր՝ աստիճանաձև յոթ հիմքի վրա բարձրացող հնագույն մեհյաններում, «Յոթ Երկինքների» իմաստն էր մարմնավորվում Յոթն աստիճանների խորհրդում:

Երերույքի տաճարի՝ յոթ աստիճանավոր հիմքի՝ ստիլոբատի առկայությունն ասվածի հավաստումներից է:
Յոթնաստիճան պատվանդանի վրա է խոյանում նաև Զվարթնոցի տաճարը:
Եկեղեցու վերածված նմանատիպ այլ մեհյաններ ևս կան:

Որոշ մեհյաններում, ծեսի ընթացքում քրմապետը խորհրդանշական «հարկն» է բարձրացել կլորավուն սանդուղով՝ Երևանի «Փակ շուկայի» սանդուղը դրա մի հեռավոր ակնարկն է …

Մեհյանի պատվանդանի յուրաքանչյուր հարկը հատուկ արարողությամբ, հանդիսավոր բարձրացող քուրմը մինչև «Յոթներորդ Երկինք» էր հասնում՝ նաև «հոգևոր վերելքով»…

Տիեզերածին առասպելներն Աներևույթը խորհրդանիշի միջոցով հասանելի դարձնելու փորձերն էին:

Խեթական սեպագիր տեքստերի որոշ պատառիկներում նկարագրվում է՝

«Եվ Երկնքում, ինն աստիճաններով Սանդուղով … նա հասավ Կամրուսեպայի առաջ» (Կամրուսեպան խեթական դիցարանում հիշվող՝ բժշկության, մոգության դիցուհին էր, Կ.Ա.)…

Եվ կամ՝ «Թող որ նա (մահկանացուն), գնա Երկինք Ինն աստիճաններով Սանդուղով»…

Խուզանի հին թագավորությունից (Գուզանա, Թել Հալաֆ)՝ պալատի պարիսպները հարդարող սալիկների (orthostate) բարձրաքանդակներից մեկում ոճավորված «Սյան» կամ «Տիեզերական Ծառի» կողքին Սանդուղի վրա բարձրացած-կանգնած կերպարն է (լուսանկարը՝ ստորև)…
(Մեջբերումները՝ Էմիլիա Մասոնի՝ «Իրականություն կամ այլաբանություն: Խեթերի գրավոր կամ պատկերավոր վավերագրերի խորամտությունից», աշխատությունից, «Réalité ou métaphore. De l’intelligence des documents écrits ou figurés des Hittites». E. Masson):

Խեթերի մայրաքաղաք Հատուշայից մոտ 25 կիլոմետր հեռավորությամբ՝ Չաթալ Հոյուկի սրբավայրից հայտնաբերված մի բարձրաքանդակում տոնախմբության տեսարանն է, ուր սանդուղի վրա բարձրացող կերպարն է՝ հավանաբար տանիքի վրա կատարվող խորհրդանշական արարողության նպատակով…(լուսանկարը՝ ստորև):

Երկինքն ու Երկիրը միացնող «պաշտամունքային կամուրջը»՝ սանդուղքն է հիշատակում Միջնադարում Նարեկա վանքի մեր վշտացած ճգնավորն իր աղոթքում՝ Երկնային Իմաստության լույսին հասնելու և Աստվածային «ամենայն գանձերը բանալու կարողության» համար, նաև՝ ի վերուստ օրհնություն ստանալու ակնկալիքով՝

«…Ի վերնաշավիղ բարձրաբերձ սրբահետ սանդուղ երկնաչու, առ Հայր քո օրհնաբան»…(Գ. Նարեկացի, Բան ՂԲ)

Հ.գ. Հույսով, որ Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններում, ներառյալ այսօրվա Հայաստանում հանդիպող՝ հազարամյակներ առաջվա «առեղծվածային աստիճաններն» իրենց պատմությունը կպատմեն, հավելենք, որ Հ. Աճառյանի հեղինակած՝ «Հայերէն արմատական բառարանում» հայերեն «Սանդուղ» բառից է ստուգաբանվում «այժմ բոլոր եվրոպական լեզուներում «սկանդալ» դարձած բառը»…

Լուսանկարն արված է«Հայաստանի առեղծվածները»-«Առեղծվածային աստիճաններ» տեսանյութից
https://www.youtube.com/watch?v=gOp-x_wdB_8…

Տորք Անգեղի սրբավայրից մի հատված՝ Մեծ Հայքի Անգեղտուն գավառում (Էգիլ):
Տիգրիսի, Եփրատի ակունքներում, այլուր նման սրբավայրերում դեպի ջուրն իջնող աստիճաններ են պահպանվել (Ջրերի՝ Կյանքի, նաև՝ Անդրաշխարհի մուտքը խորհրդանշող)…