Անհիշելի ժամանակներից ի վեր, ամենուր այլաբանությունն օգտագործվել է որպես իրականության զանազան դրսևորումներն արտահայտելու, պատկերելու, մեկնաբանելու միջոց:
Սերնդեսերունդ բանավոր փոխանցված իմաստնության՝ ժողովրդական բանահյուսության հնագույն տեսակներից է առակը, ուր հաճախ անձնավորվում են կենդանական, բուսական աշխարհի ներկայացուցիչները:
Մարդկությանը ցարդ հայտնի առաջին իսկ գրավոր աղբյուրներում արդեն առկա են պատումի՝ բովանդակության և բարոյախոսության շերտերը:
Նույնը կենցաղում էր՝ կրոնական հավատալիքներում, ծիսակատարություններում, տոներում, գործածվող իրերին, քանդակներին վերագրվող իմաստում…
Փոքրածավալ, սակայն խրատական բովանդակությամբ առակների ունեցած չափազանց կարևոր դերի ապացույցներից են ն.թ.ա 7-րդ դարի՝ Ախիկարի՝ Խիկար Իմաստունի՝ «Պատմութիւն և խրատք Խիկարայ Իմաստնոյ» խրատները (որոնց ուսումնասիրության, հիանալի ներկայացման ու հրապարակման համար՝ մեր խորը երախտիքը վաստակաշատ գիտնական Արտաշես Մարտիրոսյանին), ն.թ.ա. 6-րդ դարում ապրած՝ Եզովպոսի առակները, Խոջա Նասրեդինի պատմությունները, 12-13-րդ դարերում՝ Վարդան Այգեկցու և Մխիթար Գոշի գրվածքները…
Իր «Թղթերում» զանազան առակներ գործածած Գրիգոր Մագիստրոսի նամակներից հայտնի է, որ նա պատվիրում էր դպրոցներում աշակերտներին քերականության և ճարտասանության հետ մեկտեղ ուսուցանել նաև առասպելավարժություն՝ գրել, անգիր անել ու մեկնել առակները (հնում «առակը», «առասպելը» նաև խրատ, իմաստություն նշանակությունն ունեին):
Ուսուցման հնագույն այս ձևն անտեսվել էր թերևս քրիստոնեության տարածումից հետո, քանզի զանազան գուշակների՝ («հաւահմայք», «հացահմայք», «հատահարցք», «աստղաբաշխ», «լերդահմա»…) նման, արժեզրկվել ու մերժվել էին նաև «զբախաւսք, գրատեսք, շրջողք տանէ ի տուն, հետաքրքիրք, զրուցատարք, առասպելախաւսք»:
«Առասպելախոսքը» առակասացն էր և, քանզի «առասպելը»՝ «զրոյց վճռական և խորհրդաւոր» նաև «առակ նշաւակի՝ զրոյց ի բերանս բազմաց», անընդունելի էր տարածված կրոնի կողմից, ինչպես հին դիցաբանությունը, վիպասանությունը՝ «նուագեալք առ հինս» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»)…
Հին իմաստունների գանձարանից պոկված հետաքրքիր մի դրվագ՝ «Երեք թիթեռների» մասին…
«Երեք թիթեռներ, մոտենալով վառվող մոմի, սկսեցին քննարկել կրակի բնույթը:
Նրանցից մեկը, մոտենալով կրակին, վերադարձավ ու ասաց.
— Կրակը լույս է տալիս:
Մյուսն ավելի մոտ գնաց կրակին ու այրեց թևը: Վերադառնալով` նա ասաց.
— Կրակն այրում է:
Երրորդը շատ-շատ մոտ գնաց, կրակի մեջ անհետացավ ու չվերադարձավ…
Նա իմացավ այն, ինչ ցանկանում էր իմանալ, բայց արդեն չկարողացավ հայտնել դրա մասին մնացածին:
Նա, ով գիտելիք է ստանում, կորցնում է դրա մասին խոսելու հնարավորությունը. դրա համար էլ իմացողը լռում է, իսկ խոսողը չգիտի…»:
«ՊԻՐԱՄԻԴՆ ՈՐ Է ՑՈՒՐԱՆ (ԿԱՄ ՅՈՒՐԱՆ ), ԲՈՒՐԳՆ ՀՐԱՁԵՎ ԿԱՄ ՏԱՆՁԱՁԵՎ, ՑՈՐԵՆԱՁԵՎ…»
Հազարամյակներ ի վեր երկնային լուսատուների շարժմանն ակնդետ՝ մարդը փորձում է բացատրել, իմաստավորել իր և ողջ Տիեզերքի գոյությունն ու արարման խորհուրդը…
Շարունակելով հնագույն շրջանից սկզբնավորված ավանդույթը, 1596 թվականին «Տիեզերակառուցման առեղծվածը» (Mysterium Cosmographicum) վերնագրված իր առաջին գրքում Կեպլերը ներկայացնում է Տիեզերքի կառուցվածքը՝ դեռևս հնագույն ժամանակներից հայտնի՝ հինգ կանոնավոր բազմանիստներն իրար մեջ տեղադրելով՝ այդպիսով հիմնելով ապագայի մի գիտություն՝ աստղաֆիզիկան (որի արմատները դարերի խորքում են):
Կեպլերի կառուցած՝ տիեզերքի մոդելը
Տիեզերքի ներդաշնակությունը խորհրդանշող և Բնության չորս տարրերքներին համապատասխանեցված կանոնավոր բազմանիստները, որոնց մասին հիշատակել է Պլատոնն իր «Տիմեոս» աշխատության մեջ (ն.թ.ա. 360թ.), «Պլատոնյան մարմիններ» անվանումն են ստացել:
Հույն հեղինակներից մնացած այս ուսմունքի ակունքները հայ քրմերին քաջ ծանոթ էին վաղուց (հույներին Եգիպտոսից էր շատ բան փոխանցվել, հունական դիցաբանության առաջին գլուխները՝ դիցերի ծննդաբանությունն էլ՝ Հայկական Լեռնաշխարհում տարածված՝ Հուրիական դիցաբանությունից)…
Հայ մատենագրության մեջ դեռևս 4-րդ դարից (Գ.Լուսավորչին վերագրվող, (սակայն նրանից առաջ էլ եղած), «Հաճախապատում»-ում) պլատոնյան ուսմունքի արձագանքներին է անդրադարձել Տիրան Ղազանչյանն իր ուշագրավ՝ «Էլեմենտների երկրաչափական ուսմունքի արձագանքները Հայ բնափիլիսոփայության մեջ» (1945թ.) աշխատությունում:
«Զտարերս ամենայն չորիւք յեղանակօք յարդարեաց (աստուած) բարձրութեամբ և խորութեամբ, լայնութեամբ և ընդարձակութեամբ» («Բոլոր տարերքները չորս եղանակով դասավորեց Աստված՝ բարձրությամբ և խորությամբ, լայնությամբ և երկարությամբ (ընդարձակությամբ)»:
«Աշխարհս վեցակի է կողմամբ», նաև՝ մեղվի փեթակի մաղն է վեցանկյուն՝ «Մեղուաց մաղքն ստեղծանին, յարմարեալք ի միմեանս վեցանկիւն բջջոքն …» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»):
Տիեզերածին տարրերի և նրանց համապատասխանող երկրաչափական ձևերի ուսմունքի մասին պերճախոս վկայություններ են պահպանվել Հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ՝ 5 -19-րդ դարերի զանազան մատյաններում:
Նրանցից մեկում՝ Մատենադարանում պահվող թիվ 5223 ձեռագրում գծանկար-նկարազարդումներ են, որոնց քննությունն է ներկայացրել Տ.Ղազանչյանն՝ իր վերոհիշյալ ուսումնասիրության մեջ:
Մեջբերենք հատվածներ՝
«Այս ձեռագիրը Գ. Տաթևացու քարոզագրքի մի արտագրություն է՝ կատարված 1460 թվին: Իլյուստրացիաները կատարված են այլ գրչի կողմից, հավանաբար փոքր ինչ ուշ»: … «Էլեմենտների ուսմունքին վերաբերող հիշյալ սխեմա-իլյուստրացիաներն ունեն հետևյալ բովանդակությունը:
Նկարներից մեկը ներկայացնում է մի հավասարակողմ եռանկյունի, որի մեջ գրված է. «Սկալիւնեաց (անհավասարակողմ, Կ.Ա.) եռանկիւնեաց սա զերիցն ունի մի օր ուի (միավորություն), ջրոյ, հրոյ և օդոյ»:
Երկրորդ նկարը մի քառակուսի է, որի մեջ գրված է «Կիբիկոն (խորանարդ) որ է երկիր»:
Այնուհետև նկարված է մի շրջագիծ, որի մեջ ներգծված են իրար մեջ խաչաձև հագցված քառակուսիներ, որոնց մեջ գրված է՝ «Ը անկյուն (ութանկյուն) որ է աւդ (օդ)»:
Իլյուստրացիոն էջի վերի մասում կա մի շրջագիծ, որի վրա հագցված է մի սուրանկյուն՝ բոցաձև զարդարանքներով և մեջը գրված է.
«Պիւռիմիդես (բուրգ) որ է հուր», վերջապես, նկարված է մի շրջագիծ, որի մեջ ներգծված է խաչաձև երկրաչափական մի ֆիգուրա, գծագրի տակը գրված է. «Սա ասացավ հսրկղ (հավասարակող, Կ.Ա.) ուրիշ յայլոցն քսանանիստ, որ է ջուր»: Այսպես, ուրեմն, հողը խորանարդն է, ջուրը՝ քառանիստը, օդը՝ ութանկյունին և հուրը՝ բուրգը»:
«Պիրամիդն, որ է ցուրան (կամ յուրան (հուրան,Կ.Ա.), բուրգն հրաձև կամ տանձաձև, ցորենաձև», — կարդում ենք «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանում (հայերենով «Ցուրան» է կամ՝ «Յուրան» (Հուրան)):
«Պիւրամիդ — Բուրգն, Հուրան, ցուրան. այն է մարմին հաստատուն բազմանկիւնի՝ սրածայր յանգեալ, որպիսի եղեն բրգունք կամ կոթողք Եգիպտոսի» (մեջբերված նշված բառարանից):
«Պիր»՝ «Հուր» բառից է և Պարսից կրակատունը՝ ատրուշանը՝ Պիռիոն (Պիւռիոն) (համաձայն Հ.Աճառեանի «Հայերէն արմատական բառարանի»):
Ցուրանն, ըստ իս, նաև ոճավորված նախշազարդն է, որն այսօր հայտնի է «Բուտա» անունով (թարգմանաբար՝ Հուրան), որը հանդիպում է բազմաթիվ հնագույն հուշարձանների վրա ( Վանի՝ Արարատի թագավորությունում, վաղնջական շրջանից ի վեր՝ մեր զարդամոտիվներում, «Պազիրիկ» գորգի վրա, մերօրյա նորաձևության մեջ):
Հետևաբար, Եգիպտոսում հազարամյակներ հեռվից խոյացող եռանկյուն կառույցները՝ հայտնի բուրգերը՝ Հուրի (Արեգակի, Լույսի…) խորհուրդն ունեն (ըստ իս):
Կրակի, Հուրի ձևը հիշեցնող բլրաձև ցուրանը՝ պիրամիդը, փոքր չափերով կառուցված, դրվում էր նաև մեծ բուրգերի, կոթողների գագաթին (կոչվում էր Pyramidion, Հուրան (փոքր)):
Ճարտարապետության մեջ կարևոր իմաստ ունեցող այս տարրը՝ եռանկյուն ճակտոնների տեսքով (ինչպես Արդինի՝ Մուսասիրի և հետագայի տաճարներում), իր դերն ու նշանակությունը ուներ նաև հին եգիպտական թաղման ծիսակարգում:
Նրա վրա գրվում էր հանգուցյալի անունն ու «Այն աշխարհ» անցմանը նպաստող աղոթքը:
Մեհյանների, սրբավայրերի և այլուր կրակի համար գործածվող հնագույն բազմաթիվ ճրագավառներ ևս Ցուրանի (Հուրանի) տեսքով են՝ նշաձև (եռանկյուն հիշեցնող)…
«Բուտայի (Նշանախշ) հայկական ակունքների» և «Պազիրիկ գորգի» մասին ուսումնասիրություններ է կատարել Արմինե Թադևոսյանը… «Պազիրիկ» գորգի վրա կենդանու ներքին օրգանների պատկերումը կարող է բացատրվել ճրագավառին՝ իրենց նմանության, նաև՝ մշկապարկի կարևոր դերի համար:
Մի հատված հնագույն Պազիրիկ գորգից
Գուցե նաև՝ փորոտիքով գուշակությունների կարևորության մի ակնարկ (իմ կարծիքով):
Բութ մատի՝ կրակի հետ համադրումը նույնպես ուշագրավ է՝ ցայսօր պահպանած իր խորհրդանշով (կյանքի, լավի իմաստով):
«Բութի» հետ նմանության պատճառով՝ «լյարդի վարի ծայրը» «լերդաբոյթ» է կոչվում (Հ.Աճառյանի «Արմատական բառարանում»):
Եռատերև մի մոտիվ՝ առկա եղջերուների հնագույն հարթաքանդակներին, թերևս մեհենական դաջվածքն է (ստորև՝ լուսանկարները):
Հ. Աճառեանի «Հայերէն արմատական բառարանում» քսանանիստ նշանակությունն է տրվում հազվադեպ հանդիպող մի բառի՝ «փուղձ»:
«Հները, ըստ Պիւթագորյան փիլիսոփայության, չորս տարրերը չորս երկրաչափական ձևերի հետ էին կապում. օդը՝ ութանիստի հետ, հողը՝ խորհանարդի հետ, ջուրը՝ քառանիստի հետ և հուրը՝ պիրամիդի հետ: Սրա համար է, որ Փիլոնի մոտ էլ հուր (պիրամիդ) «հրոյ ձև է», փուղձ (քսանանիստ) «օդոյ ձև է» և ութանիստն «ջրոյ ձև է»: … Էֆեմերտին դնում է փուղձ՝ «օդ» ըստ Փիլոնի, իսկ մի այլ կիրառմամբ, «փուղձ» «ջուր քսանանիստ»՝ ըստ Պիւթագորեանց»:
«Ի զուգակողմանցն կրկնակաց երեքանկիւնիցն՝ երեք տառք բաղկանան. հուր և փուղձ և ութանիստն, քանզի է՛ որ հրոյ ձև է և է՛ որ օդոյ և է՛ որ ջրոյ, իսկ ի չորեքանկիւնեացն քուեայն է»:
«Քուեայ կամ Քուէ»՝ «խորանարդ» իմաստն ունի:
Այդպես է կոչվում նաև «կախարդի հմայական քարը», որտեղից էլ՝ «քուահարցությունը»՝ քարերով գուշակությունները («քվեարկություն»-ը՝ նույն բառից):
Նույն անվանումն ունի նաև խաղալու վէգը (մերօրյա՝ նարդու զառը) :
«Հարցումն և հմայք ի ձեռն քուեից, զոր առնեն հարցուեք (ի հավահարցութիւն, ի հավահմայութիւն (թռչունների թռիչքով գուշակությունները) ), «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»:
Թռչունների թռիչքին և մնացյալին կանդրադառնանք հաջորդ «հանդիպումներում»…
Ողջ լերուք…
Հինգ տարրերը խորհրդանշող հնագույն քարեր (գուցե՝ գուշակությունների համար գործածվող քվեներ)
Հողագործության, կրոնական և այլ նպատակներով ժամանակի չափման անհրաժեշտությունը՝ Օրացույցի պատմությունը, մարդկության պատմության ամենավաղ շրջանից է հայտնի:
Յուրաքանչյուր քաղաքակրթություն իր օրացույցն էր հիմնում՝ նշանավորելով իր դարաշրջանը: Օրացույցի պահպանված ամենավաղ նմուշները Եգիպտոսից, Ացտեկների ու Մայաների մշակույթից են մեզ հասել:
Աստղագիտությունը սրբազան գիտություն էր, քանզի Երկնքում դիցերի կամքն էր ընթերցվում՝ Երկրի ու նրա բնակչության ճակատագրի վերաբերյալ նրանց բարեհաճ կամ ոչ բարյացկամ դիրքորոշումը: Եվ աստղերի շարժմանը հետևելով՝ մեկնաբանվում էին՝ անվանակոչելով զանազան Աստղերն ու Աստեղատները…
Աստղային երկինքն ուսումնասիրելով՝ ժամանակի հաշվարկը կատարում էին քրմերը, որոնք հին աշխարհի աստղագետներն էին, գիտնականներն ու բժիշկները նաև…
Ն.թ.ա 2-րդ հազարամյակից հայտնի Միջագետքյան՝ Շումերական հաշվարկի հիմքը 60-ն էր:
Հազարամյակներ թևակոխելով, այն հասել է մինչև մեր օրերը՝ անկյունների աստիճանների հաշվարկում՝ 360°=6×60° կամ՝ ժամանակի սանդղակում՝ 1ժամ= 60 րոպե = 60 վայրկյան:
1798-1801 թվականներին՝ Նապոլեոն Բոնապարտի եգիպտական արշավանքի ժամանակ, նրա գեներալներից մեկը (Desaix) Դենդերա քաղաքի Հաթորի տաճարում հայտնաբերում է մի բարձրաքանդակ, ուր պատկերված է Երկնակամարը՝ Աստեղատներով (համաստեղություններով):
Դենդերայի՝ Հաթորի տաճարի առաստաղը՝ Աստեղատներով
Այնուհետև, 1821 թվականին այն փոխադրվում է Ֆրանսիա:
Ներկայումս ցուցադրվում է Լուվրի թանգարանում և թվագրվում է մոտ ն.թ.ա 50 թվականով, սակայն համարվում է մի շատ ավելի հին բնօրինակի կրկնությունը (գուցե՝ հետագայում կրած փոփոխությամբ է այսօր ցուցադրվում):
Եգիպտոսի արքա Թութմոսիս Ա-ի (1504-1492) քուրմ-աստղագետի՝ Ամենեմհետի՝ «Միտանի Երկրից» վերադարձի կապակցությամբ է ցարդ հայտնի՝ Երկիր Նաիրիի՝ «Միտանի» անվամբ հիշատակումը, որը վերծանվում է «Մա-ի-տա-նի» կամ «Մի-տա-ուն-նի» ձևով, իսկ, ավելի ստույգ՝ երկու տարբերակներից վերցրած ճիշտ վանկերով՝ «Մայր Տունի»…
Հին Եգիպտոսի տոմարից հայտնի են տարվանն ավելացվող հավելյալ հինգ օրերի՝ դիցերի անուններով կոչվող անվանումները:
Հայկական տոմարում նույնպես լրացուցիչ հինգ օրեր կային (նահանջ տարում՝ վեցն էին):
Եվ այդ օրերն ունեին իրենց անվանումները՝ Լուծ, Ջերի, «որ և Եղջերու ասի» (ըստ «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանի), Փառանձնոտ, Արտախույր, Ծկրավոր (կամ՝ Ծպավոր):
Հայկական տարբեր բառարաններում «Ջերի» անվան բացատրությունը կա:
Ս. Մալխասեանի՝ «Հարերէն բացատրական բառարանում»՝ «Ջերի» մոլորակի անունը «Եղջերուն» է: Հ.Աճառյանի «Հայերէն արմատական բառարանում» «Ծննդոցի» մեկնիչներից մեկի բացատրությունն է բերվում՝ հիշյալ աստղերին համապատասխանող մեկական տարրի ուղեկցությամբ:
«Ցոյցք մարդկան արուետք են հինգ աստղն. Լուծ՝ հող, Ջերի՝ Ջուր, որ է այծ: Արտախոյր՝ զմիտսն ասէ որ ի գլուխն. Ծպաւոր՝ զգեստն ասէ, որ է Օդն, Փառազնոտ՝ զհուրն»:
Դենդերայի սկավառակաձև բարձրաքանդակում կորաթեք եղջյուրներով Խոյակերպ դիցը՝ Խնումը, «Պաղ (կամ՝ Թարմ) ջրերի տիրակալն» էր՝ Կյանքի արարման ու Վերածննդի խորհրդանիշը և նույնացվում է Միջագետքյան՝ Այծի՝ Այծեղջյուրի հետ (Էնկի):
Խոյակերպ կամ Խոյագլուխ մարդու տեսքով պատկերվող հիշյալ դիցը Լատոպոլիսի տաճարի պատերին փորագրված մի տեքստում բնութագրվում է «Արարիչ», «Կենաց Տան Տիրակալ», «Լուսաշաղ» (Լույս սփռող, Լույս հյուսող) բառերով:
Նրա պաշտամունքը զուգակցվում է Նեիթի (Անահիտի) հետ:
Այծի, եղջյուրների կապը Լույսի հետ ակնհայտ է հայկական ազգային պատկերացումներում (բանահյուսության մեջ բազմաթիվ են օրինակները՝ «Մեջքը պեծ այծ», «Լուսավոր եղջյուրներ…):
Արևածագի առաջին շողերի հետ, շողաթաթախ քերծերին ու քարափներին կանգնած քարայծների եղջյուրները նույնպես լուսավորվում էին՝ մասնակցելով Լույսի սփռմանը (Լուսաշաղ՝ Լույսով շաղախված և Լույս շաղող՝ Լուսափայլ եղջյուրներ)…
«Մարդկային էակներ ստեղծող Աստվածային կավագործը»՝ եգիպտական Խոյագլուխ Խնումը, կավե կճուճի առաջ երեխաներ ստեղծելու պահին է պատկերվում (համանման պատկերացումներ են հայտնի և Միջագետքից՝ շումերական դիցաբանությունից Էնկիին (նրա մորը կամ կնոջը) վերաբերող):
Իր եղջյուրների մշտանորորգ բնույթի շնորհիվ, թերևս, եղջերուն կապվում էր կյանքի, բնության հավերժական Վերազարթոնքի խորհրդի հետ և հնագույն շրջանից հայտնի Մայր-Բնության պաշտամունքի հետ էր առնչվում (նման պատկերացումներ գոյություն ունեին տարբեր ժամանակաշրջանների բազմաթիվ մշակույթներում): Նշենք, որ հնում «Եղջերու» բառը գործածվել է նաև ընդհանրապես «եղջյուրավորների» նշանակությամբ (համաձայն Հ.Աճառեանի «Հայերէն արմատական բառարանի»):
2-րդ դարում կազմված՝ քրիստոնեության մեջ կենդանիների խորհրդին վերաբերող ձեռնարկում (Physiologicus), եղջերուն Քրիստոսի հետ է նույնացվում:
Եղջերվազգիների մի առանձնահատուկ տեսակի կարևոր դերը հիշատակելու առիթն ունեցել էինք նախորդ գրառումներից մեկում՝ Հայոց (Մուշքերի)՝ մշկելու՝ մշկով հոտավետելու հնագույն ավանդույթի առնչությամբ:
Հետագայում ողջ աշխարհում տարածված (և ցարդ հարատևող) անուշաբույր մուշկը պատրաստվում էր եղջերուի ցեղին պատկանող լեռնային մի կենդանու՝ Մշկեղնիկի՝ Մշկայծյամի արուի մշկապարկում կուտակվող մուշկից (ներկայումս օծանելիքի արտադրության մեջ կիրառվող ամենագնահատելի այդ բաղադրիչը արհեստականորեն է ստացվում):
Ուշագրավ է, որ մեզ հասած զանազան պատկերներում եղջերուի (նաև՝ մշկայծյամի) մարմնակազմության մանրամասներն են նշված (ներքին օրգանները՝ մշկապարկը…):
Հայկական Լեռնաշխարհի կենդանական աշխարհի մշտական բնակիչներից է հայտնի մի եղջերավոր՝ բեզոարյան այծը, որը, տեղաբնակների տնտեսական կյանքում կարևոր իր դերից բացի, ազգային պատկերացումներում խորհրդանշական մեծ իմաստ ունի:
Հայաստանի ժայռապատկերներում նրա գերակշռող պատկերի շնորհիվ նաև «իծագիր» են անվանում ժայռերին փորագրված այդ նկարները…
Ի գիտություն նշենք, որ «Բեզոարյան» անվանումը տրվել է հնագույն շրջանից մինչև վերջին դարերը «հրաշագործ» հատկություններով մի քարի՝ որոշ կենդանիների, մասնավորապես՝ կճղակավորների օրգանիզմում առաջացող «բեզոարի» շնորհիվ:
Բեզոարների հավաքածու
Չմարսված սնունդի կուտակումից առաջացած այդ գոյացությունը, որը հազարամյակների ընթացքում համարվում էր «Կյանքի պահապան» և հակաթույն՝ որպես հիանալի միջոց կենդանական խայթոցների, բուսական թունավորումների և բազմաթիվ այլ հիվանդությունների դեմ, արժանացել է 16 -17-րդ դարերի մի շարք բժիշկների ուշադրությանը:
Նրա արդյունավետությունն են փորձարկել Ամբրուաս Պարեն, Ռ.Ջեյմսը, Պ.Պոմեն (Ambroise Paré, Robert James, Pierre Pomet):
Մատնանշելով բեզոարին վերագրվող հրաշագործ հատկությունների չափազանցված դերը, այնուամենայնիվ, «հիվանդների երևակայությանը հագուրդ տալու նպատակով», որպես բուժիչ միջոց երկար ժամանակ շարունակվել է այն կիրառվել:
1694 թվականի դեղանյութերի մի ձեռնարկում (Pomet), ի շարս գործածվող դեղամիջոցների, նշվում են նաև բեզոարը, լիկորնը՝ միաեղջյուրը և մուշկը…
Ուշագրավ է, որ հիշյալ ուսումնասիրության մեջ բեզոարի կենդանին պատկերվում է կիսով՝ այծ, կիսով՝ եղջերու, ինչպես իր անվանումն է՝ Այծեղջյուր, Capri (այծ) և cervicae (եղջերու): (Մեջբերումը՝ ստորև որոշ լուսանկարներով՝ J.B. Maillé «Le Bézoard, entité naturelle, objet de fantasmes», 2014), (հայերենով նաև՝ Եղջերվաքաղ):
Բեզոարով բուժման նկարազարդում
Ոսկու պես թանկարժեք Բեզոարը կրվել է նաև որպես պահպանիչ-թալիսման՝ թունավոր վտանգներից հեռու մնալու նպատակով (մատանու կամ այլ տեսքով):
Հնագույն շրջանում քրմերը նույնպես՝ իրենց վակասին՝ պատմուճանին (շուրջառին, ուսանոցին, թիկնոցին, լանջանոցին) կից նմանատիպ զանազան պահպանակներ էին կրում՝ տարբեր նշանակության):
Համաձայն Տավերնիեի՝ 1713 թվականի գրվածքի, Պարսկաստանում այնքան գնահատված էր այդ քարը, որ խստիվ արգելված էր բեզոար կրող կենդանի այծերի վաճառքը, իսկ իրենց շրջանից նրանց անօրինական արտահանման փորձը մահապատժի էր ենթակա…
Բեզոարի երեք քար էր ընծայել Նապոլեոնին Պարսից շահը, որոնք, 1808 թվականին, իր քիմիկոսի զննումից հետո, չէին կիրառվել (թեև 1851 թվականի ձեռնարկում դեռևս դեղամիջոցների թվում հիշատակվում է և բեզոարը):
Ջուր («հեղուկ» և «եղջյուր») — Ջեր — Եղջեր — Այծ կապից հետո անդրադառնանք նաև յոթնօրյակի՝ շաբաթվա անուններին:
Հին ազգերը (եգիպտացիք, հնդիկները), օրը բաժանում էին չորս մասի, որոնցից յուրաքանչյուրը հովանավորվում — պահպանվում և կառավարվում էր մի մոլորակի կողմից:
Աստիճանաբար, ժամանակի ընթացքում, յուրաքանչյուր օրն անվանվում է օրվա առաջին մասում՝ առավոտյան իրեն «ղեկավարող» մոլորակի անվամբ և հետևյալ դասավորմամբ՝Լուսին, Մերկուր, Վեներա, Արև, Մարս, Յուպիտեր, Սատուրն:
Հիշենք, որ օրվա 24 ժամերն իրենց հատուկ անվանումներն ունեին՝ պայմանավորված այդ պահի լուսավորության աստիճանով, ինչպես, օրինակ, Այգ, Ճառագայթյալ, Շանթակող կամ՝ Խավարակ, Աղջամուղջ, Մթացյալ…
Քրիստոնեության մեջ՝ յոթնօրյակը (շաբաթը), այնպես են դասավորել, որ Արևի օրը՝ Կիրակին, լինի հանգստյան օրը՝ յոթներորդը:
Յոթնօրյակի (շաբաթվա) օրերի անվանումները հարմարեցնելով այլոց (եբրայական) ծիսական հաշվարկին, «շաբաթից» հետո եկող հերթականությամբ են կոչվել օրերը, այսինքն՝ «շաբաթին հաջորդող երկրորդ օր՝ երկուշաբթի, շաբաթին հաջորդող երրորդ օր՝ երեքշաբթի»… և այսպես շարունակ:
Փոքրիկ հիշեցմամբ՝
1. Արեգակի օր – կիրակի 2. Լուսնի օր – երկուշաբթի 3. Հրատի օր – երեքշաբթի 4. Փայլածուի օր – չորեքշաբթի 5. Լուսնթագի օր – հինգշաբթի 6. Արուսյակի օր – ուրբաթ 7. Երևակի օր – շաբաթ:
Հայկական մշակութային ժառանգության ուսումնասիրության ու պահպանման գործի անխոնջ նվիրյալ Սամվել Կարապետյանի հիշատակի խնկարկմամբ…
«ՀՈԳԻՍ ԲՈՒՐՎԱՌ Է ՄՇՏԱՎԱՌ, ՈՒՐ ԿԸ ԾԽԱՆ ՍԵՐԵՐՍ ՀԱՄԱՅՆ»… (Միսակ Մանուշյան)
Միսաք Մանուշյանը
Տասնամյակներ շարունակ, ամեն տարի՝ փետրվարի 21-ին, Ֆրանսիայի տարբեր քաղաքներում հանդիսավոր արարողությամբ նշվում է 1944 թվականին այդ օրը ֆաշիստական նվաճողների դեմ պայքարում դավաճանաբար մատնված ու գնդակահարված՝ Հայազգի Միսակ Մանուշյանի գլխավորած, տարբեր ազգությունների մարտիկների խմբի հիշատակի տարելիցը:
Հայերի դեմ իրագործած ցեղասպանության տարիներին, դեռևս 9 տարեկանում, Եդեսիայից ոչ հեռու գտնվող Ադիյաման քաղաքում ծնված Միսակ Մանուշյանը, 1915-ին կորցնում է հորը, որին սպանում են թուրքերը:
Շատ չանցած, նույն տարվա հուլիսին, Ադիյամանի Հայության բռնագաղթի ճանապարհին մահանում է նաև մայրը:
Եվ մի քուրդ ընտանիքի շնորհիվ փրկվելով՝ իր եղբոր՝ Կարապետի հետ Լիբանանում՝ Բեյրութից 20 կիլոմետր հեռու գտնվող Ժունիեի որբանոցում մնալուց հետո, 1925 թվականից հաստատվում է Ֆրանսիայում, ուր, 1934 թվականին, «Հայաստանի Օգնության Միության» ամենամյա տոնին, հանդիպում է իր ապագա կնոջը՝ Մելինեին:
Փարիզում, Սորբոնի համալսարանում գրականության, փիլիսոփայության, քաղաքական տնտեսագիտության և պատմության դասընթացներին հետևելուց բացի, 1930 -1931 թվականներին իր ընկերոջ՝ Գեղամ Աթմաջյանի (Սեմայի) հետ հիմնում է «Ջանք» պարբերականը, ուր տպագրում են ֆրանսիական ու հայ գրականության մասին հոդվածներ, Ֆրանսիացի բանաստեղծների ստեղծագործություններից թարգմանություններ… 1941 թվականից ակտիվորեն ներգրավվում է ֆաշիզմի դեմ մղվող գաղտնի պայքարում…
1943 թվականին, դավաճանության հետևանքով Մ. Մանուշյանի ձերբակալումից հետո, նրա կինը՝ Մելինե Մանուշյանն ապաստանում է Հայազգի մի այլ պանծալի ընտանիքում՝ Շարլ Ազնավուրի ծնողների՝ Միշա և Քնար Ազնավուրյանների տանը, որոնք, անտեսելով իրենց կյանքին սպառնացող վտանգը, պատսպարում են նրան՝ իրենց հյուրընկալությամբ…
Գնդակահարությունից առաջ, 37 տարեկան բանաստեղծի՝ Միսակ Մանուշյանի վերջին նամակն իր կնոջը (իմ թարգմանությամբ):
«Իմ սիրելի Մելինե, իմ փոքրիկ սիրասուն որբուկս:Մի քանի ժամից այլևս այս աշխարհում չեմ լինի:Գնդակահարվելու ենք այս կեսօրից հետո, ժամը 15-ին:
Սա պատահարի պես եղավ իմ կյանքում, ես դրան չեմ հավատում, սակայն, այնուամենայնիվ, գիտեմ, որ քեզ այլևս երբեք չեմ տեսնելու:
Ի՞նչ կարող եմ գրել քեզ, ամեն ինչ խառնաշփոթ է իմ մեջ և, միաժամանակ, շատ պարզ:
Ես զինվորագրվել էի Ազատագրության բանակին որպես կամավորական և մեռնում եմ հաղթանակի ու նպատակի շեմին:
Երջանկությու՛ն բոլոր նրանց, ովքեր կվերապրեն և կճաշակեն վաղվա ազատության քաղցրությունն ու մոտալուտ Խաղաղությունը:
Վստահ եմ, որ ֆրանսիացի ժողովուրդը և Ազատության բոլոր մարտիկները կգիտնան արժանավայել պատվել մեր հիշատակը:
Մեռնելու պահին հայտարարում եմ, որ ես ոչ մի ատելություն չունեմ գերմանացի ժողովրդի կամ որևէ մեկի հանդեպ:
Յուրաքանչյուրն իր արժանի պատիժը կամ վարձատրությունը կունենա: Գերմանացի ժողովուրդն ու մյուս բոլոր ժողովուրդները խաղաղ ու եղբայրաբար կապրեն պատերազմից հետո, որն այլևս երկար չի շարունակվի:
Երջանկությու՛ն բոլորին: Ես խորապես զղջում եմ քեզ չ’երջանկացնելու համար:
Շատ կուզեի քեզնից մի երեխա ունենալ, ինչպես դու էիր նույնը փափագում միշտ: Ուստի, քեզ խնդրում եմ, պատերազմից հետո անպայման ամուսնացի՛ր և իմ պատվին մի զավակ ունեցիր՝ իմ վերջին կամքն իրականացնելու համար:
Ամուսնացի՛ր մեկի հետ, ով ի զորու կլինի քեզ երջանկացնելու:Իմ ողջ ունեցվածքն ու իրերը կտակում եմ քեզ, քրոջդ և զարմիկներիս:
Պատերազմից հետո կարող ես հավակնել պատերազմի թոշակառուի քո իրավունքին՝ իբրև իմ կին, քանզի ես զոհվում եմ որպես Ֆրանսիական Ազատագրության բանակի կանոնավոր զինվոր:
Իմ ընկերների օգնությամբ, որոնք կցանկանան ինձ պատվել, կհրատարակես իմ բանաստեղծություններն ու գրվածքները, որոնք ընթերցման արժանի են: Հիշատակներս, եթե հնարավոր է, կտանես Հայաստան՝ ազգակիցներիս:
Շուտով կմեռնեմ իմ 23 զինակիցների հետ՝ քաջաբար և չափազանց հանգիստ գիտակցությամբ (խղճով, Կ.Ա.) մարդու հանդարտությամբ, քանզի, անձամբ ես ոչ մեկի վատություն չեմ արել և, եթե արել եմ՝ առանց ատելության եմ արել:
Այսօր Արև կա: Արևին ու իմ այնքա՜ն սիրելի գեղեցիկ բնությանը նայելով ես «Մնաք բարով» կասեմ կյանքին ու ձեզ բոլորիդ՝ իմ շատ թանկագին կին և իմ շատ թանկագին ընկերներ:
Ես ներում եմ բոլոր նրանց, ովքեր ինձ ցավ են պատճառել կամ ցանկացել են վշտացնել, բացի նրանից, ով մեզ դավաճանել է իր կաշին գնելու (փրկելու, Կ.Ա.) համար և նրանց, ովքեր մեզ ծախեցին:
Քեզ շա՜տ-շա՜տ ամուր գրկում-համբուրում եմ, նաև՝ քրոջդ ու իմ բոլոր բարեկամներին, որոնք հեռվից կամ մոտից ինձ ճանաչում են, բոլորիդ իմ կրծքին եմ սեղմում:
Մնաք բարով:
Քո բարեկամ, Քո ընկեր, Քո ամուսին Մանուշյան Միշել (ջանիկդ): (Վերջին բառը ֆրանսերեն տառերով՝ հայերեն բառն է՝ «djanigt», Կ.Ա.):
Հ.գ. Ես տասնհինգ հազար ֆրանկ ունեմ Պլեզանս փողոցի ճամպրուկում: Եթե կարող ես վերցնել՝ վերադարձրու պարտքերս և մնացածը տուր Արմենեին: Մ.Մ.» (Արմենեն իր կնոջ քույրը՝ Արմենուհին էր, Կ.Ա.):
Ամուսնու նահատակումից հետո, 1947 թվականին հնչած Ներգաղթի կանչին հետևելով, Մելինե Մանուշյանը տեղափոխվում և որոշ ժամանակ բնակվում է Հայաստանում:
Ավաղ, ժամանակի տխուր իրավիճակին հաղորդակից՝ գաղտնի լուր է ուղարկում Հայաստանում հաստատվելու մտադրությամբ տոգորված Ազնավուրյանների ընտանիքին՝ չխրախուսելով նրանց ծրագիրը՝ հորդորելով մնալ Ֆրանսիայում… 1960-ականների կեսերից ինքն էլ վերադառնում է ֆրանսիա, ուր ապրում է զոհված ամուսնու համար հատկացված թոշակով:
Ցավոք, անկատար թողնելով Մանուշյանի վերջին բաղձանքը՝ ամուսնանալ ու զավակ ունենալ իր պատվին…
«Հոգիս բուրվառ է մշտավառ, ուր կը ծխան սերերս համայն, Կը խնկարկեմ ես զայն կյանքի տաճարին մեջ հավերժական, Բազմահազար հավատացյալ ամբոխներու երեսն ի վեր, Ու կը ժողվեմ անոնց դեմքեն հավատամքի լույսեր տարբեր»…
Միսաք Մանուշյան «Կյանքիս երգը»
Ամենամյա հարգանքի տուրքի արարողության մի պահ
Միսաք Մանուշյանը եղբոր՝ Կարապետի հետ՝ 1925 թվականին
Միսաք Մանուշյանի վերջին նամակն իր կնոջը
Միսաք Մանուշյանի վերջին նամակն իր կնոջը
Մելինե Մանուշյանը Կորնթոսի որբանոցում (Հունաստանում), 1923 թվականին ( առաջին շարքում՝ ձախից առաջինը՝ խաչով նշված)
Միսաք Մանուշյանը Ջունիեի որբանոցում, 1919 թվականին, աջից՝ երրորդ շարքում՝ երրորդը, խաչով նշված…
Մելինե Մանուշյանը
Միսաք Մանուշյան
Մելինե Մանուշյանը (աջ կողմում) Երևանում՝ Նվարդ Տերյանի հետ (լուսանկարը՝ Գրիգոր Էմին-Տերյանի՝ «Մելինե Մանուշյանի և այլոց մասին» հոդվածից)
Անհիշելի ժամանակների հեռվից խոյացող մեր Հայրենիքի «երգերի ու վերքերի», նրա իմաստնության երգչի՝ Հովհաննես Թումանյանի ճամփորդություններից մի դրվագի է անդրադարձել Սուսաննա Հովհաննիսյանն իր՝ «Թումանյանի ճանապարհորդությունները 1901 թվականին» ուշագրավ ուսումնասիրության մեջ:
Հիշարժան բազմաթիվ դեմքերի ու դեպքերի նկարագրությամբ համեմված հուշերի թվում, հեղինակն անդրադարձել է դեռևս 1891 թվականին Թումանյանի գրած՝ «Կանչ» («Եթե կաս, Աստվա՛ծ») բանաստեղծությանը և այդ առիթով քննադատ ու մանկավարժ Գ. Վանցյանի՝ 1893 թվականին գրած նամակին:
«…Եթե, Հովհաննես ջան, ուրիշ ոչ մի բան չգրեիր, այդ ստեղծագործությունը բավական էր քեզ բանաստեղծի կոչմանը արժանացնելու: …Ունիս, այո, շատ գեղեցիկ բաներ… բայց «Կանչը» դա գլուխգործոցդ է, դա մի գոհար է»:
Երկար են հնչել ու մեզնից ոմանց սրտերում արձագանքվել Բանաստեղծի գրեթե բոլոր ժամանակակիցների (և հետագայի սերունդների) շուրթերին դառնացած բառերը՝
Եթե կաս, Աստվա՛ծ, Մեղմացրու՛ մարդկանց Կիրքն ամբարտավան: Եթե Աստված ես դու խաղաղության, Ինչո՞ւ տակավին Չես պատժում չարին, Ու՞յժդ է պակասում, Թե չենք աղերսում, …Թե՞ դու չըգիտես, Որ այստեղ, երկրում Մարդը ժպտերես Մարդ է գիշատում…
Մեծ Հայքի Գուգարք Աշխարհի գեղատեսիլ Ջավախքի տարբեր շրջաններում մի քանի օրվա շրջապտույտից ու տեղացիների հետ ծանոթությունից հետո, Թումանյանն Ախալքալաք է հասնում՝ անձամբ տեսնելու Փարվանա (Թափարավան) լիճն ու Թմկաբերդի ավերակները՝ բնակիչներից լսած լեգենդներն իր գրչով անմահացնելու նպատակով:
Երբեմնի հզոր Թմուկ Բերդի փլատակների շուրջ մարտնչած զորքերի ու անցած ճակատամարտի հետքերով անցնելուց հետո ծնվեց «Թմկաբերդի առումը» պոեմը:
«Փարվանի փերիներին տեսնելու համար», ինչպես գրել է Թումանյանի հետ ճամփորդող Ջավախեցին (Ղազար Տեր-Գրիգորյանը) իր հուշերում՝ մեջբերելով բանաստեղծի՝ իր իսկ խոսքերը՝ իրեն ուղղած նամակից (որը ներկայացրել է Ս.Հովհաննիսյանն իր վերոնշյալ ուսումնասիրության մեջ), պոետն Ախալքալաքից ուղևորվում է դեպի Գանձա՝ բազմերանգ ծաղիկների զարդարուն գորգով հմայող հրաշագեղ մի եզերք…
«Փարվանի «փերիները» գերել էին Լոռվա կտրիճին», — հետագայում հիշել են բնությամբ ու անցած դարերի հուշերով տոգորված Հայոց Բանաստեղծի ուղեկիցները (մեջբերումը՝ Ս. Հովհաննիսյանի նշված աշխատությունից):
Հնագույն ավանդույթների հուշով տոգորված, սովորաբար պարզ ու վճիտ Փարվանա լիճը զարմանալիորեն փոթորկված տեսնելով՝ վերադարձին Թումանյանն «անմիջապես առանձնանում է և հենց Տերյանների տանն է սկսում շարադրել «Փարվանան»: Դուրս գալով սենյակից` բոլորի համար արտասանում է «Փարվանայի» նախերգանքն ամբողջությամբ», — կարդում ենք Ս. Հովհաննիսյանի հոդվածում:
Բոլորիս հայտնի՝ հոգեթով «Նախերգանքն» ու պոեմն՝ ամբողջությամբ (որպես վերհուշի մի առիթ)…
ՓԱՐՎԱՆԱ
I Բարձրագահ Աբուլն ու Մըթին սարեր Մեջք մեջքի տըված կանգնել վեհափառ, Իրենց ուսերին, Ջավախքից էլ վեր՝ Բըռնած պահում են մի ուրիշ աշխարհ:
Ասում են՝ էնտեղ արծըվի նըման, Ծիծղուն, կապուտակ երկընքի ծոցում, Նըստում էր էն սեգ սարերի արքան Իրեն Փարվանա ճերմակ ամրոցում:
Փարվանա արքան մի աղջիկ ուներ. Ու ոչ մի որսկան դեռ իրեն օրում Էնքան գեղեցիկ եղնիկ չէր տեսել` Իր որսն անելիս Մըթին սարերում:
Աշխույժ մանկությամբ զարդարում էր նա Ծերության օրերն ու սարերն իր հոր, Ու ապրում էր ծեր արքան Փարվանա Իրեն էն քընքուշ ծաղկով բախտավոր:
Մեծ բախտը սակայն առաջևն էր դեռ. Եկավ էն օրն էլ հասավ երջանիկ, Ու ղըրկեց արքան ուրախ դեսպաններ Ամեն մի ամրոց, ամեն արքունիք:
— Ո՜րտեղ է, ասավ, էն քաջը, թե կա, Իմ չընաշխարհիկ դըստերն արժանի, Թող առնի իր ձին, իր զենքն ու զըրահ, Գա՜, ցույց տա իրեն, իր բախտը տանի…
II
Հագած, կապած զենք ու զըրահ, Ձիանք հեծած ամեհի, Ահա եկել հավաքվել են Կըտրիճները Կովկասի, Ծեր Փարվանա թագավորի Ապարանքի հանդիման Կազմ ու պատրաստ սպասում են Մոտիկ ժամին մըրցության: Ըսպասում է ողջ աշխարհքը՝ Եկած, կիտված Փարվանա, Թե ո՞ր կըտրիճն արդյոք պիտի Էն սիրունին տիրանա:
Հընչեց փողը: Ահա փունջ-փունջ Դըրանիկներ, նաժիշտներ, Ահա աղջիկն իր նազելի Ու թագավորն ալեհեր: Հայրը ինչպես մըռայլ մի ամպ, Աղջիկն անուշ մի լուսին, Ամպ ու լուսին իրար փարված՝ Դուրս են գալի միասին: Հառաչում է ողջ աշխարհքը. Կըտրիճները, քարացած, Երազների մեջ են ընկնում՝ Էս աշխարհքից վերացած: — Նայի՛ր, դստրի՛կ, իշխանազուն Էս քաջերին լայնալանջ, Այժմ պիտի հանդես դուրս գան, Պայքար մըտնեն քո առաջ. Մեկը իրեն ուժը ցույց տա, Մյուսը՝ շընորհքն իր բազկի, Ո՛րը՝ ճարպիկ ձիարշավը, Ո՛րն էլ՝ թափը իր վազքի: Իսկ երբ կըռիվն առնի դադար, Հայտնի լինին քաջն ու վատ, Ու երբ անցնեն մեր առջևից Կըտրիճները պայազատ, Ընտրի՛ր, զարկի՛ր ձեռքիդ խնձորն Անհաղթներից անհաղթին, Որ ողջ աշխարհ մայիլ մընա Անզուգական քո բախտին:
Ասավ արքան, ձեռքը ձըգեց, Նըշան տըվավ պայքարին, Այնինչ՝ աղջիկն առաջ եկավ՝ Կարմիր խնձորն իր ձեռին: — Գուցե, հայրի՛կ, տըկար լավին Հաղթի մի վես տըմարդի, Բայց չի կարող լինել երբեք Նա սիրելին իմ սըրտի… — Է՜յ, Փարվանա չըքնաղ փերի, Ի՞նչն է հավան քո սըրտին,— Խըռնըվում են կըտրիճները, Խընդրում կըրկին ու կըրկին:
— Գա՞նձ ես ուզում, ոսկի՞, արծա՞թ, Անգին քարեր ու գոհա՞ր, Ա՞ստղ ես ուզում, մենք երկընքից Վեր կըբերենք քեզ համար: — Ինչի՞ս են պետք ոսկին, արծաթ Եվ կամ աստղը երկընքի, Ոչ էլ գոհար եմ պահանջում Սեր-ընկերից իմ կյանքի: Ես նըրանից հուր եմ ուզում, Անշեջ հուրը սըրբազան, Ով կըբերի անշեջ հուրը, Նա է ընտրած իմ փեսան…
Ասավ աղջիկն, իրար անցան Կըտրիճները քաջարի, Ձիանք հեծած թըռան հապճեպ Դեպի չորս կողմն աշխարհի: Թըռա՜ն, շուտով գըտնեն, բերեն Անշեջ հուրը աղջըկան. Բայց… տարիք են գալի՜ս, գընո՜ւմ, Նըրանք չըկան ու չըկան…
III
— Հայրի՛կ, ինչո՞ւ ետ չըդարձան Էն քաջերը սիրատենչ. Մի՞թե, հայրի՛կ, ինձ մոռացան, Էլ չեն բերիլ հուրն անշեջ:
— Ո՜չ, իմ դըստրիկ, կըգան անշուշտ Ու կըբերեն էս տարի. Կըռիվներով արյունըռուշտ Լիքն է ճամփեն քաջերի: Ո՜վ իմանա, պետք է անցնեն Մութ աշխարհքից, սև ջըրից. Ո՜վ իմանա, պետք է փախցնեն Յոթգըլխանի դևերից:
Անց է կենում դարձյալ տարին: Նայում է կույսն ամեն օր. — Ո՜ւր է, հայրի՛կ, ե՞րբ կըգա նա՝ Սարից թըռած ձիավոր:
Միշտ երազում ես տեսնում եմ Էն հերոսին ապագա. Հուր կարոտով թըռած իմ դեմ, Լուսանում է… ու չըկա:
— Կըգա, դըստրի՛կ, իմ թանկագին, Հեշտ չի բերվում հուրն անշեջ. Շատ-շատ անգամ բերող հոգին Ինքն է այրվում նըրա մեջ…
Անց է կենում դարձյալ տարին: Նայում է կույսն ամեն օր. Ոչ մի սարից, ոչ մի ճամփում Չի երևում ձիավոր:
— Հայրի՛կ, հայրի՛կ, մի՞թե չըկա Էս աշխարհքում անշեջ հուր. Թառամում է սիրտըս ահա, Պաղ է էս կյանքն ու տըխուր…
Էլ չի խոսում. մռայլ, տըրտում, Լուռ է արքան ալևոր, Սև-սև ցավերն իրեն սըրտում՝ Միտք է անում գըլխակոր:
IV
Էսպես անցան շատ տարիներ. Տըխուր աղջիկն արքայի Նայե՜ց, նայե՜ց սարերն ի վեր Ճամփաներին ամայի, Հույսը հատավ… ու լաց եղավ. Էնքա՜ն արավ լաց ու կոծ, Որ լիճ կըտրեց արտասուքը, Ծածկեց քաղաքն ու ամրոց. Ծածկե՜ց, կորա՜ն, ինքն էլ հետը… Այժըմ էնտեղ տըրտմաշուք Խոր Փարվանա լիճն է ծըփում, Հըստա՜կ, ինչպես արտասուք: Ու էն վըճիտ ջըրերի տակ Ցույց են տալի մինչ էսօր Ծեր արքայի ճերմակ ամրոցն Ու շենքերը փառավոր:
* * *
Ասում են, էն թիթեռները, Որ գիշերվա խավարում, Որտեղ ճըրագ, որտեղ կըրակ, Որտեղ լույս է հենց վառվում, Հավաքվում են, շուրջը պատում, Մեջն են ընկնում խելագար, Ասում են, թե էն Փարվանա Ջահիլներն են սիրավառ: Ըշտապելուց թև են առել, Դարձել թեթև թիթեռներ, Ու տակավին հուր տեսնելիս՝ Մեջն են ընկնում անհամբեր. Ջանք է անում ամեն մինը, Շուտով տանի, տիրանա… Ու այրվում են, այրվո՜ւմ անվերջ Կըտրիճները Փարվանա:
1902
Տրտմություն (Հ. Թումանյանի «Փարվանա» պոեմի ձևավորումը) (1956) Հակոբ Կոջոյան (1883 — 1959) Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի ֆոնդապահոց, (կտավ, մոմաներկ)
Հոլանդացի նկարիչ՝ Ժան-Բատիստ Վանմուր (1671-1737) «Հայկական հարսանիք»
1144 թվականին, Հայկական Միջագետքի ծաղկուն քաղաքի՝ Եդեսիայի պաշտպանները, հավատալով հակառակորդի՝ բնակչությանը չվնասելու խոստումին, անձնատուր եղան ու… կոտորվեցին…
Ներսես Շնորհալու՝ Որդեկորույս մոր տեսքով անձնավորված Հայրենիքի սուգն է «Ողբ Եդեսիոյ» քերթվածում, որն, այնուամենայնիվ, բանաստեղծն ավարտում է վերապրածներին հոգեպնդելու հավատով, որ աշխարհի չորս ծագերից կգան, կհավաքվեն հալածյալներն ու ցրվածներն՝ «Ի տուն Հայրենի»…
Թեև հետագայում, իր «Բան հաւատոյ» երկում, նա հիասթափությամբ էր հիշում «սուտանուն քրիստոնեաներին» («խաչակիրներին») միամտորեն հավատացող ու աջակցող իր հայրենակիցներին:
Իր (ու մեր ազգի) համար «չար ժամանակների նեղությունների» մասին է գրել նաև Մատթեոս Ուռհայեցին (11-12-րդ դդ.)՝ տառապալից փորձություններից հետո գալիք բերկրալի օրերի հույսով ու համոզումով, ի հիշեցումն ապագայի սերունդներին:
Շեշտելով նաև, որ «խաչակիրների կատարած բազում անիրավությունների մասին չի համարձակվում գրել, քանզի նրանց իշխանության ներքո են» («զբազում անիրաւութիւնս նոցա կամէի գրել, բայց ոչ համարձակեցաք, զի ընդ իշխանութեամբ նոցա էաք»:
Դեռևս 3-4-րդ դարերից Սասանյան արքաների օրոք Հայոց զանգվածային բռնագաղթին ու տեղահանությանը հաջորդեց 7-14-րդ դարերում զանազան քոչվոր ասպատակողների (արաբ, սելջուկ, մոնղոլ) հետևանքով զգալի արտագաղթը՝ աշխարհիս տարբեր շրջաններ, միջնադարյան Եվրոպայի ու Ասիայի զանազան վայրեր:
7-րդ դարի պատմիչ Սեբէոսն իր «Պատմության» մեջ հաղորդում է «Հայ իշխաններից Հայաստանը պարպելու՝ Մորիկի նենգ դավադրությունը», շարադրելով Բյուզանդիայի Մորիկ կայսեր հայտնի նամակն՝ ուղղված պարսից արքային, ուր արտացոլված է այդ շրջանում Հայոց նկատմամբ մղած քաղաքականությունը:
Հիշենք, որ նա հորդորում էր Խոսրովին Հայաստանի՝ իր տարածքում գտնվող Հայերին տեղահանել՝ ինչպես ինքն էր Հայոց ըմբոստ ռազմիկներին ուղարկում Թրակիա.
…Եթե այնտեղ սպանեն՝ կսպանեն իրենց թշնամիներին, թե սպանվեն՝ դարձյալ իրենց թշնամիները (Հայերը) կսպանվեն: Եվ իրենք խաղաղ կապրեն…
«Ազգ մի ինքնակամ (օտար,Կ.Ա.) և անհնազանդ կա մեր մեջտեղում և անընդհատ ըմբոստանում է։ Ուստի ե՛կ,- ասում է,- ես (Հայաստանի) իմ մասում եղածներին ժողովեմ և Թրակիայում հավաքեմ, իսկ դու՝ քո մասում եղածներին ժողովիր և հրամայիր Արևելք տանել։ Որովհետև, եթե նրանք մեռնեն, ապա մեր թշնամիները կմեռնեն, ու, եթե սպանեն, ապա մեր թշնամիներին կսպանեն, իսկ մենք` կապրենք խաղաղ։ Քանզի եթե դրանք իրենց երկրում լինեն, մենք հանգիստ չենք ունենա»։
(«Ազգ մի խոտոր և անհնազանդ են, ասէ, կան ի միջի մերում և պղտորեն։ Բայց եկ, ասէ, ես զիմս ժողովեմ և ի Թրակե գումարեմ, և դու զքոյդ ժողովէ և հրամայէ յԱրևելս տանել։ Զի եթէ, մեռանին՝ թշնամիք մեռանին․ և եթէ սպանանեն՝ զթշնամիս սպանանեն․ և մեք կեցցուք խաղաղութեամբ։ Զի եթէ դոքա յերկրի իւյեանց լինիցին՝ մեզ հանգչել ոչ լինի» ( Սեբէոս, «Պատմութիւն», էջ 86, 197):
1045 թվականին, մայրաքաղաք Անիի հանձնումից հետո, կամ, թերևս, ինչպես Մատթեոս Ուռհայեցին է պատճառաբանում Բագրատունյաց թագավորության անկումը՝ 1076 թվականին՝ Գագիկ Բ-ի սպանությունից հետո, հայրենիքից հեռացած բազմահազար Հայեր սփռվեցին եվրոպական զանազան երկրներում (Լեհաստանում, Հունգարիայում, Ռումինիայում), որտեղ կազամակերպված համայնքների մի չնչին մասն այսօր էլ գործում է:
Լեհաստանում 14-րդ դարից մեծ ինքնավարություն ունեցող մեր ազգակիցների համար 1519-1780 թվականներին գոյություն ուներ ատյաններում գործող՝ հատուկ «Հայերի կարգավիճակ» արտոնությունը:
Հիշյալ երկրներում «Հայկական» կոչվող բազմաթիվ փողոցների առկայությունից բացի, հիշարժան է 13-14-րդ դարերում Ղրիմ թերակղզուն՝ ոմանց կողմից տրվող «Ծովային Հայաստան» անվանումը («Arménia Maritima», կամ՝ «Arménia Magna»՝ համաձայն «100 տարի, 100 իրադարձություն» Ծրագրի կայքի թիվ 74 -րդ գրառման, «100 Ans, 100 Fait»):
Ներկայիս Թուրքիայի և Բուլղարիայի սահմաններում գտնվող հնագույն Թրակիայի շրջանում հայաբնակ բազմաթիվ գավառներ կային վաղնջական ժամանակներից ի վեր:
Հիշյալներից է Բյութանիայի տարածքը (Սև և Մարամարա ծովերին հարող շրջանը՝ Նիկոմեդիա, (Իզմիթ), Ատաբազար, Գասթեմունի, Բուրսա… հայտնի քաղաքներով), որտեղից մոտ 50 տարի առաջ կոտորածներից վերապրածների մի չնչին մասի սերունդները ներգաղթեցին Հայաստան՝ հիմնելով Երևանի մեծ թաղամասերից մեկը՝ Բութանիան:
Միջնադարյան Հայ գրչության կենտրոններով հարուստ Բուլղարիայում գահակալել է Հայաստանի Դերջան գավառում ծնված Սամուել Կոմսաձագը (Cometopouloï) (997-1014թթ.), (Ստեփանոս Ասողիկի հաղորդմամբ):
Կիլիկիայի Հայկական Թագավորության անկումից հետո (1375), բազմահազար Հայեր գաղթեցին Իտալիա, Ֆրանսիա և այլուր՝ ավելի ստվարացնելով հայրենիքից հեռու սփռվածների շարքերը:
Իտալական Վերածննդի կարկառուն ներկայացուցիչներից՝ Բոկաչոյի «Դեկամերոն» պատմվածաշարում Կիլիկիայի արձագանքը կա:
Իտալիայում (Սիցիլիայում, Վենետիկում և այլուր) հայկական հարուստ հետքերին են անդրադարձել որոշ ուսումնասիրողներ՝ փաստելով 668 թվականից ի վեր եղած կապերը (հնագույն շրջանի փոխառնչությունները առանձին հետազոտության հարուստ նյութ են):
16-17-րդ դարերում Արևելքի, Եվրոպայի ու Հնդկական օվկիանոսի ափերով ձգվող առևտրական ճանապարհներին Հայ մեծահամբավ վաճառականության դերը չափազանց կարևոր ու նշանակալի էր:
Արևելքի՝ Լևանտի (ներկայիս Սիրիայի, Լիբանանի) շրջաններից մինչև Օրմուզ ու Հնդկաստան տարածվող առևտրական կապերի մեջ հայտնի՝ առաջատար բազմաթիվ Հայերի անուններ են պահպանվել զանազան երկրների արխիվներում:
Ասվածի վկայություններից են Պորտուգալիայում պահպանված որոշ փաստաթղթեր ու նամակներ, որոնք հավաստում են 16-րդ դարի սկզբին Հայազգի կարևոր գործիչների, առևտրականների գործունեությունը…
Հայերին ու պորտուգալացիներին վերաբերող բազմաթիվ գրություններ են ներկայացված Dejanirah Couto-ի՝ «Հայերը և Պորտուգալացիները 16-րդ դարում՝ Հնդկական օվկիանոսի լրատվական ցանցում» («Arméniens et Portugais dans les réseaux d’information de l’océan Indien au 16e siècle») ուսումնասիրության մեջ:
Ուշագրավ բազմաթիվ դրվագներից հիշատակենք 1565 թվականին իր քարավանով Սասունի շրջանով անցնող՝ Mestre Afonso անունով պորտուգալացի մի առևտրականի՝ զարմանքով արտահայտած այն միտքը, համաձայն որի մոլեգնող ժանտախտի համաճարակի ժամանակ Սասունի Հայերն աներկյուղ կրում էին «վարակված հագուստներ, ու չէին հիվանդանում, կարծես նրանք երեք կյանք ունեին»…
Հնագույն ժամանակներից ի վեր Հեռավոր Արևելքից (Առաջավոր Ասիայից) մինչև Մերձավոր Արևելք ու Եվրոպա ձգվող առևտրական ճանապարհների համբավավոր գործիչներն էին Հայ առևտրականները:
Գտնվելով Արևելքի ու Արևմուտքի միջև՝ Հայկական բարձրավանդակով էին անցնում աշխարհիս կարևորագույն տարանցիկ ուղիները, որոնցով կապ էր ստեղծվում մերձակա ու հեռավոր երկրների միջև վաղնջական շրջանից սկսած:
Այդ ճանապարհների հետքերն այսօր էլ պահպանվել են (ու կարծես վերստին գծագրվում են՝ Հայաստանում ասֆալտապատման բուռն աշխատանքների ծավալը վկա):
Ավելին՝ 16-17-րդ դարերում Արևելքի ու Եվրոպայի առևտրական ուղիներում հաջողությամբ՝ անվտանգ ճամփորդելու գրավականն էր դարձել նույնիսկ Հայ վաճառականի հանդերձը…
18-րդ դարի եվրոպական գործիչներից ոմանց նախընտրած հագուստն էր Հայկական բաճկոնը (կաֆտան):
Ֆրանսիական Լուսավորության շարժման ամենաազդեցիկ գործիչներից մեկը՝ Ժան-Ժաք Ռուսսոն գերադասում էր կրել միայն Հայկական բաճկոն՝ ինչպես հավաստում են իր բազմաթիվ նամակները…
18-րդ դարում Արևմտյան Եվրոպայում խմորվում էր մշակութային մի ուղղություն (գրականության մեջ, կերպարվեստում…), որը բնութագրվում էր Արևելքի պատմության, մշակույթի, կենցաղի հանդեպ ցուցաբերած հետաքրքրությամբ և կոչվում էր՝ Օրիենտալիզմ (Orientalisme): Ժամանակի նկարիչների վրձնած բազմաթիվ աշխատանքներում, նաև՝ փորագրություններում, հայկական հագուստներն են:
Որոշ պատկերներ (նաև՝ Ժ.Ժ.Ռուսոյի տարբեր դիմանկարներ՝ միշտ Հայկական բաճկոնով)՝ ստորև…
Ժան-Բատիստ Վանմուր «Հայ ընտանիք՝ սրճելիս»
Վան Լենեպ (1815-1889) Հայուհիներ (Ճամփորդություն Թուրքիայով), 1862թ.
Հոլանդացի նկարիչ՝ Ժան-Բատիստ Վանմուր (1671-1737) «Հայ ճարտարապետ»
Կամ, որպես Մաշտոցի ծննդավայր հիշվող Հացեկացը՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի Տարոն գավառում գտնվող՝ Հացեկ, Հացեկք, Հացեաց անունով հայտնի գյուղը, որի անունը կապված է «հացենի» տեսակի ծառի հետ և որը, Սողոմոն Տարոնցու վկայմամբ, մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմն ուխտավայր էր տեղացիների համար:
Տարոնի գավառի «Հացեաց Դրախտը» (Հացի Մարգ) Վահագնի՝ Վահէվահեան մեհյանի գրաված բարձունքի ստորոտում էր՝ հացենիների հնագույն սրբազան անտառը (ինչպես «Սոսեաց անտառն» էր կամ՝ «Անտառ Ծննդոցը»):
Դրախտավայր այս երկրում, ուր «Կաթ ու մեղր էր հոսում», հացենիների, նաև՝ կաղնու և որոշ այլ ծառատեսակների վրա հարավային քամու բերած՝ դեղձենու, ծիրանենու ծաղկափոշուց գոյանում էր քաղցրահամ մի նյութ՝ Գազպեն (մանանա), որը հավաքելով՝ բնակչությունը գործածում էր մեղրի, շաքարի փոխարեն (ծառերի տերևները բարակ ցողի նման պատող քաղցրահամ այդ կպչուն հյութը «մեղրացող» է կոչվում նաև):
«Գազպեն գոյանայ ի քաղցր գոլորշեաց ծառոց, ծաղկունց և խոտոց ի ցող խառնելոց, զոր ժողովեն ի բազում տեղիս աշխարհի»,- կարդում ենք 1819 թվականին Մոսկվայում՝ Հայաստանյան դպրոցների համար հրատարակված «Ծաղիկ գիտութեանց» գրքում (էջ 54):
Քաղցրահամ այս մեղրահյութը՝ մեղրացողը, սասունցիների զանազան կերակրատեսակների բաղադրիչներից էր…
Ի դեպ, Հայաստանի տարբեր վայրերում մինչև 19 -րդ դարի վերջը շաքարին փոխարինում էր դոշաբը՝ խաղողի, նռան կամ թթի հյութից եփած մուգ, թանձր քաղցրահյութը:
Տարոնը նկարագրելով որպես բարեբեր երկիր, նշելով մեղրի, գազպեի, մրգերի ու այլ մթերքների առատության մասին, Անանիա Շիրակացին գրում է՝ «Ունի եւ գազպե եւ մեղրանոյշ, քան զամենայնի երկրի»…
«Բակլայի ալյուրով, նշի ձեթով, շեկ չամիչով և սպիտակ գազպեն ջրով տրորած» խառնուրդը Մխիթար Հերացու՝ մարդուն ապաքինելու «հրաշագործ» միջոցներից էր («Մխիթար Բժշկապետի Հերացիոյ Ջերմանց մխիթարանք», Վենետիկ, 1832թ. էջ 45) …
Խոյում (Հեր) ծնված, 12-րդ դարի Հայ մեծանուն գիտնական, բնագետ, փիլիսոփա, հայ դասական բժշկության հիմնադիրը համարվող Մխիթար Հերացին իր «Ջերմանց մխիթարություն» գրքի բժշկական խորհուրդներում՝ բազմաթիվ հիվանդությունների դեմ որպես ամոքիչ նյութ ու բուժիչ խառնուրդների բաղադրիչ, հիշատակում է «Հայ կավը» և «հոռոմ մատնեհար կավը» (վերջինս հայերենով նաև «աղանուր» էր կոչվում):
Դեռևս վաղնջական ժամանակներից ի վեր Հայոց կողմից բուժական նպատակներով կիրառվող կավն արտահանվում էր մեր սահմաններից շատ հեռու և, ինչպես տեղեկանում ենք ժամանակի սկզբնաղբյուրներից, հատուկ կնիքով կնքված (բնօրինակի հաստատման համար): Լեմնոս կղզուց արտահանվող կավի բեկորների կնիքի վրա՝ դիցուհու՝ Դիանայի պատկերն էր (ինչպես տեղեկացնում է 1-ին դարում Կիլիկիայում ծնված բուսաբան, բժիշկ Դիոսկորիդը, Dioscoride):
Անտիկ շրջանի, այնուհետև միջնադարյան Հայ և օտարազգի հեղինակների (Գալեն, Ավիցեննա, Իբն Սինան, Մ.Հերացի…) կողմից գրված բժշկական դեղամիջոցների պատրաստման բաղադրամասերում առանձնահատուկ դեր ուներ Հայ կավը (Հայկավ, հայկավակ ձևով էլ է կիրառվում):
Դեռևս հին Հունաստանում բժիշկներն այն գործածում էին արտաքին և ներքին կիրառմամբ՝ որպես հակաթույն, շնչառական (սուլոցով) հիվանդությունների (ասթմա), համաճարակների ժամանակ ջերմության իջեցման և բազում այլ նպատակներով:
Գոյություն ուներ նաև մատնեհար կավը, որը պեղում էին Լեմնոս կղզում, Եգիպտոսի կավը…
Սիլիկատներից ու ալյումինից բացի, իր՝ երկաթի օքսիդի բարձր պարունակության շնորհիվ Հայկավն ուներ մուգ կարմիր գույն, մատնեհար կավը վարդագույն էր:
Անիի, ներկայիս Իջևան քաղաքի և այլ շրջաններից (Լևանտում՝ ներկայիս Լիբանանի, Սիրիայի տարածքներում) պեղված «ընտիր և կարմրագույն» այս կավը, որն ամենուր հայտնի է «Bolus Armenius», «Bolus Armeniaca» անունով, Հայ միջնադարյան աղբյուրներում հանդիպում է նաև «հայհող» («Terra Armenia»), «հայկավակ» ձևերով…
Ոսկրախտի բուժման, մաղձաբեր, հակաթույն հատկություններով հայտնի Հայկավը չափազանց գնահատված էր ու հայտնի ջերմության նվազեցման, թունավոր կենդանիների խայթոցների դեմ կիրառվող միջոցներում:
Մեր օրերում էլ լայնորեն գործածվող կավը 1938 թվականի դեղագործական ձեռնարկում (Hagera) նկարագրվում է իր լավագույն հատկություններով (այսօր միայն «սպիտակ կավն» է օգտագործվում՝ կաոլինը):
Ստորև որոշ պատկերներ՝ 1491 թվականին Մայնցում տպագրված «Hortus sanitatis»-ի՝ Հայկավին վերաբերող նկարազարդումներից (լատիներենով՝ «Խոտերի գիրք», որպես ապրանք՝ կոչվում էր և «Terra sigillata», նաև՝ նրա ալքիմիական նշանի լուսանկարը )…
Գիտելիքի սահմանափակության ու չիմացության անսահմանության գիտակցումով՝ հազարամյակներ ի վեր մարդկությունը փորձել է թափանցել Տիեզերքի, Բնության Էության մեջ ու ըմբռնել անըմբռնելին…
Բնության զարգացման կապերն ու օրինաչափությունները ճանաչելու՝ իմացության զանազան ճանապարհներն այսօր էլ շարունակվում են՝ Մարդու գոյության խորհուրդն ու առեղծվածը չլուսաբանելով:
Հակադրություններից առաջացած Տիեզերական ներդաշնակության մեջ հավերժ շարժվող այս աշխարհի նախահիմքը, ըստ հույն մտածողի՝ Հերակլիտ Եփեսոսցու (մոտ ն.թ.ա 535-470 թթ.), Կրակն է:
«Ամեն ինչ հոսում է, ամեն ինչ՝ փոփոխվում…Միևնույն գետը երկու անգամ մտնել հնարավոր չէ»…
«Բնության մասին» վերնագիրը կրող նրա աշխատությունից լոկ հատվածներ են պահպանվել: Բազմաթիվ այլոք՝ շարունակել, լրացրել-հարստացրել են թեման իրենց խոհերով…
Սակայն վաղնջական ժամանակներից մինչ օրս Բնության աներևույթ, թաքնված խորհուրդի բացահայտման որոնումներն անպատասխան են կարծես դեռևս:
Հնագույն շրջանի կրոնների քննությունը ներկայացնող մի գրքում («Religions de l’antiquité», Volume 1, partie 1, էջ 519), եգիպտական դիցերը՝ Իզիսն ու Նեիթը նույնացվում են:
Երկուսն էլ Արևածին բարձրագույն զորեղությունն են մարմնավորում:
Նաև Անահիտի, հունական Աթենասի և հռոմեական Միներվայի հետ նույնացվող Նեիթի (Նահիտի) պաշտամունքն առանձնահատուկ դրսևորվում էր Եգիպտոսի Սայիս քաղաքում (Նեղոսի դելտայում): Այստեղ գտնվող՝ Նեիթի (Իզիսի) տաճարի արձանագրությունը մեզ է հասել 1-2-րդ դարերի հույն պատմիչ Պլուտարքոսի շնորհիվ:
Հին Եգիպտոսում որպես Արևի Մայր (Արևածին) այլաբանական իմաստով պաշտվող այս դիցուհու՝ Իզիսի (Իսիդայի) մասին պատմելով, Պլուտարքոսը նշում է աստվածուհու՝ իր իսկ բնութագրումը (ներկայացնում եմ իմ թարգմանությամբ)՝
«Ես նա եմ, ով Եղել է (կամ՝ Ես այն ամենն եմ, ինչը Եղել է), Է (կա) և Կլինի, և ոչ մի մահկանացու դեռևս չի բարձրացրել իմ քողը. իմ հղացած պտուղն է Արեգակը»…
Նույն դերով՝ ինչպես եգիպտական Սայիս քաղաքում տիեզերական տարածության անձնավորումն էր Նեիթը (Անահիտի պես՝ ծնունդները հովանավորող), այնպես էլ՝ Հաթորն էր՝ այլ շրջաններում, ուր նա անվանվում էր «Ծննդագործող կով կամ Արևածին Մայր» (La Vache génératrice ou la Mère génératrice du Soleil), այսինքն, զանազան վայրերում գրեթե նույն գործառույթով դիցուհիներին տարբեր անուններ էին տրվում:
Հերոդոտոսի հաղորդմամբ, Սայիսում որոշակի մի գիշեր «Ճրագալույցի» (Կանթեղալույցի) արարողություն էր կատարվում (դիցուհու պաշտամունքի հետ կապված):
Բոլոր բնակիչներն իրենց տան շուրջն աղով ու ձեթով (ճրագով) լի, պատրույգով (թելով) վառվող փոքր ճրագամաններ էին դնում ողջ գիշեր, և այդ տոնը կոչվում էր «Վառվող ճրագների (կանթեղների) տոն» (Histoire pittoresque des religions, Livre Premier, De F.T. Bègne Clavel, էջ 228):
Ոչ միայն Սայիսում, այլև ողջ Եգիպտոսում նշվող այս տոնի խորհուրդը Խավարի դեմ Լույսի Հաղթանակն էր…
Նման տոներ կային նաև Հայոց ու Հույների մոտ: (Ներկայիս՝ եկեղեցիներում «Ճրագալույցի» նմանատիպ արարողությունը հիշենք. մի այլ գրառմամբ անդրադարձել ենք):
Քանի որ հեռավոր անցյալի կրոնական պատկերացումները սխալմամբ հաճախ է բնութագրվում «կռապաշտություն» եզրով, արժե մեջբերել Պլուտարքոսի որոշ դիտարկումներն իր «Բարոյականք» ուսումնասիրությունից (հատոր 5, «Իզիսի և Օզիրիսի մասին»):
«Իմաստասերներն իրավացիորեն ասում են, որ նրանք, ովքեր լավ չեն հասկանում բառերի իմաստը, սխալ են ընկալում նաև երևույթները»:
Դիցերի քանդակները կամ նրանց պատկերները շփոթմունքով դիցերի անունով կոչելու փոխարեն պարզապես «նրանց պատկերներ կամ բրոնզե, մարմարյա քանդակներ» պիտի կոչեն:
(Նկատենք, որ քրիստոնեությա՛ն մեջ է մահվան գործիքը՝ խաչը կամ քանդակը պաշտվում-համբուրվում՝ չնայած «պատկերապաշտների-պատկերամարտների» երբեմնի գաղափարախոսությանը):
Անդրադառնալով հնագույն հավատալիքներում գործածվող արտահայտչամիջոցների, տեքստերի բովանդակության այլաբանական իմաստին, նաև՝ զանազան կենդանիներին տրվող կարևորությանը, Պլուտարքոսը հիշեցնում է, որ կենդանիներն ընտրվում էին իրենց առանձնահատուկ որևէ հատկանիշի շնորհիվ, որը, որպես խորհրդանիշ, վերագրվում էր տվյալ դիցին)…
Օրինակ, կրիան, նախօրոք զգալով Նեղոսի վարարման աստիճանը, ձվադրում էր գետափի այնպիսի վայրում, որը զերծ կմնար հեղեղումից, միաժամանակ մոտ լինելով գետին:
Բացի դա, նրա ձվադրումը, ձվերի քանակը, ապրած տարիներն առնչվում են աստղագետների գործածած հաշվի՝ 60 թվի հետ…
Իրենց ծիսակատարությունները խստորեն կատարող եգիպտական քրմերը, մարմնի «մաքրագործման» նպատակով գործածում էին բարձրասրունք ու երկարակտուց եգիպտահավի՝ իբիսի խմած ջուրը, քանզի այն երբեք ապականված ջուր չի խմում, նույնիսկ չի էլ մոտենում աղտոտված ջրին:
Ավելին, նրա ոտքերի բացվածքի ձևն իր կտուցի հետ հավասարակողմ եռանկյունի էր կազմում: Ի վերջո, իր փետուրների սպիտակ ու սև խառնուրդը լուսնի փուլերն է հիշեցնում (décours):
Թունավոր սողունները ոչնչացնող ու իրեն լվացող այս քաջահավը դիտվում էր նաև որպես ինքնամաքրման օրինակ:
Ժամանակակից իմաստասերների ու գիտնականների ուշադրության կենտրոնում այսօր էլ Բնության չբացահայտված գաղտնիքներն են…
Քաոսից հետո՝ Տիեզերքի ներդաշնակ գործունեությունն առայժմ խնամքով պահպանում է իր շղարշը և հմայում իր Արարչագործությամբ…
Հարափոփոխ ու մշտանորորգ Բնությունը նաև մարդկության «Կենաց Աղբյուրն» է, Կյանք պարգևողն ու Կեցուցանողը (ապրեցնողը):
Հողի արգասաբերությանն ու բերրիությանը նպաստող փառաբանական-խրախճանքային տոնական-ծիսական արարողությունները, որոնք նաև մշակների աշխատունակությունն ու տրամադրությունն էին բարձրացնում, հասել են մինչ մեր օրերը:
Հորովել կանչելն ու կանչողին ձայնակցելը չափազանց մեծ իմաստ ու նշանակություն ուներ:
Հողը վարելուն զուգընթաց հորովել (կամ՝ հոռովել) կանչելը պարտադիր էր՝ անկախ հողագործի ձայնային-երաժշտական տվյալների:
Գործընթացի տարբեր փուլերում հորովելի տեքստը (իմաստը) փոփոխվում էր:
Հիմնվելով բանասացներից հավաքված նյութի վրա, ավանդաբար հաստատված, որոշակիորեն կանոնակարգված դերաբաշխմամբ կանչվող հորովելները քննելով՝ Հռիփսիմե Պիկիչյանն իր՝ «Հոռովելի ժամանակակից կենցաղավարումը. Կոմիտասի հետքերով» ուսումնասիրության մեջ պայմանականորեն նրանք ներկայացնում է հետևյալ սխեմայով՝
նախապատրաստում, սկիզբ, աղոթք, օրհնություն, փառաբանություն, աշխատանքային գործընթաց, հանգիստ, աշխատանքի շարունակություն, ավարտ, գոհաբանություն, փառաբանություն:
«Հոռովել կանչողը գութանավարի ղեկավարն էր՝ մաճկալը: Նա էր ուղղություն տալիս խոփին, և նրա ղեկավարության ու հսկողության տակ էին շարժվում գութանի կամ արորի լծերն իրենց վարիչ հոտաղներով:
Ավանդույթի համաձայն՝ նա միջին տարիքի, առողջ, ամուսնացած և սերունդ ունեցող տղամարդ էր: Հենց նրան էր տրված հոռովել կանչելու պատիվը»,- գրում է հեղինակը՝ շարունակելով.
«Յուրաքանչյուր անգամ հոռովելն անհրաժեշտ էր սկսել Արարչին ու արևին ձոնված ասերգային աղոթք-փառաբանությամբ, ապա պիտի հնչեր հողը հաջողությամբ վարելուն նպատակամղված բուն տեքստը, նաև բարի ցանք ու հունձք ակնկալող հմայական խոսքերը՝ մաճկալի մենակատարմամբ: Հիշյալը կատարվում էր պարբերական-շարունակական սկզբունքով» (նշված աշխատություն, էջ 157):
Հողի արգասավորման արարողակարգի ընթացքում հիշվում էին նաև մասնակիցներին «հաց բերող» կանայք, հարսերն ու աղջիկները («Ա՜յ, ճրագ վառող հարսին եմ ասում, հա՜…», «Ա՜յ, աղբյուր գնացող հարսին եմ ասում, հա՜»…), նաև՝ երիտասարդ կնոջ «միտքը ծռելու», «ճիժ վաստըկելու» մոտիվներով ակնարկներ…
…«Մաճկա՛լ, քու մաճը թող, Կընա քու պագն առ» …
(Վանի հորովելներից, մեջբերումը՝ վերոնշյալ աշխատությունից, էջ 160):
Գրեթե ծիսակարգի վերածված այս արարողությանը չմասնակցողներին, հոռովել չկանչողներին, չձայնակցողներին ևս ուղղված առանձնահատուկ (վատաբանող-հայհոյական) «կանչեր» կային:
Նման տողեր է գրանցել անմահ Կոմիտասը (բացասական երանգով խոսքերը փոխարինված են բազմակետերով…).
…«Վեվ որ հոռովել չըսե՝ … անոր հարսն ու խնամին …»
նույն տեղում, էջ 164:
Բնության ըմբռնման ու դերի վերոնշյալ մոտեցումներին ծանոթանալուց հետո, մտաբերենք մեր նախնյաց կառուցած՝ Արդինի՝ Մուսասիրի հռչակավոր տաճարի մուտքի մոտ՝ սյուների առջևում եղած քանդակախումբը՝ հորթին կերակրող կովի պատկերով…
Ստնտու Բնությունը և նրա տարերքներից մեկը՝ Երկնային Հուրն ու Լույսը խորհրդանշող՝ գլխավոր դիցը՝ Շանթը, Փայլակը մարմնավորող Թեշուբին (Թեշեբային) փոխարինած Հալդին (վերջնիս կնոջ՝ դիցուհու խորհրդանիշն էր քանդակը) …
Ինչպես Եգիպտոսում էին ասում Հաթորին՝ «Ծննդագործող կով կամ Արևածին Մայր»…
Հողի բեղունության, արգասավորության ու պտղաբերության տոնի հետ առնչվող՝ մեր «Անահտական ծիսակատարությունների» իմաստը, «Ոսկեմայր» ու «Սնուցող Մայր» (նաև՝ Նախամայր) Անահիտի ու նրա պաշտամունքի հետ սերտորեն առնչվող՝ Օջախի պահապան Նանեի մասին՝ հետագայում…
«Բնությունն» այլաբանորեն պատկերվել է շղարշված. մասամբ՝ տեսանելի, ճանաչելի, ըմբռնելի, մասամբ՝ անտեսանելի ու խորհրդավոր…
«ԳՈՀԱՐ ՎԱՐԴՆ ՎԱՌ ԱՌԵԱԼ Ի ՎԵՀԻՑ ՎԱՐՍԻՑՆ ԱՐՓԵՆԻՑ»… (Գ. Նարեկացի «Տաղ Վարդավառի») Կամ՝ «…Ծագի՛ր, ծագի՛ր, Զարկի՛ր, զարկի՛ր, Չարի, չարքի Մութն հալածի՛ր Արուսյա՛կ, Լույս ցերեկի Դուռը բացիր, Արուսյա՛կ…» (Հ. Թումանյան) Եվ կամ՝ «Երբ Սայլը տեղից շարժվում է…»
17-րդ դարի իտալացի նկարչի՝ Գ.Ռենիի վրձնած՝ «Արևի երթն ազդարարող Արշալույսը»
Aurore ouvrant la marche du Soleil (1613–1614)
Guido Reni au palais Parravicini Rospigliosi (Rome)
Նարեկացու գրչով մեզ փոխանցված տաղերում ազգային մտածողության վաղնջական շերտերն են արտացոլված:
Քրիստոնեության տարածումով հնագույն ծեսերն ու տոնակատարությունները «հարմարեցվեցին» նոր ուսմունքին և Կենսատու Արեգակի ծագումը՝ Այգաբացն ու իր Այգաստղը խորհրդանշող դիցուհուն՝ Արուսյակին (Արշալույսին, Աստղիկին) փառաբանող տոնը փոխակերպվեց, դարձավ «Քրիստոսի պայծառակերպություն»: Թեև Վարդավառի կենսախինդ տոնախմբությունը շարունակվեց՝ Կենաց Աղբյուրը՝ Ջուրը (Շաղը) միմյանց վրա ցողելով, դիցուհու Վարդերի տարածմամբ ու աղավնիների թռիչքով զմայլմամբ…
Տիեզերածին պատումներում (նաև՝ գիտականորեն), Խավարից հետո Լույսի հաստատումով է Կյանքն արարվում Երկրի վրա:
«Եղիցի՛ Լույս և եղեւ Լույս»…
Բնականաբար, Լույսի գալուստը, նրա սփռման պահը՝ Այգանալը, Արշալույսը, պիտի փառաբանվեր մի առանձնահատուկ դրսևորմամբ և՝ ամե՛ն օր (ու պետք էր զգա՛լ, ապրե՛լ այդ պահը)…
Հազարամյակների խորքից, բարեբախտաբար, գրավոր սկզբնաղբյուրներում պահպանվել ու մեզ են հասել Արևի դերի կարևորության, Արեգակի առաջին ճաճանչների լուսավորման նկարագրությունը: Եզնիկ Կողբացին, 5-րդ դարում, քննադատելով հին հավատալիքները՝ «աղանդներն» ու նրանց մտածողությունը, գրում է՝ «…Նրանցից ոմանք աշխարհի գոյացությունը կրակի էությունից են կարծում ՝ արեգակն առավել զարմանալի համարելու, կրակի էությունն էլ ավելի սաստիկ ընդունելու պատճառով…»:
«Աշխարհը կազմող բնության չորս տարրերի» մասին խոսելիս, Եզնիկը նշում է, որ «առանձնակի միմյանց խաթարող են, բայց զուգակցի հետ համադրված՝ օգտակար ու շահավետ են դառնում»:
Այսինքն՝ Արևի ջերմությունը կայրեր՝ առանց ցողի խոնավության…
«…Եվ օդը՝ առանց ցողի խոնավության ու (արեգակի) ջերմության խառնուրդի՝ վնասակար ու փչացնող է…» («Եղծ աղանդոց, էջ 11):
Ցողի խորհրդանիշն արծարծելու առիթն ունեցել ենք Զարմայրի (և Եգիպտոսում՝ Մեմնոնի «հսկաների»՝ սֆինքսների առիթով …Հիշենք, որ ցողը նաև Էոսի հղած արցունքների իմաստն ուներ (Բնության բեղունությունն ապահովող «Ջուրը» ևս), և հատուկ սրվակներում էր հավաքվում՝ գործածվում ծիսական նպատակով):
Ծիսական նպատակով գործածվող Ջրի (Ցողի) Սափորաշարք՝ Ցախաց (կամ՝ Ցաղաց) Քարից (Լուսանկարի համար՝ շնորհակալություն «Արեգնափայլին»…
Հույն իմաստասերներին և հին հավատալիքներին անդրադառնալով, Եզնիկը գրում է՝
«…Աստծուն և իմանալի ու տեսանելի աստվածներին պատկերացնում են արեգակի և (իր) ճառագայթների նման, ամբողջ աշխարհն էլ աստծուն հավերժական գոյակից համարում:
Եվ նրա ոգին իբրև ամեն ինչի շունչ են ընդունում ամեն բանի մեջ՝ և՛ երկնքի, և՛ լուսատուների, և՛ կրակի, և՛ ջրերի, և՛ հողի, մինչև անգամ քարերի, փայտերի, ծառերի ու բույսերի արմատների մեջ: Եվ այդ կենդանությամբ, ասում են, բոլոր արարածները նրա էությունից են կախված, ինչպես որ արևի ճառագայթները կախված են իր գնդից:
Եվ ինքը մեկ է ու բազում և բազում է ու մեկ, ինչպես արեգակն է մեկ ու բազում, որովհետև մի գունդ է և բազում ճառագայթներ»:
( «…Եվ այնու կենդանութեամբ, ասեն, ամենայն արարածք զնորա բնութենէն կախեալ կան, որպես ճառագայթք արեգական զանուե կախեալ կան»)…
Մինչև վերջերս, Հայաստանի տարբեր շրջաններում, Արևին ողջունելու և փառաբանելու զանազան ապացույցներն են առկա:
«Անլույս խավարից» հետո «Լուսաբեր ճաճանչների» իմաստին անդրադարձել էինք նախորդ գրառումներից մեկում:
Այգալույսի ավետաբերն էր Այգաստղը՝ Արուսյակը, Այգաբերը՝ Արևից ու Լուսնից հետո ամենապայծառ ցոլացող Աստղը, որին նաև Լուսաբեր էին անվանում:
Նարեկացին իր «Մատեանում» («Ի խորոց սրտի խոսք՝ առ Աստուած», Բան.Ծ) ասում է՝
«Ինչպես առանց աչքի տեսության՝ լույսի զվարճանք չկա,Ոչ էլ արևի քաղցրություն՝ առանց Արևածագի»… («Կամ առանց «արուսեկին նշուլից՝ արևու երբեք քաղցրութիւն»…):
Հայկական Լեռնաշխարհում ու նրա հարակից շրջաններում, նաև՝ Եգիպտոսում և այլուր հայտնաբերված հնագիտական հարուստ նյութերը փաստում են վաղնջական ժամանակներից ի վեր՝ Արարչական զորության՝ Կենարար Արևի, Երկնքի Հուրի, Լույսի պաշտամունքի առկայությունը:
Նաև՝ Արևի անմիջական կապը ճառագայթաձև (շրջանաձև) անիվի հետ:
Հուրիական մշակույթի կարևոր կենտրոններից մեկում՝ Ուգարիթում (ներկայիս Սիրիայում, Ռաս Շամրա, Ras Shamra) հայտնաբերված բազմաթիվ սեպագիր տեքստերից է 1930-ին պեղված դիցաբանական մի պոեմ՝ «Արշալույսի ծնունդը», որը վերծանել ու ներկայացրել է René Largement-ը 1949 թվականին տպագրված գրքում («La naissance de l’Aurore»):
Հին Աշխարհի (Միջագետքի, Եգիպտոսի, Հունաստանի…) գրավոր աղբյուրների, առասպելների շնորհիվ մեկնաբանվում է պեղված զանազան իրերի, գոտիների վրա եղած պատկերների իմաստը (հիմնվելով գունեղ նկարագրությունների ու համեմատությունների վրա):
Հոմերոսի պոեմներում բազմիցս պատկերվում է Արշալույսը.
«Եվ վարդամատն առավոտը երբ որ ծագեց ծիրանավառ»… կամ՝ «…Քըրքմազգեստ այգն էր տարածվում տիեզերքի վրա համայն…»:
Այգաբացին երկնքից սփռվող վարդագույն ճառագայթները ձեռքերի մատներին նմանեցնելով՝ պատկերվում էին ծայրերին ձեռքի տեսքով (ստորև՝ եգիպտական մի բարձրաքանդակ)…
17-րդ դարի ֆրանսիացի աստվածաբան ու գրող Ֆենելոնի՝ «Ոդիսևսի (Ուլիսի) որդի Տելեմաքի արկածները» գրքում ևս, լուսաբացի տեսարանում, դիցուհու վաղորդյան սլացքի նկարագրությունն է, երբ Վարդածղի (Վարդաձեռն) Արշալույսը բացում է Արևելքի կիսաբաց ոսկեձույլ դռները, և Արեգակի նժույգները ծավալվում են տվնջական բոցանշույլ ճառագայթների կոհակների վրա…
Վենետիկում (Սբ.Ղազարում) 1826-ին տպագրված հայերեն թարգմանության մեջ կարդում ենք՝ «Արկածք Տելեմաքայ որդիոյն Ոդիսեայ», Գիրք Դ).
Հին զրույցներում, դիցաբանության մեջ Երկնակամարում իր պտույտը Հրեղեն ձիերով կառքով կամ Եզներով լծված սայլով էր կատարում Արևը (Արուսյակը):
Սայլի ճառագայթաձև (շրջանաձև) անիվների և Արեգակի բազմաթիվ ճառագայթների հետ համեմատությունը հիշենք՝ Եզնիկ Կողբացու՝ վերոնշյալ երկից (ինչպես մի Արեգակն ունի բազմաթիվ ճառագայթներ, այնպես էլ՝ «մի անիվ՝ բազում ճառագայթք»):
Սերնդեսերունդ փոխանցված բանահյուսության մեջ Լուսածագի պահի նկարագրությունը (որոշ ժամանակ հետո են «Երկնքի Դռները բացվում» և, ի վերջո, «Սայլը տեղից շարժվում է»՝ Լուսավորելով Աշխարհը), ճշգրիտ համապատասխանում է գիտական տեսակետին (Արևածագի հերթական 3 փուլերի գծագիր պատկերը՝ վերելքի համապատասխան անկյուններով՝ ստորև):
Քիչ շեղվելով հավելենք միայն Այգաբացի երեք փուլերն՝ իրենց ժամանակակից անվանումներով ու բնորոշմամբ:
1. Աստղագիտական այգը (լուսաբացը) այն պահն է, երբ երկինքն այլևս ամբողջությամբ մութ չէ (սկսվում է այն պահից, երբ Արևը հորիզոնից ցած՝ 18°-ի վրա է): Անզեն աչքով չեն երևում առաջին ցոլքերը, աստղագետների համար հեռավոր մարմիններն այլևս տեսանելի չեն:
2. Ծովային այգաբացն այն պահն է, երբ հորիզոնն է նշմարվում (հորիզոնից ցած՝ մոտ 12°-ի վրա է Արևը):
3. Քաղաքացիական այգաբացը՝ երբ բավականին լուսավորություն կա շրջապատի տեսանելիության համար: Աստղերն ու ամենից փայլուն մոլորակները դեռևս տեսանելի են, բայց աստիճանաբար անհետանում են…
Ն.թ.ա 5-րդ դարի պատմիչ Քսենոփոնի վկայության համաձայն՝ Հայաստանում հայերն Արևին ձիեր էին զոհաբերում…
Հունական դիցաբանությունից հայտնի Արշալույսի դիցուհին՝ Էոսը՝ Ավրորան, Արուսյակը՝ Աստղիկի համարժեքը, ն.թ.ա 8-րդ դարի հույն քերթող (գրող) Հեսիոդոսի մոտ նկարագրվում է «Ոսկեմատն (հունարենով՝ (ῥοδοδάκτυλος / rhododáktulos), Քրքմազգեստ ( հունարենով՝ κροκόπεπλος / krokópeplos) և Ոսկեծղի (հունարենով՝ ῥοδόπηχυς / rhodópêkhus)» (Ոսկեձեռ) մակդիրներով, ինչպիսին բնութագրվում է և Աստղիկը (Անահիտը՝ նույնպես, նաև Հերան՝ Արշալույսի «Վարդամատն, սպիտակածղի» դիցուհին)… Հոմերոսը նրան հիշատակում է իր թևավոր երկու ձիերով (Ֆաետոնով ու Լամպոսով) լծված կառքով ուղևորությամբ…
Տրոյայի պատերազմին Եթովպական զինվորներին գլխավորած Զարմայրը՝ Մեմնոնը, Էոսի որդին է համարվում և Վաղորդյան Ցողը՝ որդու համար՝ աստվածուհու թափած արցունքները… Եգիպտական երկու Հսկաներին՝ Այգաբացին «երգող» սֆինքսներին առանձին գրառմամբ անդրադարձել էինք ամիսներ առաջ…
Էոսը՝ Երկրի վրա Շաղ ցողելիս
Արծարծվող թեմայի առիթով նշեմ, որ «Վարդավառի» տաղի աշխարհաբար տարբերակում «Գոհար Վարդն վառ առեալ»-ի թարգմանությունը «շղարշ» բառով ինձ հանդիպեց, հիմնված, թերևս, «Վառի» մի այլ իմաստի վրա:
«Վառ» էր կոչվում թագավորական «ոսկեհուռ հանդերձը», արքայական դրոշը, ծիրանին ու դշխոյական քողը (Դշխո, Դշխոյ՝ թագավորի կինն էր կամ մայրը, թագուհին), «Վառն մեծ արքայական», «Վառն կտավեայ՝ յորում կայցէ նկարեալ Վիշապ» («Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի»)…
Մինչդեռ վերոհիշյալ տաղում «Գոհար վարդի» «Վառը» (Վառ առեալ) «վառել» արմատն է՝ Հուր, Այրել իմաստով, պայծառ, լուսափայլ նշանակությամբ:
«Արշալույսին արևելքում վարդի հրդեհ մը տարածվեց»…
Հոմերոսը «Ոդիսականում» բնութագրում է վաղ առավոտյան օվկիանոսից կառքով դուրս եկող «Վարդամատն» դիցուհուն՝ Էոսին, զաֆրանագույն (կարմրադեղին, ծիրանի) զգեստով (պեպլոսով):(Զաֆրանը քրքումի ծաղկի առէջներից ստացվող նարնջագույն, չափազանց օգտավետ հումքն է):
Մեր եռագույնի երեք գույները կրակի գույներն են հենց…
Վարդագույնը «Կարմրերփեան, ծիրանափայլ» նշանակությունն ուներ հնում:
«Ծոցն լուսափայլ, կարմիր վարդով լցված, դաստակներին՝ ծիրանի մանուշակի փնջեր»…
…«Գեղեցիկ, կապույտ, ծիրանի, բեհեզյա և որդան կարմիր ոսկեշող գույներով…»(Նարեկացու՝ «Տաղ ծննդեան»):
Արուսյակ (Վեներա) մոլորակ անվան տարբերակներից է «Լուսաստղը» ևս, այլուր՝ Աստարտեն ու Իշտարն են նշվում նաև որպես նրա համարժեք…
Հավելենք, որ, ի տարբերություն մյուս մոլորակների՝ Վեներան ժամսլաքի հակառակ ուղղությամբ է պտտվում… Երբեմն երևում է նաև երեկոյան ու կոչվում՝ Գիշերավար…
Հետագայում, Խավարը ցրող և Աշխարհի վրա սփռվող Լույսն ազդարարող Լուսաբերը բացասական կերպարի վերածվեց (բացատրությունը՝ ստորև, Ս.Մալխասյանի՝ «Հայերէնի բացատրական բառարանից», ինչպես որ Կյանքն արարող Էնկին՝ իր Քաղ խորհրդանիշով, դարձավ «Քավության նոխազ» (ըստ բառարանի՝ «Քաղը» խոյն է) :
Ռ. Պատկանյանի՝ «Արաքսի արտասուքը» բանաստեղծության մեջ վշտակեզ գետը կարոտով է հիշում իր ջրում արտացոլված Լուսաբերին…
Կար ժամանակ, որ ես էլ, Շըքեղազարդ հարսի պես, Հազար ու բյուր պըչրանքով Փախչում էի ափերես։
Հատակըս պարզ ու վըճիտ, Կոհակներըս ոլորուն, Լուսաբերը մինչև այգ Ջըրիս միջին էր լողում։
«Վաղորդյան վերին դարպասներից իր վարդ մատներով սև մթան ծով վարագույրը քաշող, մութը հալածող ու Լույս ցերեկվա դուռը բացող Արուսյակի գովքը՝ նաև Անմահ Թումանյանի՝ 1922 թվականին գրված վարդաբույր տողերով՝»
(Լուսաճաճանչ ընթերցում և, իհարկե, Վարդագեղ Արշալույսներ բոլորիդ)…
ԱՐՈՒՍՅԱԿ
I
Պայծառ Ու վառ Շողեր հագած Անապակ,
II
Ո՛վ, թարմ, ուրախ, Շաղաղ-շարմաղ Պայծառ ու պաղ Լո՜ւյս։
Բարձըր սարի, Ծաղկի, ջըրի, Սիրո գերի Կո՜ւյս։
Անտառ— բույսի, Անտեր որսի, Անսեր կույսի Հո՜ւյս։
Կանանչ— ճերմակ Աչերդ համակ Կիրք, ահ ու զարկ, Հո՜ւյզ…
Ահա ծագեց, Ահա զարկեց Արուսյակը Աչագեղ, Լուս… Ու ոսկեհեր Նաժիշտներով իր շըքեղ։
Ջահը ձեռին, Ցոլաց վերին Դարպասներից Վաղորդյան, Վարդ մատներով Ետ քաշեց ծով Վարագույրը Սև մըթան։
[Կանգնեց] հըզոր Ու լուսավոր Անափ ծովում Լազուրի, Ցոլաց, ցայտեց, Հեռու նետեց Խուրձերն [առատ] Լույսերի։
Ու [լուսածին] Մոր առաջին, Ավետավոր Համասփյուռ, Թըռավ թեթև, Արագաթև Քընքուշ մանուկն Էն Զեփյուռ։
Ցողոտ, շաղոտ, Անուշահոտ, Թևին արավ Ու գընաց, Զով հով տալով Ու խայտալով Դեպ աշխարհը Քընեած։
Ծիլ ու ծաղիկ Մեղմիկ-մեղմիկ Օրորվեցին Նազանքով. Հազար ձեն ձուն Օրհնեց աստծուն Լիքը անճառ Բերկրանքով։
Գիշերն հատած Ու գունատված Քաշվեց անդունդն Իր մըթին, Չարքերն էլ ետ Փախան անհետ Փապարները Խավարչտին:
Ամեն մի տուն, Ամեն մի բուն Լըցվեց լուսով նորածին, Ամեն անբան Ու բանական Ելավ աշխույժ իր գործին։
V
Ու փայլում էր սեգ դիցուհին Հաղթանակով աստվածային Մութի դիմաց ջահը ձեռին— Արևելքի երկընքում, Լույս ու զվարթ երկընքում, Լազուր ու վարդ երկընքում։
Մարդ, անասուն, թըռչուն, մրջյուն, Ամեն մի ձեն, ամեն հընչյուն Ուղարկում էր նըրան ողջույն Արևելքի երկընքում էն։
— Փառք լուսաբեր աստղին էն պերճ, Որ փայլում է խաղաղ, անշեջ Քընատ, գունատ աստղերի մեջ, Արևելքի երկնքում էն։
VI
Ծեգը բացվեց։ Հըպարտ ու մեծ, Հագած ամբողջ կըրակ ու հուր, Նըստած կառքը իր ոսկեհուռ,
Ճոխ ամպերը, կուտակ-կուտակ, Առած իր շուրջն ու ոտի տակ, Վեր բարձրացավ Արևը պերճ Ու ճառագեց անհունի մեջ։ Փառքից հարբած Ագահ աստված, Փըռեց հայացքն ամենատես, Չափեց անչափն [ագահ ու վես] Ու նկատեց… կապույտ հեռվում Շողշողում էր ու վառվըռում Հմայքներով հըրաշագեղ Արուսյակը— շարմաղ, շըքեղ։
Կըրքից հարբած, Հուր գիրկը բաց Ողջ երկընքով, տիեզերքով, [Առաջ] վարեց արագ ձեռքով Նըժույգները իր ոսկեպայտ, Շող շող տալով ու հըրացայտ, Հասավ, առավ իր գըրկի մեջ, Հալեց, ձուլեց իր փառքի մեջ…
Աքենաթոնն ու Նեֆերտիտին՝ Աթոնին (Արևին) երկրպագության պահին (ձեռքերի տեսքով ավարտվող ճառագայթներով)
«…Ո՜Վ ԻՄ ՈՐԴԻ՛Ք, ԻՄ ՀԵԳ ՈՐԴԻ՛Ք, ԱԿԱ՛ՆՋ ԱՐԵՔ ԻՄԱՍՏՈՒԹՅԱՆ»… (Հ.Թումանյան)
Մատենադարանի աջ մուտքի տեսքը՝ ձախից՝ աջ. Մովսես Խորենացի, Մխիթար Գոշ, Ֆրիկ
«Ամեն ինչից ավելի մարդու համար գովելի է իմաստությունը, քանզի իմաստությունը մարդու համար նույնն է, ինչ աղը՝ կերակուրին, քանի որ ամեն կերակուր առանց աղի անհամ է ու անպիտան»:
(Գրիգոր Տաթևացի, Գիրք քարոզութեան, որ կոչի Ձմերան հատոր, էջ 179, արևելահայերենի վերածելով՝ մեջբերումը՝ Ս.Ա.Զաքարյանի՝ «Իմացության տեսության հարցերը 13-15-րդ դարերի հայ փիլիսոփայության մեջ» ուսումնասիրությունից. «Գովելի է իմաստութիւն մարդոյն՝ քան զամենայն իր, վասնզի իմաստութիւն մարդոյն՝ է որպես աղ ի կերակուրն, զի ամենայն կերակուր առանց աղի՝ անհամ է ու անպիտան»):
Հնագույն շրջանից բանավոր, սերնդեսերունդ փոխանցված կամ մեզ հասած գրավոր աղբյուրներում գիտության և իմաստության կարևորությունն ու գովքն է արվել, փառաբանվել ու արժքավորվել Ճշմարտության որոնումը:
Գաղտնալից տիեզերքի, Կյանքի, Արարումի խորհուրդով զարմանալու և սքանչանալու կարողությունից է ծնվում սերը՝ այդ գեղեցիկ ու բազմախորհուրդ իմաստնության հանդեպ խոկումն ու իմացության բացահայտման փնտրտուքները:
Իմաստությանը մոտեցնող ուղիներին հետևելը դիտվել է որպես մարդուն վեհացնող մեծագույն արժեք:
Մարդու և կենդանու միջև տարբերությունը «իմացմամբ և մտօքն որոշի»,- գրել է Հայ աստվածաբանական մտքի խոշոր գործիչներից մեկը՝ Գ.Տաթևացին՝ 14-րդ դարում:
Վենետիկում տպագրվող «Բազմավէպ» հանդեսի՝ 1966 թվականի հոդվածներից մեկում, թերևս որպես հիշեցում ժամանակի Հայ երիտասարդությանը, զետեղված են 2-րդ դարի հռոմեական կայսրերից մեկի՝ (նաև՝ իր «Խորհրդածություններ» երկով հայտնի), Մարկոս Ավրելիոսի՝ Հռոմի ավերման առիթով ողբի տեսքով գրված հետևյալ տողերը.
«Ո՜վ Հռոմ, չեմ ողբա վրադ, որ պալատներդ ավերվել են, պարիսպդ քանդել, անտառներդ այրել, բնակիչներդ պակասել, դրանց վրա չեմ լալիս: …
Այլ ողբում եմ ու վրադ կրկին ողբում՝ տեսնելով քեզ ու հայրերին առաքինությունից ու դրա կրթությունից զուրկ:
Իսպառ կորավ մեր հայրենիքը, երբ պակասեց տղաների ու աղջիկների կրթությունը, տղաները լրբացան, աղջիկներն ամոթխածությունը մի կողմ դրեցին, ու մայրերը անպարկեշտ դարձան» …
«Բազմավէպ» (1966թ., էջ 57), մեջբերված՝ Ռուզան Դոլուխանյանի՝ «Մանկավարժական, բարոյախոսական և հայրենասիրական դասերը «Բազմավէպում» (1866-1885), Գիրք երկրորդ, Երևան, 2017, ուսումնասիրությունից, ուր հիշատակում է նաև «բարոյախոս ու մանկավարժ» կայսեր՝ որպես հայր, փափագած երազանքը՝ «իր որդին այնպիսի դաստիարակություն ստանա, որ նմանվի Աստվածներին»:
Հավելելով, որ նման պահանջ կա նաև 5-6-րդ դարի Հայ նշանավոր փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթի՝ «Փիլիսոփայական սահմանները» երկում՝
«Որովհետև էլ ի՞նչ կարող է լինել ավելի երանելի և վայելուչ նպատակ, քան ըստ մարդկային կարողության Աստծուն նմանվելը», հեղինակը (Ռ.Դոլուխանյանը) հիշում է նաև Հունաստանից Հռոմ բերված ու Պյութագորասի ճեմարանի դռանը դրված՝ վերջինիս արձանի փորագրությունը՝
«Ով որ իմանալու բաները չգիտի՝ մարդկանց մեջ անասուն է, ով որ պետք եղածից ավելին չգիտի՝ անասունների մեջ մարդ է, իսկ ով որ գիտի այնքան, որքան հնարավոր է իմանալ՝ մարդկանց մեջ Աստված է»…
Դարերի խորքից հնչում է՝ մնալով արդիական.
«Ճանաչել զիմաստութիւն և զխրատ»…
Հանճարեղ Թումանյանի հորդորով (ու լավագույն մաղթանքներով)՝
«…Ո՜վ իմ որդի՛ք, իմ հեգ որդի՛ք, ականջ արեք իմաստության»…
Մատենադարանի ձախ մուտքի տեսքը. Ձախից՝ աջ. Թորոս Ռոսլին, Գրիգոր Տաթևացի, Անանիա Շիրակացի
