Category: Tradition

«ԴԱՐՁԻ՛Ր ՎԵՀ ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐԻ ՄԱՐՄՆԱՎՈՐՈՂԸ»…

Հին աշխարհի իմաստունների «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանն ինքնաճանաչողության է կոչում և կրկնվում մինչ օրս՝ հորդորելով զննել, զարգացնել մարդու մտավոր և ֆիզիկական ներուժի չբացահայտված շերտերը, թափանցել Բնության գաղտնիքների աշխարհը…

Միհրականությունը՝ գաղտնուսույց իմաստասիրությամբ և բազմախորհուրդ ծեսերով, իր ուսմունքի հետևորդներին ուղեկցում է դեպի Ճշմարտության բացահայտում՝ ինքնակատարելագործմամբ, տոկունությամբ, ուշիմ հետևողականությամբ և բնական օրենքների ուսումնասիրությամբ…

Անվեհեր ընթանալով դեպի կատարելություն տանող հստակ, համակարգված իր ուղիով՝ խստականոն Միհրականը՝ որպես Հայրենիքի պաշտպան, անհաղթ զինվորական և խաղաղության հովանավոր, օրըստօրէ հավասարապես կոփում է իր միտքը և մարմինը՝ առաջնորդվելով «Առողջ մարմին և առողջ միտք» սկզբունքով, նաև՝ «Երրեակ խորհրդով»՝ «Բարի միտք, Բարի խոսք և Բարի գործ»:

Կարևորելով մտքի խաղաղությունը և պայծառությունը՝ լրջախոհ Միհրականն աննկուն կամքով շարունակաբար ամբարում է իր հմտությունները՝ դառնալով Լույսի, Իմաստնության ջահակիր մյուսների համար՝ իր պարարտ, բեղուն մտքով՝ համամարդկային արժեքավոր գաղափարներով և առաքինությամբ՝ ազնիվ գործով բարելավելով աշխարհը:

Հին իմաստության համաձայն՝ «Երբ աշակերտը պատրաստ է՝ հայտնվում է ուսուցիչը»…

Եվ Հայկեան Միաբանութեան Քրմերը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունին և Քուրմ Հարութ Առաքելյանը հիշեցնում են Հայկեան Իմաստության մատյանից որոշ տողեր.
«Կատարելությունն ընթացք է և ոչ՝ ի ծնէ:
Եթե հրաժարվում ես ընթացքն ապրել՝ կատարելությունն էլ երբեք չի լինելու»…

Հայոց ազգային մշակույթի վսեմ պաշտպանները և աննկուն պահապանները՝ Հայկազուն Արևորդիները, ցայսօր շարունակում են ապրել սեփական Նախնիներից ժառանգված արժեհամակարգով, տոներն ու ծեսերը նշելով իրենց իրական իմաստով և ճշգրիտ տոմարով՝ Բնության շրջափուլերին համահունչ, կարևորելով նաև հատուկ սննդակարգը և խոկումը՝ մարմինն ու միտքը հնարավորինս անաղարտ պահելով:

Վեհ գաղափարների վրա հիմնված գաղտնի եղբայրությունը՝ Միհրականությունն իր խորհրդավոր, միայն եղբայրության անդամներին իրենց խորունկ իմաստը բացահայտող, պարզաբանող արարողակարգով ուղեկցում է Միհրականին դեպի Ճշմարտության Լույսը՝ Իմացության նորանոր ոլորտների աստիճանական բացահայտմամբ:

«Վաղնջական ժամանակներից գիտելիքն իմաստնաբար փոխանցելու արդիւնավէտ միջոցներ են մշակուել՝ խորագէտի հմտութեամբ կիրառելով զանազան գաղտնի գաղափարներ՝ սքօղուած իմաստակիր խորհրդանիշներով:

Դէպի Իմացութեան Լոյսն ուղղորդող ճանապարհը Միհրականը միանգամից չի բացայայտում:

Անհրաժեշտ է յաջողութեամբ յաղթահարել մի շարք փորձութիւններ՝ համբերութեամբ և աննկուն կամքով հերթականութեամբ մագլցելով գիտութեան, առաքինութեան նուաճման աստիճանները:
Պատասխանատւութեան բարձր գիտակցութեամբ նա զարգացնում է իր բարոյեական յատկանիշները՝ դժուարին իրավիճակներում անվրդով ոգով հաւասարակշռուած լուծումներ գտնելով ցանկացած խնդրի համար:

Միհրականն իր ուսուցման ընթացքում որոշակի փուլերով է անցնում՝ արժանանալով համապատասխան աստիճանակարգի, որոնցից իւրաքանչիւրն իր խորհուրդն ու խորհրդանշանն ունի»,- գրում է Քուրմ Միհր Հայկազունին։

Վերափոխված, Միհրական Գիտակցության հասած Հայորդիք՝ Արևորդիք, Հայկեան հզոր ոգու կրողներն են, Հայոց Նախահայրերի՝ փառապանծ Արքաների և Քրմերի իրական ժառանգները, որոնք այսօր էլ վառ են պահում հազարամյակների խորքից եկող Իմաստության անշեջ Ջահը:

«Մարդկությանն ազնվացնողը և լուսավորողն է Միհրականը, որն անհողդողդ կամքով և գործունեությամբ նախանշում, կռում է իր անշեղ ուղին՝ առաջնորդելով իր համախոհներին,- Միհրականության սկզբունքներն է հիշեցնում Քուրմ Միհր Հայկազունին և հավելում.
«Ազնվությունը, արդարությունը, ուղղամտությունը և խստապահությունն է Միհրականի առաքինության հիմքը:
Ժամանակդ մի՛ վատնիր անկարևոր հարցերի վրա:
Եղի՛ր նպատակասլաց և միշտ պատրաստ՝ դժվարին մարտահրավերներն իմաստնությամբ և տոկունությամբ դիմակայելու համար»:

«Հարահոս և վաղանցիկ ժամանակը, որ տրվում է յուրաքանչյուրին իր կարճատև կյանքի ընթացքում, հարկ է իմաստավորել ինքնակատարելագործմամբ՝ հանուն բեղուն, օգտակար գործունեության և ի նպաստ հասարակության բարօրության:
Ուստի՝ դարձի՛ր վեհ գաղափարների մարմնավորողը՝ հմտանալով, կոփվելով կյանքի մատուցած փորձությունները խիզախությամբ դիմագրավելով, և դարձի՛ր այն բարձրագույն արժեքը, որը Միհրականի առաքինության հիմքն է՝ ազնիվ, միշտ դեպի Ճշմարտությունը և Լույսը ձգտող»,- հորդորում է Քուրմ Միհր Հայկազունին՝ ողջունելով Միհրական եղբայրության նոր անդամներին, որոնք գիտակցաբար՝ մեծ պատասխանատվությամբ և պատրաստակամությամբ, ընտրել են Իմացության և Ինքնաճանաչման լուսավոր ուղին՝ հազարամյակների խորքից եկող ծեսերն ու ավանդույթները շարունակելով…

Միհրականությունը բացահայտող սկսնակը՝ եղբայրության մեջ ընդգրկվելուց առաջ, ուղեկցվում է «Խոկման սենյակ», ուր կան զուտ մի քանի խորհրդանշական առարկաներ:
Միայն մոմի լույսով ողողված քարայրի կիսամթում նա միայնակ պետք է հաղթահարի իր առաջին փորձությունը՝ կանգնելով վերափոխման շեմին:

Լուսանկարները՝ մեկնաբանություններով՝ Քուրմ Միհր Հայկազունու…

«ԾԻՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՄԷՋ. ԸՆԾԱՆԵՐ»…

Ներկայացնելով ընծայաբերության ծիսական ավանդույթների ակունքներն ու հետագա դրսևորումները՝ Հայ բազմավաստակ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանն իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում մեջբերում է Մովսես Խորենացու վկայությունը՝ Երվանդ թագավորի մասին. «Իսկ Երուանդը առաւել ևս առատ պարգևներ էր տալիս և նորանից ամեն մինին փողեր էր բաժանում… Եւ այնչափ սիրելի չէր դարձնում նոցա, որոնց շատ էր տալիս, որքան թշնամի էր շինում նոցա, որոնց նոյնչափ առատութեամբ չէր տալիս» (Մովսէս Խորենացի, Բ, ԽԵ գլուխ):

Նախորդ գրառումներում հիշյալ հոդվածից ներկայացված քաղվածքները համալրենք մի քանի այլ հատվածներով:

«Մինչև այժմ մենք խոսում էինք այն ընծաների մասին, որ մատուցանում էին հասարակական ստորին դիրք ունեցող անձերը՝ գրաւելու իրենց մեծերի շնորհը: Բայց ոչինչ չենք ասել այն պարգևների մասին, որ անում են բարձրաստիճան անձեր՝ իրենց ստորադրեալներին:
Այս երկու տեսակի ընծաների նշանակութեան տարբերութիւնը բացայայտ կերպով երևան է գալիս այն երկրներում, ուր ընծաներ մատուցանելու սովորութիւնը բաւական բարդ է, ինչպէս, օրինակ, Չինաստանում:
«Այցելութիւնների ժամանակ, որ անում են միմեանց կառավարիչները և սրանց ստորադրեալները կամ այս այցելութիւններից յետոյ, տեղի է ունենում և ընծաների փոխանակութիւն: Սակայն կառավարչի արածները կոչւում են «պարգև», իսկ ստորադրուածինը՝ «ընծայ»:
Այսպիսի բառերով են արտայայտում չինացիները և այն ընծաները, որ փոխանակում է իրենց կայսրը օտար պետութիւնների հետ»:
Պէտք է մի քանի խօսք էլ ասել այս ընծաների մասին, թէպէտ դրանք ծիսական կարգերի բնոյթ չունին:
Ժամանակի ընթացքում քաղաքական պետի իշխանութիւնն աւելի ու աւելի զօրեղանալով, տիրապետում է ամբողջ հասարակական գոյքին, սակայն հասնում է մի ժամանակ, երբ նա ստիպուած է զգում իրեն այդ մենաշնորհուած գոյքի մի մասը զիջել իւր ծառաներին ու հպատակներին: Ծառաներն ու հպատակները, որ սկզբում հպատակւում էին ընծաներ տալու պարտականութեամբ, այժմ հպատակւում են մասամբ նրանից ստացած պարգևների ուժով»…

…«Այստեղից պարզ է, որ այն միջոցին, երբ ստորադրուած մարդկանց ընծաներից հետզհետէ առաջ է գալիս հարկ, տուրք և մաքս, կառավարիչների տուած պարգևներից էլ յառաջանում է ռոճիկ:

Հայոց մէջ թագաւորներն ու նախարարները սովորութիւն են ունեցել իրենց իշխանների ծառայութիւնը վարձատրելու նպատակով պարգևել նրանց գիւղեր, աւաններ և նոյնիսկ գաւառներ, որոնք կոչուել են «պարգևականք», տարբերելու համար «հայրենիք» կոչուող հողերից, որոնք կազմել են ժառանգական սեպհականութիւն, մինչդեռ «պարգևականքը» հարկերից ցմահ օգտուելու արտօնութիւն է միայն ունեցել:

Զինուորական ծառայութեան համար ո՛չ զինուորները և ո՛չ էլ զօրապետները ռոճիկ չեն ստացել, այլ միայն աւարից պարգևատրուել են:
Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքում» «ըստ սովորութեան» որոշուած է, որ աւարի կէսը զօրքին պիտի տրուի և եթէ «զօրական ի պատերազմի զոք ըմբռնեալ զգեստն և երիվարն և զէնքն ամենայն նորա լիցին, այլ զրահ տեառնն լիցի, պղինձ և երկաթ և նմանք նոցա՝ զօրացն: Ոսկի, ակունք և դիպակ ամենայն օրինակաւ թագաւորի լիցի, և ասրեղէն պատուական և կտաւ՝ իշխանաց, և անարգ ասրեղէն և կտաւեղէն՝ զօրացն» (Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրք», Մասն Բ., Ա):

Հայ մելիքների տիրապետութեան ժամանակ ևս, ո՛չ զօրքը և ո՛չ էլ նրանց հարիւրապետները (իւզբաշի) ռոճիկ չեն ստացել, և մելիքը հարկադրուած է եղել բաժանել նրանց աւարի մի մասը և տօներին զանազան «խալաթներ», գլխաւորապէս՝ հանդերձ, ձի, զէնք նուիրել:

Թէ՛ թագաւորների, թէ՛ նախարարների և թէ՛ մելիքների սեղանը միշտ բաց է եղել եկող-գնացողի, ծառայողների առաջ:
Փաւստոս Բիւզանդն ասում է. «Եւ այլ յայսմ ազգաց և ի խոնարհ՝ որ գործակալս անուն բարձիւք առաջի արքային պատիւ ի գլուխ բազմէին, թող զնահապետս մեծամեծս և զտանուտերս որք գործակալք միայն էին ինն հարիւր բարձ, որ մտանէր ի ժամ տաճարին ուրախութեանն բազմակալացն կարգելոց, թող զոտնկայս գործակալութեանն սպասու»:

Այժմեան հասարակական մի քանի հիմնարկութիւնների ծառայողներ էլ, ինչպէս՝ գզիրը, հասարակաց կշիռի կշռարարները, բաղանիսների նաթրները, ժամհարը, ռոճիկ չեն ստանում, այլ միայն շատանում են պարգևներով. այսպէս՝ գզիրին պարգևում են Նոր տարուն մի քանի կոպէկ և Զատկին՝ մի քանի ձու: Նաև կալոցին՝ կես — մի փութ ցորեն. այս վերջինս արդէն պարտադիր է դարձել:

Թէ՛ Կարնում և թէ՛ այստեղից գաղթած Աղէքսանդրապոլցիների, Ախալցխացիների և Ախալքալաքցիների մէջ սովորութիւն է, որ բաղնիսում ծառայող կանայք, նաթրները Նոր տարուն շրջում են իրենց բաղանիսը այցելողների տները, հիւրասիրւում և մի — մի ափսէ չոր միրգ և 10-50 -ական կոպէկ դրամ նուէր են ստանում: Երբ նորահարսը առաջին անգամ գնում է բաղանիս՝ նաթրները լողացնելուց յետոյ բաղանիսի թասերը միմեանց խփելով՝ հանդիսաւոր կերպով հանում են բաղանիսից՝ և մինը մի թասով ջուր է մատուցանում: Նորահարսը պարտաւոր է ջրից մի քիչ խմել և թասի մէջ դրամ ձգել՝ իբր պարգև նաթրներին:

Հասարակաց կշռի կշռարարները իրենց կշռած մրգերից, ուտելեղէններից մի — մի քիչ վերցնում են:

Մի քանի խօսք էլ պէտք է ասել այն նուէրների մասին, որ անում են այն անձերը, որ միմեանց վերաբերմամբ իշխանաւորի և ստորադրեալի դրութեան մէջ չեն գտնւում»…

…«Հայերիս մէջ ևս շատ ընդունուած է հաւասարների միջև տեղի ունեցող նուիրաբերութիւնը: Համարեա բոլոր նշանաւոր տօներին միմեանց ընծաներ են տալիս, մանաւանդ նոր խնամացող գերդաստանները, և այս ընծաներից մի քանիսը այնքան պարտադիր են համարւում, որ երբեմն, նոյնիսկ խստիւ պահանջւում են:
Մեզ մօտ ևս ընդհանրացած սովորութիւն է, որ Նոր տարուն ծնողները զաւակներին, զաւակները՝ ծնողներին և բարեկամները միմեանց պէտք է մի որևէ բանով «կաղանդեն»:
Զատկին ևս կարմիր ձու միմեանց նուիրելը շատ ընդհանրացած է. նշանուած երիտասարդները յաճախ նշխում են ձուն և նուիրում իրենց նշանածին: Վարդևորին վարդի փնջեր միմեանց նուիրելը շատ տեղերում կայ, նաև՝ նշխած խնձոր հարսնացուներին նուիրելը: (Խնձորը այսպէս են ներկում. Դեռ չհասած, չկարմրած ժամանակ առանց ծառից քաղելու կպցնում են վերան զանազան նաշխերով կամ անուան սկզբնատառով կարուած տերևներ: Սրանց պատած տեղերը մնում են սպիտակ, իսկ մնացած մասը կարմրում է):

Աւելի ուշագրավ են նոր խնամիների միջև փոխանակուող ընծաները, որ «փայ» կամ «խոնչա» են կոչւում և միանգամայն պարտադիր են համարւում: Այնպէս որ, եթէ պսակը վաղ է կատարւում, այնուամենայնիւ, այդ «փայերից» մի քանի գլխաւորները պահանջւում են:
«Փայերը» կամ «խոնչաները» փեսայացուի տնից ուղարկւում են հարսնացուի տունը Բարեկենդանին, Մեծ պասի առաջին օրը, Միջինքին, Ծաղկազարդին, Զատկին, Վարդավառին, Նաւասարդին:
«Փայերը» բաղկանում են ուտելեղէններից, խմիչքներից և զանազան զարդերից:
«Փայի» փոխարեն հարսնացուի տնից ևս զանազան ուտելեղէններ և խմիչք է ուղարկւում տղայի տունը, որ «դարձուածք» է կոչւում:
Հարսնացուի տանից ուղարկուած ընծաների մէջ գրեթէ միշտ անպակաս է լինում գուլպան, որ ոչ միայն այս, այլև ուրիշ շատ դէպքերում ընծայաբերութեան ամենայարմար առարկան է կազմում:

Ընտանեկան կեանքի մէջ ևս որոշ ընծաներ արդէն պարտադիր տուրքի ձև են ստացել: Այսպէս, մէկի ծննդաբերութեան միջոցին մօտիկ ազգականները պարտաւոր են «ծննդգաւաթ» ուղարկել, որ գլխաւորապէս բաղկանում է զանազան կերակրներից և խմորեղէններից:
Փեսայացուի ազգականները՝ հարսնացուին և հարսնացուի ազգականները՝ փեսայացուին դրամական նուէր են տալիս, որ կոչւում է «երեստեսնուկ», հարսանիքի ժամանակ սաչուին նոյնպէս դրամական նուէր են տալիս: Ննջեցեալների տունը կերակրներ են ուղարկում, Սուրբ խաչին՝ ուլ և սև եազմա նուիրում: Պանդխտութեան գնացողին թխուածք են ուղարկում, վերջինս էլ վերադառնալիս՝ մի որևէ ընծայ է բերում»…

…«Այսպէս ուրեմն, ընծաները, որ նախնական մարդը կամաւոր կերպով մատուցել է նրան, որի բարեհաճութիւնը կամեցել է գրաւել, ժամանակի ընթացքում, հասարակութեան զարգացմամբ՝ շատ սովորութիւնների աղբիւր են դարձել:
Քաղաքական պետին՝ սրա իշխանութեան զարգացման համեմատ, ընծաներ մատուցանելու շարժառիթը կազմում է նրա ազդած երկիւղը և մասամբ՝ նրա օգնութեան դիմելու ցանկութիւնը:
Այս ընծաները, որ սկզբում բարիհաճութիւն են գրաւել իրենց ներքին արժէքի շնորհիւ, յետոյ նոյնն անում են՝ դառնալով հաւատարմութեան և անձնուիրութեան արտայայտիչներ:

Վերջին տեսակի ընծաներից յառաջանում է ընծայաբերութեան ծէս, իսկ առաջին տեսակից՝ սկզբում ծագում է ընծայաբերութիւն՝ իբր հարկ և ապա՝ իբր տուրք:
Սրա հետ միաժամանակ ննջեցեալի գերեզմանի վրայ, նրա ոգու բարեհաճութիւնը հայցելու յուսով, զանազան կերակրներ դնելու սովորութիւնը հետզհետէ զարգանալով, աւելի առատ և յաճախ կրկնւում է նշանաւոր անձերի գերեզմանների վրայ և, ի վերջոյ, դառնում զոհաբերութիւն՝ տաճարների սեղանների վրայ՝ աստուածներին:
Միս, խմիչք կամ հանդերձ ընծայաբերելը, որ սկզբում գթարար են համարւում այն պատճառով, որ իսկապէս օգուտ են բերում ոգուն կամ աստծուն, յետոյ ծառայում են իբրև հպատակութիւն արտայայտողներ:
Այստեղից՝ ընծայաբերութիւնը դառնում է յարգանք արտայայտող գործողութիւն, միանգամայն անկախ ընծայի ներքին արժէքից, մինչդեռ այս արժեքը՝ ապրուստի միջոց հայթայթելով քահանաներին, կարելի է դարձնում միջնորդների գոյութիւնը, որոնց միջոցով կատարւում է աստուածութեան պաշտամունքը. զոհաբերութիւնները սկիզբն են տալիս եկեղեցական եկամուտներին»…
Այսպէս ուրեմն, մենք մի նոր ապացոյց ևս ունեցանք, որ ծիսական կարգերը նախընթաց են քաղաքական և եկեղեցական կարգերին, որովհետեւ վերոյիշեալից երևում է, որ առաջին՝ ծիսական կարգից ծագող գործողություններից կազմակերպւում են հիմունքներ, որոնց շնորհիւ պահպանւում են միւսները»…

«ԾԻՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՄԷՋ. ԸՆԾԱՆԵՐ»…

Շարունակելով հնագույն ժամանակներից հարատևող ընծայաբերության ծեսի զանազան դրսևորումների քննությունը՝ որոշ քաղվածքներ ևս՝ Երվանդ Լալայանի՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» վերնագիրը կրող հոդվածից:

…«Իբր երախայրիք՝ ցորենից, ալիւրից, իւղից, պանրից, կարագից, ձէթից, խաղողից և գինուց թէ՛ բարեկամներին և թէ՛ եկեղեցուն ու նրա պաշտոնեաներին մատուցած ազատ նվիրաբերութիւնից հետզհետէ ծագել են հետևեալ եկեղեցական տուրքերը:

ՊՏՂԻ — Յօգուտ Էջմիածնի ամբողջ Ռուսահայաստանում հաւաքւում է ցորեն՝ կալոցի ժամանակ, տնից՝ մէկ փութ, իսկ Աղթամարայ կաթողիկոսութեան վիճակում՝ տնից մօտ կէս փութ՝ յօգուտ Աղթամարի սբ. Խաչ վանքի:
Վերջինիս վիճակում այս տուրքը վճարում են միայն «կողվինք» — «անկողին ունեցողները», այսինքն՝ ամուսնացած անձինք, որոնք ազատւում էին այս տուրքից միայն այն ժամանակ, երբ այլևս պտղելու, այսինքն՝ որդեծնութեան վիճակի մէջ չէին լինում:
Երբ մինը մերժում էր այս տուրքը՝ հաւաքող հոգեւորականը անիծում էր՝ ասելով. «Չպտղիս»:

Այս տուրքը հաւաքելու համար գնում են վարդապետներ և գործակալ քահանաներ, որոնք նաև քարոզում են եկեղեցիներում: Սրանց ևս իբր նուէր տրւում է մի քանի փութ ցորեն, որ կոչւում է «գաւազանապտուղ», այսինքն՝ գաւազանը ձեռին բռնած քարոզող հոգևորականի կամ գաւազան՝ իշխանութիւն ունեցողի պտուղ:
Միևնոյն կալոցի միջոցին ծխատէր քահանան ևս ժամկոչի հետ գնում օրհնում է իւր ծխերի կալերը և նուէր ստանում մօտաւորապէս մի փութ ցորեն և կես փութ գարի, որ «կալապտուղ» է կոչւում, իսկ ժամկոչը՝ մօտ մեկ քառորդ փութ կամ մի ռըպիկ ցորեն:

Քաղաքներում և մեծ աւաններում ժամկոչները այս ցորենի տուրքի փոխարէն ամեն շաբաթ օր ման էին գալիս տները մի մեծ կողով շալակած և բղաւում. «Ժամկոչի հա՛ց, խանու՛մ մարիկ»:
Ամեն մի տուն մի ամբողջ հաց բերում տալիս էին:

Այս սովորութիւնը ևս վերացել է, սակայն մի քանի տեղեր, ինչպէս Հին Նախիջևանում, Կաղզվանում, Վանում, յարատևել է նոյն սովորութիւնը միայն Մեծ պասի եօթ շաբաթների ընթացքում: Ամեն մի տուն ինքնաբերաբար շաբաթական մի հաց տանում է եկեղեցի և տալիս ժամկոչին, իսկ եթէ մինը զլանում է՝ ժամկոչը գնում է նրա տունը և պահանջում:
Այս տուրքը կոչւում է «եօթնահաց»:
Ջաւախքում մի հին սովորութիւն ևս մնացել է. քաւորը պարտաւոր է թագաւորին մի զոյգ եամանի պարգևել, իսկ սա իւր հին չուստերը պարտաւոր է ժամկոչին նուիրել:

ՊԱՆԻՐ — Գարնանը՝ Համբարձումից յետոյ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ոչխարների մի օրուայ կաթը հաւաքում, պանիր պատրաստում և ուղարկում Էջմիածին. նոյնը անում են և Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում:

ԻՒՂ — Աշնանը դարձեալ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ամեն տանից մեկ կամ կես ֆունտ իւղ հաւաքում յօգուտ Մայր աթոռի: Նոյնը անում են և Աղթամարի շրջանում, սակայն այստեղ միաժամանակ հաւաքում են նաև մի-մի զոյգ գուլպա՝ Աղթամարի միաբանների համար:

ՁԷԹ եւ ԿԱՆԵՓ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում Մեծ պասին հաւաքում էին իբր տուրք ձէթ, կանեփ և բամբակ՝ յօգուտ եկեղեցու: Ձէթը և բամբակը գործ էին ածում կանթեղների մէջ, իսկ կանեփից թոկ էին պատրաստում թէ՛ կանթեղները կախելու և թէ՛ վանքի նաւակների վրայ գործածելու:

ԳԻՆԻ — Իւրաքանչիւր հնձանի տէր նոր գինի ստանալիս ոչ միայն բաժին է հանում իւր բարեկամներին, քահանային և տանուտէրին, այլև մի երկու գաւ տանում է եկեղեցի՝ իբր «բաժկի», այսինքն՝ պատարագի ժամանակ հաղորդութեան համար գործածելու:
Հին եկեղեցիներից շատերի կողքերին թաղուած են կարասներ, ուր լցնում, պահում էին այդ գինիները:
Շատ տեղերում, երբ սկսում են գինի քաշել, քահանան գնում օրհնում է հնձանը և իբր վարձատրութիւն՝ խաղող ստանում:

ԱԼԻՒՐ — Առաջին անգամ նոր ցորենը աղալիս՝ մի քիչ ալիւր ուղարկում են եկեղեցի, որ պահեն՝ նշխարք գործելու:

ԽԱՂՈՂ — Աստուածածնի վերափոխման տօնին ամէն միայգետէր 5-10 ֆունտ խաղող է տանում եկեղեցի, որի մի մասը օրհնում են և բաժանում ժամաւորներին, մնացածը տալիս քահանաներին և ժամկոչին:

ԿԱՐԱԳ — Աւագ հինգշաբթի օրը՝ «Ոտնլուայի» ժամանակ, ամեն մի տնից մի «խիար», այսինքն՝ խիարի՝ վարունգի մեծութեան և ձևի կարագ տանում են եկեղեցի և տալիս քահանային:
Սրա մի չնչին մասը քահանան օրհնում է և բաժանում ժողովրդին, իսկ մնացածը՝ իւրացնում:

ՀԱՒ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում սովորութիւն է եղել, որ աշնանը յօգուտ Աղթամարի ամեն մի տնից 1-2 վառեկ են հաւաքել իբր տուրք:
Զատկին և Ս, Խաչին ընդհանրացած սովորութեան համեմատ Աղթամարի կաթողիկոսին նուէր էին տանում գառ, ձու, թխուածքներ, շաքար, տապակած հաւ. շատերն էլ «աջհամբոյր» էին տալիս:

ՀՈԳԵԲԱԺԻՆ եւ ԿՈՂՈՊՈՒՏ — Հնումը իւրաքանչիւր վանք տարեկան մի կամ երկու անգամ մի կամ երկու հոգևորական ուղարկում էր իւր թեմի գիւղերը՝ նոյն տարում վախճանուածների ազգականներից հաւաքելու իբր «հոգեբաժին»՝ գառ, ոչխար, տաւար և կամ դրամ, և իբր «կողոպուտ»՝ ննջեցեալի անկողինը և հանդերձը:
Այժմ այս այլևս տեղի չի ունենում, այլ սրա փոխարեն՝ ննջեցեալի տարելիցին մի րուբլի, և կամ աւելի պահանջում են յօգուտ եկեղեցու՝ իբր «հոգեբաժին»…
…«Կովի և գոմեշի առջինեկ հորթը սովորաբար նուիրել են և նուիրում են եկեղեցուն»:

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«ԾԻՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՄԷՋ. ԸՆԾԱՆԵՐ»…

Հայոց մեջ և աշխարհի տարբեր ժողովուրդների մոտ հնագույն ժամանակներից ի վեր հարատևած «Ընծայաբերության ծեսի» ակունքներին և նրա զարգացմանն է անդրադարձել վաստակաշատ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում, որից ներկայացնում ենք հակիրճ հատվածներ՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում)…

…«Յոյների մէջ սովորութիւն կար, որ աստուածներին մատուցանում էին այն ծառայութիւնները, որոնց կարիք ունէին կենդանի մարդիկ. տաճարները համարւում էին աստուածների տները, զոհաբերութիւնները՝ նրանց կերակրները, բեմերը՝ սեղաններ:

Այս դէպքում կարելի է ցոյց տալ, որ աստուածներին մատուցուող ուտելեղէններից կազմուած ընծաները և մեռածների գերեզմանների վրայ դրուող ընծաները միևնոյն ծագումն ունին, որովհետև թէ՛ առաջինները և թէ՛ երկրորդները ծագել են կենդանի մարդկանց մատուցուող ընծաներից…»:

…«Հայերիս մէջ, երբ խաղողն առաջին անգամ (սովորաբար Աստուածածնի վերափոխման տօնին) քաղում են, նուէր են ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին, պաշտօնական անձերին, քահանային, տանում են եկեղեցի՝ օրհնելու և հետևեալ օրը՝ մեռելոցին՝ գերեզմանատուն:
Շիրակում և այլ շատ Հայաբնակ գիւղերում առաջին կալը հանելիս՝ այս ցորենի ալիւրից հաց են թխում, որ կոչւում է «չալաքի» կամ «տապլայ» և նուէր ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին, քահանային, նաև առաւօտ շատ վաղ բաժանում պատահողներին՝ իբր ննջեցեալների բաժին:

Վաղահասուկ տանձ ու խնձորն առաջին անգամ քաղելիս՝ նուէր են ուղարկում բարեկամներին՝ մասնաւորապէս փեսին, տանուտէրին, քահանային և Վարդավառի մեռելոցին տանում են գերեզմանատուն և պարկով կամ մի սկուտեղով դնում են գերեզմանաքարի վրայ. անց ու դարձ անողներն անխտիր վերցնում են ուտում և ննջեցեալին ողորմի տալիս:

Մեղրը կտրելիս բաժին են հանում բարեկամներին, տանուտէրին, քահանային, մեղրամոմից մոմ են թափում, տանում գերեզմանատուն և եկեղեցի՝ վառում:

Նորածին գառը կամ հորթը նուիրում են բարեկամներին, տանուտէրին կամ այլ պաշտօնական անձերի, մատղում են եկեղեցում և կամ մորթում և «հոգու հաց» պատրաստում:

Նոր պատրաստուած մաճառից նուէր են ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին կամ պաշտօնական անձերի, եկեղեցի՝ հաղորդութեան բաժակի համար և մեռելոցին տանում են գերեզմանատուն, փոքր-ինչ ածում գերեզմանաքարի վրայ և ողորմաթաս խմում:

Վերոյիշեալ փաստերը, որ նկատելի են աշխարհի բոլոր երկրներումն էլ, ապացուցանում են, որ զոհաբերութիւններն սկզբունքով ընծաներ են՝ բառիս գրական իմաստով:
Կենդանիներ ընծայում են թագաւորներին, մորթում են գերեզմանների վրայ, զոհում տաճարներում: Եփած կերակրներ ընծայում են զօրապետներին, դնում գերեզմանի և տաճարի սեղանի վրայ:
Պտուղների երախայրիքն ընծայում են կենդանի զօրապետներին, ինչպէս նաև մեռած զօրապետներին և աստուածներին. մի տեղ՝ գարեջուր, մի ուրիշ տեղ՝ գինի, մի երրորդ տեղ՝ chica ուղարկում են տեսանելի պետին, մատուցանում աներևոյթ ոգուն և զոհաբերում աստծուն:

Խունկը, որ հնումը ծխում էին թագաւորների և մի քանի տեղերում բարձրաստիճան անձերի առջև, այլ տեղ ծխում են աստուածների առջև:

Աւելացնենք նաև, որ թէ՛ ուտեստի, և թէ՛ ամէն տեսակի թանկագին իրեր, որոնք ծառայում են բարեհաճութիւն հայցելու՝ կուտակւում են ինչպէս թագաւորների գանձարաններում, այնպէս և՛ աստուածների տաճարներում»…

…«Այժմ մենք հասնում ենք հետևեալ նշանաւոր եզրակացութեան:
Ինչպէս որ աշխարհային պետին մատուցուած ընծաները հետզհետէ զարգանալով ստանում են պետական եկամտի ձև, այնպէս և աստուածներին մատուցուած ընծաները զարգանալով ստանում են եկեղեցական եկամտի ձև»…

…«Միջին դարերը ներկայացնում են ընծայաբերութեան զարգացման մի նոր աստիճան: Քահանաների և աշխարհական անձերի հաղորդութեան համար անհրաժեշտ եղածից զատ՝ չը հաշուած նաև նշխարքի համար յատկացրուածը, սովորութիւն կար մատուցանել նաև ամեն տեսակ նուէրներ, որոնք վերջին ժամանակներում մինչև անգամ եկեղեցի էլ չէին տարւում, այլ ուղղակի ուղարկւում էին առաջնորդարան:
Յետոյ, այսպիսի նուէրների յաճախակի կրկնուելու և տարածուելու պատճառով, նուէրների, որոնք մինչև անգամ ստացել էին աստծուն, բայց էապէս՝ եկեղեցուն կտակելու ձև, սկսեցին ծագել եկեղեցական կանոնաւոր եկամուտներ:

Հայերիս մէջ ևս եկեղեցու և նրա պաշտօնեաների եկամուտները միևնույն ձևով են յառաջացել:
Սկզբում ուխտաւորները յօժարակամ հրաւիրել են եկեղեցու պաշտօնեաներին ևս ճաշակելու իրենց հետ մատաղը, սակայն յետոյ հետզհետէ պարտաւորուել են որոշ բաժին հանել թէ՛ եկեղեցուն և թէ՛ նրա պաշտօնեաներին: Այսպէս՝ այժմ ամեն մի մատաղ անող պարտաւոր է մատաղացուի մորթին տալ եկեղեցուն, աջ ոտը (էրին)՝ քահանային, գլուխը և ստամոքսը՝ ժամհարին»…

Որպես երախայրիք՝ ցորենից, ալյուրից, յուղից, պանրից, կարագից, ձեթից, խաղողից և գինուց բարեկամներին, եկեղեցուն ու նրա պաշտոնյաներին մատուցած ազատ նվիրաբերությունից հետզհետէ ծագել են եկեղեցական տուրքերը, որոնց կանդրադառնանք հաջորդիվ…

«ԾԻՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՄԷՋ. ԸՆԾԱՆԵՐ»

«Ընծայ» — ձոն, նուէր, «ընծայել»՝ ձօն մատուցանել:
«Ընծայաբեր բագնեացն եղեալ» — Նախնեաց հորինած վիպասանության ոտանավորներներից է հիշատակում «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանը, ուր կարդում ենք նաև՝
«Ընծայաբերութիւն — բերումն և մատուցումն ընծայից. նուէրք և սպասք»:
«Ընծայատար» — տարօղ ընծայից, ընծայաբեր, ընծայաւոր:
«Ինքն անցանք ‘ի պարսս՝ ընծայատար Դարեհի» (Խորենացի, Բ, 45):

Անհիշելի ժամանակներից ի վեր զանազան ժողովուրդների մեջ տարածված ընծայաբերութեան՝ «Գթարար ծեսի» բնական ծագման օրինակների և Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթների համեմատությամբ անվանի ազգագրագետ Ե. Լալայանն իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում ի ցույց է դնում խորհրդանշական գործողության՝ ընծաների մատուցման ծիսակարգի ձևավորումն ու զարգացումը, երբ «Կամաւոր ընծայաբերութիւնը հետզհետէ դառնում է պարտադիր»…

«…Հայ գիւղացին առանց ընծայի երբէք չի գնալ մի մեծաւորի տեսնելու:
Նոյնիսկ «տեսնել» բառը «ընծայ տալու» իմաստն է ստացել:
Միևնոյն սովորութիւնը տեսնում ենք և այլ ժողովրդների մէջ»,- գրում է նա իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ. Ըստ Հ. Սպենսերի» հոդվածում, հիշեցնելով որոշ դրվագներ:

«Հայ մելիքների տիրապետութեան միջոցին վաճառականները միայն ընծաներ են մատուցել մելիքին և որոշ տուրք վճարելու սովորութիւնը բոլորովին չէ եղել: Այժմ միևնոյն կարգը գոյութիւն ունի քիւրդ և թուրք բէկերի մէջ»…
…«Ամեն տարի, մի քանի տօների ժամանակ, այն հնդիկները, որոնք հարկ չէին վճարում, մինչև անգամ զօրապետներ էլ, ընծաներ էին տալիս իրենց վեհապետին՝ ի նշան հպատակութեան»…

Անդրադառնալով մասնավոր անձանց կամ համայնքների կողմից ընծաների մատուցման սովորույթին և նրանց նշանակությանը, նա ուրվագծում է այն ուղին, որը կամավոր ընծայաբերությունից տանում է դեպի «պարտադիր տուրք»՝ հետագայում՝ դրամի ծագմամբ, դառնալով հարկ:

Շարունակելով նախորդ հրապարակման թեման՝ ծանոթանանք ևս մի քանի հատվածների՝ քաղված Երվանդ Լալայանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից, որը լույս է տեսել 1912 թվականին՝ Թիֆլիսում հրատարակված «Ազգագրական Հանդէս»-ի 23-րդ հատորում:

ԸՆԾԱՆԵՐ
«Ճանապարհորդներն օտար ժողովուրդների հետ յարաբերութիւն ունենալիս սովորութիւն ունին նրանց հաճութիւնը գրաւել ընծաներ տալով:
Այս վարմունքը ունենում է երկու հետևանք: Նախ՝ նուիրած իրի արժէքի պատճառած հաճոյքը բարեկամական տրամադրութիւն է յառաջացնում օտարականի մէջ, և երկրորդ՝ ընծայաբերութեան գործողութիւնը նուիրատուի կողմից լռելեայն ցանկութիւն է արտայայտում դուր գալու, որը նաև տրամադրում է նուիրատուին՝ դէպի նուիրատուն:
Այս վերջին ցանկութեան մէջ պէտք է որոնել ընծայաբերութեան՝ որպէս ծիսական կարգի սկիզբը:

Ծայրատման ու ընծայաբերութեան, այսինքն՝ մարմնի մի որևէ մասի և մի որևէ իրի մատուցման միջև եղած կապը պարզ երևում է Գարսիլասսօի մի պատմուածքի մէջ, ուր ցոյց է տրւում, որ ընծայաբերութիւնը դառնում է հաշտարար, գթաբար միջոց՝ ընծայուած իրի արժէքից բոլորովին անկախ:
Գարսիլասսօն՝ նկարագրելով բեռնակիրների կեանքը, ասում է, թէ սրանք լերան բարձունքին հասած միջոցին վայր են դնում իրենց բեռները և արտասանում են իրենց Պաչակամակ աստծուն ուղղուած հետևեալ խօսքերը. «Շնորհակալ եմ քեզանից, որ կարողացայ կրել այս իրերը մինչև այստեղ»:
Յետոյ, իբր զոհ, քաշում են իրենց ունքերից մի-մի մազ և կամ հանում են բերնից կիւկա կոչուած խոտը՝ իբր նուէր իրենց ունեցած ամենաթանկագին իրերից: Եւ կամ, եթէ աւելի լաւ բան չեն ունենում զոհաբերելու, մատուցում են ծղօտի կամ քարի կտոր և կամ՝ հողի կոշտ:
Լեռնային անցքերի գագաթներին յաճախ պատահում են ահագին կոյտեր՝ բաղկացած այսպիսի զոհաբերութիւններից:

Միևնոյն երևոյթը տեղի է ունենում նաև Հայերիս մէջ:
Այսպէս, օրինակ, ճանապարհների վրայ, անբնակ տեղերում ընկած սրբերի ուխտատեղիների մօտով անցնելիս, ճանապարհորդները՝ չունենալով յարմարութիւն խունկ ու մոմ զոհաբերելու, մի կտոր քար են ձգում այդպիսի սրբատեղու վրայ, որով կատարուած են համարում իրենց զոհաբերութեան պարտականութիւնը:

Որքան և մարմնի մասերի կամ թանկագին իրերի և կամ ոչ մի արժէք չներկայացնող իրերի զոհաբերութիւնը, առաջին երևոյթից, տարօրինակ թուի մեզ, բայց և այնպէս, նրանց տարօրինակութիւնը չափազանց կը նուազի, եթէ մտաբերենք, որ Ֆրանսիայում, ճանապարհների երկու կողմը բարձրացող խաչքարերի պատուանդանների վրայ կարելի է տեսնել երկու բարակ փայտերից շինուած խաչերի կոյտեր:
Այս խաչերի արժէքն երբէք չի գերակշռիլ այն ծղօտի, ձողիկների և քարերի արժէքին, որ մատուցանում են պերուցիները, և սրանք, վերոյիշեալ ընծաների նման, ցոյց են տալիս այն ճշմարտութիւնը, որ ընծայաբերութիւնը դառնում է մինի շնորհը, գութը գրաւելու ցանկութիւն արտայայտող մի ծէս:

Հայկական մի աւանդութիւն պատմում է, թէ երկու ուղտ՝ միասին արածելիս, երբ արդէն կշտացած են եղել, սրանցից մինը մի փուշ է քաղել և միւսի բերանը դրել: Եվ երբ վերջինս հարցրել է, թէ՝ «Ի՞նչ ես անում, չէ՞որ սա ևս այն փուշն է, որից կերանք, կշտացանք», տուողը պատասխանել է. «Փուշ՝ միշտ փուշ ա, ամա մարիֆաթն (այսինքն՝ շնորհք, յարգանք ցոյց տալն) անուշ ա»…

…«Քաղաքական իշխանութեան զորեղանալու համեմատ ՝ գթարար ընծաները փոքր առ փոքր կամաւոր և մասնաւոր ձևից դառնում են աւելի պակաս կամաւոր և աւելի ընդհանուր՝ սկիզբ տալով ընդհանուր և պարտադիր տուգանքի՝ որոշ տուրքի, իսկ, դրամի ծագմամբ՝ տուրքը դառնում է հարկ:

Թէ ինչպէ՛ս է կատարւում այս ձևափոխումը՝ պարզ երևում է պարսկական սովորութիւններից:
Մալկոլմը՝ խոսելով այն անկանոն և ծանր հարկերի մասին, որոնց պարսիկները շարունակ ենթարկուած են, նկատում է. «Այս հարկերից առաջինները կամ լրացուցիչները կոչւում են «սովորական և արտակարգ ընծաներ»:
Սովորական ընծաները, որ մատուցւում են թագաւորին, նրանք են, որ ամեն տարի տալիս են նահանգների և շրջանների կառավարիչները, ժողովրդների զորապետները, նախարարները և միւս բարձրաստիճան պաշտօնեաները Նովրուզի տօնախմբութեան միջոցին:

Այս ընծաների քանակը որոշւում է ընդհանրապէս սովորութեան համեմատ. ով նշանակուածից պակաս կը բերի, կը խիզախի պաշտօնը կորցնելու, ով աւելի կը բերի՝ կարժանանայ թագաւորի աւելի մեծ շնորհին»…

…«Ինչ որ ասուեց Արևելքի մասին ընդհանրապէս՝ կարելի է մասնաւորել և Հայաստանի վերաբերմամբ՝ որպէս նրա մի մասի:
Հայ մելիքների ծառաները, զօրքը, զօրապետները երբէք ռոճիկ չեն ստացել, այլ շատացել են միայն մելիքից ստացած պարգևներով, որ «խալաթ» է կոչուել և ժողովրդի տուած նուէրներով:

Նոյնիսկ այժմ դեռ շատ տեղերում գիւղական տանուտէրները, դատաւորները և գզիրները որոշ ռոճիկ չեն ստանում, այլ կառավարւում են ժողովրդից ստացած նուէրներով, որոնք հետզհետէ պարտադիր ծէսի ձև են ստացել:
Այսպէս, օրինակ, տանուտէրին նոր տարուն ամեն տուն մի շիշ օղի և մի զոյգ քոշ է ընծայում, զատկին մի-մի գառ և հաւկիթներ: Ամեն մի պսակուող մի զոյգ մաշիկ կամ քոշ և մի կամ 2 րուբլի դրամ ընծայում: Նաև՝ ձրիաբար հնձում են նրա արտերը՝ ամեն տնից մի մշակ տալով»…

…«Քանի որ տիրում է այն հաւատը, թէ մեռած անձի կրկնակը, որ ամեն բանով նման է իրեն, ենթարկուած է՝ կենդանի էակներից ոչ պակաս, տանջանքի, ցրտի, քաղցի, ծարաւի, այստեղից բնականաբար ծագում է այն ենթադրութիւնը, որ նա ևս կարիք է զգում ուտեստի, խմիչքի, հանդերձի և այլն: Հետեւապէս և ննջեցեալներին մատուցուած ընծաները չեն տարբերւում ողջերին մատուցուած ընծաներից ո՛չ իրենց շարժառիթներով և ո՛չ էլ նշանակութեամբ:
Սրան իբր ապացոյց կարող են ծառայել ամբողջ աշխարհիս բոլոր ստորին հասարակութիւնները: Պապուացիները, … հին պերուացիները, բրազիլացիները և ուրիշներ դեռ չը թաղուած դիակների մօտ դնում են կերակուր և խմիչք:
Միևնոյնը տեղի է ունենում և վիրահայոց մէջ: Քանի դեռ ննջեցեալը տանն է՝ նրա բաժին կերակուրն ու խմիչքը թէ՛ նախաճաշիկին, թէ՛ ճաշին և թէ՛ ընթրիքին դնում են նրա սնարի մօտ և մի կարճ միջոցից յետոյ վերցնում տալիս աղքատների և կամ ննջեցեալի հասակի մի անձի՝ ուտելու:
Ոմանք էլ գինեսէր ննջեցեալների դագաղում մի քանի շիշ գինի են դնում, ինչպէս և մանուկի դագաղում՝ մրգեր:

Բուլանըխում Հայերը մի ամբողջ տարի ննջեցեալի տնից օրական մի բաժին կերակուր են ուղարկում մի աղքատի տուն՝ իբր ննջեցեալի հոգեբաժին:

Վասպուրականում մինչև ննջեցեալի եօթը կամ քառասունքը կատարելը ամեն օր հրաւիրում են քահանային, տիրացուներին, ժամհարին և մի քանի աղքատ՝ ննջեցեալի տունը՝ ճաշելու, իսկ Վանում՝ փոխանակ սրանց տուն հրաւիրելու՝ ճաշը ուղարկում են եկեղեցի, որպէսզի այնտեղ ճաշեն վերոյիշեալ անձնաւորութիւնները:
Այս ճաշերը կոչւում են «հոգեբաժին» կամ «հոգեճաշ»: Թաղման օրը, եօթին, քառասունքին և տարելիցին մեծ բազմութեան ճաշ են տալիս:
Կերակուր և խմիչք դնում են գերեզմանի վրայ ննջեցեալին թաղելուց յետոյ հետևեալ ժողովուրդները»… (Աֆրիկայում, Ամերիկայում, Հին Արևելքում…):

Հայկական գրեթէ բոլոր գաւառներում մեռելոցի օրերը ուտելեղէն, խմիչք ու մրգեր են տանում գերեզմանատուն ու, գերեզմանները օրհնելուց յետոյ՝ իրենք ուտում, խմում են, նախապէս փոքր-ինչ խմիչք ածելով գերեզմանի վրայ, և յետոյ էլ մնացորդները դնում են գերեզմանի վրայ:

Վասպուրականում աւագ ուրբաթ և զատկի մեռելոցի օրը հաց են թխում և բաժանում աղքատներին, շատ տեղեր էլ, ինչպէս օրինակ, Ղարաբաղում, Ապարանում, Աւագ ուրբաթ, Զատկի ու Աստուածածնի վերափոխման մեռելոցի օրերն ամէն տնից կերակուրներ են տանում գերեզմանատուն և կամ եկեղեցի և այստեղ միասին ուտում են ու հոգեհանգիստ կատարում համայն ննջեցելոց համար: Կերակրների մնացորդները կամ դնում են գերեզմանների վրայ և կամ բաժանում աղքատներին:

Կարնեցիք և Կարնոյ գաղթական Աղէքսանդրապօլցիք, Ախալքալաքցիք և Ախալցխացիք հետևեալ սովորութիւնն ունին:
Սուրբ Խաչի տօնին ննջեցեալների մօտիկ բարեկամները մի-մի ուլ, մի-մի սև շալ և մի-մի սև աղլուղ ուղարկում են ոգետունը, ուր ուլից պատրաստում են քեաշկեակ, տանում գերեզմանատուն, իրենց նոր ննջեցեալի գերեզմանը օրհնել տալիս և ապա այդ բարեկամների հետ գերեզմանի մօտ նստած ուտում քեաշկեակը և ավելացածը դնում գերեզմանի վրայ: (Քեաշկեակը պատրաստում են այսպէս. Ձաւարը խաշում են, քամում և դնում թոնրի մէջ, ապա կաշեհան արած ուլը կախում են նոյն թոնրի մէջ այնպէս, որ սրանից հոսած իւղը կաթի ձաւարի մէջ: Երբ ուլը խորովւում է, հանում են, կտրատում, խառնում ձաւարի հետ, նախապէս սոխորած աւելացնելով)»…

Զանազան ժողովուրդների մոտ եղած սովորույթները թվարկելով և համեմատելով, Ե. Լալայանը գրում է.
…«Այստեղից դժուար չէ հանել այն եզրակացութիւնը, որ ննջեցեալին արուած ընծայաբերութիւնը այն միևնոյն նշանակութիւնն ունի՝ ինչ կենդանի էակին արուած ընծայաբերութիւնը, այն միակ տարբերութեամբ, որ ընծայ ստացողը աներևոյթ է:
Նկատենք նաև, որ գերբնական էակների, որոնցով շրջապատուած է երևակայում իրեն նախնական մարդը, բարեհաճութիւնը մի որևէ ձևով հայցելու շարժառիթն էլ միևնոյնն է»…

…«Աշխարհիս երեսի շատ ժողովուրդներ ճաշելուց առաջ իրենց կերակրից և խմիչքից փոքր-ինչ ձգում էին ոգիների համար:
Այժմ տեսնենք, թէ այս ծէսը ինչպէս է զարգանում միաժամանակ, երբ գերբնական էակի պաշտամունքն էլ զարգանում է:
Ընծայաբերուած իրերը և ընծայաբերութեան շարժառիթները մնում են միևնոյնը, ինչ որ էին վերոյիշեալ դէպքերում, թէպէտև նրանց նոյնութիւնը փոքր-ինչ մթագունում է՝ երբ «զոհ» է անուանւում աստուածների և «ընծայ»՝ կենդանի մարդկանց վերաբերմամբ:
Նրանց սկզբնական նոյնութիւնը խիստ կերպով երևան է գալիս յունաց հետևեալ առածի մէջ. «Ընծաները որոշում են աստուածների և մարդկանց գործողութիւնները»…

…«Ուտեստն ու խմիչքը, որ կազմել են գթարար ընծաների ամենանախնական տեսակը, որ մատուցւում էին կենդանի մարդկանց, ինչպէս և՛ ոգիներին, միաժամանակ կազմում են աստուածներին մատուցուող զոհաբերութեան էական մասը:

Այն երկրներում, ուր իշխանութիւնը դեռ նոր է սկսում զարգանալ, զօրապետներին ուղարկուող ընծաները գլխաւորապէս բաղկացած են լինում ուտելեղէններից: Այնտեղ, ուր զարգանում է Նախնիքների պաշտամունքը, ուր այս պաշտամունքը ոգուն դարձնում է աստուած, զոհաբերութիւնները բաղկանում են նոյնպէս, մեծ մասամբ, բոլոր տեղերում և ամեն ժամանակ՝ ուտելեղէններից և խմիչքներից:

Որ այս միանգամայն ճիշտ է ստորին հասարակութիւնների վերաբերմամբ, ապացոյց էլ չի պահանջւում, իսկ ինչ վերաբերում է բարձր հասարակութիւններին, այս ևս հանրածանօթ մի փաստ է, թէպէտ և երբեմն ուրանում են»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…

«ԾԻՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐԸ ՀԱՅՈՑ ՄԷՋ» (Ե. ԼԱԼԱՅԱՆ)

Վաղնջական ժամանակներից ի վեր հարատևող ծեսերի ծագման խնդրի լուսաբանմանն է նվիրված Հայ գիտական ազգագրության հիմնադիր, բազմավաստակ գիտնական, հնագետ, ազգագրագետ Երվանդ Լալայանի՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ. (Ըստ Հ. Սպենսերի)» ուշագրավ ուսումնասիրությունը, ուր հեղինակն անդրադառնում է Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթներին՝ համեմատելով Հ. Սպենսերի ներկայացրած զանազան օրինակների հետ:
«Ազգագրական հանդէս»-ի էջերում հրապարակված հիշյալ հոդվածից որոշ քաղվածքներ՝ ստորև:

«Ծէս, ծիսական կարգ կոչւում են մարդկանց՝ միմեանց հետ ունեցած ուղղակի յարաբերութիւնները, և սրանք կազմում են նախնական կառավարութեան ընդհանրացած ձևը:
Սրանք ծագում են շատ աւելի վաղ, քան քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնները, և այս ապացուցւում է նրանով, որ դրանք նախընթաց են ո՛չ միայն հասարակական, այլ և մարդկային զարգացման. դրանք նկատելի են նաև բարձր կենդանիների մէջ»:

…«Բոլոր վայրենի ժողովուրդները, որոնց մէջ քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնները դեռևս սաղմնային դրութեան մէջ են, և որոնց մէջ տիրապետում է միայն անձնական գերազանցութեան ոյժը, ենթակայ են բազմաթիւ ծիսական կարգերի:
Հայ գիւղացին մինին պատահելիս՝ պարտք է համարում բարևել նրան, մի մեծաւոր անցնելիս՝ ոտքի կանգնել, հիւրասիրութեան միջոցին օղի խմելիս բարեմաղթութիւններ անել՝ դիմելով բոլոր աչքի ընկնող անձնաւորութիւններին առանձին — առանձին:

Փաւստոս՝ պատմելով Մանուէլի վերադարձը Հայաստան, ասում է. «…Իբրև ետես զնա Վաչէն, որ յառաջ էր լեալ նահապետ, մինչև եկեալ էր նա՝ ետ զնա զպատիւ իշխանութեանն զօր առեալ էր ի թագաւորէն… քանզի նա՛ էր երէց յազգին և պատուին և Վաչէ լինէր երկրորդ» (Փաւստոս, 5, ԼԷ, 246):
Սրանից հետևում է, որ կարգը, ծէսը աւելի մեծ ոյժ ունէր, քան թագաւորի հաստատութիւնը:
Նոյնը հետևում է նաև այն հանգամանքից, որ դատապարտում էին Վասակին՝ իբր աւագութեան իրաւունքը անգոսնողի»…

…«Ծիսական կարգերը գոյութիւն են ունեցել նախքան քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնների ծագումը, և սա շատ հասկանալի է, որովհետև նախքան իշխանութեան ծագումը պէտք է գոյութիւն ունենար հպատակութեան զգացմունքը, նախքան օրէնքների ծագումը պէտք է ամրապնդուէր մի որոշ ուժի հպատակելու կարգը, նախքան կրօնական իշխանութեան ծագումը պէտք է տեղի ունենար ննջեցեալի գերեզմանի վրայ նրա ոգու՝ կրկնակի առջև կատարուող կարգերը»…

«…Նկատում ենք, որ գերեզմանի մօտ տեղի ունեցող ծէսերը, որ յետոյ դարձել են տաճարներում կատարուող ծէսեր, սկզբում միայն այնպիսի գործողութիւններ են եղել, որոնք կատարուել են բաւարարութիւն տալու երբեմն իւր նախնական, երբեմն՝ իդեալական, աստուածային կերպարանքով ներկայացուած ննջեցեալի ոգուն, երբ տեսնում ենք, որ զոհաբերութիւններն ու մեծարանքը, մատաղը, արիւնահեղ զոհերը, ծայրատումը, որոնք ծագել են ննջեցեալի ոգուն բաւարարութիւն տալու կամ նրան հաճոյք պատճառելու ցանկութիւնից, աւելի մեծ չափերով կատարուել են այնտեղ, ուր ննջեցեալի ոգին աւելի մեծ երկիւղ է ազդել, որ պասը՝ որպէս թաղման ծէս՝ սկիզբն է տուել կրօնական պասերին, որ ննջեցեալին ուղղած գովաբանութիւններն ու թախանձանքը դարձել են կրօնական փառաբանութիւններ և աղօթքներ՝ հասկանալի է լինում, թէ ինչու նախնական կրօնը կազմուած է եղել բացառապէս գթութիւն հայցող ծէսերից»:

…«Այսպէս, Հայ ժողովուրդը մի սրբի դուռ գնալիս ոչ թէ աշխատում է մաքրել իւր ներքինը, ուղիղ սրտով և լի հաւատով մօտենայ սրբին, այլ որքան կարելի է շատ մոմ վառել, խաչհամբոյր ձգել, մատաղ կտրել, թաշկինակներ նուիրել, որ մասունքը կամ աւետարանը նրանց մէջ փաթաթեն, բազմաթիւ ծունր դնել:
Չեն քաշւում նոյնիսկ կաշառել սրբին մի մատաղ և կամ մի նուէր խոստանալով, որ կատարէ իրենց խնդիրքը և կամ յիշեցնել նրան իրենց տուած նուէրները և պահանջել հատուցում, որի մի լաւ օրինակը գտնում ենք Յովհան Մանդակունու պատմութեան մէջ…»:

…«Եւ եթէ Հայաստանը լի է վանքերով, այդ նրանից է, որ Հայ թագաւորներն ու իշխանները հաւատացած են եղել, որ այսպիսի աստուածային նուիրաբերութիւնները բաւական են իրենց հոգիները փրկելու»…

«…Ուրեմն, ծէսերը շատ մեծ հնութիւն են ներկայացնում, որովհետև բոլոր, միմեանցից արդէն տարբերուող իշխանութիւնները նրանից գծեր են կրում:
Այսպէս, օրինակ, ընծաներ տալը՝ մինն այն գործողութիւններից, որոնցով արտայայտւում է պետին հպատակութիւն:
Սա նաև կրօնական ծէս է, որ սկզբում կատարուել է գերեզմանի մօտ, իսկ յետոյ՝ սեղանի առջև»:

…«Նկատուած է նաև, որ ծիսական կարգերը նախնական և կիսակիրթ ժողովրդների մէջ շատ աւելի ոյժ ունին, քան այլ իշխանութիւններ:
Այսպէս, օրինակ, երբ Հայ գիւղացին ուզում է արտայայտել «անկարելի» գաղափարը, նա ասում է՝ «Ադաթ չէ»:

«Ծէսերը միանգամից չեն ծագել իբր խորհրդանիշներ՝ արտայայտելու յարգանք և հպատակութիւն: Նրանք առաջ են եկել բնականաբար, հետզհետէ ձևափոխելով այն անհատական գործողութիւնները, որոնք կատարւում էին անհատական նպատակի հասնելու համար»…

…«Հայերիս մէջ, նոր ցորենից պատրաստուած առաջին հացերը, որ կոչւում են «չալաքի», ուղարկւում են թէ՛ եկեղեցի, թէ՛ տանուտէրին և թէ՛ բարեկամներին:
Նոր Բայազէտի գաւառում առաջին անգամ ձգուած թոռով բռնուած ձկները բաժանւում են աղքատներին և նուէր ուղարկւում քահանային, տանուտէրին և բարեկամներին:

Այս բոլոր օրինակներից երևում է, որ կրօնական, քաղաքական և հասարակական հպատակութիւն արտայայտւում է միատեսակ վարմունքով»…

Ընծայաբերութեան՝ «Գթարար ծեսի» բնական ծագման օրինակների և Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթների համեմատությամբ Ե. Լալայանն ի ցույց է դնում խորհրդանշական գործողության՝ ընծաների մատուցման ծիսակարգի ձևավորումն ու զարգացումը, երբ «Կամաւոր ընծայաբերութիւնը հետզհետէ դառնում է պարտադիր»…

Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…