Ազգի ինքնաճանաչումը սեփական Նախնիների կերտած արժեհամակարգի իմացությամբ է ձևավորվում: Իր Նախահայրերի՝ հազարամյակների ընթացքում կռած աշխարհայացքով է անհատը զինվում անհրաժեշտ իմաստությամբ, քաջությամբ ու առաքինությամբ՝ կյանքի դժվարություններով լի ուղիները հաղթահարելու համար:
Տիեզերական արարչական համակարգում մեր տեղն ու դերը գիտակցելու համար մեզ Իմաստություն է հարկավոր:
Վտանգալից իրավիճակներում կարևորվում է Խիզախությունը, ինքնատիրապետումն ու հավասարակշռված, առաքինի գործունեությունը:
Արդարադատությունն անհրաժեշտ է արտաքին ու ներքին խաղաղության ձեռքբերմամբ շրջապատող աշխարհում ներդաշնակ կեցությունն ապահովելու համար:
Հայկյան Սրբազան ուսմունքը մարդու մեջ բացահայտում է սեփական կարողությունները՝ տալով անհրաժեշտ բանալիները՝ իմաստությամբ, առաքինությամբ ու արժանապատվության բարձր զգացումով, վսեմ ոգու և մտքի կատարյալ զարգացմամբ ապահովելով երջանիկ համակեցությունն ու բարգավաճումն աշխարհում:
«Պատուախնդրութիւնը քաջութեան պտուղն է»… Հազարամյակների խորքից մեր Նախնիների ավանդած այս իմաստությունն են նաև մեզ հիշեցնում Հայկազուն Քրմերը՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանն ու Քուրմ Միհր Հայկազունին, կարևորելով պատվախնդիր, պատվասեր լինելը՝ փառք ու պատվին հետամուտ, պատվազգաց, սեփական պատվին նախանձախնդիր, նաև՝ ողջ ազգի՛ պատիվը միշտ եռանդով պաշտպանելու պատրաստ…
Իմաստուն, բարեպաշտ, ճարտար, խիզախ, ազնիվ, առաքինասեր, վեհ ու պատվախնդիր ոգով սերունդների դաստիարակությունն է Հայկազունների արժեհամակարգի հիմքում:
Եվ, անհրաժեշտության դեպքում, արժանապատվության բարձր զգացումով, անվերապահ քաջությամբ, վսեմախոհությամբ, իմաստնությամբ ու խորագիտությամբ աչքի ընկնող անհատներն ազգին առաջնորդում են՝ դժվարին իրավիճակները հաղթահարելու համար…
Ազգային մշակույթին, Նախնիների ստեղծած աշխարհայացքին հավատարիմ մնալն ու ազգային արմատներով զորանալու կարևորությունն են միշտ շեշտել տարբեր ժամանակաշրջաններում բազմաթիվ Հայ գործիչներ, որոնց մտքերից որոշ պատառիկներ կհրապարակենք հետագայում…
«ԲՆՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻՐ ԿԵՐՊԱՐԱՆՔԸ ՉՓՈԽԵՑ, ԱԶԳՆ ԻՐ ՀԱՆԴԵՍՆԵՐԸ ՉՓՈԽԵՑ»…
Ի հիշեցումն ոմանց, ովքեր, անտեսելով Հայոց հնագույն տոների ու ծեսերի խորհուրդը, քրիստոնեական շղարշով պարուրված ու խեղաթյուրված են ներկայացնում դրանք (տարօրինակ է, որ նույնիսկ մասնագիտական շրջանակներում է առկա այդ աղավաղումը)…
Հազարամյակներ շարունակ մարդկանց կյանքն ուղեկցվում է զանազան տոներով, որոնք նշանավորում են Բնության շրջափուլերով պայմանավորված կարևոր իրադարձությունները՝ ցրտաշունչ ձմռանը հաջորդող գարնանային Վերազարթոնքով պայմանավորված գյուղատնտեսական աշխատանքների սկիզբը, ցանքսը, բերքահավաքը, պտղաբերության գովքը, ինչպես նաև՝ Կյանքն ու Արարումը, Նախնիների փառաբանումը, ազգի պատմության հիշարժան դրվագները…
Ամառվա տաք օրերին, երբ «Բնությունն իր ծաղկափթիթ ծիծաղով կենդանացնում էր մարդկանց» (Ղ. Ալիշան), Հայոց Աշխարհում ողջ ժողովուրդը՝ Արքայի, Քրմերի, նախարարների, իշխանների, մոտ 120.000 աշխարհապահ զինվորների մասնակցությամբ, համազգային տոնախմբություններով ու խրախճալից հանդեսներով իր տոներն էր նշում՝ կտրիճների մրցախաղերով, քաջ Նախնիների հիշատակը ոգեկոչելով…
«…Ազգային աշխարհապահ զինուորքն՝ 120.000-ի չափ, ժողոված ըստ աշխարհաց եւ նախարարութեանց Հայոց, իրենց իշխանաց եւ Հայոց թագաւորին հետ, կատարելու Նաւասարդի տօները. տօնք աստուծոց պահապանաց, յիշատակք քաջաց Նախնեաց, մրցանք կտրճաց, խաղք եւ վայելք հասարակաց. զոր 3000 տարւոյ չափ կատարեցին՝ մեր ըստ աշխարհի երջանիկ նախնիքն, թնդացին, դոփեցին Բագրեւանդայ տափերու եւ բլուրներու վրայ, մինչեւ ծածկեցան անոնց տակ»,- գրում է Ղ. Ալիշանը և հավելում, որ քրիստոնեության տարածումից հետո էլ, երբ մեհյանների տեղում եկեղեցիներ բարձրացան, նրանց շուրջ նու՛յն Բնությունն էր՝ անփոփոխ, ուստի և՝ «ազգն իր հանդեսները չփոխեց»:
Եվ քանզի «Խորհրդակատար քրմապետաց տեղ հանդես եկող խաչապսակ քահանայապետներն» ու իրենց պարտադրած կրոնն ի զորու չէին «անհիշատակ թողնել» հնագույն մեծ հանդեսները, հին սովորույթները խափանելու փոխարեն դրանք փոխակերպեցին՝ հարմարեցնելով քրիստոնեության տոներին, նույնիսկ՝ որոշ տոների օրերը նույնը թողնելով, այդպիսով ամրացնելով իրենց դիրքերը:
«Իսկ երբ Հայկայ եւ Վահագնի օրերուն խորհրդակատար քրմապետաց տեղ՝ փոխանակեցին խաչապսակ քահանայապետք, մեհենաց վրայ եկեղեցիներ կանգնեցին, բայց անոնց չորս դին եւ դուրսը նոյնպէս մնաց. բնութիւնն իր կերպարանքը չփոխեց, ազգն իր հանդէսները չփոխեց. այլ տօները սրբեց, եւ փոխանակ դից` նուիրեց ճշմարտին Աստուծոյ եւ նահատակաց նորա:
Գրեթէ անկարելի էր, որ Ս. Գրիգոր զՀայս ի հեթանոսութենէն դարձընելով ի քրիստոնէութիւն, այն հին մեծահանդէս աշխարհաժողով զբօսանաց օրերը` անհանդէս անյիշատակ թողու. ուրեմն, թէ՛ ինքն եւ թէ՛ իր հետեւողքն՝ անոնց իւրաքանչիւրին տեղ՝ կերպով մը նման եւ յարմարագոյն սուրբ տօներ եւ եկեղեցւոյ յիշատակներ կանգնեցին: Ինչուան որ քրիստոնէութիւնն աղէկ մը ամրնալով, եւ ժամանակի երկարութեամբ հին սովորութիւնքն խափանելով, կրցան յետագայ առաջնորդ՝ այն եկեղեցական տօնից օրերն այլ պատշաճապէս փոփոխել, շատն այլ դարձեալ նոյն առաջին հեթանոսութեան տօնից օրաթուին թողուլ:
Նաւասարդի նախընթաց՝ տարւոյն վերջի հինգ օրերուն սկիզբը, (որք «Աւելեաց» կ՚ըսուին), նուիրեալ էր Վարդածղի Վարդամատն ԱՍՏՂԻԿ դիցուհւոյն, որոյ փոխան առաջին հայրապետն Հայոց կարգեց զՎԱՐԴԱՎԱՌ. որ է տօն Պայծառակերպութեան Քրիստոսի, զոր քան զամենայն ազգ՝ պայծառապէս տօնեն Հայք մինչեւ ցայսօր»…
Անդրադառնալով Հայոց ամենասիրելի ու ամենամեծ խնամակալ Անահիտ Դիցամոր պաշտամունքին ու քրիստոնեության տարածումից հետո նրան նվիրված տոնի փոփոխությանը, Ղ. Ալիշանը մատնանշում է «Անահտական հանդեսները Աստվածամոր վերափոխման տոնով փոխարինելը»…
«…Տարեգլխէն երկու շաբաթ ետեւ, նաւասարդի 15 -ին, հին Հայագիրն մեծ աշխարհախումբ, տօն մ՚այլ կու նշանակէ, Հայաստանի ամենէ՛ն սիրելի եւ ամենէ՛ն մեծ խնամակալ պահապանին, որ էր դիցուհին ԱՆԱՀԻՏ, մեծապէս պատուեալ եւ պաշտեալ ի Հայոց, քան յայլ ազգաց, մինչեւ ոսկիէ արձաններ կանգներ էին անոր յԵրիզա աւան՝ ընդ մէջ Մեծ եւ Փոքր Հայոց, ուր շրջակայ ժողովուրդք այլ յուխտ գային, ուր եւ մեծազօրն Տրդատ ազատելով զհայրենիսն ի Սասանեանց բռնութենէն՝ համաշխարհական տոն եւ շնորհակալութիւն մատոյց, եւ իր հրովարտակաց եւ խօսից մէջ կ՚ըսէր.
«Մեծի Անահտայ Տիկնոջ, որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր եւ թագաւորք ամենայն պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց, որ է Մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան, եւ ծնունդ եւ մեծին արին Արամազդայ… Մեծն Անահիտ որով կեայ եւ կենդանութիւն կրէ երկրիս Հայոց… Խնամակալութիւն յԱնահիտ տիկնոջէ» (հասցէ ձեզ Հայոց):
Այս տեղս էր մեծ եւ բուն մեհենեացն Հայոց թագաւորացն, ուր կու պատուէր Հայաստանի Տիկինն, նաեւ յօտար ազգաց, կարծուելով ի Լատինաց Տիանա, (որ եւ աջ կողմէն կարդալուվ Անաիտ կարդացուի). ի Յունաց` Արտեմիս, եւ Պարսից եւ մերձաւոր ազգաց մէջ այլ նոյն Անահիտ անուամբ ճանաչուէր: Բայց ամենէն աւելի Յունաց պարծանք Աթենաս դիցուհւոյ նման ճանաչուէր. ինչպէս Տրդատայ գովութիւնն յայտնէ, եւ Պղատոն փիլիսոփայն այլ յայս կարծիս էր. սակայն անոնց Արտեմեայ, Բարբելացւոց Միւլիտտեայ, Փիւնիկեցւոց Աստարտայ, Լուսնի, Աստղկան, Հերայի եւ այլոց դից այլ զուգական կու սեպուէր:
Միով բանիւ, ամենայն աստուածական հաճոյ յատկութիւն ճանաչէին Հայք յԱնահիտ Տիկինն, եւ անոր համար մեծապաշտօն պատուէին: Յայն պաշտօն կու հրաւիրէր Տրդատ եւ զԳրիգոր, որ քիչ ատենէն զինքը պիտի հրաւիրէր ի մեծագոյն եւ ի սրբազան պաշտօն, ինչպէս որ յետոյ անոր հաւանութեամբն՝ իջուցանելով զԱնահիտ ի տիկնութենէ Հայոց, տեղը բարձրացուց զմիայն արժանին ի պաշտօն յետ Աստուծոյ, զՍ. Կոյսն Աստուածածին, արդարեւ երկնից եւ երկրի տիկին, եւ մեծահանդէս տոն մը կարգեց ի նոյն 15 նաւասարդի (25 օգոստոս), զոր հին տօմարք Աւետման տօն կու գրեն, եւ այլք՝ առանց որոշ յիշատակի, միայն եկեղեցւոյ եւ Աստուածածնի տօն, որ յետ ժամանակաց փոփոխելով կամ խափանելով, մոռացութեամբ քաղաքական եւ Անահտական հանդիսից, նոյն Աստուածամօր վերափոխման տօնին հետ խառնուեցաւ, զոր Հայք տօնեն (ի կիւրակէին ի կէս օգոստոսի, իսկ այլք ի 15 օգոստոսի, որ է 5 նաւասարդի)»… (Մեջբերումները՝ Ղ. Ալիշան, «Յուշիկք Հայրենեաց Հայոց», Վենետիկ, 1869 թ.):
Ղ. Ալիշանն իր «ՅՈՒՇԻԿՔ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ ՀԱՅՈՑ» ուսումնասիրության մեջ անդրադառնում է Հայոց մեջ տարվա սկզբին առնչվող խնդրին, նրա խորհրդին, «հին ու նոր տոմարներից բխած խառնաշփոթին», ափսոսանքով նշելով, որ Հայկազուն խորհրդապահ Քրմերը «ծածկել են իրենցից ծեսերի՝ «հանդեսների կարգը». («…կրօնական տարւոյն եւ Արեգին սկզբան հանդէսներն՝ Հայկազանց խորհրդապահ Քրմարանաց հետ ծածկուած են մեզմէ»)…
Եվ պարծանքով շեշտում է, որ հնագույն ժամանակներից ի վեր Հայկազուն Քրմե՛րն են անփոփոխ պահպանել ու, հազարամյակներ շարունակ փոխանցելով, մեզ հասցրել ճշգրիտ տոմարը՝ «գեղեցիկ բնական ճշմարտություններով»…
«Բա՛ց օրացոյցդ եւ նայէ՛, կու տեսնես, որ Արեգ ամիսն Խոյի տանուտէրութեան հետ կու կսկի, որ է կէտն գարնանային գիշերահաւասարի․ եւ ուրախութեամբ պարծէ՛ Նախնեացդ վրայ, որ այս գեղեցիկ բնական ճշմարտութիւնը անփոփոխ պահելով յաւուրց ջրհեղեղին՝ հասուցեր են մինչեւ ի մեզ, եւ մեզմով օտարաց, առեալ իրենց գերադիւցազն Նախահօրմէն, ի Հայկէն, որ ոչ միայն ճարտար շարժիչ էր աղեղան, այլ եւ՝ թուոց եւ չափուց»։
Մարտ ամսին, երբ ձմռան ցուրտ ու երկար ամիսներից հետո «ցերեկվա թագավորը»՝ Արեգակն իր ճառագայթներով վերստին զարդարում է երկիրն ու ազդարարում ծաղկազարդ ու պտղալից օրերի գալուստը՝ «կարճացնելով կրակարանի ժամերը», Հայոց Զատիկի գալուստն է ավետում Բնությունն իր վերազարթոնքով…
Նավասարդյան տոները՝ Հայոց Աշխարհի Բերքի՛ տոնը «Նոր տարվա» հետ շփոթողների համար ստորև ներկայացնում ենք մի հատված՝ քաղված Ղ. Ալիշանի վերոհիշյալ գրքից, ուր Գարնանը փթթող Բնության ու հորդացող աղբյուրների բերած ուրախությամբ ողջունվում են գալիք պտղաբեր օրերը…
«Է․ Սկիզբն տարւոյ եւ մարդկութեան ի Հայս Մարտի 9 — 21 Ա
Ահաւասիկ Մարտ ամիս, որուն սպասեցինք չորս ցուրտ եւ երկայն ամիսներ․ բոլոր բնութիւն կու հառաչէր, կու կանչէր զմարտ․ ոչ իբրեւ տարւոյ գեղեցկագոյն ամիսը, այլ՝ պատճառ մերձաւոր գեղեցկութեանց․ ոչ իբրեւ զապրիլ դալար, կամ գունաւոր իբրեւ զմայիս, ծաղկազարդ եւ պտղացոյց, այլ այդ ամենայն շնորհաց նշա՛ն տուող․ եւ ծնող մանկագոյն եւ զուարթագոյն եղանակի տարւոյն, — գարնան։ Գարունն դեռ եկած — տիրած չէ, այլ, ահա՛, կու գայ եւ յառաջէ, եւ ձմեռն երթայ եւ հեռանայ։ Մեր կրակարանին ժամերն կու կարճընան․ առաւօտն կու կանխէ, իրիկունն կ՚ուշանայ։ Ցորեկն աճելով՝ իր թագաւորին (արեգական) ճառագայթներովը կու զարդարի․ օդն կու զգայ եւ կու պահէ զտաքութիւնն․ կու զգան ջուր եւ հող․ ցամաքած, սեւացած, պնդացած երկիրն՝ ձմեռուան ձիւնը եւ եղեամը կու հալեցընէ եւ կակղանայ․ եւ ահա հինգ — վեց ամիս իր ծոցը թողեալ թաղեալ սերմանք, թմրեալ թոռմեալ տունկք՝ ծայր արձըկեն, կանչն կ՚ընծայուի, կարմիր կու գայ, ծաղիկ կ՚երեւի։
Իրաւ, դեռ մեր բարձրադիր աշխարհին ամեն տափերն այլ իրենց կերպարանքը չեն փոխեր, եւ այս շնորհքներն չերեւիր վրանին․ դեռ ձիւն եւ սառն յամառեալ կու բռնեն զսար ու ձոր, բայց ամենեւին անզգայ այլ չեն․ ալեւոր ժայռերն սկսին սեւ խայծ առնուլ․ հողն թէ եւ ոչ դալար՝ գոնէ կու յայտնէ զինքն եւ կու ջանայ թօթուել վրայի ճերմակ թանձրութիւնը։ Մեր հիւսիսային խորահովիտներն, եւս առաւել արեւելեան եւ հարաւոյ եզերքն՝ կ՚առնուն բարեխառն կլիմայից հաւասար գարնան գոյն եւ շնորհք․ որք արդէն մեր դրացեաց եւ մեր դէպ ի հարաւ գաղթական եղբարց երկիրներուն վրայ համարձակ կու փայլին, եւ զուարթացեալ բնակիչքը ի գործ եւ ի զբօսանս հանեն։
Ահա Թադոս տիրոջ երգաձայնն այլ Երուսաղեմէն կու գայ․ Հա՜ մըտաք յամիս մարտին․ Ծառերն ամենայն ծաղկին… Հոտըն գայր գարնանային Լոյսն ելնէ Հայոց Զատկին: …
Մենք՝ թէ՛ ծաղիկը եւ թէ՛ լոյսն ամենուն հաւասար մաղթելով, լսենք ուրիշ ճարտարագոյն երգչի եւ բազմարուեստ անձի մ՚այլ, որ Տիգրանակերտի կողմերէն կ՚երգէ, նոյնպէս մարտի ծաղկանց հետ խառնելով Զատկին յիշատակը։
Բարկ արեգակըն ծագեցաւ․ Սաստիկ ձըներըն հալեցաւ․ Գառն ու մաքին ընծայեցաւ․ Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Ամպ ու երկինքըն խիստ գոռաց, Ողորմութեան ցօղըն ցօղաց, Ծով ու գետերըն խիստ ծըփաց․ Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Աղբերակունքըն յորդորին Ծառ ու ճըղերըն զարդարին․ Խոտ անասունքըն կերակրին․ Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Մարդապէս է դատեր մեղուն, Ժողվեր ծաղիկն ի լեռներուն․ Ոչ վախենայ ի մեռելուն, Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Պիւլպիւլ ղումրին` առաւօտուն Երկիր դարձեր վարդին հոտուն, Գանկատ կ՚առնէր նա ի հողմոյն, Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Կաքաւըն գայր սարէ ի սար Կարկաչելով ի ձորն ի վայր, Զաստուած օրհնէր ինքն անդադար, Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Հաւ ու ձագերն հաւսարական Սաղմոս ասեն նոքա լըման, Աղաղակեն առ տէր միայն Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Դաշտ ու սարերըն նորոգին Եւ զերդ նոր հարսըն զարդարին, Ի յԱստուծոյ փառաւորին, Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր։
Քար արտասուս բղխէ ըզջուր, Որպէս ըղծով եղեւ աղբիւր․ Վարդ ու ծաղիկն է համասփիւռ․ Յորժամ Հայոց Զատիկըն գայր…
…Եւրոպիոյ մէջ այլ կան աշխարհք, ուր գարնան գալը հանդիսիւ կատարեն Զատկի օրերը, բնութեան եւ շնորհաց հաճոյագոյն երկու յիշատակները յիրար զուգելով, զգարուն եւ զԶատիկ․ ինչպէս մեր երգիչն այլ, որ է ըստ ոմանց արքեպիսկոպոսն Ամդայ, Մկրտիչ Նաղաշ, թերեւս մեր ամենէն նշանաւոր եւ ճարտար անձն ԺԵ դարուն մէջ։
Ինքն Հայկական Միջագետաց ծնունդ եւ հոգեւոր տէր բազմաթիւ վիճակաց այն կողմերուն՝ Հայաստանի շատ գաւառներէն առաջ կու տեսնէր գարնան բերքը․ եւ մեզի հետ կ՚ողջունէր այս օրերս, եւ մեզմէ առաջ այլ՝ բաբելական կամ լալական ուռենեաց երկայն խարտեաշ խոպոպները, լելակին տերեւները, լորւոյն (tilleul) կարմիր բողբոջները․ հոն արդէն պարկեշտ մանուշակն կապոյտ աչուըները բացեր է իր անխնամ մենարանէն, անուշիկ հոտ մը խառնելով անուշիկ հովի մը․ եւ եթէ ասպատակող գնդի մը վերջամնաց զօրաց նման` յանկարծ բարբարոս հոմ մը չփչէ, օրէ օր բուսաբերութիւնն կու յառաջէ, եւ գրեթէ դիտող աչք մը չի կրնար հասնիլ անոր շուտ շուտ զարգանալուն։
Արդ անտարակոյս բնութիւնն կու նորոգուի, ծերացեալ տարին կու վերջանայ, կամ նորէն մանկանայ․ եղանակաց եւ ժամանակաց սկիզբն դարձեր է։ Արժան էր, որ այս բնութեան նորոգութեան եղանակին սկսէին ժողովուրդք իրենց քաղաքական տարին, եւ գարնան գիշերահաւասարին կարգել իրենց կաղանդը կամ խնդարար նուիրամսակը: Յասմ մասին շատ խելոք եւ իրաւամբք գործէին հին ժողովուրդք, որոց առջեւ մեք ծաղկեալ նոր ժողովուրդքս անտեղութեամբ անյարմար միջոցէ մը կու սկսիմք մեր տարին, (ձմեռնային արեւադարձէն 10 կամ 20 օր վերջը, 1 յունուարի)։
Այն հին ազգերէն մինակ քիչ շատ անփոփոխ մնացած Հրեայն մինչեւ ցայսօր իր սրբազան տարին կու սկսի գարնան հետ, միայն թէ տարին արեւու հետ համեմատելու ատեն ամիսներն այլ լուսնի հետ կ՚ուզէ յարմարցընել, որով ոչ ճիշդ եւ ոչ միշտ գարնան հետ կու սկսի տարին։ Բարեբաղդաբար, յայսմ իր հետ եւ իրմէ հին ազգ մ՚այլ կայ՝ որ նոյնպէս իր հին սրբազան տարեմուտը հաւատարմութեամբ կու նշանակէ իր տօմարին մէջ, եւ մինչեւ ցարդ միշտ արժանապէս կու սկսի այդ տարին՝ երբ արեւն անոր եւ իր սիրական Խոյ աստեղատունը մտնէ, որ է ըսել սոյն որս գարնանամտի, (9 մարտի կամ 21 ըստ նոր տոմարի)։
Այս ազգս` որ յայսմ մասին աւելի քան զՀոռոմս եւ զՀելլէնս՝ իմաստասէր մանաւանդ թէ ճշմարտասէր գտնուեր է, եւ այս գիւտը պահեր է՝ թերեւս յանգէտս օտարաց, Հա՛յ ազգն է․ որոյ համար իրաւամբ պարծելով իր հին հեղինակաց մէկն, անոր աստուածատուր ձրից մէկը սեպելով իր տօմարն այլ, կ՚ըսէ համարձակապէս, թէ Աստուծմէ առին «զտումարն, անդ Մովսէս, աստ ՀԱՅԿՆ յառաջ քան զնա»։
Հայոց քաղաքական սովորական տարին ալ, ըստ ամենայն հին ազգաց (որոց ռամիկն ոչ երբէք աստեղաբաշխ կ՚ըլլայ) շարժական եւ փոփոխական էր, նահանջ չընելով․ այլ սրբազան տարին` հաստատուն է․ որոյ սկիզբն ոչ ըստ քաղաքական տարւոյ, Նաւասարդ ամիսն է, լատինաց օգոստոսի 11-23 -ին հաստատեալ անշարժապէս, այլ բուն արեւու ամիսն, ԱՐԵԳ։
Բա՛ց օրացոյցդ եւ նայէ՛, կու տեսնես, որ Արեգ ամիսն Խոյի տանուտէրութեան հետ կու կսկի, որ է կէտն գարնանային գիշերահաւասարի․ եւ ուրախութեամբ պարծէ՛ Նախնեացդ վրայ, որ այս գեղեցիկ բնական ճշմարտութիւնը անփոփոխ պահելով յաւուրց ջրհեղեղին՝ հասուցեր են մինչեւ ի մեզ, եւ մեզմով օտարաց, առեալ իրենց գերադիւցազն Նախահօրմէն, ի Հայկէն, որ ոչ միայն ճարտար շարժիչ էր աղեղան, այլ եւ՝ թուոց եւ չափուց։ Միանգամայն եւ ցաւէ, որ չեմք կրնար դեռ ի գործ դնել եւ զուգել այս հին տօմարը նորոյն հետ եւ վարել։ Քաղաքական տարւոյ սկզբան հանդիսից, այսինքն Նաւասարդին, փոքր ի շատէ տեղեկութիւն ունիմք․ այլ կրօնական տարւոյն եւ Արեգին սկզբան հանդէսներն՝ Հայկազանց խորհրդապահ քրմարանաց հետ ծածկուած են մեզմէ: Շատ է գիտելն եւ տեսնելն, որ իմաստութեամբ գարնան սկզբան հետ Արեգին սկիզբն այլ զուգած և նշանակած է Հայադիրն»։
Լուսանկարների համար՝ շնորհակալություն Քուրմ Հարութ Առաքելյանին և Քուրմ Միհր Հայկազունուն
«Այսօր տոն է Արեգնափայլ, օ՜շ ականց (երանի՜ աչքերին) Մեր Նահապետ Հայրերի, օ՜շ ականց»…
Տիեզերքում, մարդկանց տեսանելի երկնքում կատարվող փոփոխություններով է պայմանավորված Երկրի վրա եղանակների հերթափոխը:
Բնականաբար, անհիշելի ժամանակներից ի վեր մարդն իր գոյատևման համար հետևել է աստղերի այդ «պարին»՝ հատուկ ծեսերով ու տոներով նշանավորելով շրջադարձային փուլերը:
Տարին երկու անգամ՝ ամռանը և ձմռանը, երբ Արևը գտնվում է երկնքում իր ամենահյուսիսային կամ ամենահարավային դիրքում, նշվում է Արևադարձը (solstice), երբ Արևը դանդաղեցնում է իր ընթացքը դեպի հյուսիս կամ հարավ, մինչև, ի վերջո, հասնում է իր ծայրահեղ թեքմանը: Այնուհետև նա կարծես կանգ է առնում՝ նախքան աստիճանաբար մյուս ուղղությամբ գնալը: Այստեղից՝ «արևադարձ» բառի ծագումը. լատիներենով ստուգաբանությունը՝ «solstitium, sol» (արև) և «sistere» (դադարեցնել, տեղավորվել, դիրքավորվել) բառերից:
Արևադարձի ժամանակ ցերեկվա տևողությունը (արևածագի և մայրամուտի միջև ընկած ժամանակը), ամենաերկարն է (հունիսին՝ հյուսիսային կիսագնդում) կամ ամենակարճը (դեկտեմբերին):
Տարին երկու անգամ՝ գարնանը և աշնանը, Օրահավասարն է, (գարնանային և աշնանային օրահավասար (գիշերահավասար)՝ զուգօրություն՝ «équinoxe»), երբ արեգակի կենտրոնը հայտնվում է երկրագնդի հասարակածը պարունակող հարթության վրա: Այդ պահին հարավային և հյուսիսային բևեռները հավասարահեռ են արևի կենտրոնին, ինչի շնորհիվ գիշերվա և ցերեկվա տևողությունները հավասարվում են։ Օրահավասարը տեղի է ունենում երկու արևադարձների միջև, երբ Արևը հատում է երկնային հասարակածը, այսինքն՝ երբ այն անցնում է երկրային հասարակածից ուղղահայաց։
«Օրահավասար»՝ «զուգօրություն»՝ «գիշերահավասար»՝ «équinoxe» անվան ստուգաբանությունը լատիներենով նույն իմաստն ունի՝ «æquinoctium æquus» (հավասար) և «nox noctis» (գիշեր), այսինքն՝ «գիշերը՝ հավասար ցերեկին»:
Այդ պահին, փաստորեն, ցերեկային և գիշերային սահմանազատման գիծն անցնում է երկու բևեռներով՝ սկզբունքորեն հավասարապես լուսավորելով երկու կիսագնդերը։ Այդ դեպքում ցերեկն ու գիշերը հավասար տևողությունն ունեն Երկրի վրա ամենուր:
Հայոց հնագույն ուսմունքը՝ Հայկյան Սրբազան ուսմունքը գիտություն է, ի տարբերություն հորինված պատմություններով կրոնների ու զանազան հավատալիքների:
Հայկյան Միաբանության Քրմերի՝ Քուրմ Հարութ Առաքելյանի և Քուրմ Միհր Հայկազունու բացատրությամբ՝ «Նավասարդ ամսվա Արամ օրը՝ հունիսի 21-ը, Հայկեան Սրբազան տոմարի համաձայն, Արեգնափայլի տոնն է: Արեգնափայլի տոնը հիմնական տոներից է, որը տոնվում է ամառնամուտին, երբ Արեգակն իր ամենափառավոր բարձր կետում է և տարվա ամենաերկար օրն է:
Հայկեան Սրբազան Ուսմունքի համաձայն, Արեգնափայլի տոնը Հայրերի տոնն է՝ ՀԱՅԿ Հավատար Նահապետի գլխավորությամբ: Արեգնափայլ տոնին նաև տեղի է ունենում Հայոց Կենաց Ծառի՝ Ծիրանենու պտուղ ծիրանի՝ Արևի պտղի օրհնություն, որը կոչվում է Ծիրանօրհնեք»:
«ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻ ՃԱՄՊԱԶԸ՝ ՆԵՐՇՆՉՄԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐ, ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՁԱՅՆ»…
(«ՄՇԵՑԻ ՀԱՅ ԼԱՐԱԽԱՂԱՑՆԵՐԸ՝ Կ. ՊՈԼՍՈՅ ՄԷՋ», Մաս Բ)
Քրիստոնեության տարածումից հետո օտա՛ր կերպարի ներքո Հայոց Նախնիների՝ Քաջության ու Արիության Ոգու մարմնավորմամբ՝ Հայ Լարախաղացները շարունակեցին հնագույն ժամանակներից եկող ավանդույթները՝ ազգային տոնախմբություններից անբաժան մնալով…
Մշեցի Լարախաղացն ու խեղկատակը, նրանց խաղով զվարճացող Հայ մանուկներն ու մեծերը՝ 1915-ից առաջ և հետո՝ Ն. Աստուածատուրեանի հուշերում…
«Տարօնի Արծիւ» ամսաթերթից (1938 թ.) «ՄՇԵՑԻ ՀԱՅ ԼԱՐԱԽԱՂԱՑՆԵՐԸ՝ Կ. ՊՈԼՍՈՅ ՄԷՋ» հոդվածի շարունակությունից հատվածներ՝ ստորև: Սկիզբը՝ նախորդող երկու հրապարակումներում…
…«Լսէ՛, ա՛յ տղայ, Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետ — հազար անգամ մեռնիմ իր սուրբ զօրութեան — մեր աշխարհի հրաշք ասպետն է: Ան քրիստոնեայ է և հեթանոս, բարի է և անողոք: Անոր ճամբան լուսաւոր է: Արի՛ և զօրաւո՛ր մարդոց ճամբան է… Երանի՜ թէ դու՛ն ալ այդ ճամբէն կարենայիր քալել: Երանի՜ թէ իր հրեղէն շունչը քու՛ ալ հոգիդ ողողէր, անսասանելի հաւատք ունենայիր դուն և հաւատարմօրէն նուիրուէիր անոր… Սուրբ Կարապետը թող քու մուրատը տայ…
«Է՜յ, մըռնիմ քըզի, եօթն անուան տէր Մշու Սուլթան Սուրբ Կարապետ»… Փէհլիվանը լարին վրայ է, առաջ ու ետ կը պարէ՝ սրունքները փոխն ի փոխ ճօճելէն: Կուրծքի խաչերն ու զանազան յուռութքները ներդաշնակ զնգոց մը յառաջ կը բերեն՝ քանի մարմինը դողդղացնէ պարի միջոցին: Երբեմն ոստումներ կ’ընէ կամ յանկարծ լարին վրայ կիյնայ՝ ձի նստելու պէս: Առաձգական լարը կրկին կը նետէ զինքը… Երբեմն այսպէս յաջորդաբար բազմաթիւ անգամներ «չաթմա կը թալէ»…
Լարախաղացները՝ Մուշի Սուրբ Կարապետ վանքի բակում (Աղբյուր՝ «Գեղունի», թիւ 1-10, 1903, Բ. տարի, Վենետիկ, Ս. Ղազար)
Այդ առաձգականութիւնը, որ շատ կարեւոր դեր մը ունի, Փէհլիվա՛նն է, որ կը պահէ և կը կանոնաւորէ իր ամեն մէկ շարժումովը, որ ինքնայատուկ չափականութիւնը պէտք է ունենայ: Վարը՝ դաշտին վրայ, խեղկատակ անձնաւորութիւն մը, խաղին սկիզբէն ի վեր իր գոյութիւնը զգացնել տուած է: Եալանճի Ղարտա՛շն է ան: Երեսները՝ ալիւրոտած, գլխուն՝ ծիծաղելի գտակ մը, կռնակը՝ արջի կամ ոչխարի փոստ մը, ձեռքին՝ գաւազան մը, որ երբեմն լարախաղացին երկար ձողը կապկելու կը ծառայէ, երբեմն ալ՝ մեզի պէս դարդիման տղաքը լարէն հեռու պահելու… Չէ մոռցած նաեւ կուրծքը զարդարել քանի մը սուտ խաչերով և ուլունքներով… Իր դերը, որ ամենէն խեղկատակայինն է, ըստ երեւոյթին, շատ լուրջ ու կենսական է: Ան խաղավայրի ոստիկա՛նն է, թոյլ չի՛ տար, որ բազմութիւնը լարին տակ հաւաքուի, ձախողութեան մը պարագային բարդութիւններ չստեղծելու համար: Յետոյ, մինչ Փէհլիվանը շնորհի արժանացած ընտրեալի իր հանգամանքին թոյլ չի տար, մինչ նուագածուները զբաղած են անընդհատ, ծիծաղ ու ժպիտ սփռելով՝ Եալանճի Ղարտաշը կը վազէ, կը ցատկէ, կը գլորի, աքլափուստ կուտայ և աջէն — ձախէն դրամական նուերնէր կը հաւաքէ:
Եալանճի Ղարտաշի այս պաշտօնը յատուկ ձեւակերպութիւն մ’ալ ունի:
Հիւնարը Աստուա՛ծ է, հիւնարը Չանկլի Դիւան Սըբ Կարապե՛տն է…
Հիւնարը որու՞ համար է:
Հիւնարը մեծաւորի՛ն, փոքրաւորի՛ն, մելիքի՛ն, գզիրի՛ն, մշակի՛ն, երախայի՛ն և ալամ աշխարհի՛ն համար է…
Ու յանկարծ արջի խուլ ոռնոց մը կը լսես, յետոյ՝ աքաղաղի կամ այծի զիլ ձայն մը… Եալանճին է, որ, արշաւի ձեռնարկելէ առաջ՝ իր «պատերազմական կանչերը» կ’արձակէ: Ահա՛, կը նետուի առաջ, բազմութիւնը կը ճեղքէ, կը գտնէ իր «ընտրեալը», որուն համար փէհլիվանն իր հիւնարը ցոյց կուտայ. «ակլափուստ» կուտայ ու բարեւի կեցած է կրկին:
Լաւ խեղկատակ Եալանճի Ղարտաշ մը, ինչպէս եւրոպական սիռքերու քլաուները (կրկեսի ծաղրածուները, Կ. Ա.), թանկագին յաւելում մըն է փէհլիվաններու խումբի մը վրայ: Եալանճի Ղարտա՜շը… Ի՛ր մօտ փնտռեցէք մեր գեղջուկ սրամտութիւնը, գեղջուկ երգի յանգը: Ի՛նքն է, որ ծիծաղիլ ու խնդալ կը պահանջէ տրտմելու և փիլիսոփայելու հակամէտ Հայոց ազգէն:
Փէհլիվանը յաջորդաբար իր հիւնարը ցոյց կուտայ ժողովուրդին՝ պարզէն աւելի բարդը երթալով, մինչեւ վտանգաւոր ու մասնաւոր նշանակութիւն ունեցող խաղերը: Անգամ մը՝ ոտքերը կապած՝ ոստոստելէն զանազան խաղեր կը կատարէ:
Լարախաղացը՝ ոտքերից կախված երեխաներով (Հայկական ժողովրդական խաղերի» նկարազարդումներից)
Յետոյ՝ ոտքին տակ օճառի քառակուսի մեծ կտորներ կապած կամ պղնձէ կաթսայի մը մէջ դրած իր ոտքերը և կամ ետ-ետ քալելով՝ լարը կը բարձրանայ ու կ’իջնէ: Ուրիշ անգամ մ’ալ՝ երախայ մը առած շալակը՝ իր և տղուն աչքերը կապուած կը պարէ…
Լարախաղացը՝ սկուտեղի վրա («Հայկական ժողովրդական խաղերի» նկարազարդումներից)
Բազմութիւնը իր ամէն մէկ շարժումին գերին կը դառնայ: Սխալ մը՝ բաւական է… Ինք, սակայն, չի՛ զբաղիր բազմութեան մտահոգութիւններով: Սբ. Կարապետի զօրութիւնը չե՛ն ճանչնար անոնք՝ վախցողները: Փէհլիվանը լարին վրայ սու՛րճ ալ կ’եփէ, խորովա՛ծ ալ կը պատրաստէ՝ համով-հոտով ուտելու համար Եալանճի Ղարտաշին հետ, որ մի՛շտ ալ քաղցած կ’ըլլայ այդ պահուն. բաւ է, որ վարէն կրակարանը ու ինչ որ պէտք է՝ տան իրեն: Լարին նստիլը կամ նոյնիսկ աթոռի մը վրայ բազմիլը սովորական խա՛ղ մըն է: Փէհլիվանի շնորհները շատ են ու տեսակ — տեսակ…
Լարախաղաց («Դանակներով պարը») Վանո Խոջաբեկյան (1875-1922) (Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի հավաքածու)
Դանակներու պարը, օրինակ. ոտքերուն տակը մէկ-մէկ ղանջալ կապած, սուր ծայրերը դէպի ներս և իրարու դէմ, մէկ-մէկ զոյգ ալ՝ սրունքներուն վրայ, խաչաձեւ, սուր ծայրերը դէպի վար՝ լարը կը բարձրանայ: Կամ՝ կաթսայի մը մէջ նստած՝ մէկ կողմէն կը բարձրանայ ու միւս կողմէն կ’ իջնէ:
Լարին մէջտեղը՝ գլխուն վրայ կենալ ու ոտքերը վեր բարձրացնելը կամ այդ դիրքով՝ ձեռքերուն վրայ՝ յաճախ կը կրկնուի, ինչպէս նաեւ՝ աչքերը կապած պարելը: Խաղի ընթացքին, օգնական փէհլիվաններէն մին կամ երկուքը՝ փայտէ երկար տոտիկներով, կը շրջին ժողովուրդին մէջ ու զանազան խաղեր կ’ընեն: Օր առաջ Եալանճի Ղարտաշը քանիցս յայտարարած է արդէն՝ ձեռքէն եկած լրջութիւնը դնելով իր խօսքերուն մէջ: Խեղճ Եալանճին՝ քանի փորձէ խաղին կարեւորութիւնը արժեցնել, այնքան աւելի՛ կը ծիծաղին մարդիկ:
Ընդհանրապէս, այս խաղը քանի մը անգամ կը յետաձգուի՝ հանրութեան հետաքրքրութիւնը լարելու նպատակով: Վերջապէս, կիրակի օր մը, երբ բազմութիւնն աւելի շատ է, քանի մը սովորական խաղերէ վերջ, փէհլիվանը վար կ’իջնէ իր խաղացանկին ամենէ՛ն կարեւոր թիւը կատարելու, որ, միեւնոյն ատեն, տեսակ մը արարողութիւն է Սբ. Կարապետի այդ սպասարկուներու աշխարհին մէջ:
Փէհլիվանը շալկած է ոչխարը. լավ մը կը կապեն զայն կռնակին ու դանդաղ, բայց հանդիսաւոր քայլերով կը բարձրանայ: Կը պարէ դհոլ — զուռնէի դարձդարձիկ եղանակով, որուն կ’ընկերանայ իր անգիտակ մայիւնով՝ նոյն ինքն՝ ոչխարը, մատաղացուն: Ծիծաղ և գութ կը շարժէ այդ մայիւնը բազմութեան մէջ»…
Լուսանկարը՝ «Յուշամատեան»-ից
…«Դհոլն ու զուռնէն չի լսուիր ալ… Բայց Հայաստանցի ճամպազները երկար ատեն կը մնան տղոց երեւակայութեան մէջ, ուր հրաշալի հէքէաթ մը անվերջ իր ծալքերը կը բանայ…
Գիշերները շարունակ՝ Մշոյ հրաշագործ Սուլթանը կուգայ անոնց քունը խռովել… Անցե՛ք թաղերու մէջէն, մօտեցէ՛ք տղոց խումբերուն ու ձեր ականջին պիտի հասնի Մշեցի փէհլիվաններու նո՛յն այդ տպաւորիչ ոգեկոչումը՝ տղու հաւատքով ու վստահութեամբ արտասանուած՝ խաղի մը ամենէն տաք միջոցին:
Լարախաղաց (թուղթ, օֆորտ, 1958, Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահի ֆոնդապահոց) Նկարիչ՝ Գրիգոր Աղասյան (1926 — 2009)
Եա՜, Մշու Սուլթան Սբ. Կարապետ… Հեռու Տարօնէն՝ ջերմ ճառագայթ մըն է ցաթած. Ոյժի, Կորովի նոր աղբիւ՛ր է Սբ. Կարապետի համբաւը ու իր հրաշագործ զօրութեան հաւատքը… Հայաստանցի ճամպազնե՛ր են եկեր ու անցեր…
Հայրենի աշխարհի համատարած աւերումը մարդկային մտքի տարողութենէն վեր է: Ուղեղը կ’ընդվզի՛, կը մերժէ՛ հաւատալ, որ իսկապէս քար — քարի վրայ չէ մնացած ու Հայ շու՛նչն այնտեղ մարած է յաւէտ… Ապա, անգամ մը որ հարկադրուի իրականութեան հետ ընտելանայ ու քիչ առ քիչ ահաւոր եղեռնը ըմբռնելի դառնայ՝ դժուար թէ մարդ հաւատայ վերապրողներու կարելիութեան:
Այս էր տպաւորութիւնը, երբ օր մը՝ Զինադադարի յաջորդ տարին, դհոլն ու զուռնէն անհաւատալիօրէն ձայն տուին Փոստայի ճամբու դաշտէն:
Հայաստանցի ճամպազնե՜ր… Նո՛յն Փէհլիվանը, որուն համար խենթ կ’ըլլայինք, որուն շուրջը կը դառնայինք օրն ի բուն և հետը խօսելու համար հոգի կուտայինք: Չգիտեմ, մեր թաղի փոքրիկները վազեցին — գացի՞ն «Հայաստանցի ճամպազը» դիտելու: Շա՛տ բան էր փոխուած սակայն…
Երեկոյ մը ականջ տուի հեռուէն… Դհոլը բռնազբօսիկ ճիգեր կ’ըներ՝ իր երբեմնի թեթեւութիւնն ու շեշտը գտնելու յոյսով: Չուանէն փախած խելագարի մը երգին զիլ նօթերն առած՝ դաշտ իջած էր ու քանի ստիպէին, որ զուարթ պարե՛րգ մը թող տայ, այնքան աւելի՛ կը խելագարէր… Սկիւտարցիին յայտնի խանդաղատանքը Հայաստանցի ճամպազներու հանդէպ՝ սգաւորի քօ՛ղն էր ձգեր գլխէն վար ու այնպէս եկեր՝ կը դիտէր:
Փէհլիվանը օտար կը զգար ինքզինքը… Խաղը ի՛րը չէր… Սուրբ Կարապետի շնորհը չարչարա՛նք էր, ծանր խաչ մը՝ ուսերուն վրայ: Ի՞նչպէս պարեր…
Փոխուած էր Փէհլիվանի հոգին: Ոգեկոչելու ատեն ձայնը չէ՛ր ելլեր. «Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետ»-ը կը ստիպուէր ցած ձայնով մը ըսել, գրեթէ՝ իւրովի: Կարծես կը խուսափէր յստակօրէն արտասանել «հրաշագործ ու ամենազօր» սուրբին անունը և մակդիրները…. Կը վախնար, որ մի գուցէ բազմութեան մէջէն մէկն ընդվզումով մը պոռար երեսն ի վեր.
Ու՞ր է քու սուրբդ, քու Չանկլի Դիւան Սուրբ Կարապետդ: Ու՞ր է դարերու կուրծք տուող՝ անոր տաճարը, որուն զանգերը մղոններ հեռուէն կը լսէինք: Կա՛նգ առ, մի՛ պարեր, մի՛ տար մեզի հին օրերու պատրանքը… Չգիտե՞ս դուն աւերը Հայրենիքիդ… Չգիտե՞ս, որ ալ պիտի չ’երթա՛ս Վարդավառին՝ վանքի դաշտը լար կապելու… Մի՛ խաբեր մեզ, իջի՛ր…
Երբեմն լարին վրայ եղած միջոցին իրեն այնպէս կուգար, որ բազմութիւն մը՝ խոշտանգուած ու սպառնալից, կմա՛խք բազմութիւն մը կը ցցուի իր առջեւ: Երբեմն ալ անծայրածիր ու ամայացած դաշտի մը մէջէն է, որ կ’անցնի Փէհլիվանի գունագեղ հագուստը հագած… Ամեն մէկ քայլափոխին վե՛րք մը կը բացուի գետնի վրայ, իբր թէ մարդկային մարմին մը ըլլար: Այդ վերքերուն ցաւը ինք կը զգար սակայն իր բովանդակ էութեան խորէն… Ո՛չ, չէ՛ր կրնար շարունակել… Շա՛տ բան կար փոխուած իր մէջ ու իր շուրջ…
Լսեցինք միայն, որ մեր Մշեցի Փէհլիվանը Փոքր Ասիոյ յունական ճակատը մեկներ է ու անկէ վերջ՝ ահա՛ նահանջի իր առեղծուած պատմութիւնը…
Մտքիս մէջ Խաչակիրը, կռուի փոթորիկ ու զէնքերու աղմուկ… Մտքիս մէջ՝ դարձեալ մենաւոր ասպե՛տը, փրփրող ալիքներ, օձերու բազմութիւնը, որոնց դէմ կ’երթայ ճակատիլ՝ ամենազօր սուրբ մը միայն իրեն ապաւէն: Կ’երթայ ու ալ չի՛ դառնար… Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետ, ու՞ր ես, ու՞ր ես դուն տակաւին»…
«ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻ ՃԱՄՊԱԶԸ՝ ՆԵՐՇՆՉՄԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐ, ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՁԱՅՆ»…
(«ՄՇԵՑԻ ՀԱՅ ԼԱՐԱԽԱՂԱՑՆԵՐԸ՝ Կ. ՊՈԼՍՈՅ ՄԷՋ», Մաս Ա)
Կարմիր կամ ծիրանագույն ատլասե արխալուղով Լարախաղացը (հայտնի նաև՝ ճամբազ, փահլևան, պարանագնաց, պարանախաղաց, քանդրբազ, ձողագնաց անուններով), Հայոց հնագույն տոնախմբություններում իր առանձնահատուկ տեղն ու դերն ուներ: Եռանկյունաձև կամ ծաղիկների նման հուռութքների ժապավեններով զարդարված, զուռնա-դհոլի նվագածությամբ, ձողափայտը ձեռքին՝ բարձր լարի վրա իր համարձակ ու վարպետորեն իրականացվող թռիչքներով հիացնող ճկուն Լարախաղացի ու ներքևում՝ կարճ ճիպոտը ձեռքին խեղկատակի մասնակցությամբ ծիսական խաղ-ներկայացումներն ուղեկցում էին համաժողովրդական տոները՝ Հայոց Աշխարհի տարբեր ուխտավայրերում, ճանապարհների եզրին կամ գյուղամեջերում…
«…Մի զվարթ ձայն նրանց սթափեցրեց: Աջ կողմի վրա լարախաղացի պարան է ձգված օդի մեջ: Երկու գերանի միացման կետում՝ գույնզգույն շորեր հագած, հանգստանում է պատանի լարախաղացը: Նրա կուրծքը զարդարված է հմայիլներով, խաչերով ու բոժոժներով: Ներքևում թռչկոտում ու ծամածռություններ է անում ծաղրածուն»… (Զարզանդ Դարյան «Սայաթ-Նովա»):
…«Ծաղրածուն լարի տակ մանր-մունր ձեռնածություն էր անում: Զուռնաչին և թմբկահարը «ձեն բռնողի» հետ ճոպանից քիչ հեռու լարել էին ողջ ուժերը և շարունակում էին նվագել՝ հաճախ և աննկատելի փոփոխելով եղանակը: Նախապատրաստական փուլն էր: Բուն ներկայացումը դեռ չէր սկսվել, թեև երեխաներիս համար լարախաղացի գյուղ մտնելու և գյուղից դուրս գալու ամբողջ ընթացքը ինքնին մի շքեղ ու կախարդական ներկայացում էր, որից մենք ո՛չ հագենում էինք, ո՛չ հոգնում, ո՛չ ձանձրանում:
Նահապետները նստել էին ճոպանից քիչ հեռու, շրջանաձև՝ մեջտեղը ազատ-ընդարձակ հրապարակ թողնելով, որտեղ նվագածուներն էին, ծաղրածուն, որ իր շնորհները պիտի ցուցադրեր՝ մարդկանց «փորխոց անելով»: Նահապետների թիկունքում շարվել էին «լուծ քաշող, աշխատավոր տղամարդիկ»: Պատկառելի հեռավորության վրա առանձին խմբվել էին կանայք, հարսներն ու աղջիկները, տատիկները»…(Սասուն Վարդանյան, «Հեռու՜ — հեռավո՜ր այն օրերին»)…
Հատվածներ՝ Ն. Աստուածատուրեանի՝ «Մշեցի Հայ լարախաղացները՝ Կ. Պոլսոյ մէջ» հոդվածից («Տարօնի Արծիւ», թիւ 3-4, 1938 թ. էջ 39-51)
«Փէհլիվա՜նը… Իր անունը չէինք գիտեր մենք մեր տղայութեան տարիներուն, երբ խենթի պէս կը վազէինք՝ դիտելու համար զինքը բարձր լարին վրայ: Հայաստանցի ճամպա՛զն էր ան… Թերեւս՝ վերջին ներկայացուցիչը Մշոյ համբաւաւոր լարախաղացներուն, որոնք երբեմն Պոլիս կուգային, երբ օրուայ իշխանութիւնը թոյլատու ըլլար:
Մեզի համար ուրիշ անուն չունէր ան. պէտք ալ չկար զինքը մասնաւորելու սովորական անունով մը: Հայաստանցի ճամպա՛զն էր ու՝ այդքա՛ն… Տղու մեր այդ յորջորջումին մէջ իմաստ կար՝ ներշնչման աղբիւր, Հայրենիքի ու պատմութեան ձայն… Որովհետեւ Պոլսոյ Հայութեան ծանոթ սովորական լարախաղացներէ՛ն չէր ան, ո՛չ ալ լարախաղաց մը՝ անհատ — մահկանացու:
Բարոյակա՛ն անձնաւորութիւն էր Հայաստանցի ճամպազը: Դարերու խորէն մնացած աւանդ՝ դարերուն փոխանցուելու նախախնամական կարգադրութեամբ: Հայաստանցի՛ ճամպազն էր ան. փա՜ռք իրեն: Ու տղայ մեր հոգին կը խանդավառուէր, երեւակայութիւնը կը բռնկէր, կուրծքը կ’ուռենար: Որովհետեւ ան Հայաստանցի պանդուխտն ու տարագիրը չէր՝ ջարդի իրիկուան մը սարսափը տակաւին հոգիին մէջ, հալածական ու նուաստացած տարագիրը՝ ցուպ մը ձեռքին, մուրացիկի պայուսակը ուսէն վար, աղտոտ, խռիւ մօրուք մը սեւ, ու աւելի սեւ ու աւելի մութ աչքեր, խեղճուկ թաւ ձայն մը, որ փողոցներ հեռուէն կը լսուի, քանի կը շրջի Հայոց թաղերը, Հայրենի աւերտ ողբերգելու, պատառ մը հացի աղերսը շրթունքներուն. «Մնացի՜, մնացի՜, Օտա՜ր աշխարհ մնացի»… Մենք կը տխրէինք ու կ’ամչնայինք անկէ…
Բայց Փէհլիվանը ճամպա՛զն էր. Հայաստանցի՛ ճամպազը, Տարօնի հպարտությու՛նը, Մշոյ դաշտի խրո՛խտ զաւակներէն մին, ամենէն երիտասա՛րդը փէհլիվաններուն, գրեթէ պատանի մը: Կայտառ, լեցուն, կարմիր այտեր, կրակոտ ու թափանցող նայուածք, արագ ու թեթեւ քայլուածք ու շարժուձեւեր… Բայց, մանաւանդ, «հո՛վ» մը, որ իրեն հետ կը պտտցնէ և ուր հպարտութիւ՛նը կայ, բայց արհամարհանք չկա՛յ: Ուր ոյժին ինքնավստահութիւ՛նը կը զգաս և միանգամայն հաւատք մը՝ ապաւէն սուրբի մը շնորհներուն ու զօրութեան: Ուր փէհլիվանի ցուցադրութիւ՛ն կայ և աբեղայի համեստութիւն: Ուր կայ շու՛նչ մը՝ Հայրենի երկրէ՛ն, աղուոր, արեւոտ շու՛նչ մը, որ կ’առողջացնէ՛…
Փէհլիվաններու երեւումն, ընդհանրապէս, առանց յառաջաբանի տեղի կ’ունենար: Կը տեսնես՝ երեկոյ մը, Սկիւտար՝ Թէփէի շուրջի դաշտերէն զուռնէի զիլ ու զուարթ ձայն մը կը հասնի ականջիդ, և դհոլը կ’ արձագանքէ մինչեւ հանդիպակաց բլուրները՝ ուրախ իրարանցում մը ձգելով տղոց մէջ, որոնք թաղերը հոս — հոն կը խաղան:
Է՛հ, ի՜նչ խանդավառ հետաքրքրութեան առարկայ էր Փէհլիվանը մեր՝ տղոցս կողմէ, և ո՛վ կարող էր սանձել մեզ, երբ դհոլն ու զուռնէն լսէինք…
Պարզունակ, բայց դիւրահաղորդ նուագ մը՝ փէհլիվաններու նուագը, որ ցատկռտել կուտայ քեզ՝ ջիղերուդ մէջէն զուարթութեան թել մը հիւսելով, քայլուածքիդ ու մտքերուդ ազդելու չափ…
Ու կը լսես ամէն կողմէ. «Հայաստանցի ճամպազնե՜ր եկեր են, տեսա՞ք»… Կամ՝ չես գիտեր ի՛նչպէս, ու՛րկէ քաղուած մանրամասնութիւններ իրարու կը յաջորդեն ու շրջան կ’ընեն…
Դհոլն ու զուռնեն ուժգին թափով կը շարունակեն, մինչեւ որ հետաքրքիր բազմութիւն մը լարին շուրջ հաւաքուի: Լարը բաւականին հաստ է, մօտաւորապէս՝ 25-30 ա/ա տրամագծով և պրկուած զոյգ մը հսկայ տոտիկներու վրայ, նման X-երու, որոնց վերեւի թեւերը աւելի կարճ են: Չորս հաստատուն գերաններու պէտք կայ այդ տոտիկները շինելու համար: Այդ գերանները երկերկու իրարու պէտք է կապել՝ իրենց վերեւի ծայրերեէն. յետոյ մէկ զոյգը միւսէն 12-15 մէթր հեռաւորութեամբ՝ իրարու զուգահեռաբար և գետինը ձգուած լարին ուղղահայեաց՝ կը պառկեցնեն այնպէս, որ լարը, որուն երկու ծայրերը նախապէս ամրացուցած են գետնին, անցնի գերաններու կապերուն վրայէն: Չորս հոգի գերաններու կապուած ծայրերը օդին մէջ կը բարձրացնեն: Հետզհետէ լարն ալ միասին կը բարձրանայ ու կը պրկուի՝ քանի գերաններու վարի ծայրերը իրարու մօտեցուին: Երբ բարձրութիւնը բաւական համարուի՝ գերաններու վարի ծայրերը փոքրիկ փոսերու մէջ կ’ամրացուին:
Փէհլիվանի բեմը պատրաստ է այլեւս: Ըսեք զառիվեր մը, որուն կը յաջորդէ հարթավայր մը ու ապա զառիվայր մը, կամ, եթէ կ’ուզէք՝ առեք հսկայ վեցանկիւնիի մը ճիշդ կէսը և կ’ունենաք լարը քովէն դիտուած: Բարձրութիւնը 7-էն 8-10 մետր կարելի է հաշուել:
Բովանդակ կազմածը կը տարբերի եւրոպացի լարախաղացներու ունեցածէն: Մերիններունը շատ ավելի պարզ է ու դիւրաւ հաստատելի և, ինչո՛ւ չըսել բուն բառը՝ գեղջուկ երեւոյթ մը ունի: Այդ գեղջուկ երեւոյթը, սակայն, սիրելի՛ է դիտողին, որ կը պահանջէ կարծէս կատարեալ ներդաշնակութիւն մը՝ դհոլ զուռնէի, լարին ու լարախաղացին միջեւ:
Ինքը՝ փէհլիվանը, ահա՛, կը մօտենայ լարին՝ ծանր ու հանդիսաւոր քայլերով: Բազմութիւնը մեծ հետաքրքրութեամբ կը դիտէ զինքը: Եթէ դհոլին ձայնը ականջիդ դուռները չբախէ կամ՝ զուռնէի մեղեդին՝ չես գիտեր ու՛րկէ, բայց հինէն ի վէր ծանօթ պարերգի մը տպաւորութեան տակ եթէ չպահէ քեզ, պիտի խորհիս անպայման. «Աբեղան դէպի մատուռը կ’ուղղուի»… Բարեբախտաբար, իր գունագեղ հագուստը ուշադրութիւնդ կը գրաւէ ու աբեղան կը մոռնաս…
Գունաւոր բանուածքներով ճերմակ շապիկն է հագած, վարի մասերը գօտիին տակէն դուրս ելած են՝ շուրջանակի ծոպերու պատրանքը տալով: Իսկ կռնակին՝ գեղեցիկ արխալուխ մը: Ուսերէն վար՝ խաչաձեւ անցւած ուլունքներ և խաչեր կուրծքը կը զարդարեն: Նւազ հետաքրքրութիւն չեն ստեղծեր նաեւ այդ «քրիստոնէական յուռութքները», որոնք անպակաս են բոլոր Մշեցի լարախաղացներու վրայէն:
Գլխուն երբեմն դրած կ’ըլլայ Մշոյ ցածլիկ արախջին, երբեմն ալ՝ բոլորովին գլխաբաց է: Կապոյտ տափատին վերի մասը լայն է, իսկ վարը՝ սեղմ և ոտքերը՝ բոպիկ: Օգնականները կը բերեն իր երկար ձողը, որուն մէկ ծայրը կեռ մը կայ երկաթէ: Ինքը՝ լարին մէկ ծայրը կեցած, ձեռնամած, աչքերը փակ կ’աղօթէ: Երկիւղած ու աստուածանուէր աբեղան դարձեալ ձեր աչքերուն առջեւն է. դհոլն ու զուռնէն լռած են յանկարծ: Փէհլիվանը չկայ, չկայ լարը, չկան գունագեղ հագուստները: Կայ վերացած աբեղայ մը միայն, որ աներեւոյթ խորանի մը առջեւ աղօթք մը կը մրմնջէ հոգեւին: Բարեպաշտութիւն կը կարդաս իր դէմքին վրայ ու այնքա՜ն անկեղծութիւն՝ իր հաւատքին մէջ…
Աղօթքը աւարտած է: Աշխոյժով կ’ընդունի ձողը, կը համբուրէ զայն ու ճակտին կը տանի: Կը համբուրէ նաեւ լարը. կը խաչակնքէ ու յետոյ հաւասարակշռուած ձողը՝ երկու ձեռքերուն մէջ, կը բարձրանայ լարին վրայ, նախ՝ քանի մը արագ քայլերով, ապա՝ դանդաղ ու հանդիսաւոր: Այդ պահուն, օգնականները՝ վարէն լարին կառչած, աւելի կը պրկեն, մինչեւ որ Փէհլիվանը կատարը հասնի:
Դհոլն ու զուռնէն սկսած են նո՛ր թափով մը: Այս անգամ՝ հանդիսաւորութիւն մը կը զգաս նուագի՛ն մէջ ալ, որ Փէհլիվանի շարժուձեւերը կը դաշնաւորէ: Եղանակի չափին հետ՝ ան՝ մէկ ոտքին վրայ կեցած, միւսը կը ճօճէ օդին մէջ ու այսպէս՝ փոխն ի փոխ և քայլ առ քայլ իր վերելքը շարունակելով:
Մերթ ընդ մերթ կը լսուի փեհլիվանի ձայնը, որ դհոլին ու զուռնէին կը տիրապետէ: Ոգեկոչում մըն է կարծես, ուրկէ հազիւ կարելի կ’ըլլայ որոշել «Սուլթան Սբ. Կարապետ» բառերը: Մնացեալը կը տպաւորէ, բայց անհասկանալի կը մնայ առաջին առթիւ: Հետզհետէ ուշադիր ականջ տալով ու զիրար հարցուփորձելով՝ կը լուծուի գաղտնիքն այդ հոգեբուխ ոգեկոչումին, ուր այնքա՜ն միամիտ ու մաքուր հաւատք մըն է խտացած, այնքա՜ն անսեթեւեթ բարեպաշտութիւն, որ տակաւ կը վարակէ հանդիսատես քրիստոնեայ բազմութիւնը:
Եա՜ Մշո՛յ Սուլթան Չանկլի Դիւան Սուրբ Կարապետ, Դու իմ տատ կանգնես…
Ու կը պատմեն քեզի հրաշալի հէքէաթը Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետի:
Տեսե՞ր ես դուն, ա՛յ տղայ, Տարօն Աշխարհը, Մշոյ դաշտը անծայրածիր, ուր նայուածքդ կը կորսուի… Ականջ տուե՞ր ես արդեօք Արածանիի ջուրերուն, կամ՝ լսե՞ր ես դուն զանգերը — իր զօրութեանը մեռնիմ — Սուրբ Կարապետի զանգակատան, հոգ չէ, թէ քառասուն մղոն հեռուէն…
Մե՜ղք քեզի, հազա՜ր մեղք քեզի պէս Հայուն, որ իր Հայրենի աշխարհը չէ տեսեր, Բիւրակն ու Իննակը չի գիտեր… Ի՞նչպէս պատմել քեզի, ա՛յ տղայ, գեղեցկութիւնը Իննակնեան սարերուն, զով պուրակներն ու աղբիւրները՝ սառն ու զուլալ ջուրերով…
Պատմելն ի՞նչ օգուտ… Ահա՛, այդ Իննակնեան սարերուն Քարկէի բարձունքին վրայ է կառուցուած դարաւոր տաճարը Մշոյ Սուլթան Սուրբ Կարապետի»:… …«Աշուղներու, փէհլիվաններու, նալղրաններու շնորհ բաժնողը ինքն է՝ Յովհաննու Սուրբ Կարապետը: Առանց անոր շնորհին, ի՞նչպէս մեր փէհլիվանը այս բարձր լարին վրայ պիտի կարենար պարել ու այսքան հիւնար ցոյց տար ժողովուրդին: Սուրբ Կարապետն է, որ դժուարին վայրկեաններուն Փէհլիվանին ձեռքէն կը բռնէ, ու անոր համար է, որ Փէհլիվանը միշտ իր անունը կուտայ ու օգնութիւն կը խնդրէ: Ու Սուրբ Կարապետը կը հսկէ անոր վրայ ո՛չ միայն լարը բարձրացած ատեն, այլ՝ ամէն տեղ, փորձանքն ու վտանգը կը հեռացնէ անկէ, զայն հզոր ու անխոցելի կը դարձնէ: Կը բավէ, որ հաստատ հաւա՛տք ունենայ միայն: Մարդ չի՛ համարձակիր Սուրբ Կարապետի պաշտպանեալին ձեռք վերցնել: Աւազակ քիւրտերն անգամ կը սարսափին Սուրբի վրէժխնդրութենէն, որովհետեւ անողոք է ան ու խստօրէն կը պատժէ:
Քանի՜ քանիներ կան անոր վրէժխնդիր բազուկին տակ ջախջախուած»…
Մուշ, Սբ. Կարապետ վանքը
«…Ի՛նք կ’ընտրէ իր շնորհներուն արժանի եղողները ու գիշերը տեսիլքի մէջ կ’երեւայ անոնց: Երբեմն՝ ասպետի մը կերպարանքը առած, զէն ու զրահով, կարմիր նժոյգ մը հեծած, որուն բաշերն ու պոչը կը բոցավառին: Երբեմն ալ հսկայ ծերունի մը կը դառնայ, հանդարտ, վստահելի, բայց՝ անխախտ ու զօրեղ նայուածքով, լուսաւոր աղբիւրի մը պէս՝ ընտրեալին հոգիին մէջ իր հրաշագործ զօրութեան գիտակցութիւնը և հաւատքը կը հոսեցնէ: Ու կը հրամայէ սուրբը, որ իր ընտրեալը լարին վրայ բարձրանայ ու պարէ: Կարելի չէ՛ ընդդիմանալ իր կամքին կամ տարակուսիլ ու չհաւատալ շնորհուած կարողութեան: Սուրբը իր երեւումները կը կրկնէ ընտրեալին ու անոր պարագաներուն, ու մինչեւ իսկ կը սպառնայ սերունդով վրէժխնդիր ըլլալ՝ եթէ իր կամքը չկատարեն:
Ընտրեալը, որ իր ստացած շնորհին պատճառով «տուածուրիկ» կը կոչուի ժողովուրդին կողմէ, ընդհանրապէս 8-10 տարեկան տղայ մըն է: Եղած են նոյնիսկ աղջիկներ ալ, որ անուն և համբաւ շինած են իբր ճարպիկ լարախաղացներ:
Տուածուրիկը ու իր ծնողքը միջոց մը կը գտնեն՝ կազմածն ու փէհլիվանական հագուստները ճարելու: Ու մէկ-երկու տարի վէրջ՝ ան կ’իյնայ գիւղէ-գիւղ, աշխարհէ-աշխարհ՝ իր հիւնարը ցոյց տալու, Սուրբ Կարապետի փառքը ներբողելու: Վարդավառի տօնին բոլոր փէհլիվանները կերթան Քարկէի տաճարը՝ շնորհատու սուրբին երկրպագելու:
Մուշ, Սբ. Կարապետ վանքի բակում
Ու վանքի դարպասին մօտ բազմաթիւ լարեր կը լարուին, մրցումներ տեղի կունենան: Հոն են նաև աշուղները՝ իրենց նոր երգերով, ու նալ-դրանները, որոնք ոյժի ապշեցուցիչ ապացոյցներ կուտան: Հայրենի երկրի ամէն մէկ անկիւնէն բազմահազար ժողովուրդ կը դիտէ փէհլիվաններն ու նալ-դրանները, կը լսէ աշուղներու երգերը ու փառք կուտայ Սուրբ Կարապետի հրաշագործ զօրութեան:
Կըսեն, որ շատ դարեր առաջ, Սբ. Կարապետի տաճարին նո՛յն այդ գետնին վրայ, Քարկէ լերան բարձունքը կառուցուած են եղեր հսկայ մեհեանները մեր հեթանոս պապերու աստուածներուն: Այնտե՛ղ է եղեր մեհեանը ա՛յն հզօր աստուծոյն, որուն բոցեղէն ծնունդը երգած են անծանօթ աշուղներ: Հին Հայոց Ոյժի և պատերազմի աստուածը, որուն մօրուքը և մազերը բոց էին և աչքերը՝ մէկ-մէկ արեգակ: Քրիստոնեայ եպիսկոպոս մը քանդեր է այդ մեհեաններն ու անոնց տեղ կանգներ է տաճարը Սբ. Յովաննու Կարապետի: Բայց կըսեն, թէ այդ աստուածը, որ նաեւ «Աստուածահայր զօրութեան» կը կոչէին, մեհեաններու քանդումէն վէրջ չէ՛ հեռացած Քարկէի բարձունքէն: Շատեր կը հաւատան, որ այդ հսկայ աստուածը կը մնայ այնտեղ և մի՛շտ էլ պիտի մնայ…
Թերեւս ատոր համար է, որ մեր Մշոյ Սբ. Կարապետը շատ աւելի ասպետական է ու հեթանոս՝ մինչեւ իսկ Քարկէ լեռան վրայ, քան իրեն ձօնուած հարիւրաւոր տաճարներու ու վանքերու մէջ: Ան ոյժի և քաջութեան վարդապետն է և յաղթանակներու հրաշագործ գործակիցը և աւելին՝ ան վրէժխնդիր է ու հարուածել գիտէ… Ա՛հ, մեր Յովհաննու Սբ. Կարապետը սուրբ Կարապետ չէ՛, անոր հոգիին մէջ հեթանոս հրեղէ՛ն աստուածը կ’որոտայ տակաւին: Վարդավառն ի՛ր տօնը չէ, այլ՝ «Հի՛ն աստուածներէ» փոխանցուած փառաւոր ժառանգութիւն մը»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Մուշ, Սուրբ Կարապետ վանք. լարախաղացներ, երաժիշտներ և հանդիսատեսներ (Աղբյուր՝ «Հայրենիք» ամսագիր, Պոսթոն, Ը տարի, թիւ 7 (91), Մայիս 1930, էջ 122)։
«ՀԱՅԱՍՏԱՆՑԻ ՃԱՄՊԱԶԸ՝ ՆԵՐՇՆՉՄԱՆ ԱՂԲՅՈՒՐ, ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՁԱՅՆ»…
Շարժումը խոսք է: Եվ շարժումներով հյուսված պատմությունները՝ ծիսական իմաստով ու նշանակությամբ՝ ազգային պար ու խաղ են դառնում՝ ուղեկցելով հնագույն ժամանակներից եկող տոներն ու ծեսերը, դառնալով դաստիարակչության միջոց՝ սերնդեսերունդ փոխացելով Նախնիների մշակույթը, աշխարհայացը…
Հայոց Դիցերի հովանավորության ներքո ընթացող հանդիսությունների ժամանակ Հայորդիք իրենց ձիրքերն էին ցուցադրում՝ արվեստով, արհեստով, ֆիզիկական ուժով ու հմտություններով և առանձնահատուկ փայլ հաղորդում տոնախմբությանը՝ մարմնական ուժի, ճկունության մրցախաղերով, անվախ ու համարձակ լարախաղացների բարդ ու վտանգավոր ներկայացումներով…
Քրիստոնեության տարածումից հետո արգելվեցին Հայոց ազգային տոներն ու ծեսերը, նրանց հետ նաև՝ ազգային նվագարանները, երգերը, պարերը…
Ոչ օգտաբեր, անօգտակար հայտարարվեցին նաև ազգային տոնախմբությունների անբաժան մաս կազմող խաղերը, ինչպես, օրինակ, դեպի բարձունքները ձգտող լարախաղացությունն ու ձողախաղացությունը: «Լարախաղացութիւն՝ խաղալն ի վերայ լարի՝ ձկտելոյ ի բարձունս: Ընդ ունայն արհեստ է լարախաղացութիւն, ձողախաղացութիւն, որ ոչ օգտեցուցանէ զկենցաղս»,- Դավիթ Անհաղթին վերագրվող «Գիրք Սահմանացից», (ԺԲ) մեջբերում է «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանը:
Մուշ, Սուրբ Կարապետ վանք. (լարախաղացներ, երաժիշտներ, հանդիսատեսներ) («Հայրենիք» ամսագիր, Պոսթոն, Ը տարի, թիւ 7 (91), Մայիս 1930, էջ 122)։
Այնուամենայնիվ, իր քաջությամբ ու ճարպկությամբ աչքի ընկնող Լարախաղացը շարունակեց իր խաղը՝ որպես իր «շնորհատու» դարձնելով Սուրբ Կարապետին (հինը չհանդուրժող քրիստոնեությունը ստիպված էր հարատևող ազգային ավանդույթները ձևափոխելով՝ իրեն հարմարեցնել)… Եվ մեր ժամանակներում անգամ հիացմունքով, ոգևորությամբ ու ակնածանքով են դիմավորում ճկուն ու անվախ լարախաղացին…
«Լարախաղացները բազմաթիւ էին Մուշի շրջանին մէջ։ Անոնք կ՚երեւէին մանաւանդ Սուրբ Կարապետ կամ Սուրբ Առաքելոց վանքերու շուրջ կատարուող զանազան ուխտագնացութիւններու ընթացքին։ Նշանաւոր լարախաղաց մըն էր Հաճին, որ Մշոյ դաշտի Առախ գիւղէն էր։ Անոր նախասիրած վայրը Առաքելոց վանքն էր, ուր կ՚երեւէր տարին անգամ մը։ Կը պատմուի որ ան կը նստէր լարին վրայ, կրնար հոս գառնուկ մը մորթել, զայն կտորներու վերածել, ապա իրեն կու տային կրակարան մը, զոր նոյնպէս կը դնէր լարին վրայ եւ շամփուրներով խորոված կը պատրաստէր։ Հաճին նաեւ վարպետ էր փայտէ ոտքերով քալելու մէջ։ Այս ոտքերուն երկարութիւնը 4-էն 5 մեթր էր, անոնց հետ կը պարէր տաւուլ-զուռնայի եղանակին տակ» («Յուշամատեան»):
Լարախաղացը՝ Մշո Սբ. Կարապետ վանքի առջև (լուսանկարը՝ «Գեղունի», 1903, Վենետիկ, Սբ. Ղազար)
«Փայլիվանները (փեհլիվան, այս պարագային՝ լարախաղաց) Խարբերդի դաշտ կու գան ընդհանրապէս Մուշէն, կալերու աշխատանքէն ետք։ Այսինքն՝ այն ժամանակ, երբ գիւղացին տարուայ իր ամէնէն ծանր աշխատանքները նոր աւարտած՝ հրճուանքի ու զբօսանքի պէտքը ունի։ Անոնք կ՚ըլլան խումբով՝ 4-5 հոգի, կու գան էշերով, որոնց վրայ բարձած կ՚ըլլան իրենց զանազան իրերը եւ փոքրիկ թմբուկները։ Փեհլիվանները միաժամանակ նուագածուներ են եւ անոնց վիզերէն միշտ կախուած կ՚ըլլայ քամանչան։ Խաղադաշտին վրայ կը հաստատեն իրենց պարանը, ապա քամանչայով ու տաւուլով կը պտտին գիւղին փողոցներուն մէջ՝ ժողովուրդը հրաւիրելով լարախաղացութիւնը դիտելու։ Ամբողջ գիւղը կը հաւաքուի ու խաղը կը սկսի։ Առաջին փեհլիվանը պարանին վրայ կը ցատկէ՝ «Եա՜, Սուրբ Կարապետ» ձայնելով։ Ան բոպիկ է ու երկու ձեռքերուն՝ երկար եւ բարակ ձող մը։ Պարանին վրայ ոստումներ կ՚ընէ, միոտանի կը քալէ, կը կախուի, կը վազէ՝ ամէն կարեւոր շարժումի մը միշտ պոռալով՝ «Եա՜, Սուրբ Կարապետ»։ Երբեմն ալ պարանին վրայ կը դնէ տաշտ մը, կը յաջողի անոր մէջ նստիլ ու դանդաղօրէն պարանին վրայէն սահելով յառաջանալ։ Մինչ մէկ փեհլիվանը պարանին վրայ իր ելոյթը կ՚ունենայ, միւսները տաւուլով ու քամանչայով կը խանդավառեն մթնոլորտը։ Մուտքի դրամ չի պահանջուիր, բայց խաղի աւարտին անոնք կը մօտենան հանդիսատեսներուն ու կը ժողվեն իրենց վարձատրութիւնը։ Բացի դրամէն, գիւղացիները անոնց կու տան նաեւ թարմ հաց, ցորեն, պլղուր, ծեծած, էշերուն համար ալ՝ գարի: (Մեջբերումները՝ «Յուշամատեան»-ից):
«Ամպերը քաշվեցին դեպի Արարատյան դաշտը, և արևի ճառագայթները երկար ստվերներ գցեցին լեռների վրա: Գյուղն աղմկեց: Կեսօրին Սաղմոսավանք եկան նաև Կարբի գյուղի զուռնաչիները: Շտապեցին հանդիսատեսները մյուս հարևան գյուղերից, և նույնիսկ Ալիքուչակ մեկնող և այնտեղից եկող անցորդները կանգ առան Սաղմոսավանքում՝ լարախաղացին նայելու համար: Արևը բարձրացավ, թաց հողը տաքացավ: Առաջինը երևացին գյուղի բոբիկ երեխաները, նրանք աղմուկ-աղաղակով բակը լցրեցին: Ծաղրածուն նշան արեց, տղաները վազեցին նրա մոտ»…
…«Ձորերն ու լեռները թնդացին: Դհոլն արձագանքեց Արայի լեռան լանջերում, նրա ձայնը հասավ Օհանավանք, և մարդիկ լսեցին Իլանչալանում: Զուռնի ուրախ աղմուկը դադարեց, երբ շիկամորուս ծաղրածուն իշի մորթի հագած, երկար պոչը շարժելով, վազեց թոկի տակ և զռռոցով դիմավորեց լարախաղացին: Լարախաղացը շտապ քայլերով մոտեցավ թոկին, վազելով բարձրացավ դիք հարթության վրայով ու կանգնեց թոկը պահող հենափայտերի խաչավորման տեղում: Ամբոխն աղմկեց: Գեղեցիկ էր լարախաղացը, խարտյաշ մազեր ուներ և երկնքի նման պարզ, անհուն աչքեր: Նա ձեռքն առավ հավասարակշռության փայտն ու վազեց պարանի վրայով: Դհոլը լռեց: Կարբեցին զուռնեն պահեց, հանեց շվին, դրեց շուրթերին, և դատարկ եղեգնը մեղմ ու թախծոտ ձայնով սկսեց մրմնջալ:
Նա այնպես էր երգում, ասես չէր ուզում խանգարել լարախաղացին, կարծես աղոթում, աղերսում էր. «Պահպանի՛, տե՛ր աստված, այս հրաշք պատանուն»:
Լարախաղացը եկավ պարանի մեջտեղը, կանգնեց մի պահ անշարժ ու մտախոհ, ապա թափ տվեց իրեն և սկսեց թռչել ու ցատկել այնպես, որ շատ մարդիկ գետնի՛ն անգամ չէին կարող այդ անել: Քար էին կտրել հանդիսատեսները… Իսկ պարանի տակ, էշի մորթին հագին շրջում էր ծաղրածուն և ինչ-որ բան էր դնում մարդկանց բուռը: Երեկոյան դեմ Սաղմոսավանքի ժամհարը նորից քաշեց զանգակատան թոկերը, և զանգերը տխուր, մելամաղձոտ ձայնով մրմնջացին իրենց երեկոյի աղոթքը…» (քաղվածքները՝ Վալտեր Արամյանի՝ «Վերադարձ»-ից):
«Մեր թաղում մի բացատ տեղ կա: Տարին մեկ կամ երկու անգամ գալիս է լարախաղացը, երկու հարկի բարձրությամբ ձգում իր լարն ու սկսում: Այդ օրը գետնաքարշ ժողովուրդը գլուխը բարձրացնում է վեր և երկնքի կապույտ ֆոնին տեսնում իր նմանին՝ թռիչքի ու ճախրանքի, սլացքի ու վայրէջքի մեջ: Մեծերը նայում են այդ ամենին առանց ս. Կարապետի զորությանը մեռնելու, իսկ երեխաները բռնվում են անիմանալի սարսուռներով և գերբնականին ու անդրաշխարհայինին են հաղորդակցվում: Եվ դա համարյա հրաշքի է նման»… (Սասունիկ Թորոսյանի պատմվածքներից):
«- Քամին մտավ շալվարս,- գլխկոնծի տալով՝ շտկվեց ծաղրածուն և տաբատի լայն, ուռած փողքերի միջից փորձեց քամին դուրս հանել՝ ձեռքերի, մատների ճարպիկ շարժումներով: Մարդկանց վախն ու լարվածությունը անցավ, աշխուժացան: Ծափն ու ծիծաղը թնդաց հրապարակով մեկ: Լարախաղացն առանց թիկնակի աթոռ խնդրեց, որ նրան մատուցեց ծաղրածուն: Աթոռը դրեց լարի վրա, նստեց, բաժակը ջրով լցրած դրեց գլխին և աթոռը նավակ դարձրած, ձողը՝ թիեր, թիավարեց օդի մեջ: Ոչ մի կաթիլ ջուր չթափվեց բաժակից: «Շայիս-Մայիլ» սիրավեպի հերոսի հայտնի համարներից էր»… (Սասուն Վարդանյանի՝ «Հեռու՜ — հեռավո՜ր օրերին»):
«…Մայիսյան վարդեվառին գյուղն այդպես գնում էր միայն լարախաղացի և ծաղրածուի ետևից, և քիչ հետո արևոտ դաշտի մեջ որոտում-խրոխտում էր հայագոչ զուռնան: Ներկած երեսով ծաղրածուն խնդուքով լցնում էր շրջապատը և ստեպ-ստեպ կատակչի-ճիպոտով կլորակում ուրախացողներին»…(Ռ. Կարայան, «Արևը գեղեցիկ է մայրամուտին»):
Սերո Խանզադյանի «Մխիթար Սպարապետ»-ից՝ «…Ծաղրածուն մերթ կանգնում էր գլխի վրա ու թաթերը պարզած պտտվում տեղը, մերթ խելառ ուլի պես տրճկի տալիս, մկկում, մլավում, հաչում: Պատի տակ նստած զուռնաչիների այտերն ուռել էին լարված նվագելուց: Ահագին թմբուկն ականջ էր ծակում: Լարախաղացը պարում էր նվագի տակ: Ծաղրածուն եզան պոչը պտտում էր իր գլխին ու նետվում հավաքվածների վրա: Մեկի մորուքն էր համբուրում, մյուսի ուսերին ցատկում, երրորդի ոտքերի արանքով անցնում ու բարձրանում մեջքը: Ապա նվերներ էր հավաքում ու գոռում…»:
Մի հատված էլ՝ Ն. Աստուածատուրեանի՝ «Մշեցի Հայ լարախաղացները՝ Կ. Պոլսոյ մէջ» հոդվածից՝ տպագրված՝ «Տարօնի Արծիւ», թիւ 3-4, 1938 թ., էջ 39-51 (որոշ դրվագներ էլ՝ հաջորդիվ)…
«Փէհլիվա՜նը… Իր անունը չէինք գիտեր մենք մեր տղայութեան տարիներուն, երբ խենթի պէս կը վազէինք՝ դիտելու համար զինքը բարձր լարին վրայ: Հայաստանցի ճամպա՛զն էր ան… Թերեւս՝ վերջին ներկայացուցիչը Մշոյ համբաւաւոր լարախաղացներուն, որոնք երբեմն Պոլիս կուգային, երբ օրուայ իշխանութիւնը թոյլատու ըլլար:
Մեզի համար ուրիշ անուն չունէր ան. պէտք ալ չկար զինքը մասնաւորելու սովորական անունով մը: Հայաստանցի ճամպա՛զն էր ու՝ այդքա՛ն… Տղու մեր այդ յորջորջումին մէջ իմաստ կար՝ ներշնչման աղբիւր, Հայրենիքի ու պատմութեան ձայն… Որովհետեւ Պոլսոյ Հայութեան ծանոթ սովորական լարախաղացներէ՛ն չէր ան, ո՛չ ալ լարախաղաց մը՝ անհատ — մահկանացու:
Բարոյակա՛ն անձնաւորութիւն էր Հայաստանցի ճամպազը: Դարերու խորէն մնացած աւանդ՝ դարերուն փոխանցուելու նախախնամական կարգադրութեամբ: Հայաստանցի՛ ճամպազն էր ան. փա՜ռք իրեն: Ու տղայ մեր հոգին կը խանդավառուէ՛ր, երեւակայութիւնը կը բռնկէ՛ր, կուրծքը կ’ուռենա՜ր»…
«ՄՈԼԵՌԱՆԴ ՈՒ ԿԱՏԱՂԻ ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ ՄԸ»՝ ՍԱՐԳԻՍ ԵՐԿԱՅՆԵԱՆ
Հայ ժողովրդի հանդեպ իրականացված ցեղասպանությունից հետո աշխարհասփյուռ Հայորդիք՝ հրաշքով վերապրածներն իրենց մշակույթը, ազգային հիշողությունը փրկելու և սերունդներին փոխանցելու նպատակով՝ տարբեր երկրներում հիմնում էին «Հայրենակցական միություններ», մամուլում՝ զանազան հրապարակումներով անդրադառնալով հին ու նոր ժամանակների ազգային պատմությանն ու Հայ ազգի արժանավոր զավակներին…
Անցյալի պատկերներով ողողված նրանց հուշերում Հայրենիքի սիրով լի պատումներն են՝ շարադրված տեղական բարբառով, համեմված ազգագրության ու բանահյուսության պատառիկներով…
Տարոնը՝ Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհում՝ «անուշ օդով ու բազմաջուր, մեղրաբուղխ» Մշո երկիրը, Հայոց հնագույն ուխտավայրերից էր՝ Քարքե լեռան հայտնի մեհենավայրը՝ Անահիտ Դիցամոր, Քաջն Վահագնի ու Վարդահեր Աստղիկի մեհյաններով, հռչակավոր Աշտիշատով ու դիցանվեր անտառներով, ուր, Ագաթանգեղոսի վկայությամբ, քրիստոնեության տարածման ժամանակ կործանեցին «Հաշտից տաճարները»՝ նրանց տեղում հիմնելով Սբ. Կարապետի վանքը:
Արածանիի աջ կողմում, Քարքե լեռան հարավ-արևմտյան լանջին գտնվող այդ սրբավայրը՝ Արածանիի հիասքանչ հովիտն ու բարձրաբերձ, անտառապատ լեռնաստանները Հայորդիների սրտում հարատևեցին՝ իրենց ոգեղեն ուժով ոգեշնչելով ու քաջալերելով դարեդար (թեև՝ անվանափոխված)… Եվ «Տարոնականությունը» շատերի համար դարձավ «Ցեղի առաջին հոգևոր զենքը»…
1870-ին Տրապիզոնում ծնված, 1894-1896 թվականների Համիդյան ջարդերի ժամանակ հորն ու եղբորը կորցնելուց հետո՝ 1897-ին Նյու-Յորքում ապաստանած Հայ արվեստագետը՝ Սարգիս Երկայնեանը, որն ուսանել էր Փարիզում՝ Ժուլիանի ակադեմիայում, նաև՝ Սորբոնի համալսարանում, դասավանդել Ստամբուլի Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայում, արժանացել բազմաթիվ մրցանակների, 1920-ից եղել Սենթ-Լուիսի (ԱՄՆ) թանգարանի վերականգնող նկարիչը, Բուլղարիայի մայրաքաղաք Սոֆիայում լույս տեսնող՝ «Տարօն Տուրուբերան Հայրենակցական միութեան»՝ 1949 թվականի «Տարօնի Արծիւ»՝ «Տարօնական ոգով» ամսագրում (թիվ 27-28, էջ 25-31), հրապարակել է իր հուշերը՝ դեպի Մուշ կատարած իր ուխտագնացությունից (ի հեճուկս վտանգներով լի ժամանակների)…
Սարգիս Երկայնեանի ստեղծագործություններից՝ ստորագրության հատվածով և ցուցանակով
Ստորև՝ «Դեպի Սուրբ Կարապետ» վերնագրված հիշյալ հուշերը՝ հրաշալիորեն ներկայացված…
«1886 Յուլիսի սկիզբը, տակաւին դպրոցական աշակերտ, Տրապիզոնէն ճամբայ ելանք դէպի Սբ. Կարապետ՝ դասընկերս՝ Գրիգոր Յովսէփեանին հետ, զինուած լազի կեռ սուրով մը եւ քոսոտ հրացանով մը: Տրապիզոնէն սկսեալ՝ մինչեւ Ճէվիզլիկ ճանապարհը, Տէյէրմէն Տէրէի ուղղութեամբ շատ անզգալիօրէն կը բարձրանայ, իսկ անկից սկսեալ՝ Զզանայի ստորին փէշերով զգալիօրէն կը բարձրանանք դէպի անոր գագաթը (մօտաւորապէս 4925 ոտք բարձր), միջագետին ուղղութեամբ՝ աջ ու ձախ կողմերու վրայ մայրի սքանչելի անտառներու միջով: Լեռան անմիջապէս ստորոտէն՝ ճանապարհը ոլորապտոյտներով կը բարձրանայ մինչեւ լեռան գագաթը: Այնտեղէն դէպի հարաւ, արեւեք, արեւմուտք՝ առջեւնիս կը պարզուի հիանալի համայնապատկեր մը՝ մեր սիրելի երկրի հիւսիսային արեւելեան սահմաններու վրայ:
Լեռան գագաթէն անմիջապէս կ’սկսի վայրէջքը՝ դարձեալ շատ մը ոլորապտոյտներով՝ մինչեւ Խուրշուտ Սուի հովիտը, որտեղէն Պոնտական լեռնաշղթայի հարաւային ստորոտէն կ’սկսի Հայաստանի հիւսիսային սահմանի մի մասը: Գետին ուղղութեամբ դէպի վեր 3 ժամ յառաջանալով՝ կը հասնինք Կիւմիւշխանէի հիանալի այգիները, որոնք մեծ մասամբ Հայերու կը պատկանէին: Այս մրգաստանը համբաւաւոր է իր «Բրիք» տեսակ անուշահամ տանձերով, ծիրանիներով, խնձորենիներով եւ թթենիներով: Այգիները վերջանալէ վերջ՝ կը հասնինք Կալէճիք կոչուած գիւղը, որուն մօտ ժայռուտ բարձունքի մը վրայ, կանգուն մնացած է կիսաւեր բերդ մը, ուրկից ստորերկրեայ անցք մը կ’իջնայ մինչեւ բերդը, որուն անունը գիւղին անուամբ՝ Կալէճիք ըլլալու է: Այս տեղէն սկսեալ՝ աստիճանաբար կը բարձրանանք Վավուք կոչւած լեռան գագաթը, ուրկից գրեթէ առանց ել եւ էջի՝ կը յառաջանանք Բաբերդի բարեբեր դաշտը, որ կ’երկարի մինչեւ քաղաք: Քաղաք հասնելէ մի ժամ առաջ՝ կը գտնուի Սեպուհի ծննդավայր Վարդահան գիւղը: Այնտեղ՝ ճամբուն մօտ կը գտնանք կիսաւեր եկեղեցի մը, որուն մէկ մասին վրայ անվնաս մնացած են սքանչելի նուրբ զարդաքանդակներ: Ձգելով Վարդահանը՝ կը մտնանք Բաբերդ. աղտոտ, բայց առողջ օդով քաղաք մը: Ժամանակ չունեցանք այցելելու բարձունքի վրայ գտնուած բերդերու անուանի աւերակները, կը շարունակենք դէպի Կարին:
Տեսարաններ Բաբերդից
Բաբերդէն սկսեալ՝ անընդհատ կը բարձրանանք դէպի Քօբ լեռան գագաթը: Այնտեղէն՝ չորս կողմի վրայ համայնապատկերի տեսարանը հիանալի է, բայց, օդը շատ չոր ըլլալուն պատճառաւ՝ հեռաւորութիւնները զանազանող երանգաւորումներ չկան: Այնպէս որ՝ այդ բարձունքներէն դիտուած ամենահեռաւոր մասերը կարծես մի քանի ժամուան ճամբայ է: Մինչդեռ, իրականօրէն, հազիւ թէ մէկ օրէն կարելի է հասնիլ: Հոն գիշերեցինք, անշուշտ, բացօդեայ, ինչպէս ամէն տեղ: Կէս գիշերէն վերջ՝ ջուրը սառելու աստիճան ցուրտ կ’ընէ Հայաստանի բարձունքներու վրայ ամեն տեղ, իսկ ցորեկը՝ կէսօրէն ետք, տաքութեան աստիճանը 100-ը կ’անցնի արեւին տակ:
Առաւօտը անզգալի վայրէջքով մը կը յառաջանանք մինչեւ Կարնոյ անուանի լեռնադաշտը: Կարնոյ դռնէն քաղաք մտանք հպարտօրէն, համարձակ, գլուխնիս՝ բարձր բռնած, զինուորական քայլերով՝ դռնապահ զինուորներու առջեւէն:
Ուղեւորուեցանք ուղղակի Պաստրմաճեան խանը՝ սենեակ մը վարձեցինք: Առաւօտ կանուխ եզան սայլերու երաժշտութենէն արթնցանք. ի՞նչ տեսնանք լավ… Խանին բակը լեցուն էր սայլերով՝ ծառերու խոշոր արմատներով բեռնաւորուած: Հարցուցինք, մեզ պատասխանեցին, թէ՝ ատոնք ընդարձակ անտառներու հսկայ ծառերու արմատներ են, որ Կարնոյ շուրջերէն, երբեմն նոյնիսկ շատ հեռուներէն կը բերեն՝ որպէս վառելու փայտ, տարիներէ ի վեր: Երեւակայեցե՛ք, որպէսի՜ անսպառ անտառներ գոյութիւն ունեցած էին ժամանակաւ, որ թուրք տիրապետութեան օրով՝ անխնայ կտրատուած են երկրի անսպառ անտառները և այսօր Հայաստանի մէջ գրեթէ ամեն տեղ կը տեսնանք բուսականութենէ զուրկ՝ չոր ու մերկ լեռներ եւ հովիտներ միայն…
Կարին գալերնէս երեք օր վերջ, երբ ճաշելու գացած էինք ու կարճ պտոյտէ մը վերջը սենեակ կը վերադառնանք՝ ի՞նչ լսենք լավ… Հայերէն խմբերգ՝ մեր վարձած սենեակէ՛ն…
Խանի պահապանը մեզ կ’ըսէ, թէ՝ «Հիւրե՛ր ունիք Տրապիզոնէն»: Կը մտածենք, թէ ո՛վ պիտի լինէին հիւրերնիս: Ներս կը մտնանք զարմանքով՝ կը տեսնանք՝ մեր ուսուցիչնե՛րը՝ Հ. Խուշպուլեան, Պ. Մարիման, Հ. Տիրատուրեան և ուրիշ երկու հոգի: Կը համբուրւինք, անպատմելիօրէն ուրախ օր մը կ’անցնենք, Կարնոյ մէջ արդէն ձայն տուած էինք. յաջորդ օրը քաղաքը կը պտտինք, Սանասարեան դպրոցը կ’այցելենք… Հ. Տիրատուրեան Ամերիկայէն նոր վերադարձած էր՝ «սիլընտըր» գլխարկ դրած, լավ հագուած (հարուստ ընտանիքի զաւակ, աջ — ձախ կը լուսանկարէ բերդերու մէջ արգիլուած վայրեր)…
Նոյն օրը երեկոյեան՝ Պաստրմաճեան ընտանիքէն ծառայ մը կուգայ մեր սենեակը, նամակ մը կը բերէ, որով հրաւիրուած էինք ճաշի: Գացինք, փառաւոր կերպով հիւրասիրուեցանք, այնտեղ ծանօթացանք Գարեգին Պաստրմաճեանի, որ շատ սիրուն պատանի մ’էր՝ Սանասարեան վարժարանի աշակերտ: Կերուխումէն եւ մինչեւ ուշ ժամանակ՝ լավ ժամանակ անցնելէ ետք, երբ սենեակ պիտի վերադառնայինք, Պ. Պաստրմաճեան մեզ ըսավ, որ կառաւարութիւնը խնդրած է, որ Տրապիզոն վերադառնանք, որովհետեւ Հ. Տիրատուրեան արգիլուած վայրեր կը լուսանկարէ…
Եվ այսպէս, բոլորը միասին կը վերադառնան Տրապիզոն՝ զինուորի մը առաջնորդութեամբ: Իսկ մենք մի քանի օր եւս մնացինք Կարին, մինչեւ որ Սբ. Կարապետի ուխտաւորներու խումբը ամբողջացաւ, 15 հոգի, բոլորն ալ ձիաւոր, իսկ մենք երկուսս՝ հետիոտն:
Այծպտկունք (Բալան Տէօքէն)
Սբ. Կարապետի մասնաւոր առաջնորդութեամբ՝ ճամբայ կ’ելնանք Վարդավառէն 10 օր առաջ, Բալան Տէօքէն լեռներէն դէպի արեւմուտք շարունակուող Կարակայի լեռներու ճամբով: Կտրելով լեռան բարձունքները՝ կ’անցնինք աղի հանքէ մը, ուր կը շարունակենք մեր ճանապարհը՝ անընդհատ ելեւէջներով, անցնելով բազմաթիւ առուակներէ, լեռնադաշտերէ: Առաջին օրը կը գիշերենք առուակի մը մօտ: Գիշերը սաստիկ ցուրտ էր, փառաւոր կերպով կը մրսէինք…
Առաւօտը կանուխ, երբ ելանք՝ առուակը թեթեւ սառոյցով մը պատած էր: Պատրաստուեցանք եւ կանուխ ճամբայ ինկանք՝ դողալով, մինչեւ ժամը տասը: Յետոյ աստիճանաբար կը սկսի տաքնալ, իսկ կէսօրէ վերջ՝ ժամը 3-4-ի ատենները սաստիկ տաք կ’ընէ եւ, սակայն, առողջաբար, բնաւ չենք քրտնիր: Կը հասնինք մի փոքր, բայց սէպ բլուր մը, որ կը կոչէին Պառուի եօխուշ: Մօտ 20 վայրկեան անընդհատ բարձրացանք, շատ յոգնեցանք, նոյնիսկ՝ ձիերը: Յետոյ, չգիտեմ ինչքան հեռուն, կը նշմարենք գոլորշի մը: Առաջնորդնիս կ’ըսէ, որ անուանի հանքային տաք ջերմուկն է, որու առջեւէն պիտի անցնէինք:
Ժամ մը վերջը հասանք հոն՝ առուակի մը մօտ, խօրունկ փոսացած ապառաժի մը մէջէն սաստիկ տաք ջուր մը կը բխէր: Անոր մօտը՝ դարձեալ ապառաժ մը արուեստական կերպով փորուած տաշտի մը մէջ կը հոսի ջուրը, որտեղ, մի քիչ պաղելով՝ ճամփորդները կը լոգնան: Մենք այդ տեղը բաւական կանգ առինք եւ լաւ մը լողցանք. մաքրուելով՝ ճամբայ ինկանք: Հասանք մի գիւղ, որու անունը լաւ չեմ յիշեր, կարծեմ՝ Լալուզար էր, հոն գիշերելու համար:
Ընկերս՝ Գ. Յովսէփեան, որսորդութեան կը մեկնի՝ խօսք տալով, որ շատ չի ուշանար: Ես ալ՝ Հայաստանի գիւղի մասին գաղափար մը կազմելու համար, կը մտնեմ տուն մը, որը ցած դուռ մը ունէր, երդիքէն լուսամուտ մը բացուած: Տան ներսի մասերը բնաւ չեմ յիշեր: Մի պատանի նստած էր դռան առջեւ: Զիս տեսնելով՝ վազեց ներս՝ մայրը կանչեց, աղջկան հետ եկան, շատ սիրով հիւրընկալեցին զիս, սեղան պատրաստեցին, լաւ կը յիշեմ՝ պանիր, բանջրով շուրվա, հաց, կարագ եւ խորունկ փայտէ ամանով առատ մածուն, որ շատ ախորժակով կերայ: Այս ըսեմ, որ ճաշէն առաջ այդ փոքրիկ աղջիկը ոտներս լուաց, վերջապէս՝ Հայաստանի աւանդական հիւրասիրութեամբ մը պատուեցին զիս: Առանց լրջօրէն մտածելու՝ ուզեցի վարձատրել դրամով, բայց մերժեցին՝ ըսելով. «Մըր դուռ յըմնու յառջեւ բաց է, Հայ ճամբխորդը բարո՛վ է էկի, հազա՜ր բարով: Ամօթ չէ՞, որ փարի պաս կ’էնիս»:
Իսկապէս, շատ ամօթով մնացի: Շնորհակալութիւն յայտնելով՝ հեռացայ գացի կայան:
Օրն արդէն սկսած էր մթնել: Գրիգորը տակաւին չէր վերադարձած: Մենք սկսանք մտատանջուիլ՝ աւելի ա՛յն պատճառաւ, որ այդ ժամանակ Իպօ անունով նշանաւոր աւազակախումբը այդ կողմերն էր: Մանաւանդ ես, որ երաշխաւոր եղած էի Տրապիզոնի մէջ՝ իր ծնողաց:
Մտածութիւններուս մէջ որոշեցի, որ անոր վտանգ մը պատահած ըլլալու պարագային ես այլեւս չեմ վերադառնար Տրապիզոն, կ’անցնիմ Պարսկաստան: Մութն արդէն կոխած էր, ուժով ձայն կուտանք… Արձագանքն էր միայն պատասխանը… Վերջապէս, կ’երևի՝ սարսափելի վիճակի մէջ: Ինկած էր ճախճախուտներու մէջ, զգեստները՝ ամբողջովին ցեխոտած, ձեռքերը, դեմքը՝ արիւնոտած… Հազիւ կրցած էր կերպով մը ազատիլ ճախճախուտներէն, հրացանն ալ վրայ տալով՝ հասնիլ կայան:
Առաւօտ կանուխ ճամբայ կ’իյնանք, կէսօրին դադար կ’ընենք մի խոտաւէտ վայր, որուն կարօտ մնացած էինք: Հայաստանի մէջ՝ մինչեւ այստեղ անցած ճանապարհի չորս կողմը տեսանք միայն բուսականութենէ զուրկ, մերկ լեռներ: Երբեմն առուակներու եզրին տեղ-տեղ կղզիացած կը հանդիպինք թփիկներու, ուռենիներու… Կարինէն սկսեալ՝ ճանապարհին կամ դաշտերի մէջ աշխատող ո՛չ մէկ մարդու հանդիպեցանք: Անցանք մի քանի գիւղեր՝ այնտեղ ալ չի հանդիպեցանք մարդկային էակի: Գիւղերը ողորմելի տեսք մը կը ներկայացնէին դաշտի մէջ՝ բուսականութենէ զուրկ: Այս կանաչագեղ վայրին մէջ խեղճ ձիերը ազատ ձգուեցան, որ սկսան ախորժակով արածիլ:
Ուխտաւորները եւ մենք, երբ հանգիստ կ’առնէինք, քիչ վերջը երկու հողագործ քիւրտեր կուգան՝ բարկութեամբ կը գանգատին, թէ՝ «Այս վայրը մեր արօտատեղին է, շուտով հեռացե՛ք այս տեղէն»: Առաջնորդնիս, որ քիւրտերէն լավ կը հասկնար, հանդարտ կը խօսի անոնց հետ: Ուխտաւորները, որ Օրտուցի եւ Կիրասոնցի էին, կը պատրաստուին մեկնելու: Ես արթնցայ՝ լազի սուրը մէջքիս, իսկ Գրիգորը՝ անզէն, սպառնալով վազեցինք դէպի քիւրտերը: Առաջնորդի միջամտութեամբ քիւրտերը մի քիչ թուլացան ու մեղմութեամբ հեռացան: Մենք ալ՝ քիչ մը եւս հանգստանալով, ճամբայ ելանք…
Մի քանի ժամ վերջը հասանք Իննակնեան կոչուած վայրը… Մի սքանչելի լեռնադաշտ… Ճամբուն երկու կողմերու վրայ քիւրտերը՝ վրանները դրած, ուտելիքներ կը ծախեն: Կը գնենք մի քանի բաներ, մանաւանդ՝ պանիր, որ սքանչելի էր: Այս վայրէն քիչ հեռու, աւելի ցած, կը գտնուէր մեր հեթանոսական շրջանի Գիսանէ եւ Դիմետր դիցերու բագինները, որոնց աւերակներուն վրայ յետոյ կառուցուած է Սբ. Կարապետ վանքը, որ կը կոչուի նաեւ «Իննակնեան» կամ՝ «Գլակայ վանք», որը կը գրաւէ Տարօնի ամենագեղեցիկ վայրերէն մին: Երբ այդ Իննակնեան բարձունքէն առաջին անգամ կը տեսնամ Սբ. Կարապետը՝ իր վսեմ տեսարանով, անբացատրելի յուզումով մը ինքզինքս կորսնցուցած՝ արցունքներս հեղեղի նման հոսելով, գետին կը խոնարհիմ՝ կուշտ մը կը համբուրեմ մեր պաշտելի Տարօնի Սուրբ հողը: Խելագարի նման բարձրաձայն կը պօռամ. «Այս երկիրը մե՛րն է, մեր Սուրբ Պապերու՛ հողն է: Թուրքե՛ր, դուք պղծեցի՛ք այս Սուրբ Երկիրը: Դուք չե՛ք կրնար երկար մնալ հոն: Մեր Հայկայ քաջ որդիները պիտի տիրանա՛ն անոր: Այսպէ՛ս կը հրամայեն մեզ անոր Սուրբ Հողին մէջ հանգչող մեր հին փառքերու Ոգիները»…
Այսպէս, թափելով աղի արտասուքներս, պահ մը դադրեցայ. հպարտ, կուրծքս բարձր բռնած՝ կը վազեմ դէպի վանք, կը համբուրեմ անոր դուռը, կը մտնեմ եկեղեցի, ջերմօրէն ծնրադրած կ’աղօթեմ: Այն ժամանակ վանքին վանահայրը Տրապիզոնի առաջնորդն էր (որու անունը չեմ յիշեր), կը ներկայանանք անոր, որ մեզ յատկացուց առանձին փոքր սենեակ մը:
Կարինէն մինչեւ Սուրբ Կարապետ՝ երեք օր անընդհատ քալելէ, բարձր սարերու վրայ բացօդեայ անհանգիստ գիշերելէ եւ յոգնելէ վերջ՝ լա՜վ մը հանգստացանք: Հետեւեալ օրը բաւական ուշ արթնցանք, դուրս ելանք, ընդհանուր ակնարկ մը ձգեցինք չորս կողմերնիս… Սքանչելի՛ է համայնապատկերը, որ մեր առջեւ կը պարզուի դէպի արեւելք ու հարաւ: Մուշի ուղղութեամբ Արածանիի հովիտը, ամբո՛ղջ Մշոյ դաշտը ծածկուած էր մշուշով, ջինջ, կապոյտ երկնքի տակ փռուած…
Մուշից՝ մշուշոտ մի պատկեր
Նկարչական այս փառաւոր տեսարանն անջնջելի պիտի մնայ մտքիս մէջ. կարծես Բնութիւնը իր մանրամասնութեա՛մբ պատկերացած լինէր այստեղ: Ո՜հ, որչա՜փ երջանիկ պիտի զգայի ինքզինքս՝ եթէ երբէք ծնած ու մեծցած ըլլայի այս աստուածային երկրին մէջ, ուր ամէն ինչ քաղցր է ու ներդաշնակ: Օդը՝ բիւրեղի նման ջինջ, անուշ ջուրը, Հայրենի պաշտելի հողը, նկարչական աննման սարերը…
Այս բոլորը Արարչի պարգե՛ւն է մեր Սուրբ Երկրին, որ այսօր ոճրագործ թուրքի տիրապետութեան տակ ընդարձակ աւերակի մը վերածուած է՝ ամայի ու անմշակ: Ոչնչացուած են նոյնիսկ մեր սուրբ պատմական յիշատակարանները. վստահ եմ, որ մեր հոգի Սուրբ Կարապետն ալ բնաջնջուած, քար-քարի վրայ մնացած չէ:
Այո՛, թուրքը ոչնչացուցած է ամեն ինչ, ամեն յիշատակ, բայց ան չէ՛ կրցած ու ո՛չ ոք չ’պիտի կրնայ բնաջնջել մեր երկրի բնական տուեալները: Հայե՛ր, Տարօնցինե՛ր, սիրեցէ՛ք, պաշտեցէ՛ք աստուածային այս պարգեւը, զոհուեցէ՛ք անոր համար՝ եթէ հարկը պահանջէ: Դու՛ք մանաւանդ, Տարօնցինե՛ր, հպա՛րտ եղէք ձեր պաշտելի Տարօնով, ուրտեղ ծնած ու մեռած են մեր ազգի ամենամեծ կոթողներն ու պարծանքները…
Երկրորդ օրը պտոյտ մը ըրինք վանքին շուրջը… Ամեն տեղ՝ սքանչելի նկարչական տեսարաններ՝ մէկը միւսէն տարբեր, մէկը միւսէն գեղեցիկ:
Վանքի պատերէն անմիջապէս դուրսը կայ մի աղբիւր՝ Լուսաղբիւր, որը սաւաններով շրջապատելով՝ կիները անոր պաղ ու վճիտ ջուրով կը լողան՝ բժշկուելու համար: Վանքի բակին մէջ գիւղացիներ՝ ամէն տեսակ ուտելիքներ եւ ուրիշ բաներ բերած, փառաւոր «պազար» մը կազմած էին: Կը մօտենանք կնոջ մը՝ 10 փարայի ձու կ’ուզենք, կինը կը սկսի համրել մէկ, երկու… մինչեւ քսան… Զարմանալով ըսինք. «Մայրի՛կ, 10 փարայի միայն կ’ուզենք»: Կինը՝ տեղական բարբառով՝ քիչ մը նեղուած ըսավ, «Մե՛նք ալ, վերջապէս, փոքրիկ շահ մը պէտք է ընենք»: Ան կը կարծէր, որ մենք դժգոհ էինք, թէ ինչու՞ քիչ մը աւելի չի տար, մինչդեռ մենք կը զարմանայինք, թէ ինչու՞ համար տասը փարայի ա՛յդ չափ հաւկիթ կուտայ: Խնդացինք ու զարմացանք այդ աստիճան պարզութեան եւ միամտութեան վրայ: Կարագը զանգուածով դրած էին սեղանի վրայ՝ քանի մը փարայով երկու խոշոր գունդ առինք եւ հեռացանք:
Միեւնոյն օրը՝ կէսօրէ վերջը, յանկարծ իրարանցում մը… Իպօ աւազակապետն իր խումբով վանքը եկած էր: Վանահայրէն սենեակ ուզեցին: Սենեակները ուխտաւորներով լեցուած էին: Վանահայրը ուզեց մէկ-երկու սենեակ պարպել, բայց Իպօն չը թողուց, տանիքի վրայ ելաւ իր երկու զաւակներով: Չափազանց հետաքրքրուեցայ: Ես ալ՝ լազի կեռ թուրը մէջքիս, բարձրացայ տանիքը: Իպօն տեսաւ զիս, կանչեց իր մօտը, շատ հետաքրքրութեամբ դիտեց իրեն համար այդ տարօրինակ զէնքը: Զիս համբուրեց, մէջքէն փոքր, սիրուն դաշոյն մը հանեց՝ տուաւ ինծի ու ըսաւ. «Դուն ալ տուր ի՛նձ այդ զէնքը»: Սիրով փոխանակեցի: Իպօ՝ սքանչելիօրէն սպառազինուած, ոսկեթելերով հիանալիօրէն բանւած տարազներ հագած՝ ինք եւ իր երկու զաւակները: Իպօ փառաւոր, առնական պատկառելի դէմք մ’ունէր, գլուխը՝ տարօրինակ, գեղեցիկ փաթթոցով մը, որ ա՛լ աւելի պատկառելի եւ, միաժամանակ՝ երկիւղալի երեւոյթ մը կուտար իր դէմքին, երկու զաւակները՝ նոյնպէս: Վերջապէս մնացին հոն մինչեւ ուշ ժամանակ. երեկոյեան՝ արեւը մայր մտած էր, հեռացաւ իր խումբով, բոլորն ալ՝ ձիաւոր: Չի մոռնամ ասելու, թէ՝ ուխտաւորներուն մէկուն ձին գողցուած էր, երբ Իբօ իմացաւ, իսկոյն իր մարդոց պատուիրեց, որ երթան՝ ձին գտնեն: Երկու ժամ ետք՝ վերադարձան՝ ձիով…
Երրորդ օրը՝ կէսգիշերն անց, սենեակին դուռը ուժով մը կը բախեն: Անկողնէն վեր կը ցատկենք, դուռը կամաց մը կը բանանք… Յանկարծ դիմացնիս կը ցցուի ոտից մինչեւ գլուխ սպառազինուած երիտասարդ մը: Մենք պահ մը մնացինք վարանած. քիչ մ’ալ՝ վախեցած, շփոթ վիճակի մէջ: Երիտասարդը՝ տեսնելով մեր այդ վիճակը, հայերէն ըսավ. «Մի՛ վախնաք»: Երբ հարցուցինք ով ըլլալը՝ «Յետո՛յ կ’իմանաք,- ըսաւ,- այժմ հագուեցէ՛ք, դու՛րս ելնենք»:
Այնպէս ալ ըրինք: Բայց միշտ՝ շփօթած: Միասին վանքէն դուրս ելանք: Քիչ հեռուն՝ մտանք անտառի մը մէջ: Զգալով մեր վարանոտ վիճակը՝ կրկին հանգստացուց մեզ: Նոյն վայրկեանին ուրիշ երեք երիտասարդներ ալ՝ նոյնպէս զինուած, կուգան մեզ կը դիմաւորեն: Միասին կ’երթանք, խորովածի անուշ հոտ մը կ’առնենք: Մի քանի քայլ անդին՝ փառաւոր կրակի վրայ խորովածները կը պատրաստուէին… Գետնի վրայ փռուած ճոխ սեղանը, տիկով գինին մեզ կսպասէր…
Այնտեղ՝ մեզ առաջնորդող զինուած երիտասարդն ըսաւ, որ՝ «Տրապիզոնէն՝ Սամուէլ ընկերս ինձ գրեր է Կարին՝ ձեր մասին, բայց դուք արդէն Կարինէն ճամբայ ելած էիք դէպի Սբ. Կարապետ: Ես քեռին եմ (բուն անունը չեմ յիշեր): Ասոնք ալ՝ իմ անբաժան ընկերներս են»:
Սամուէլը՝ սիրելի բարեկամս, շատ խօսած էր քեռիի եւ անոր անբաժան ընկերներու մասին: Եւ ահա՛, սեղանին շուրջ, իրար ծանօթանալով, համբուրւելով՝ մինչեւ առաւօտ եւ աւելի ուշ կեր ու խումով եւ երգելով անցուցինք շատ հաճոյալի ժամեր, որ երբէք չպիտի մոռնամ:
Չ’երկարեմ… Երեք օր անընդհատ, այսպէս, մեզ շատ ստիպեցին, որ մնանք Կարին՝ իրենց հետ, բայց չէինք կրնար: Համբուրւելով բաժնւեցանք: Անոնք վերադարձան Կարին:
Վարդավառին օրը՝ եկեղեցին խուռն բազմութիւն մը ծնկաչոք կը յառաջանար դէպի խորան, անոր կից դուռ մը՝ այնտեղ համբուրելու համար տուփի մը մէջ փակուած Սուրբ Կարապետի մասունքը:
Վանքի փայտե դուռը
Յետոյ, երկու օր մնալով Սուրբ Կարապետ, միեւնոյն ճամբով վերադարձանք Տրապիզոն:
Այստեղ չեմ կրնար յօդուածս վերջացնել՝ առանց յիշելու իմ սիրելի ու պաշտելի տեսչիս եւ ուսուցչիս (ապագա աներս)՝ Տիար Սահակ Էթմէքճեանի անունը, որ Տրապիզոնի Ազգային Երկսեռ դպրոցներու մէջ, մեզ եւ մեր ժամանակի սերունդներուն դաստիարակութիւն եւ կրթութիւն տուած է հայրենասիրական ոգւով: Ան մեզ շատ խօսած էր Հայաստանի՝ մեր անցեալ պատմական փառքերու մասին, ծանրանալով մանաւա՛նդ Տարօնի Սբ. Կարապետի եւ այլ սրբավայրերու մասին: Ան մասնաւոր դասախօսութիւններ տուած է Սբ. Սահակ եւ Սբ. Մեսրոպի ու անոնց կատարած մեծ գործերու մասին, զանոնք ոչ միայն սրբացուցած, ալ եւ աստուածացուած է, այնքան որ անոր պաշտամունքը մեծ էր այդ երկու տիտաններու յանդէպ:
Երկար կ’ըլլայ իր պատրաստուած սերունդներու շարքը յիշատակել: Կը բաւէ միայն յիշել զօրավար Սեպուհի, Հրաչ Թիրաքեանի եւ Եգիպտացիի անունները: Այս վերջին երկուքը (Տրապիզոնցի), «Պանք Օթօմանի» հերոսներէն են, Էթմէքճեան եղած է գրչի՛ յեղափոխականը:
Ես՝ տակաւին դպրոցական պատանի, խանդավառուած ուսուցչիս հայրենասիրական դասախօսութիւններով, ամէն վտանգ արհամարհելով, ճամբորդեցի մինչեւ Սբ. Կարապետ, որուն շատ համառօտ նկարագրութիւնն է, որ կուտամ «Տարօնի Արծիւ»-ի մէջ:
Սարգիս Երկայնեան
ԾԱՆՕԹ ԽՄԲ.- Սարգիս Երկայնեան՝ հանրածանօթ նկարիչ: Ծնած է Տրապիզոն: Իր նախնական կրթութիւնը ստացած է տեղւոյն Ազգային վարժարանին մէջ, ապա հետեւած Պոլսոյ Պետական Արուեստից վարժարանին, եւ վերջը եղած է ազատ ունկնդիր Փարիզի Սօրպոն համալսարանին: Վերջերս սկսած է զբաղուիլ նաեւ պատմագրութեամբ: Թարգմանած է ֆրանսերենէ՝ Ժագ Դը Մօրգանի՝ «Հայ ժողովուրդի Պատմութիւնը» ընդարձակ գիրքը եւ ունի նաեւ ուրիշ թարգմանութիւններ: ՄՈԼԵՌԱՆԴ ՈՒ ԿԱՏԱՂԻ ՀԱՅՐԵՆԱՍԷՐ ՄԸ»…
Ֆրանսերենից գրքի թարգմանությունը՝ Սարգիս Երկայնեանի
«Ձմեռն էր։ Հասակավոր մարդիկը հավաքվել էին օդեքը, այնտեղ էին զրույց անում, հեքիաթ ասում և իրանց առօրյա հոգսերի վրա խոսում, խորհրդածում։ Գյուլնազ տատի թոռներն էլ, քուրսու չորս կողմովը բոլորված, իրանց տատին էին հեքիաթ ասել տալիս՝ ականջ դնում»,- Ղ. Աղայանն այս տողերով է սկսում իր «Օձամանուկ ու Արևհատ» հեքիաթը՝ նկարագրելով Հայ ընտանիքին, գյուղի կենցաղին այնքան հարազատ մի պատկեր…
«…Պիտի ապրի՛ Վանն իր ձմեռներով, երբ այգեստաններն ու Վարագա սարը ծածկված են ձյունով, երբ երդիկներեն ու ծխնելույզներեն ծուխ-մուխ կբարձրանա դեպի երկինք, իսկ տաք քուրսու շուրջ նստած ընտանիքի մեծ ու փոքր անդամները չամիչ, նոխուդ կուտեն և «Դլե յաման» կերգեն… ա՞յս է քո Վանը»,- գրում է Վանի գաղթականների հետ Արևելյան Հայաստան հասած Գուրգեն Մահարին իր «Այրվող այգեստաններ»-ում:
Հացատունը՝ թոնրատունն ու քուրսին՝ հանգած, բայց դեռ տաք թոնրի վրա դրվող կարճ ոտքերով սեղանը, որի վրա փռված մեծ վերմակով կամ կարպետով ծածկվում էին ու ցրտից պաշտպանվում, հազարամյակներ ի վեր Հայոց կենցաղի, ավանդույթների անքակտելի մասն են՝ արտացոլված բազմաթիվ գրողների ստեղծագործություններում…
Քուրսի (Լուսանկարը՝ Խաչատուր Աբովյանի Տուն-թանգարանից)
«Միջին դուռը տանում էր հացատունը,- կարդում ենք Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից մեկում, — Մի մեծ ծածկ էր այս, որ կենտրոնում հաց թխելու մեծ թոնիրն էր իջեցրած, դեպի գոմի պատը մի ուրիշ փոքր թոնիր կար, որ ամառ, ձմեռ վառվում էր կերակուր պատրաստելու և այլ ընտանեկան պիտույքների համար: Թոնիրն իջնելուց հետո, ուզում եմ ասել՝ վառել-վերջացնելուց հետո՝ բերանը մեծ խուփով ծածկվում է, ձմեռը քուրսին է դրվում, իսկ ամառը ազատ է թողնվում և թոնրի շուրջը ընտանիքի անդամներն են ուտում, խմում, նստում, ելնում, քնում, զարթնում: Չնայած, որ ավետարանի տերը մեծ ընտանիքով էր շրջապատված, որոնք բոլորեքյան մեծ տանն էին պարտակվում (բովանդակվում), բայց և այնպես այս հացատունն էր այն ճանապարհը, որ տանում էր դեպի նվիրական սրբությունը»…
«…Տունը, թեև, նախնավանդ սովորության համաձայն, ամեն առավոտ անխափան քակորով վառվում է, քուրսին ևս յուր կարգին դրվում է, բայց տան առաստաղի մեջտեղը բացված լայն երդկածակի գոյությունն և նշանակությունն ո՞ւմ հայտնի չէ. երդի՛կն է Հայ գյուղացու հացատան, կամ գլխատան ծխնելույզը: Երդի՛կն է լույս ներս թափանցելու պատուհանը, նույն երդի՛կն է օդի տուն ու դուրս անելու միակ ճանապարհը, հո չի՞ կարելի այդպիսի կենսական անհրաժեշտ բացվածքը փակել: Որքան կուզես, թոնիրը, թեկուզ մինչև շրթները վառելիք լցրու և թեժացրու, քուրսուդ տակը թեկուզ հնոց, կամ գյուղացու ասածով` «բաղանիք շինիր», այնպես, որ ոտքերդ խաշվին ու խորովվին, դարձյալ թիկունքդ ու կուրծդ հնար չունիս ցրտից պատսպարելու, շնչառությանդ տաք ու ցուրտ գոլորշին պարսկական ղայլանի ծխից ավելի թանձր է տարածվում օդի մեջ»…
Քուրսի
«Մեր լայն թախտի վրա ցերեկները դրված էր լինում քուրսին, որի վրա գցված հին ջեջիմի տակ մենք կոխում էինք սառած ոտքներս ու մեզ թվում էր, թե աշխարհում դրանից ավելի մեծ երջանկություն չէր կարող լինել» (Խաժակ Գյուլնազարյան):
«…Խրճիթի մեջտեղում դրված էր քուրսին, որի վրա փռված էր բավականին մեծ մի վերմակ, իրար դեմ ու դեմ նստած էին Պետրոսի ծեր հայրն ու պառավ մայրը. հայրը գլուխը քաշ արած մտքերի մեջ խորասուզված ծխում էր, իսկ մայրը ձեռքերը ծալած կուչ էր եկել քուրսու տակ ու մտածում էր. նրանք երկուսն էլ լուռ էին. ո՞վ գիտի ինչպիսի մտքեր էին անցնում նրանց գլխում: Պետրոսը մրսում էր. նա մոտեցավ քուրսուն, ոտքերը մեկնեց քուրսու տակ ու սկսեց տաքանալ»… (Գեղամ Սարյանի պատմվածքներից):
«Նոր տարվա իրիկունն էր իջնում Վանի վրա: Եղանակը պարզկա էր ու ցուրտ: Ամեն ընտանիք, քաշված իրենց տները, ոմանք՝ սենյակների քուրսու շուրջը, ոմանք՝ տանտուններում՝ գոլ թոնրան շուրջը բոլորած, Ամանորի սեղանի բարիքներն էին վայելում» (Մկրտիչ Խերանյան, «Ձա՛յն տուր, ո՜վ ծովակ»):
Պերճ Պռոշյանի պատմվածքներից՝ «…Եղեգնյա խսիրի վրա չոր գետնին տարածում են թաղիքները, որոնք ամիսներով չեն շարժում կամ թափ տալիս: Այդ թաղիքներն են գեղջուկի համար բազմոցի փոխարինող կահավորությունները, որոնք ցորեկը հյուրերի և առհասարակ նստելու համար են պետք լինում, իսկ գիշերը մահճակալի պաշտոն են կատարում: Ամառ ժամանակը տան վերի կողմն են զարդարում թաղիքները, իսկ ձմեռը՝ քուրսու շուրջը: Քուրսու պատվավոր կողմը, որ համարվում է տան մուտքի հակառակ և ցրտից պաշտպանված կողմը, փռվում է գերդաստանի գլխավորների՝ հոր և մոր անկողինը, որոնք եթե անզավակ են, միասին են պառկում, իսկ եթե անչափահաս երեխաներ ունեն, մեջն են առնում փոքրիկներին և աջ ու ձախից պատսպարում յուրյանց անկողնի մեջ: Քուրսու երկու կողմում չափահաս զավակների կամ հոր եղբայրների անկողինն է փռվում, դարձյալ ամուսնու և զավակների ընկերությամբ, իսկ ստորին կողմումը, դեպի դուռը, հասակավոր ամուրի եղբայրների կամ երկու-երեք տարվան ամուսնացած որդու տեղաշորն է, յուրյանց օրորոցով հանդերձ, եթե, իհարկե, արդեն պտղավորված են: Բացառություն կազմում են միայն նշանված կամ հարսնացու աղջիկները (որոնք մի տեսակ տեղավորվում են մոր կողքին արտաքուստ) և նորապսակ տղան յուր նորահարսնով: Վերջիններս պառկում են առանձին սենյակում, եթե կա հարմարավորը, հոգ չէ, թե բնավ կրակ չի վառվում և խիստ ցուրտ է, մինչև իսկ եթե այդ սենյակը լինի տնեցոց մառանատունը, ուր զետեղված են ձմեռային պաշարներն ու մթերքները»:
«…Բուն Բարեկենդանի կյուրակի երեկոյին, ինչպես ասացինք, աշտարակցիք վերջ դրին Ազզենց կալումն ամբողջ երկու շաբաթվան գժություններին, ամենքը միմյանց բարի գիշեր ասելով, ուրախ զատիկ ցանկանալով մտան յուրյանց յուրաքանչյուր հարկի տակն յուրյանց ընտանյաց հետ մեծ պասին դիմավորելու: Գյուղումը լռությունը տիրեց, վերջացավ այն կերուխումը, բոլորովին մի հասարակ երեկոյի նմանություն առավ օրը. կարծես թե այս գյուղի մեջ երկու շաբաթ շարունակ ոչինչ արտաքո կարգի բան չէր պատահել: Այս արտաքուստ էր. մտի՛ր ամեն մարդի տունը, և բոլորովին ուրիշ տեսարան կտեսնես: Տան նախանդամը կամ ծերունին շուրջ արած յուր բոլոր գերդաստանը, շարվել է քուրսու տակը՝ բեարանփակեք անելու: Այստեղ ահա նահապետական սուրբ ավանդությունը պարզ արտափայլում է, տան նահապետն յուր լիազոր իրավունքի մեջն է. ամենքը նրա աչքին են նայում, նրանից ակնածում են: Իսկ մեր պապը կամ ափուն, քաղցրությունն և սերն երեսին, չէ թե այս անցյալ երկու շաբաթվան նման աղաղակներով ու հարայ-հրոցներով է դիմավորում պասին, քավլիցի, նա համեստ և զվարճալի բարոյական առակներով, հիսուն օրվա հյուր եկող մեծ պասի վերա խոսելով, այս Բարեկենդանի ուրախությունները գժություն համարելով գովում է պասը: Մեր ծերունին սրտանց ուրախ է, նա ոչ մի օր յուր չորս կողմն այսպես հավաքված չի տեսել յուր ընտանիքին և մերձավորներին. այսօր նա միայն յուր փոքրիկ գերդաստանի հետ չէ սեղան նստել, նա բազմել է այն սեղանի գլխին, որի չորս կողմն յուր մերձավոր ազգականներն են շարված»…(Պերճ Պռոշյան, «Հացի խնդիր», 1879 թ.):
«…Ավդոն զարմացած մնաց, երբ քուրսու վրա փռված գտավ ընթրիքի սփռոցը և հազար ու մի տեսակ անուշ կերակրներ շարված: Երկու ձիթի ճրագ հանդիպակաց սյուներին ամրացրած տախտակե ճրագթաթերի (ճրագակալ) վրայից լուսավորում էին սեղանը: Քուրսուց վեր՝ տան անկյունում՝ մի նույնպիսի բարելից ընթրիք էր պատրաստված» (Պերճ Պռոշյան):
«Մեր աղքատիկ համեստ խրճիթը մի սենյակ է միայն, կամ այսպես ասենք՝ հացատուն, որի մեջտեղը վեր թողած ունին մեծ հացի թունդիրը, իսկ մի կողմը, վերին անկյունի մոտիկ՝ կերակուր եփելու կամ քուրսու փոքր թունդիրն է: Պատերի տակին շարված են մի քանի մանր թանի ծափեր, կճուճ, բժութ, բղուղ, պուլիկներ, պանրի, կողակաձկան, կամ պասվա զոխ ու բոխի համար, մի քնջումն էլ երկու մեծ կարասներ էին կանգնացրած՝ որ աշտարակցու տան հատուկ սեպհականությունն է. ծալքատեղումն էլ դարսված էին մի քանի հին ու մին անկողիններ՝ երեսին մի հնամաշ կարպետ փռած, մի խոսքով էս տունն յուր բնակիչների և՛ ննջարանն, և՛ ամեն պիտույքներին ծառայող մառանն էր» (Պերճ Պռոշյան, «Կռվածաղիկ»):
Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստների թանգարանից մի դրվագ
Մինչև վերջին տասնամյակները Հայկական Լեռնաշխարհի տարբեր անկյուններում ընտանեկան զրույցները, հին ու նոր պատմությունները պատմվում էին հաճախ քուրսու շուրջ՝ ջերմ մթնոլորտում, խսիրի կամ կարպետի վրա, «ջեջիմով» ծածկված, փափուկ բարձերին թիկնած (քուրսին նաև բուժիչ էր ու հոդացավերի, այլ հիվանդությունների կանխարգելիչ)…
«Քարատակ տուն: Ձմեռվա գիշերը կես է: Քուրսու վրա վառվում է այն փոքրիկ լամպը, որ կոչվում է տուզուրիկ ճրագ: Լամպը հազիվ է լուսավորում քուրսու շուրջը: Քուրսու մոտ թիկնած ննջում է Աթա ապերը: Նրա դիմաց նստած է Մինա զիզին: Քուրսու վրա, սինու մեջ ձավար է: Մինա զիզին մատներով մաքրում է ձավարի քարերը: Նինջը հաղթում է, մատները քնում են, — ինքը գլուխը կախում է սինու վրա, ապա ցնցվում է, նորից է քարերը մաքրում և նորից քունը տանում է: Քուրսու վրա մռռում է կատուն»…
«…Պապս քուրսու մոտից չէր հեռանում: Նա սովորություն չուներ գյուղի հրապարակը գնալու: Քուրսու մոտ կնստեր, բրդե շալը ուսին կգցեր ու կմտմտար, երբեմն ինքն իրեն կժպտար, բարի և անչար մարդու ժպիտով: Մանավանդ ձմեռը հյուրն անպակաս էր: Ով էլ լիներ, ինչ գործով էլ գար, մի օրվա փոխարեն պապս նրան պահում էր երկու, երեք օր… …Նստում էին մինչև աքլորականչը, պատմում անցած օրերից, վերհիշում մեռած մարդկանց, վաղուց եղած դեպքեր ու վաղեմի պատմություններ: Մենք էլ էինք նստում այնքան, մինչև քունը հաղթեր, գլուխներս հենեինք քուրսու թախտին, մինչև տատը բոթեր մեզ, զարթեցներ ու վեր կենայինք, որպեսզի վերմակի տակ մի քիչ էլ լսեինք նրանց զրույցը: Պապս այնքան էր պատմել իր գլխով անցածը մեզ և հյուրերին, որ հենց խոսքի կծիկը ետ տար թե չէ, մենք պիտի իմանայինք, թե ո՞րն է պատմում»…
«…Իր որդու մասին պապս մեզ հետ չէր խոսում և եթե ձմռան գիշերներին քուրսու մոտ նստած հյուրերից մեկն ու մեկը պատահմամբ կամ անզգույշ հարցով հիշեցնում էր նրան այդ մասին, պապս «է՜հ» էր անում, ուսերը թոթովում և, մի քիչ լուռ մնալուց հետո, շարունակում զրույցը: Պատահում էր, որ ձմռան գիշերին մեզնից մեկն ու մեկը հանկարծ զարթնում ու գլուխը հանում էր վերմակի տակից: Այդ գիշերներին շատ անգամ տեսնում էինք տատիս ու պապիս՝ քուրսու մոտ նստած: Երբեմն նրանք լուռ ննջում էին»…(Ակսել Բակունցի պատմվածքներից):
Վախթանգ Անանյանից՝ «Հետո բոլորեցինք քուրսու շուրջը, տասը-տասներկու հոգով, ու ոտքներս կախեցինք նրա տակ՝ իրար խառնվեցին. դե ե՛կ, այդքանի միջից ջոկիր քո ոտքերը… Դրա մասին էի մոլորված մտածում, երբ հաց դրին քուրսու վրա, թոնրի մեջ թխած գարու բոքոններ, որ այն ժամանակ մուրազի նման բան էին սովահար մարդկանց համար: Քուրսու ուղղությամբ առաստաղում մի անցք կար, որի միջից երևում էր երկնքի մի կտորը՝ մի քանի աստղերով: Առաստաղի գերանները ձյութի նման սև էին, իսկ պատերից կախված ձեթի ճրագը ճրթճրթալով ծուխ էր արձակում, որ սյունն ի վեր ձգվում էր դեպի երդիկը» («Անլեզու ընկերներ»):
«…Մեզ տեսնելով, կանայք իսկույն վեր կացան և ակնածությամբ խոնարհեցին իրենց գլուխները: -Այ հազար բարո՜վ, իմ գլխու վրա՜, իմ աչքի վրա եք եկե՜լ, իմ տուն ձեզ փեշքե՜շ, իմ մալ ու մուլք ձեր ոտքի տա՜կ, — սրտալի ասաց ծերունին, արևելյան ձևով խոնարհվեց, ձեռքը դրեց կրծքին և հրավիրեց նստել քուրսու շուրջը: Հարսները մի անկյուն քաշվեցին ու սպասում Էին սկեսրոջ հրամաններին: Ի՞նչ կա աշխարհում ավելի հաճելի բան, քան քուրսու տակ կախվելը հունվարին, որսից գալուց հետո, երբ շեմքում բուքն Է ոռնում, և քամին ձյուն է փչում երդիկից ու դռան ճեղքերից: Տաքացանք, տրամադրություններս բացվեց և է՛լ ավելի զվարթացանք, երբ հարսներից մեկը սուփրեն փռեց քուրսու վրա ու մեջտեղ եկան ոչխարի ղավուրման, թթուն, հորած պանիրը, ղայմախը և մրսած մարդու միակ փրկությունը՝ թթի հայտնի օղին: — «Էծը էծի համար լավ է, քան մի սուրու ոչխարը», — ասաց ծերունին ամենալավ պատառներն ու ամենամեծ քամակները իմ ու ընկերոջս առաջ դնելով…» (Վախթանգ Անանյանի պատմվածքներից):
Երևանի Հ. Շարամբեյանի անվան ժողովրդական արվեստի թանգարանում
«…Գուցե և հոգնածությունն էր մշուշել իմ գիտակցությունը: Չեմ հիշում. միայն գիտեմ, որ առաջին անգամ Ձորագյուղ գալը դարձավ իմ կյանքի լավ գիշերներից մեկը: Ձիապանն ինձ տարավ իրենց տունը: Ինչպե՜ս անուշ մրափեցի թոնրի մոտ, քուրսու վրա: Բավական ուշ աչքս կիսաբաց արի և նայեցի երդիկին: Ձմռան գիշերից մի քիչ դեռ կար: Ես նորից փաթաթվեցի վերմակի մեջ, ոտքերս կախեցի տաք մոխրի վրա, և քնի ու երազի սահմանում օրորվեց գիշերվա անիրական աշխարհը» (Ակսել Բակունց, «Մթնաձոր»):
«…Գյուղում մարդիկ կային, որ քուրսու տակ մտած, չէին նկատել դեռ, որ գարունը եկել է»: «…Ձմեռը որ քուրսու տակից դուրս չգանք, առուն ինքն իրեն չի փորվի, ու գարնանը ջուրը ճամփա չի գտնի դեպի մեզ գալու համար» (Անահիտ Սահինյան, «Ծարավ»):
20-րդ դարի կեսերից, ջեռուցման նոր միջոցների (թիթեղյա կամ էլեկտրական վառարանների) տարածմամբ քուրսին մոռացության մատնվեց…
«…Քուրսին մնաց: Նոր բնակարանում այդ քուրսին հին գյուղացու շորեր հագած դերասանի նման է: Կենտրոնական ջեռուցման խողովակները լուռ արհամարհանքով են նայում նրան, բայց ծերացած ծնողներիս համար նա Զարիկի հիշատակի նման հարազատ է: Շուշիկն էլ մեծ ավյունով պաշտպանում է քուրսին: Ես նախ` գլխի չեմ ընկնում, ապա հասկանում եմ, որ նա պարզապես ուզում է որքան կարելի է հաճելի դարձնել ծերունիների կյանքը»…(Խաժակ Գյուլնազարյան, «Մերոնք»):
«Քուրսին ասացեալ ջերմարան սեղանիկ»-ը՝ Ճապոնիայում այսօր էլ լայն կիրառություն ունի:
Ձմեռային այս օրերն աննկուն կամքով, հերոսաբար հաղթահարող փառապանծ Արցախ աշխարհին ու ողջ Հայաստանին հաղթական ու պայծառ ապագայի մաղթանքով…
Վաղնջական ժամանակներից Մարդը փառաբանում է Արարչությունն ու Կյանքի հավերժական Վերածնունդը՝ զանազան ծիսակատարություններով, ծիսա-հմայական խոսքով, երգ ու պարով ուղեկցելով իր տոներն ու ծեսերը:
Ազգային պարերում ու ժողովրդական բանահյուսության մեջ պահպանված պատառիկներում խոսքի, գործողության հմայական ուժի նկատմամբ հավատքի վկայություններն են՝ իրենց կուռ կառուցվածքով՝ ծեսի բնույթով պայմանավորված:
Հնագույն շրջանից ի վեր ծեսի սկիզբն ազդարարվում էր համախմբման զանգի ղողանջով, կոչ — հրավերով՝ խոսքով ու նաև երաժշտությամբ՝ «սահարիներով» (ինչպես 1988-ից Արցախյան շարժման հանրահավաքների սկիզբին ու ավարտին հնչող շեփորականչը, նաև՝ պիոներական ճամբարներում օրվա տարբեր ժամերին շեփորի զանազան կանչերով ազդարարվող հավաքները՝ առավոտյան արթնացումից մինչև ճաշ կամ շարքային քայլքի հրավերը՝ յուրաքանչյուրն իր տարբերվող նվագով…):
Բանահյուսության մեջ պահպանված «ավետիսները» ևս նման «կանչերից» են՝ գալիք ծեսերից, տոնախմբություններից առաջ Բարի լուրն ավետելու միջոցներ…
«Վարդավառը գալի՜ս է, Իջնե՛նք չայիրները, բռնե՛նք մեր պարը»…
Կամ, ինչպես մեր օրերում է երգվում՝ «Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս»…
Հայկյան Սրբազան տոմարով՝ Արեգ ամսվա Արեգ օրը (մարտի 21-ին)՝ գարնանային գիշերահավասարով ազդարարվող գարնան գալուստով մեկնարկվող երկրագործական աշխատանքներից՝ վար ու ցանքսից մինչև ամառային արևադարձից հետո՝ հունձք ու բերքահավաք՝ անհատի, ինչպես և ողջ ազգի, երկրի բարօրությունն ու բարեկեցությունն ապահովող Բնության, աշխատանքի փառաբանումներով, օրհներգներով ծիսակատարություններն էին ուղեկցում մարդուն:
Ցուրտ ձմեռվա ավարտն ազդարարող Գարնան շունչը Բնության գալիք Վերածնունդն է ավետում՝ բերկրանքով լցնում մարդկանց սրտերը: Եվ դարեդար շարունակվող ավանդությամբ՝ փոքր խմբերով երեխաները տնետուն էին այցելում ու «ավետիսներով» բարի լուրը տարածում՝ Գարնան գալստյամբ մեկնարկվող Նոր տարվա բարեմաղթանքներ հղում՝ «Դռները բացե՛ք, Գարու՛ն է գալիս»…
Քրիստոնեության տարածումից հետո աղճատվեցին հին տոներն ու ծեսերը, իմաստափոխվեցին՝ հարմարեցվելով նոր կրոնին:
Տոմարը նույնպես փոխվեց, թեև Բնությունն իր հավերժական շրջապտույտն է շարունակում… Ու հիմա ոմանք փորձում են «Ազգային տոներն ու ծեսերը» նշել, բայց՝ ո՛չ իրենց ճիշտ ժամանակին:
Եվ ձմեռվա կեսին փորձում են երգել՝ «Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս»…
Համո Սահյան
Գարու՜ն է գալիս…
Ծիլերն են դաշտում կանաչին տալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս:
Ձմեռը հալվել, դարձել է առու, Դարձել է առու, դարձել է վտակ, Արաքսի հունով գնում է հեռու, Գնում է դեպի ծովը անհատակ:
Հոգնած թևերը քսելով ամպին, Կրծքին դեռ ճերմակ ծվենը նրա, Արագիլն իջել Արաքսի ափին, Հանգստանում է մի ոտքի վրա:
Երկինք ու Երկիր մեզ ձայն են տալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս:
Աղբյուրներն ուրախ իրար են կանչում, Իրար են փարվում հովերն արթնացած, Ծաղկունքի բույր է հողն արտաշնչում, Մեղուն քանդում է ակնամոմը թաց:
Մեղուն ուզում է դուրս գալ ու թռչել, Խաղալ է ուզում արևի շողով, Ուզում է իր նուրբ թևերը թրջել Երազում տեսած ծաղկունքի ցողով:
Ողջ Բնությու՜նն է հրճվանքից լալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս:
Ծիծառներն անցնում փարախի կողքից Եվ պատուհանի փեղկին են դիպչում, Իսկ գառը ներսում արևի շողքից Խրտնել, անկյունից անկյուն է թռչում:
Կանգնել է ներին փարախի դռան՝ Հեռու լեռների երազն աչքերում, Նեղվել է հովվի սիրտը անվարան՝ Չորս պատերի մեջ էլ չի՛ համբերում:
Լեռներն իրարու ողջու՛յն են տալիս, Դռները բացե՛ք, գարու՜ն է գալիս…
Հ.գ. Հանուն «Մրրիկներին դիմագրավող» անվեհեր Արցախի ու ողջ Հայաստանի գալիք պայծառ Գարունների՝ «Միշտ՝ դեպի Լույս»…
Վերհիշելով Նժդեհի խոսքերը՝
«Ոգու՛ ուժն է ճշմարիտ ուժը»: Եվ՝ «Մաքուր խղճի չափ ուժեղ չէ և ո՛չ մի վահան»…
Մինչ «Երկինք ու Երկիր մեզ ձայն տան»՝ Հ. Սահյանի խոսքերով գրված երգը՝ Ռ. Մաթևոսյանի կատարմամբ…
