Շարունակելով հնագույն ժամանակներից հարատևող ընծայաբերության ծեսի զանազան դրսևորումների քննությունը՝ որոշ քաղվածքներ ևս՝ Երվանդ Լալայանի՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» վերնագիրը կրող հոդվածից:
…«Իբր երախայրիք՝ ցորենից, ալիւրից, իւղից, պանրից, կարագից, ձէթից, խաղողից և գինուց թէ՛ բարեկամներին և թէ՛ եկեղեցուն ու նրա պաշտոնեաներին մատուցած ազատ նվիրաբերութիւնից հետզհետէ ծագել են հետևեալ եկեղեցական տուրքերը:
ՊՏՂԻ — Յօգուտ Էջմիածնի ամբողջ Ռուսահայաստանում հաւաքւում է ցորեն՝ կալոցի ժամանակ, տնից՝ մէկ փութ, իսկ Աղթամարայ կաթողիկոսութեան վիճակում՝ տնից մօտ կէս փութ՝ յօգուտ Աղթամարի սբ. Խաչ վանքի: Վերջինիս վիճակում այս տուրքը վճարում են միայն «կողվինք» — «անկողին ունեցողները», այսինքն՝ ամուսնացած անձինք, որոնք ազատւում էին այս տուրքից միայն այն ժամանակ, երբ այլևս պտղելու, այսինքն՝ որդեծնութեան վիճակի մէջ չէին լինում: Երբ մինը մերժում էր այս տուրքը՝ հաւաքող հոգեւորականը անիծում էր՝ ասելով. «Չպտղիս»:
Այս տուրքը հաւաքելու համար գնում են վարդապետներ և գործակալ քահանաներ, որոնք նաև քարոզում են եկեղեցիներում: Սրանց ևս իբր նուէր տրւում է մի քանի փութ ցորեն, որ կոչւում է «գաւազանապտուղ», այսինքն՝ գաւազանը ձեռին բռնած քարոզող հոգևորականի կամ գաւազան՝ իշխանութիւն ունեցողի պտուղ: Միևնոյն կալոցի միջոցին ծխատէր քահանան ևս ժամկոչի հետ գնում օրհնում է իւր ծխերի կալերը և նուէր ստանում մօտաւորապէս մի փութ ցորեն և կես փութ գարի, որ «կալապտուղ» է կոչւում, իսկ ժամկոչը՝ մօտ մեկ քառորդ փութ կամ մի ռըպիկ ցորեն:
Քաղաքներում և մեծ աւաններում ժամկոչները այս ցորենի տուրքի փոխարէն ամեն շաբաթ օր ման էին գալիս տները մի մեծ կողով շալակած և բղաւում. «Ժամկոչի հա՛ց, խանու՛մ մարիկ»: Ամեն մի տուն մի ամբողջ հաց բերում տալիս էին:
Այս սովորութիւնը ևս վերացել է, սակայն մի քանի տեղեր, ինչպէս Հին Նախիջևանում, Կաղզվանում, Վանում, յարատևել է նոյն սովորութիւնը միայն Մեծ պասի եօթ շաբաթների ընթացքում: Ամեն մի տուն ինքնաբերաբար շաբաթական մի հաց տանում է եկեղեցի և տալիս ժամկոչին, իսկ եթէ մինը զլանում է՝ ժամկոչը գնում է նրա տունը և պահանջում: Այս տուրքը կոչւում է «եօթնահաց»: Ջաւախքում մի հին սովորութիւն ևս մնացել է. քաւորը պարտաւոր է թագաւորին մի զոյգ եամանի պարգևել, իսկ սա իւր հին չուստերը պարտաւոր է ժամկոչին նուիրել:
ՊԱՆԻՐ — Գարնանը՝ Համբարձումից յետոյ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ոչխարների մի օրուայ կաթը հաւաքում, պանիր պատրաստում և ուղարկում Էջմիածին. նոյնը անում են և Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում:
ԻՒՂ — Աշնանը դարձեալ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ամեն տանից մեկ կամ կես ֆունտ իւղ հաւաքում յօգուտ Մայր աթոռի: Նոյնը անում են և Աղթամարի շրջանում, սակայն այստեղ միաժամանակ հաւաքում են նաև մի-մի զոյգ գուլպա՝ Աղթամարի միաբանների համար:
ՁԷԹ եւ ԿԱՆԵՓ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում Մեծ պասին հաւաքում էին իբր տուրք ձէթ, կանեփ և բամբակ՝ յօգուտ եկեղեցու: Ձէթը և բամբակը գործ էին ածում կանթեղների մէջ, իսկ կանեփից թոկ էին պատրաստում թէ՛ կանթեղները կախելու և թէ՛ վանքի նաւակների վրայ գործածելու:
ԳԻՆԻ — Իւրաքանչիւր հնձանի տէր նոր գինի ստանալիս ոչ միայն բաժին է հանում իւր բարեկամներին, քահանային և տանուտէրին, այլև մի երկու գաւ տանում է եկեղեցի՝ իբր «բաժկի», այսինքն՝ պատարագի ժամանակ հաղորդութեան համար գործածելու: Հին եկեղեցիներից շատերի կողքերին թաղուած են կարասներ, ուր լցնում, պահում էին այդ գինիները: Շատ տեղերում, երբ սկսում են գինի քաշել, քահանան գնում օրհնում է հնձանը և իբր վարձատրութիւն՝ խաղող ստանում:
ԱԼԻՒՐ — Առաջին անգամ նոր ցորենը աղալիս՝ մի քիչ ալիւր ուղարկում են եկեղեցի, որ պահեն՝ նշխարք գործելու:
ԽԱՂՈՂ — Աստուածածնի վերափոխման տօնին ամէն միայգետէր 5-10 ֆունտ խաղող է տանում եկեղեցի, որի մի մասը օրհնում են և բաժանում ժամաւորներին, մնացածը տալիս քահանաներին և ժամկոչին:
ԿԱՐԱԳ — Աւագ հինգշաբթի օրը՝ «Ոտնլուայի» ժամանակ, ամեն մի տնից մի «խիար», այսինքն՝ խիարի՝ վարունգի մեծութեան և ձևի կարագ տանում են եկեղեցի և տալիս քահանային: Սրա մի չնչին մասը քահանան օրհնում է և բաժանում ժողովրդին, իսկ մնացածը՝ իւրացնում:
ՀԱՒ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում սովորութիւն է եղել, որ աշնանը յօգուտ Աղթամարի ամեն մի տնից 1-2 վառեկ են հաւաքել իբր տուրք: Զատկին և Ս, Խաչին ընդհանրացած սովորութեան համեմատ Աղթամարի կաթողիկոսին նուէր էին տանում գառ, ձու, թխուածքներ, շաքար, տապակած հաւ. շատերն էլ «աջհամբոյր» էին տալիս:
ՀՈԳԵԲԱԺԻՆ եւ ԿՈՂՈՊՈՒՏ — Հնումը իւրաքանչիւր վանք տարեկան մի կամ երկու անգամ մի կամ երկու հոգևորական ուղարկում էր իւր թեմի գիւղերը՝ նոյն տարում վախճանուածների ազգականներից հաւաքելու իբր «հոգեբաժին»՝ գառ, ոչխար, տաւար և կամ դրամ, և իբր «կողոպուտ»՝ ննջեցեալի անկողինը և հանդերձը: Այժմ այս այլևս տեղի չի ունենում, այլ սրա փոխարեն՝ ննջեցեալի տարելիցին մի րուբլի, և կամ աւելի պահանջում են յօգուտ եկեղեցու՝ իբր «հոգեբաժին»… …«Կովի և գոմեշի առջինեկ հորթը սովորաբար նուիրել են և նուիրում են եկեղեցուն»:
Հայոց մեջ և աշխարհի տարբեր ժողովուրդների մոտ հնագույն ժամանակներից ի վեր հարատևած «Ընծայաբերության ծեսի» ակունքներին և նրա զարգացմանն է անդրադարձել վաստակաշատ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում, որից ներկայացնում ենք հակիրճ հատվածներ՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում)…
…«Յոյների մէջ սովորութիւն կար, որ աստուածներին մատուցանում էին այն ծառայութիւնները, որոնց կարիք ունէին կենդանի մարդիկ. տաճարները համարւում էին աստուածների տները, զոհաբերութիւնները՝ նրանց կերակրները, բեմերը՝ սեղաններ:
Այս դէպքում կարելի է ցոյց տալ, որ աստուածներին մատուցուող ուտելեղէններից կազմուած ընծաները և մեռածների գերեզմանների վրայ դրուող ընծաները միևնոյն ծագումն ունին, որովհետև թէ՛ առաջինները և թէ՛ երկրորդները ծագել են կենդանի մարդկանց մատուցուող ընծաներից…»:
…«Հայերիս մէջ, երբ խաղողն առաջին անգամ (սովորաբար Աստուածածնի վերափոխման տօնին) քաղում են, նուէր են ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին, պաշտօնական անձերին, քահանային, տանում են եկեղեցի՝ օրհնելու և հետևեալ օրը՝ մեռելոցին՝ գերեզմանատուն: Շիրակում և այլ շատ Հայաբնակ գիւղերում առաջին կալը հանելիս՝ այս ցորենի ալիւրից հաց են թխում, որ կոչւում է «չալաքի» կամ «տապլայ» և նուէր ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին, քահանային, նաև առաւօտ շատ վաղ բաժանում պատահողներին՝ իբր ննջեցեալների բաժին:
Վաղահասուկ տանձ ու խնձորն առաջին անգամ քաղելիս՝ նուէր են ուղարկում բարեկամներին՝ մասնաւորապէս փեսին, տանուտէրին, քահանային և Վարդավառի մեռելոցին տանում են գերեզմանատուն և պարկով կամ մի սկուտեղով դնում են գերեզմանաքարի վրայ. անց ու դարձ անողներն անխտիր վերցնում են ուտում և ննջեցեալին ողորմի տալիս:
Մեղրը կտրելիս բաժին են հանում բարեկամներին, տանուտէրին, քահանային, մեղրամոմից մոմ են թափում, տանում գերեզմանատուն և եկեղեցի՝ վառում:
Նորածին գառը կամ հորթը նուիրում են բարեկամներին, տանուտէրին կամ այլ պաշտօնական անձերի, մատղում են եկեղեցում և կամ մորթում և «հոգու հաց» պատրաստում:
Նոր պատրաստուած մաճառից նուէր են ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին կամ պաշտօնական անձերի, եկեղեցի՝ հաղորդութեան բաժակի համար և մեռելոցին տանում են գերեզմանատուն, փոքր-ինչ ածում գերեզմանաքարի վրայ և ողորմաթաս խմում:
Վերոյիշեալ փաստերը, որ նկատելի են աշխարհի բոլոր երկրներումն էլ, ապացուցանում են, որ զոհաբերութիւններն սկզբունքով ընծաներ են՝ բառիս գրական իմաստով: Կենդանիներ ընծայում են թագաւորներին, մորթում են գերեզմանների վրայ, զոհում տաճարներում: Եփած կերակրներ ընծայում են զօրապետներին, դնում գերեզմանի և տաճարի սեղանի վրայ: Պտուղների երախայրիքն ընծայում են կենդանի զօրապետներին, ինչպէս նաև մեռած զօրապետներին և աստուածներին. մի տեղ՝ գարեջուր, մի ուրիշ տեղ՝ գինի, մի երրորդ տեղ՝ chica ուղարկում են տեսանելի պետին, մատուցանում աներևոյթ ոգուն և զոհաբերում աստծուն:
Խունկը, որ հնումը ծխում էին թագաւորների և մի քանի տեղերում բարձրաստիճան անձերի առջև, այլ տեղ ծխում են աստուածների առջև:
Աւելացնենք նաև, որ թէ՛ ուտեստի, և թէ՛ ամէն տեսակի թանկագին իրեր, որոնք ծառայում են բարեհաճութիւն հայցելու՝ կուտակւում են ինչպէս թագաւորների գանձարաններում, այնպէս և՛ աստուածների տաճարներում»…
…«Այժմ մենք հասնում ենք հետևեալ նշանաւոր եզրակացութեան: Ինչպէս որ աշխարհային պետին մատուցուած ընծաները հետզհետէ զարգանալով ստանում են պետական եկամտի ձև, այնպէս և աստուածներին մատուցուած ընծաները զարգանալով ստանում են եկեղեցական եկամտի ձև»…
…«Միջին դարերը ներկայացնում են ընծայաբերութեան զարգացման մի նոր աստիճան: Քահանաների և աշխարհական անձերի հաղորդութեան համար անհրաժեշտ եղածից զատ՝ չը հաշուած նաև նշխարքի համար յատկացրուածը, սովորութիւն կար մատուցանել նաև ամեն տեսակ նուէրներ, որոնք վերջին ժամանակներում մինչև անգամ եկեղեցի էլ չէին տարւում, այլ ուղղակի ուղարկւում էին առաջնորդարան: Յետոյ, այսպիսի նուէրների յաճախակի կրկնուելու և տարածուելու պատճառով, նուէրների, որոնք մինչև անգամ ստացել էին աստծուն, բայց էապէս՝ եկեղեցուն կտակելու ձև, սկսեցին ծագել եկեղեցական կանոնաւոր եկամուտներ:
Հայերիս մէջ ևս եկեղեցու և նրա պաշտօնեաների եկամուտները միևնույն ձևով են յառաջացել: Սկզբում ուխտաւորները յօժարակամ հրաւիրել են եկեղեցու պաշտօնեաներին ևս ճաշակելու իրենց հետ մատաղը, սակայն յետոյ հետզհետէ պարտաւորուել են որոշ բաժին հանել թէ՛ եկեղեցուն և թէ՛ նրա պաշտօնեաներին: Այսպէս՝ այժմ ամեն մի մատաղ անող պարտաւոր է մատաղացուի մորթին տալ եկեղեցուն, աջ ոտը (էրին)՝ քահանային, գլուխը և ստամոքսը՝ ժամհարին»…
Որպես երախայրիք՝ ցորենից, ալյուրից, յուղից, պանրից, կարագից, ձեթից, խաղողից և գինուց բարեկամներին, եկեղեցուն ու նրա պաշտոնյաներին մատուցած ազատ նվիրաբերությունից հետզհետէ ծագել են եկեղեցական տուրքերը, որոնց կանդրադառնանք հաջորդիվ…
«Ընծայ» — ձոն, նուէր, «ընծայել»՝ ձօն մատուցանել: «Ընծայաբեր բագնեացն եղեալ» — Նախնեաց հորինած վիպասանության ոտանավորներներից է հիշատակում «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանը, ուր կարդում ենք նաև՝ «Ընծայաբերութիւն — բերումն և մատուցումն ընծայից. նուէրք և սպասք»: «Ընծայատար» — տարօղ ընծայից, ընծայաբեր, ընծայաւոր: «Ինքն անցանք ‘ի պարսս՝ ընծայատար Դարեհի» (Խորենացի, Բ, 45):
Անհիշելի ժամանակներից ի վեր զանազան ժողովուրդների մեջ տարածված ընծայաբերութեան՝ «Գթարար ծեսի» բնական ծագման օրինակների և Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթների համեմատությամբ անվանի ազգագրագետ Ե. Լալայանն իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում ի ցույց է դնում խորհրդանշական գործողության՝ ընծաների մատուցման ծիսակարգի ձևավորումն ու զարգացումը, երբ «Կամաւոր ընծայաբերութիւնը հետզհետէ դառնում է պարտադիր»…
«…Հայ գիւղացին առանց ընծայի երբէք չի գնալ մի մեծաւորի տեսնելու: Նոյնիսկ «տեսնել» բառը «ընծայ տալու» իմաստն է ստացել: Միևնոյն սովորութիւնը տեսնում ենք և այլ ժողովրդների մէջ»,- գրում է նա իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ. Ըստ Հ. Սպենսերի» հոդվածում, հիշեցնելով որոշ դրվագներ:
«Հայ մելիքների տիրապետութեան միջոցին վաճառականները միայն ընծաներ են մատուցել մելիքին և որոշ տուրք վճարելու սովորութիւնը բոլորովին չէ եղել: Այժմ միևնոյն կարգը գոյութիւն ունի քիւրդ և թուրք բէկերի մէջ»… …«Ամեն տարի, մի քանի տօների ժամանակ, այն հնդիկները, որոնք հարկ չէին վճարում, մինչև անգամ զօրապետներ էլ, ընծաներ էին տալիս իրենց վեհապետին՝ ի նշան հպատակութեան»…
Անդրադառնալով մասնավոր անձանց կամ համայնքների կողմից ընծաների մատուցման սովորույթին և նրանց նշանակությանը, նա ուրվագծում է այն ուղին, որը կամավոր ընծայաբերությունից տանում է դեպի «պարտադիր տուրք»՝ հետագայում՝ դրամի ծագմամբ, դառնալով հարկ:
Շարունակելով նախորդ հրապարակման թեման՝ ծանոթանանք ևս մի քանի հատվածների՝ քաղված Երվանդ Լալայանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից, որը լույս է տեսել 1912 թվականին՝ Թիֆլիսում հրատարակված «Ազգագրական Հանդէս»-ի 23-րդ հատորում:
ԸՆԾԱՆԵՐ «Ճանապարհորդներն օտար ժողովուրդների հետ յարաբերութիւն ունենալիս սովորութիւն ունին նրանց հաճութիւնը գրաւել ընծաներ տալով: Այս վարմունքը ունենում է երկու հետևանք: Նախ՝ նուիրած իրի արժէքի պատճառած հաճոյքը բարեկամական տրամադրութիւն է յառաջացնում օտարականի մէջ, և երկրորդ՝ ընծայաբերութեան գործողութիւնը նուիրատուի կողմից լռելեայն ցանկութիւն է արտայայտում դուր գալու, որը նաև տրամադրում է նուիրատուին՝ դէպի նուիրատուն: Այս վերջին ցանկութեան մէջ պէտք է որոնել ընծայաբերութեան՝ որպէս ծիսական կարգի սկիզբը:
Ծայրատման ու ընծայաբերութեան, այսինքն՝ մարմնի մի որևէ մասի և մի որևէ իրի մատուցման միջև եղած կապը պարզ երևում է Գարսիլասսօի մի պատմուածքի մէջ, ուր ցոյց է տրւում, որ ընծայաբերութիւնը դառնում է հաշտարար, գթաբար միջոց՝ ընծայուած իրի արժէքից բոլորովին անկախ: Գարսիլասսօն՝ նկարագրելով բեռնակիրների կեանքը, ասում է, թէ սրանք լերան բարձունքին հասած միջոցին վայր են դնում իրենց բեռները և արտասանում են իրենց Պաչակամակ աստծուն ուղղուած հետևեալ խօսքերը. «Շնորհակալ եմ քեզանից, որ կարողացայ կրել այս իրերը մինչև այստեղ»: Յետոյ, իբր զոհ, քաշում են իրենց ունքերից մի-մի մազ և կամ հանում են բերնից կիւկա կոչուած խոտը՝ իբր նուէր իրենց ունեցած ամենաթանկագին իրերից: Եւ կամ, եթէ աւելի լաւ բան չեն ունենում զոհաբերելու, մատուցում են ծղօտի կամ քարի կտոր և կամ՝ հողի կոշտ: Լեռնային անցքերի գագաթներին յաճախ պատահում են ահագին կոյտեր՝ բաղկացած այսպիսի զոհաբերութիւններից:
Միևնոյն երևոյթը տեղի է ունենում նաև Հայերիս մէջ: Այսպէս, օրինակ, ճանապարհների վրայ, անբնակ տեղերում ընկած սրբերի ուխտատեղիների մօտով անցնելիս, ճանապարհորդները՝ չունենալով յարմարութիւն խունկ ու մոմ զոհաբերելու, մի կտոր քար են ձգում այդպիսի սրբատեղու վրայ, որով կատարուած են համարում իրենց զոհաբերութեան պարտականութիւնը:
Որքան և մարմնի մասերի կամ թանկագին իրերի և կամ ոչ մի արժէք չներկայացնող իրերի զոհաբերութիւնը, առաջին երևոյթից, տարօրինակ թուի մեզ, բայց և այնպէս, նրանց տարօրինակութիւնը չափազանց կը նուազի, եթէ մտաբերենք, որ Ֆրանսիայում, ճանապարհների երկու կողմը բարձրացող խաչքարերի պատուանդանների վրայ կարելի է տեսնել երկու բարակ փայտերից շինուած խաչերի կոյտեր: Այս խաչերի արժէքն երբէք չի գերակշռիլ այն ծղօտի, ձողիկների և քարերի արժէքին, որ մատուցանում են պերուցիները, և սրանք, վերոյիշեալ ընծաների նման, ցոյց են տալիս այն ճշմարտութիւնը, որ ընծայաբերութիւնը դառնում է մինի շնորհը, գութը գրաւելու ցանկութիւն արտայայտող մի ծէս:
Հայկական մի աւանդութիւն պատմում է, թէ երկու ուղտ՝ միասին արածելիս, երբ արդէն կշտացած են եղել, սրանցից մինը մի փուշ է քաղել և միւսի բերանը դրել: Եվ երբ վերջինս հարցրել է, թէ՝ «Ի՞նչ ես անում, չէ՞որ սա ևս այն փուշն է, որից կերանք, կշտացանք», տուողը պատասխանել է. «Փուշ՝ միշտ փուշ ա, ամա մարիֆաթն (այսինքն՝ շնորհք, յարգանք ցոյց տալն) անուշ ա»…
…«Քաղաքական իշխանութեան զորեղանալու համեմատ ՝ գթարար ընծաները փոքր առ փոքր կամաւոր և մասնաւոր ձևից դառնում են աւելի պակաս կամաւոր և աւելի ընդհանուր՝ սկիզբ տալով ընդհանուր և պարտադիր տուգանքի՝ որոշ տուրքի, իսկ, դրամի ծագմամբ՝ տուրքը դառնում է հարկ:
Թէ ինչպէ՛ս է կատարւում այս ձևափոխումը՝ պարզ երևում է պարսկական սովորութիւններից: Մալկոլմը՝ խոսելով այն անկանոն և ծանր հարկերի մասին, որոնց պարսիկները շարունակ ենթարկուած են, նկատում է. «Այս հարկերից առաջինները կամ լրացուցիչները կոչւում են «սովորական և արտակարգ ընծաներ»: Սովորական ընծաները, որ մատուցւում են թագաւորին, նրանք են, որ ամեն տարի տալիս են նահանգների և շրջանների կառավարիչները, ժողովրդների զորապետները, նախարարները և միւս բարձրաստիճան պաշտօնեաները Նովրուզի տօնախմբութեան միջոցին:
Այս ընծաների քանակը որոշւում է ընդհանրապէս սովորութեան համեմատ. ով նշանակուածից պակաս կը բերի, կը խիզախի պաշտօնը կորցնելու, ով աւելի կը բերի՝ կարժանանայ թագաւորի աւելի մեծ շնորհին»…
…«Ինչ որ ասուեց Արևելքի մասին ընդհանրապէս՝ կարելի է մասնաւորել և Հայաստանի վերաբերմամբ՝ որպէս նրա մի մասի: Հայ մելիքների ծառաները, զօրքը, զօրապետները երբէք ռոճիկ չեն ստացել, այլ շատացել են միայն մելիքից ստացած պարգևներով, որ «խալաթ» է կոչուել և ժողովրդի տուած նուէրներով:
Նոյնիսկ այժմ դեռ շատ տեղերում գիւղական տանուտէրները, դատաւորները և գզիրները որոշ ռոճիկ չեն ստանում, այլ կառավարւում են ժողովրդից ստացած նուէրներով, որոնք հետզհետէ պարտադիր ծէսի ձև են ստացել: Այսպէս, օրինակ, տանուտէրին նոր տարուն ամեն տուն մի շիշ օղի և մի զոյգ քոշ է ընծայում, զատկին մի-մի գառ և հաւկիթներ: Ամեն մի պսակուող մի զոյգ մաշիկ կամ քոշ և մի կամ 2 րուբլի դրամ ընծայում: Նաև՝ ձրիաբար հնձում են նրա արտերը՝ ամեն տնից մի մշակ տալով»…
…«Քանի որ տիրում է այն հաւատը, թէ մեռած անձի կրկնակը, որ ամեն բանով նման է իրեն, ենթարկուած է՝ կենդանի էակներից ոչ պակաս, տանջանքի, ցրտի, քաղցի, ծարաւի, այստեղից բնականաբար ծագում է այն ենթադրութիւնը, որ նա ևս կարիք է զգում ուտեստի, խմիչքի, հանդերձի և այլն: Հետեւապէս և ննջեցեալներին մատուցուած ընծաները չեն տարբերւում ողջերին մատուցուած ընծաներից ո՛չ իրենց շարժառիթներով և ո՛չ էլ նշանակութեամբ: Սրան իբր ապացոյց կարող են ծառայել ամբողջ աշխարհիս բոլոր ստորին հասարակութիւնները: Պապուացիները, … հին պերուացիները, բրազիլացիները և ուրիշներ դեռ չը թաղուած դիակների մօտ դնում են կերակուր և խմիչք: Միևնոյնը տեղի է ունենում և վիրահայոց մէջ: Քանի դեռ ննջեցեալը տանն է՝ նրա բաժին կերակուրն ու խմիչքը թէ՛ նախաճաշիկին, թէ՛ ճաշին և թէ՛ ընթրիքին դնում են նրա սնարի մօտ և մի կարճ միջոցից յետոյ վերցնում տալիս աղքատների և կամ ննջեցեալի հասակի մի անձի՝ ուտելու: Ոմանք էլ գինեսէր ննջեցեալների դագաղում մի քանի շիշ գինի են դնում, ինչպէս և մանուկի դագաղում՝ մրգեր:
Բուլանըխում Հայերը մի ամբողջ տարի ննջեցեալի տնից օրական մի բաժին կերակուր են ուղարկում մի աղքատի տուն՝ իբր ննջեցեալի հոգեբաժին:
Վասպուրականում մինչև ննջեցեալի եօթը կամ քառասունքը կատարելը ամեն օր հրաւիրում են քահանային, տիրացուներին, ժամհարին և մի քանի աղքատ՝ ննջեցեալի տունը՝ ճաշելու, իսկ Վանում՝ փոխանակ սրանց տուն հրաւիրելու՝ ճաշը ուղարկում են եկեղեցի, որպէսզի այնտեղ ճաշեն վերոյիշեալ անձնաւորութիւնները: Այս ճաշերը կոչւում են «հոգեբաժին» կամ «հոգեճաշ»: Թաղման օրը, եօթին, քառասունքին և տարելիցին մեծ բազմութեան ճաշ են տալիս: Կերակուր և խմիչք դնում են գերեզմանի վրայ ննջեցեալին թաղելուց յետոյ հետևեալ ժողովուրդները»… (Աֆրիկայում, Ամերիկայում, Հին Արևելքում…):
Հայկական գրեթէ բոլոր գաւառներում մեռելոցի օրերը ուտելեղէն, խմիչք ու մրգեր են տանում գերեզմանատուն ու, գերեզմանները օրհնելուց յետոյ՝ իրենք ուտում, խմում են, նախապէս փոքր-ինչ խմիչք ածելով գերեզմանի վրայ, և յետոյ էլ մնացորդները դնում են գերեզմանի վրայ:
Վասպուրականում աւագ ուրբաթ և զատկի մեռելոցի օրը հաց են թխում և բաժանում աղքատներին, շատ տեղեր էլ, ինչպէս օրինակ, Ղարաբաղում, Ապարանում, Աւագ ուրբաթ, Զատկի ու Աստուածածնի վերափոխման մեռելոցի օրերն ամէն տնից կերակուրներ են տանում գերեզմանատուն և կամ եկեղեցի և այստեղ միասին ուտում են ու հոգեհանգիստ կատարում համայն ննջեցելոց համար: Կերակրների մնացորդները կամ դնում են գերեզմանների վրայ և կամ բաժանում աղքատներին:
Կարնեցիք և Կարնոյ գաղթական Աղէքսանդրապօլցիք, Ախալքալաքցիք և Ախալցխացիք հետևեալ սովորութիւնն ունին: Սուրբ Խաչի տօնին ննջեցեալների մօտիկ բարեկամները մի-մի ուլ, մի-մի սև շալ և մի-մի սև աղլուղ ուղարկում են ոգետունը, ուր ուլից պատրաստում են քեաշկեակ, տանում գերեզմանատուն, իրենց նոր ննջեցեալի գերեզմանը օրհնել տալիս և ապա այդ բարեկամների հետ գերեզմանի մօտ նստած ուտում քեաշկեակը և ավելացածը դնում գերեզմանի վրայ: (Քեաշկեակը պատրաստում են այսպէս. Ձաւարը խաշում են, քամում և դնում թոնրի մէջ, ապա կաշեհան արած ուլը կախում են նոյն թոնրի մէջ այնպէս, որ սրանից հոսած իւղը կաթի ձաւարի մէջ: Երբ ուլը խորովւում է, հանում են, կտրատում, խառնում ձաւարի հետ, նախապէս սոխորած աւելացնելով)»…
Զանազան ժողովուրդների մոտ եղած սովորույթները թվարկելով և համեմատելով, Ե. Լալայանը գրում է. …«Այստեղից դժուար չէ հանել այն եզրակացութիւնը, որ ննջեցեալին արուած ընծայաբերութիւնը այն միևնոյն նշանակութիւնն ունի՝ ինչ կենդանի էակին արուած ընծայաբերութիւնը, այն միակ տարբերութեամբ, որ ընծայ ստացողը աներևոյթ է: Նկատենք նաև, որ գերբնական էակների, որոնցով շրջապատուած է երևակայում իրեն նախնական մարդը, բարեհաճութիւնը մի որևէ ձևով հայցելու շարժառիթն էլ միևնոյնն է»…
…«Աշխարհիս երեսի շատ ժողովուրդներ ճաշելուց առաջ իրենց կերակրից և խմիչքից փոքր-ինչ ձգում էին ոգիների համար: Այժմ տեսնենք, թէ այս ծէսը ինչպէս է զարգանում միաժամանակ, երբ գերբնական էակի պաշտամունքն էլ զարգանում է: Ընծայաբերուած իրերը և ընծայաբերութեան շարժառիթները մնում են միևնոյնը, ինչ որ էին վերոյիշեալ դէպքերում, թէպէտև նրանց նոյնութիւնը փոքր-ինչ մթագունում է՝ երբ «զոհ» է անուանւում աստուածների և «ընծայ»՝ կենդանի մարդկանց վերաբերմամբ: Նրանց սկզբնական նոյնութիւնը խիստ կերպով երևան է գալիս յունաց հետևեալ առածի մէջ. «Ընծաները որոշում են աստուածների և մարդկանց գործողութիւնները»…
…«Ուտեստն ու խմիչքը, որ կազմել են գթարար ընծաների ամենանախնական տեսակը, որ մատուցւում էին կենդանի մարդկանց, ինչպէս և՛ ոգիներին, միաժամանակ կազմում են աստուածներին մատուցուող զոհաբերութեան էական մասը:
Այն երկրներում, ուր իշխանութիւնը դեռ նոր է սկսում զարգանալ, զօրապետներին ուղարկուող ընծաները գլխաւորապէս բաղկացած են լինում ուտելեղէններից: Այնտեղ, ուր զարգանում է Նախնիքների պաշտամունքը, ուր այս պաշտամունքը ոգուն դարձնում է աստուած, զոհաբերութիւնները բաղկանում են նոյնպէս, մեծ մասամբ, բոլոր տեղերում և ամեն ժամանակ՝ ուտելեղէններից և խմիչքներից:
Որ այս միանգամայն ճիշտ է ստորին հասարակութիւնների վերաբերմամբ, ապացոյց էլ չի պահանջւում, իսկ ինչ վերաբերում է բարձր հասարակութիւններին, այս ևս հանրածանօթ մի փաստ է, թէպէտ և երբեմն ուրանում են»…
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր հարատևող ծեսերի ծագման խնդրի լուսաբանմանն է նվիրված Հայ գիտական ազգագրության հիմնադիր, բազմավաստակ գիտնական, հնագետ, ազգագրագետ Երվանդ Լալայանի՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ. (Ըստ Հ. Սպենսերի)» ուշագրավ ուսումնասիրությունը, ուր հեղինակն անդրադառնում է Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթներին՝ համեմատելով Հ. Սպենսերի ներկայացրած զանազան օրինակների հետ: «Ազգագրական հանդէս»-ի էջերում հրապարակված հիշյալ հոդվածից որոշ քաղվածքներ՝ ստորև:
«Ծէս, ծիսական կարգ կոչւում են մարդկանց՝ միմեանց հետ ունեցած ուղղակի յարաբերութիւնները, և սրանք կազմում են նախնական կառավարութեան ընդհանրացած ձևը: Սրանք ծագում են շատ աւելի վաղ, քան քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնները, և այս ապացուցւում է նրանով, որ դրանք նախընթաց են ո՛չ միայն հասարակական, այլ և մարդկային զարգացման. դրանք նկատելի են նաև բարձր կենդանիների մէջ»:
…«Բոլոր վայրենի ժողովուրդները, որոնց մէջ քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնները դեռևս սաղմնային դրութեան մէջ են, և որոնց մէջ տիրապետում է միայն անձնական գերազանցութեան ոյժը, ենթակայ են բազմաթիւ ծիսական կարգերի: Հայ գիւղացին մինին պատահելիս՝ պարտք է համարում բարևել նրան, մի մեծաւոր անցնելիս՝ ոտքի կանգնել, հիւրասիրութեան միջոցին օղի խմելիս բարեմաղթութիւններ անել՝ դիմելով բոլոր աչքի ընկնող անձնաւորութիւններին առանձին — առանձին:
Փաւստոս՝ պատմելով Մանուէլի վերադարձը Հայաստան, ասում է. «…Իբրև ետես զնա Վաչէն, որ յառաջ էր լեալ նահապետ, մինչև եկեալ էր նա՝ ետ զնա զպատիւ իշխանութեանն զօր առեալ էր ի թագաւորէն… քանզի նա՛ էր երէց յազգին և պատուին և Վաչէ լինէր երկրորդ» (Փաւստոս, 5, ԼԷ, 246): Սրանից հետևում է, որ կարգը, ծէսը աւելի մեծ ոյժ ունէր, քան թագաւորի հաստատութիւնը: Նոյնը հետևում է նաև այն հանգամանքից, որ դատապարտում էին Վասակին՝ իբր աւագութեան իրաւունքը անգոսնողի»…
…«Ծիսական կարգերը գոյութիւն են ունեցել նախքան քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնների ծագումը, և սա շատ հասկանալի է, որովհետև նախքան իշխանութեան ծագումը պէտք է գոյութիւն ունենար հպատակութեան զգացմունքը, նախքան օրէնքների ծագումը պէտք է ամրապնդուէր մի որոշ ուժի հպատակելու կարգը, նախքան կրօնական իշխանութեան ծագումը պէտք է տեղի ունենար ննջեցեալի գերեզմանի վրայ նրա ոգու՝ կրկնակի առջև կատարուող կարգերը»…
«…Նկատում ենք, որ գերեզմանի մօտ տեղի ունեցող ծէսերը, որ յետոյ դարձել են տաճարներում կատարուող ծէսեր, սկզբում միայն այնպիսի գործողութիւններ են եղել, որոնք կատարուել են բաւարարութիւն տալու երբեմն իւր նախնական, երբեմն՝ իդեալական, աստուածային կերպարանքով ներկայացուած ննջեցեալի ոգուն, երբ տեսնում ենք, որ զոհաբերութիւններն ու մեծարանքը, մատաղը, արիւնահեղ զոհերը, ծայրատումը, որոնք ծագել են ննջեցեալի ոգուն բաւարարութիւն տալու կամ նրան հաճոյք պատճառելու ցանկութիւնից, աւելի մեծ չափերով կատարուել են այնտեղ, ուր ննջեցեալի ոգին աւելի մեծ երկիւղ է ազդել, որ պասը՝ որպէս թաղման ծէս՝ սկիզբն է տուել կրօնական պասերին, որ ննջեցեալին ուղղած գովաբանութիւններն ու թախանձանքը դարձել են կրօնական փառաբանութիւններ և աղօթքներ՝ հասկանալի է լինում, թէ ինչու նախնական կրօնը կազմուած է եղել բացառապէս գթութիւն հայցող ծէսերից»:
…«Այսպէս, Հայ ժողովուրդը մի սրբի դուռ գնալիս ոչ թէ աշխատում է մաքրել իւր ներքինը, ուղիղ սրտով և լի հաւատով մօտենայ սրբին, այլ որքան կարելի է շատ մոմ վառել, խաչհամբոյր ձգել, մատաղ կտրել, թաշկինակներ նուիրել, որ մասունքը կամ աւետարանը նրանց մէջ փաթաթեն, բազմաթիւ ծունր դնել: Չեն քաշւում նոյնիսկ կաշառել սրբին մի մատաղ և կամ մի նուէր խոստանալով, որ կատարէ իրենց խնդիրքը և կամ յիշեցնել նրան իրենց տուած նուէրները և պահանջել հատուցում, որի մի լաւ օրինակը գտնում ենք Յովհան Մանդակունու պատմութեան մէջ…»:
…«Եւ եթէ Հայաստանը լի է վանքերով, այդ նրանից է, որ Հայ թագաւորներն ու իշխանները հաւատացած են եղել, որ այսպիսի աստուածային նուիրաբերութիւնները բաւական են իրենց հոգիները փրկելու»…
«…Ուրեմն, ծէսերը շատ մեծ հնութիւն են ներկայացնում, որովհետև բոլոր, միմեանցից արդէն տարբերուող իշխանութիւնները նրանից գծեր են կրում: Այսպէս, օրինակ, ընծաներ տալը՝ մինն այն գործողութիւններից, որոնցով արտայայտւում է պետին հպատակութիւն: Սա նաև կրօնական ծէս է, որ սկզբում կատարուել է գերեզմանի մօտ, իսկ յետոյ՝ սեղանի առջև»:
…«Նկատուած է նաև, որ ծիսական կարգերը նախնական և կիսակիրթ ժողովրդների մէջ շատ աւելի ոյժ ունին, քան այլ իշխանութիւններ: Այսպէս, օրինակ, երբ Հայ գիւղացին ուզում է արտայայտել «անկարելի» գաղափարը, նա ասում է՝ «Ադաթ չէ»:
«Ծէսերը միանգամից չեն ծագել իբր խորհրդանիշներ՝ արտայայտելու յարգանք և հպատակութիւն: Նրանք առաջ են եկել բնականաբար, հետզհետէ ձևափոխելով այն անհատական գործողութիւնները, որոնք կատարւում էին անհատական նպատակի հասնելու համար»…
…«Հայերիս մէջ, նոր ցորենից պատրաստուած առաջին հացերը, որ կոչւում են «չալաքի», ուղարկւում են թէ՛ եկեղեցի, թէ՛ տանուտէրին և թէ՛ բարեկամներին: Նոր Բայազէտի գաւառում առաջին անգամ ձգուած թոռով բռնուած ձկները բաժանւում են աղքատներին և նուէր ուղարկւում քահանային, տանուտէրին և բարեկամներին:
Այս բոլոր օրինակներից երևում է, որ կրօնական, քաղաքական և հասարակական հպատակութիւն արտայայտւում է միատեսակ վարմունքով»…
Ընծայաբերութեան՝ «Գթարար ծեսի» բնական ծագման օրինակների և Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթների համեմատությամբ Ե. Լալայանն ի ցույց է դնում խորհրդանշական գործողության՝ ընծաների մատուցման ծիսակարգի ձևավորումն ու զարգացումը, երբ «Կամաւոր ընծայաբերութիւնը հետզհետէ դառնում է պարտադիր»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Երվանդ Լալայանի դիմանկարը (գեղանկարիչ՝ Փանոս Թերլեմեզյան)
«Չգիտեմ, ինչու՞, սի՜րտ իմ դյուրաբեկ, Այսօր փափագով ուզում ես լսել Հին ու մոռացված այնպիսի մի երգ, Որով իմ մա՛յրն է ինձ օրոր ասել»… (ՍԱՐՄԵՆ)
«Չգիտեմ, ինչու՞, սի՜րտ իմ դյուրաբեկ, Այսօր փափագով ուզում ես լսել Հին ու մոռացված այնպիսի մի երգ, Որով իմ մա՛յրն է ինձ օրոր ասել»… (ՍԱՐՄԵՆ)
Հնագույն ժամանակներից իմաստունները հիշեցնում են, որ կորուստները միայն նյութական չեն լինում: Ավելի վատ են արժեհամակարգի, մշակութային կորուստները՝ պարզ և մաքուր միտք, բարի ցանկություններ, առաքինի վարք… Եվ խրատում են մնալ միշտ խղճին և առողջ բանականությանն ունկնդիր՝ զննելով, քննելով սեփական անձն ու շրջապատի մարդկանց, երևույթները…
Հարստության և փառքի ձգտմանը հակադրելով անպաճույճ կյանքի և բարի վարքի նախընտրությունը, նրանք շեշտում էին վաղանցիկ կյանքի ունայնությունը:
Հռոմեացի իմաստասեր Էպիկտետի խրճիթը դուռ ու փականք չուներ. փայտե նստարանը, խսիրն ու կավե ճրագն էին նրա տան ողջ կահ-կարասին: Նա առաջնորդվում էր այն սկզբունքով, համաձայն որի՝ ուրիշներին զարմացնելու նպատակով տունը զարդարելու փոխարեն խելացի մարդը գեղեցկացնում, ազնվացնում է իր միտքն ու ներաշխարհը՝ զինվելով բարոյական բարձր գաղափարներով:
Նախնիների պատգամներին հավատարիմ՝ ինքնակատարելագործմամբ դեպի վեհն ու ազնիվը ձգտման հորդորով են դաստիարակվել Հայկազունները հազարամյակներ շարունակ:
Հայոց Նախահայրերի կերտած արժեհամակարգի արձագանքներն են ցայսօր պահպանված բազմաթիվ ազգային կենսախինդ տոների, ծեսերի հիմքում, որոնք յուրօրինակ հիմն են Կյանքի հարատևման, կենսատու Արևի և Հողի փառաբանման… Դարերի պարտադրած «մշուշը» հեռացնելիս նրանք լուսավորում են մեր միտքն ու գիտակցությունը՝ իրենց նախնական հմայքով:
Ազգային մտածողության, ազգային մշակույթի պահպանման կարևորությունը գիտակցելով՝ բազմաթիվ Հայ ուսումնասիրողներ իրենց ուշադրությունը սևեռեցին դարերով ավանդված ժառանգության պահպանման խնդրի վրա:
«Ցանկանալով վերջնական կորստից ազատել Հայ ազգագրութեան վերաբերեալ նիւթերը, ես երկիւղ կրեցի, թէ մի գուցէ աչքիցս խուսափեն շատ ծէսեր և սովորութիւններ, որոնք թէպէտ աննշան, աննկատելի են, սակայն ուսումնասիրութիւնների համար անհրաժեշտ են: Ուստի և որոշեցի ինձ առաջնորդ ընտրել Հերբերդ Սպենսերի առ այժմ անզուգական «Institutions cérémonielles» ուսումնասիրությունը, պատրաստեցի մանրամասն ծրագիր՝ հարցերով, և այս նպատակով ճանապարհորդեցի Աղէքսանդրապօլ, Կարս, Կաղզուան, Հին Նախիջևան, Երևան, Վաղարշապատ և հաւաքեցի բաւականաչափ նիւթ, որը լրացրի Վասպուրականում ճանապարհորդելիս և Անդրկովկասի գաւառներում արդէն հաւաքած նիւթերովս: Այս իմ անձնական հաւաքածուի վրայ աւելացրի Հայ ազգագրութեան և Հայ հին մատենագրութեան մէջ եղած ցրուած նիւթերը և կազմեցի ներկայ երկը»,- գրում է Երվանդ Լալայեանը՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» աշխատության առաջաբանում և շարունակում. «…Քանի որ ուսումնասիրութիւններ կատարելու համար երբէք ժամանակ չի պակասելու, մինչդեռ եթէ մի քառորդ դար էլ անտարբեր գտնուենք Հայկական նիւթերը հաւաքելու՝ շատ ու շատ նիւթեր բոլորովին անհետանալու են, ուստի իմ անմիջական նպատակը ո՛չ թէ ուսումնասիրութիւն տալն է, այլ եւրոպական ուսումնասիրութեան լուսով Հայկական նիւթերը որոնել, գտնել և կորստից ազատել»…
Երվանդ Լալայանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից որոշ դրվագներ՝ հաջորդիվ…
«Ցո՛յց տանք մեր հասարակութեան թերահաւատ մասին, որ ընդունա՛կ ենք յեղափոխական — թեւ անհաւասար — կռիւը յաջողութեամբ առաջ տանելու: Ցո՛յց տանք ամբողջ աշխարհին, որ Հա՛յն էլ գիտէ կռուել ազատութեան համար»։
Հետևելով այս կոչին, 1897 թվականի հուլիսի 25-ին Խանասորի հաղթական արշավանքով մի խումբ քաջակորով Հայորդիք իրենց խիզախությամբ պատգամ հղեցին ողջ Հայությանը՝ մերժելու բռնությունը և հանուն իրենց ազատության պայքարելու և հաղթանակելու:
Խանասորի արշավանքի հրամանատարական կազմը
Արշավանքին մասնակից Հայ կտրիճների ցանկը 1900 թվականին կազմել է զինագործ Գալուստ Ալոյեանը, համաձայն որի 253 ֆիդայիներից 28-ն Արցախից էին:
Շուշիում 1864 թվականին ծնված, Ժնևի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետն ավարտած Քրիստափոր Օհանյանը Խանասորի արշավանքին մասնակցել է որպես ջոկատի հրամանատար և բժիշկ:
Քրիստափոր Օհանյան (1864-1924)
Իսկ մինչ այդ, 1896 թվականի «Ազգագրական հանդէս»-ի Ա հատորում (էջ 121-126) նրա հոդվածն էր տպագրվել՝ «Կրակը», որից որոշ հատվածներ ներկայացնում ենք ստորև:
«Մեր դարում մարդիկ այնքան են ընտելացել կրակի գործածութեան, այնքան հեշտութեամբ են այն ստանում, որ շատ-շատերի մտքով երբէք չէ անցնում, որ եղել է ժամանակ, երբ մարդ կամ մարդանման կենդանին բոլորովին անտեղեակ էր կրակ հանելու արհեստին: Եվ երբ պատահմամբ մի որևէ միջոցով կրակ էր ստանում, չէր կարողանում երկար ժամանակ վառ պահել այն և երբ հանգչում էր, մնում էր առանց կրակի: Առանց կրակի՞… Ի՞նչ կլիներ այժմեան մարդի վիճակը, եթէ նա զրկուէր բնութեան այդ թանկագին պարգևից: «Կրակի գին է»,- ասում է Հայ ժողովուրդը, երբ ուզում է մի առարկայի որակութիւնը բարձրացնել:
Կրակի գիւտը, ակներև, մարդուս ամենագլխաւոր քայլերից մէկն է յառաջդիմական ճանապարհի վրայ: Հաւանական է, որ նախնական մարդը երկար ժամանակուայ ընթացքում դեռ չէր իմանում կրակ հանել, ինչպէս ծովակալ Մագելանի օրերով Մարիանեան կղզիների բնակիչները: Ջօն Գալտօնը հաղորդում է, որ Աստրօլիաբիա ծոցի մօտ ապրող մէկ վայրենի ցեղ չէ իմանում կրակ հանել, և երբ նրանց կրակը հանգչում է, վայրենիները ստիպուած են լինում դիմել հարևան ցեղերին՝ կրակ խնդրելու: Ամէն մի աւստրալիացու խրճթի առջև միշտ կրակ է լինում վառած: Եվ երբ ճանապարհորդում են, նրանք իրանց հետ տանում են խանձուխներ, որոնց երբէք չեն թողնում, որ հանգչեն: Նախնական մարդը՝ գազանների նման, հում մսով պիտի կերակրուէր, բայց կրակի հետ ծանոթանալուց յետոյ, նա սկսում է միսը խորովել, ինչպէս ցոյց են տալիս կրծոտած ոսկորների հետ գտնուած մոխիրը և ածուխը, որ գտնւում են քարայրերի մէջ: Այդ ժամանակներում (époque quaternaire, четвертичная эпоха) մարդիկ ապրում էին քարայրներում, և երկրի մեծ մասը պատած էր սառուցով: Կրակի գործադրութեան հետ պիտի երևան գային հասարակական կեանքը, տնային օջախը, արհեստները և այլն: Ուրեմն, հասկանալի է, թէ ինչու՛ շատ ազգեր պաշտում էին այն. և մինչև այժմ այդ մնացել է կրօնական ծիսակատարութիւնների մէջ:
Այն ժամանակը, երբ առաջին անգամ մարդ իւր համար կրակ ճարեց, այնքան հին է, որ այդ գիւտի մասին մնացել են միայն առասպելաբանական զրոյցներ: Օրինակ, երկնքից կրակ գողացող Պրոմեթէոսի մասին յայտնի առասպելը, որ զրուցում է, իբր թէ այդ գողութեան համար Զևսը նրան շղթաներով կապեց Կովկասեան սարերի վրայ: Միևնոյն առասպելի տարբերակը պատահում է և զանազան վայրենի ցեղերի մէջ…»:
…«Նախնական մարդը կրակ հանելու համար դիմում էր միևնոյն միջոցների, որոնք գոյութիւն ունէին Ամերիկայի բնիկների մօտ Քրիստաֆօր Կոլումբի ժամանակները և այժմս էլ դեռ մնացել են վայրենի ցեղերի մէջ: Կրակ հանելու ամենահասարակ և ամենանախնական միջոցը կայանում է նրանում, որ երկու կտոր փայտ իրար են շփում»…
…«Բայց ավելի տարածված էր վայրենի ցեղերի մէջ մէկ ուրիշ գործիք, որն աւելի կատարելագործուած է, քան վերոյիշեալը: Սա ևս բաղկացած է երկու կտոր փայտից՝ մէկ ճիպոտից և մէկ տախտակից»…
…«Կրակ հանելու արուեստը մեծ առաջադիմութիւն արած է լինում, երբ թոկի փոխարէն սկսում են գործադրել աղեղը, որ չէ պահանջում ոյժի չափազանց լարումն այսպէս վերոյիշեալ ձևի գործողութիւնը շատ նման է մեր հիւսների «մադխաբ-քեամանով» տախտակ ծակելուն: Այսպէս էին կրակ հանում Հիւսիսային Ամերիկայի հնդիկները և ուրիշներ:
Կրակ հանելու վերոյիշեալ ձևերը քաղաքակրթուած ազգերի մէջ արդէն հին ժամանակներում տեղ են տուել կայծքարին և պողպատին: Բայց թէպէտ վերացել են առօրեայ կեանքից, նրանք մինչև այժմ մի քանի տեղերում գոյութիւն ունին կրօնական ծիսակատարութեան մէջ: Հնդկաստանում, թէպէտ ժողովուրդը դարերից ի վեր կայծքարի և պողպատի օգնութեամբ է կրակ հանում, բայց, չնայած դրան, բրահմանները, երբ հարկաւոր է «անարատ և սուրբ» կրակ ունենալ ամենօրեայ զոհաբերութեան համար, դեռ շարունակում են գործադրել այն միջոցը, որին դիմում էր նախապատմական մարդը. այսինքն՝ արագութեամբ պտտեցնում են սրածայր ճիպոտը զոհի փայտի վրայ շինած փոսում, մինչև որ կայծեր կ’ստանան:
Եվրոպայի մի քանի տեղերում գիւղացիները «կենդանի կրակից» վառում են խարոյկներ, որոնցով անցկացնում են իրանց ձիերը և տաւարը՝ ժանդախտից ազատ պահելու նպատակով: Խոլերայի վերջին համաճարակի ժամանակ ռուս մուժիկները այդ տեսակ կրակով էին աշխատում հիւանդութեան առաջն առնել:
Զրադաշտը կառուցեց սեղաններ չորս կրակների համար՝ Ֆարանի, Հոսշասպի, Բուրզեն-Մեհերի և Բահրամի: Այդ չորս զանազան տեսակ կրակները ստացւում էին զանազան միջոցներով՝ չոր փայտերի շփուելուց, կայծքարից և երկաթից, կայծակից և նաւթի աղբիւրներից:
Հին հռովմեացիները առանձնապէս մեծարում էին կրակի աստուածուհուն — Վեստային, որի տաճարում այրում էր անշէջ կրակը:
Այդ կրակը պահպանում էին վեստալուհիները, որոնք կոյս պիտի մնային մինչև մահ:
Բայց երբ պատահմամբ այդ կրակը հանգչում էր, այն ժամանակ արգելուած էր սովորական կերպով կրակ հանել: Դրա համար Քուրմերը փայտի և ճիպոտի օգնութեամբ էին կրակ ստանում, այնպէս, ինչպէս վայրենիները: Այդ բոլոր ծիսակատարութիւնների մէջ մնացել են հետքերն այն հեռաւոր ժամանակների, երբ նախնական մարդը կրակ էր հանում երկու կտոր փայտի միջոցով:
Երբ այդ կերպով կրակը վառվում էր, մարդը, բնականաբար, պիտի աշխատէր պահպանել նրան իւր պիտոյքների համար: Բազմաթիւ անտառների ծառերը և թփերը, լեռների հանքային նիւթերը, ծառերի խէժերը, վայրենի կենդանիների ճարպը — սրանք են վառելիքի և լուսաւորութեան աղբիւրները, որոնք երևի գործադրվում էին ամենահին ժամանակներում ևս: Էսքիմոսները հէնց այժմ էլ տաքացնում և լուսաւորում են իրանց բնակարանները միայն ֆօկի (тюлень) ճարպով: Մեր ժամանակները Շվարցվալդում, Բադենում, Կուրլիանդիայում և Ռուսաստանի շատ տեղերում մոմի փոխարէն գործադրում են թեղոշ (букь) ծառի երկար ճիւղերը, որոնց հորիզոնաբար ցցում են պատի մէջ և ազատ ծայրը վառում. այդպիսով գիւղացիները էժան կերպով լուսաւորում են իրանց աղքատիկ խրճիթները»…
…«Ղարաբաղի մի քանի տեղերում գիւղացիները չորացրած օձաձուկը վառում են մոմի փոխարեն: Թէ երբ է փայտը տեղի տուել կայծքարին և երկաթին՝ յայտնի չէ: Մինչև ծծմբային լուցկու երևալը, կայծքարը և երկաթը տարածուած էին ամենուրեք:
Քսան տարի սրանից առաջ Շուշուց շատ մարդիկ կրակ էին հանում միայն այդ գործիքով, որոնց պահում էին մէկ փոքրիկ արկղի մէջ, որին տեղացիները անուանում էին «փօտաման»: Այդ փօտամանի մէջ այժմ հիսներն իւղ են պահում իրենց գործիքները օծելու համար: Փօտամանը 12 սանտիմետր երկարութեան, 6 սանտիմետր լայնութեան և 4 սանտիմետր բարձրութեան մի արկղ է, որի խոռոչը մի պատ երկու մասի է բաժանում ըստ լայնութեան: Պատի վրայ կա մի առանցք, որի շուրջը արկղի պարարելօլօգրումի ձև ունեցող խուփը շարժւում է հօրիզոնաբար: Մի խոռոչում պահւում են կայծքարը և 6 թուանշանի ձև ունեցող երկաթը, իսկ միւս խոռոչում՝ ծծմբի մէջ թաթախած պատրոյկը և «փօտը», որը աբեթի դեր է կատարում և ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ այրած շոր: Կրակ հանելու նպատակով կայծքարին խփում են երկաթով, կայծերը թափուելով դիւրավառ փօտի վրայ, վառում են նրան: Այդ ժամանակ այրուող փօտին մօտեցնում են ծծմբաթաթախ պատրոյկը, որ և անմիջապէս բոցավառւում է: Այժմ «փօտամանը», իհարկէ, գործածութիւնից դուրս է եկել և շատ դժուարութեամբ է ձեռք բերւում»:
Կրակի դերն ու խորհուրդը՝ Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի բացատրությամբ՝ մի այլ առիթով…
Ներկայիս քրիստոնեական ծիսական արարողությունների գերակշիռ մասը հնագույն ծեսերից են ծագում, ձևավորվել են դարերի ընթացքում նրանց իմաստափոխման արդյունքում (ինչպես, օրինակ, ամենօրյա առավոտյան ժամերգությունը, արևածագին՝ «Արեւագալի ժամին» Արևագալի ժամերգությունը, Անդաստանի կարգը՝ աշխարհի չորս ծագերի օրհնությամբ, հնավանդ սովորությունները պահպանած՝ Ծաղկազարդի, Վարդավառի և մյուս տոները, «սրբերի, նահատակների՝ մարտիրոսների»՝ «հավատքի հերոսների»՝ մարդկանց համար նախատիպ լինելու «արժանի դեմքերի», Հին կտակարանում հիշվող նահապետների սրբացումն ու փառաբանումը, «Նվիրյալ անձանց» («Անձինք նուիրեալք») հիշատակը հավերժացնող զանազան շարական-օրհներգությունները, ընծայաբերումը, տարբեր տոների առիթներով հոգևորականների դասի զգեստավորված հանդիսավոր երթը՝ թափորով, վարդաջրի ցողումը՝ ներկաների վրա)…
Վաղնջական ժամանակներից հայտնի՝ Նախնիների պաշտամունքի հետ առնչվող՝ Արքայական երթից առաջ գնացող ազդարարների՝ «նախընթացների» (կարապետի) հնագույն ավանդույթի հարատևման ակնհայտ արձագանքն ենք տեսնում մերօրյա ծիսական որոշ արարողություների ընթացքում: Հիշյալ դրվագին անդրադարձել է Հայ վաստակաշատ ազգագրագետ, հնագետ, բանահավաք Երվանդ Լալայանցը (1864-1931)՝ «Ծիսական կարգերի» ծագմանը նվիրված ուսումնասիրության մեջ, որից մի հատված ներկայացնում ենք ստորև:
Ե. Լալայանի դիմանկարը (Փ. Թերլեմեզյան, 1930 թ.)
«Հայ նահապետներն ու թագաւորներն էլ պաշտուել են Հայ ժողովրդից թէ՛ կենդանութեան ժամանակ և թէ՛ մահից յետոյ: Կադմոս՝ դիմելով Հայկին, «Մեծդ դիւցազանց» է կոչում նրան, որ մահից յետոյ Օրիօն աստեղութիւնն է կազմում: Վահագնը Հայ երգիչների խանդավառ սիրոյն է արժանանում: Արշակունիներին աստուածային ծագումն է վերագրւում, և սրանց արձանները, «որ Վաղարշակ Արմաւրում շինեց իւր նախնիների պատկերով… որոնք բերուած էին Բագարան և յետոյ Արտաշատ, փշրում է Սասանեան Արտաշիրը (Մովսէս Խորենացի, Բ, գլ. ՀԷ)»…
…«Նաև՝ ո՛չ միայն քրմապետները, այլ և կաթողիկոսները զբաղուել են թագաւորի պաշտաման ծէսերը կազմակերպելով, ինչպէս երևում է Փ. Բիւզանդացու հետևեալ խօսքերից. «Եւ (Ներսես Մեծ) զվարս թագաւորութեան իսկ յօրինէր ամենաբարի կրօնիւք, որպէս և տեսեալ էր իւր առ հնօքն թագաւորօքն (Փաւստոս Բիւզանդացի, Ե դպր., Ա գլ.):
Այն հասարակական կազմակերպութիւնները, որոնք դեռ քիչ են զանազանակերպուել (differencie’s), պարզ ցոյց են տալիս կենդանի և մեռած պետերի պաշտաման նոյնութիւնը.- վայրենի ժողովրդների մէջ սկզբում ինքը՝ պետը, յայտարարում է իւր քաջութիւնների, իւր Նախնիքների մասին, եգիպտական և ասորական արձանագրութիւնները ցոյց են տալիս, որ այս սովորութիւնը երկար ժամանակ տևել է: Յետոյ, երբ պետը լաւ ճարտասան չէ լինում, յանձնարարում է ուրիշներին պատմելու: Եւ այսպէս հետզհետէ սովորութիւն է դարձել, որ պետերի, իշխանների առջևից գնում էին մարդիկ, որոնք ներբողում էին նրան և երգելով գովաբանում. միևնոյնը, ինչ որ կատարւում է մեռած, աստուածացած պետի վերաբերմամբ:
Թէ Հայերիս մէջն էլ այս միևնոյնը տեղի է ունեցել՝ երևում է հետևեալ մնացորդներից: Ագաթանգեղոսը (Յձդ), յիշելով այն իշխանների անունները, որոնց Տրդատը ուղարկեց Լուսաւորչի որդներին բերելու՝ ասում է, թէ երրորդ իշխանը՝ «Դատ անուն՝ կարապետ արքայի», ուրեմն պարզ է, որ Հայ թագավորներն էլ ունեցել են իրենց առջևից գնացող կարապետ կամ կարապետներ, որոնք ազդարարել են ժողովրդին թագաւորի մասին:
Դեռ մինչև այժմ էլ կաթողիկոսի գնացքին կարապետում է մի հոգևորական՝ խաչը ձեռին, և երբ մօտենում է նա եկեղեցուն, նրա առջևից գնում են հոգևորականներ և երգեցիկ խմբեր՝ շարականներով ներբողելով նրան: Միևնոյնը, ինչ որ կատարւում է մի կրօնական թափորի ժամանակ, երբ մինը խաչվառը ձեռին կարապետում է, և հոգևորականների խումբը շարականներ երգելով առաջնորդում է աստուածութեան պատկերը կամ մի մասունք:
Միևնոյնը նկատում ենք նաև հարսանեկան ծէսերի մէջ: Երբ թագավորը (փեսան, Կ. Ա.) եկեղեցուց իւր տունն է վերադառնում, մինը, որ «աղուես» է կոչւում, վազում է նրա առջևից՝ ազդարարելով նրա գալուստը և գովաբանելով նրան ու թագուհուն (հարսին, Կ. Ա.), (մեջբերումը՝ Ե. Լալայան «Ազգագրութիւն», Ծիսական կարգերը, էջ 177):
Ահա թե ինչու հարսանեկան ծեսի ընթացքում «թագավորը»՝ փեսան, մեծարվում էր «արքայավայել արքայապատիվ, արքայաշուք արարողություններով»…
Արքայից արքա Տիգրան Մեծը՝ շրջապատված չորս վասալ արքաներով (նկարիչ՝ Ջ. Ֆուզարո)
Արքայից արքա Տիգրան Մեծի մասին՝ Պլուտարքոսի վկայությամբ. «Նրա մոտ գտնվում էին շատ թագավորներ, որոնց ծառաների դիրքին էր դասել, իսկ նրանցից չորսին նա մշտապես իր մոտ էր պահում՝ որպես ուղեկիցներ կամ թիկնապահներ»…
Հաղորդակցությունը մարդկանց կյանքի կարևորագույն ոլորտներից է: Հին աշխարհում բարձրագույն իմացությունը, իմաստությունը մարդկանց հաղորդող պատգամաբեր-դիցերից (Տիրը, Հերմեսը) մինչև արքայական հրովարտակները երկրե-երկիր հասցնող սուրհանդակները, կամ քաղաքից-քաղաք շրջող մունետիկները՝ հաղորդակցության զանազան միջոցներ են կիրառվել:
Պետական կամ ռազմական կարևոր հանձնարարությամբ որևէ տեղ ուղարկվող անձը՝ սուրհանդակը՝ շտապ տեղեկություն փոխանցելու, հրատապ լուր կամ վճիռ հաղորդելու նպատակով՝ պատգամաբերը («քաջընթացիկը»՝ բանբերը՝ լրաբերը) տասնյակ, հարյուրավոր կիլոմետրեր կտրելով, վտանգները հաղթահարելով իր հանձնարարությունն էր կատարում (Մարաթոնի դաշտից վազքով աթենացիներին հաղթանակի լուրը տարած հույն զինվորն, ըստ ավանդության, իր շունչը փչեց՝ հաղթության մասին տեղեկացնելուց հետո):
Հաղորդակցության մի ուրույն ձև էր նաև տոների առիթով ծեսերի ժամանակ «ավետիսներով» ուրախ լուրը միմյանց կամ երեխաների խմբերի միջոցով հարևաններին, ազգակիցներին փոխանցելը, որի համար «ավետիս» բերողները՝ ավետաբերները, նվեր՝ «աւետչեայ»՝ «աւետչէք»՝ յուրահատուկ պարգև-վարձատրություն էին ստանում:
Դարավոր պատերազմական պայմաններում գտնվող երկրներում կենսական նշանակություն ունեցող ռազմական, ռազմավարական կարևորության տեղեկությունները փոխանցող պատգամաբերը առաձնահատուկ դեր ուներ՝ թագավորի, իշխանի հրամանի հրատապ իրականացման գործում: Սակայն դա նաև վտանգավոր, ծանր պարտականություն էր՝ բախտորոշ հետևանքներով: Վատ լուրի դեպքում գուժաբերը՝ գուժարկուն՝ գուժկանը կարող էր և նզովքի արժանանալ, պատժվել, նույնիսկ իր կյանքով հատուցել բոթը՝ աղետալի լուրը՝ գույժը գուժելու համար:
«Եվ մինչ Խոսրովն զբաղված էր անտառները տնկելով, հանկարծ լրաբեր (գուժկան, Կ.Ա.) եկավ նրա մոտ Հեր և Զարավանդ գավառներից, թե Պարսից զորքերը պատրաստվում են պատերազմով քեզ վրա գալու»,- հաղորդում է Փ. Բուզանդը, «Պատմութիւն», գլուխ Ը. («Եւ մինչդեռ նա յայնմ գործ զմայրեօքն անկելովք էր, յանկարծակի գուշակ հասանէր առ Խոսրով ՛ի Հէր և ի՛ Ջարաւանդ գաւառ, թէ պատրաստեալ են զօրքն Պարսից գալ հասանել ՛ի գործ պատերազմի ՛ի վերայ քո»)։
Ստեփան Զորյանի պատմավեպերից՝ վարպետորեն կերտված որոշ կերպարներով հատվածներ՝ անվեհեր ու վեհանձն Հայորդիների մղած պայքարների օրերից՝ ստորև:
…«Հրամայի՛ր, իշխա՛ն, կանչեն նորան: Կցանկանայի լսել անձամբ: Մի քանի վայրկյան հետո սուրհանդակը, որ իրոք արքայի թիկնապահ սեպուհներից էր, թագուհու առջև կանգնած պատմում էր թագավորի և սպարապետի բանտարկությունը: Պատմեց նախ, թե ինչպե՛ս էին տեղ հասել և թե ինչպիսի՛ պատվով էին ընդունել թագավորին ու Վասակ սպարապետին»…
…«Ներս բերեց նրան Զենոն Գնունին: Զինվորը խնամքով մաքրել էր վրան — գլուխը, բայց արևախանձ ու քամահար դեմքը մատնում էր, որ նա երկար ճանապարհ է կտրել և չնայած իրեն պահում է առույգ, սակայն հոգնած էր իսպառ: Փառանձեմը սկսեց մանր հարցուփորձել. ինչպե՞ս գնացին առաջին օրը, որտե՞ղ գիշերեցին, ինչպե՞ս էր զգում արքան ճանապարհին, չունեցա՞վ հոգնածություն, գլխացավ… Սուրհանդակը նկարագրեց ճանապարհը, իրենց գիշերելու տեղերը և թագավորի ինքնազգացումը… — Այժմ պատմի՛ր, տղա՛ս, ինչպե՞ս մտաք Տիզբոն և ինչպե՞ս ընդունեցին թագավորին և ձեզ ամենքիդ: Սիրո՞վ…
Սուրհանդակը ուշիմ երիտասարդ էր. կենդանի նկարագրեց, թե ինչպես պարսից մեծամեծները ձիերով եկել էին ընդառաջ` քաղաքից դուրս, իսկ արքային հատկացրին մի ամբողջ պալատ, ծառաներ, ամեն ինչ»… («Հայոց բերդը», 1959 թ.):
Մուշեղ սպարապետի սուրհանդակը, արքա՛,- պատասխանեց Հրահատը շիկնելով: Պալատականները, որոնց մեջ էին այդ ժամանակ հազարապետը, Զենոն Գնունին, Բաթը և ուրիշներ, հետաքրքրված նայեցին իրար և ապա` Հրահատին, նրա բերած նամակին: Նրանք գիտեին, որ սպարապետի նամակը միշտ լինում է կարևոր դեպքերի մասին, ուստի և, մինչ Պապը կարդում էր նամակը, լարված սպասում էին իմանալու, թե ի՛նչ է գրում արդյոք Մուշեղը նոր մի վտանգի՞, թե իր կատարած խիստ պատիժների մասին: Այնինչ Պապը, նամակը կարդալով, լրջանում էր հետզհետէ»… («Պապ թագավոր»):
«- Ի՞նչ նոր, բերդապե՛տ: Սուրհանդակները բերե՞լ են կարևոր ինչ:
Ուշագրավ ոչինչ, թագուհի՛: Վերջին սուրհանդակը հաստատում է այն, որ պարսից գնդերը մոտեցել են մեր սահմանին և սպարապետին փոխարինող Զարեհ Ամատունին մարտեր է սկսել նրանց դեմ: — Մեր զոհերը որքա՞ն են,- հետաքրքրվեց Փառանձեմը:
Աննշա՛ն, թագուհի՛»… («Հայոց բերդը», 1959 թ.):
…«Ավագները ծանր շարժումներով գրավեցին իրենց տեղերը նույն այն մեծ սրահում, ուր հավաքված էին մի քանի օր առաջ: Իսկ պալատի կառավարիչը կարգադրեց արարողապետ Ասպուրակին՝ ներս բերել կայսերական սուրհանդակին իր թարգմանի հետ: Հույն սուրհանդակը հոգնած դեմքով երիտասարդ էր, թևին կապույտ ժապավեն կապած (կայսերական սուրհանդակի նշանը), հագուստով և ամեն ինչով նման մի քանի օր առաջ եկած սուրհանդակին՝ այն տարբերությամբ, որ նա կարճ էր ու ճաղատ, սա երկար էր ու գանգրամազ: Իսկ սրա Հայ թարգմանը մի սեպուհ էր` գլխի մազերը բյուգանդական ձևով բոլորշի կտրած և ծոծրակը ածիլած: Սա ևս կարճահասակ էր, բայց վիզը պինդ՝ ցուլի վզի նման: Ներս գալով՝ երկուսը միասին գլուխները խոնարհեցին ու կանգնեցին իրար կողքի»…(«Վարազդատ», 1967 թ.):
…«Փոքր անց ներս մտավ կարճ մորուքով, գլխաբաց մի երիտասարդ՝ ոտքերին երկար մույկեր: Ներս մտնելով՝ նա գոտեպնդած բաճկոնի գրպանից հանեց գլանած մի նամակ և խոնարհումով մեկնեց իշխանին: Կամսարականը, նամակը բացելով, կարդաց մտասույզ: Ընթերցելով մինչև վերջը՝ նա գոհունակ ոլորեց այն և, սենեկապետին պատվիրելով կերակրել սուրհանդակին, ինքը պայծառացած գնաց մասնակցելու հացկերույթին, որ տակավին շարունակվում էր գինիներով ու զվարթ զրույցով»…
…«- Տե՛ր արքա, Բագրևանդից սուրհանդա՛կ»: Սովորաբար սուրհանդակին ընդունում էր դիվանապետը կամ հազարապետը, բայց այս անգամ եկողը ցանկություն էր հայտնել տեսնել սպարապետին՝ «հույժ կարևոր» մի նամակ հանձնելու և կարևոր լուրեր հայտնելու. որովհետև սպարապետը Դվինում չէր` կամեցել էր տեսնել թագավորին: Հազիվ սենեկապետը դուրս էր գնացել՝ ներս մտավ արևից ու քամուց այրված, կոշտացած մի երիտասարդ: Որքան էլ նա վրայից մաքրել էր ճանապարհի փոշին, բայց դա երևում էր տակավին նրա կարճ վերնազգեստի և մույկերի ծալքերում:
Ներս մտնելով՝ նա ձեռքը կրծքին դրած, գլուխը խոնարհեց նախ թագավորին, ապա այնտեղ նստած թագուհուն, հետո երկու քայլ անելով, ոլորած ու կնքած մի նամակ տվեց թագավորին:
Դարոնք ամրոցի տեր բերդակալից, արքա՛»… («Պապ թագավոր», Ս. Զորյան):
…«Երկու ժամ առաջ Սյունեցիները, Անդոք իշխանի առաջնորդությամբ, Նախջվանի արևելքից, ապահով համարված կողմից գրոհել էին քաղաքի վրա և նույնիսկ պահակ չունեցող դռնից մտել քաղաք ու սկսել, ինչպես հետո պարզվեց, մի սարսափելի կոտորած: Իսկ նախքան այդ՝ եղել էր հետևյալը: Մի քանի օր առաջ Սյունեցիները՝ Անդոք իշխանի ուղարկած սուրհանդակից իմանալով, որ իրենց ծեր իշխանը պահանջել է պատրաստ լինել և գալ Եղնաքար, անմիջապես, երեք օրվա պաշարով, հասել էին որոշված վայրը և անտառներում թաքնված սպասել իշխանին, ավելի շուտ՝ նրա նշանին, որ իջնեն ցած: Իսկ երբ մի օր հետո հասել էր նրանց իշխանի երկրորդ սուրհանդակը, թե իշխանն սպասում է Գայլաձորում՝ Նախջվանի վրա հարձակվելու, և թե Դվինից նույնպես մեծ զորք է գալիս, — Սյունեցիներն է՛լ ժամանակ չկորցրին, ասպազեն ու զինավառ իջան ցած՝ դեպի հանդիպման վայրը…
Եվ մի քանի ժամ հետո Գայլաձորը լցվեց ողջույնի աղաղակներով: Իշխանին շրջապատելով՝ Սյունեցիները հետաքրքիր նայում էին նրան, նրա կարմիր՝ ճակատը ճերմակ ձիուն և սպասում, թե ի՛նչ կարգադրություն է անելու նա:
— Դե, զավակնե՛րս, այլևս ժամանակ չպե՛տք է կորցնել,-ասաց իշխանը ձեռքը բարձրացնելով: Իմ սուրհանդակը լուր բերեց, որ Կամսարական իշխանն իր բանակով հասել է Նախջվան և կռվում է արդեն… Շտապե՛նք օգնության…
Անդոք իշխանի սուրհանդակն, իրոք, գիշերանց դուրս գալով, եկել էր սպարապետին հայտնելու, թե Սյունեցիները պատրաստ են և սպասում են նրա կարգադրությանը՝ «ի՞նչ անել», բայց հեռվից տեսնելով մարտն սկսված, առանց ժամանակ կորցնելու, սրարշավ ետ էր դարձել և իշխան Անդոքին հայտնել, թե ճակատամարտն սկսված է: Եվ ծեր Անդոքն իր ձիավոր Սյունեցիներով սուրացել էին դեպի Նախջվան»… («Պապ թագավոր», 1944 թ.):
«Պատմությունը պետք է սովորեցնի մեզ «դեն ձգել մեզանից հուսահատությունը և շարունակ մեր անշարժությունը դատապարտող հոռետեսությունը և խրախուսվել լավագույն մարդկանց փառավոր օրինակներով»։ «Պատմությունը պետք է մեզ ցույց տա «ներկայի համար նրանից օգտվելու ճանապարհը»։ Մուրացանի նման՝ այս ըմբռնումով էին իրենց պատմական երկերն ստեղծում Հայ գրողները…
«ԳԱՀՆԱՄԱԿ» ԵՎ «ԶՕՐԱՆԱՄԱԿ»՝ ԶՕՐԱԹԻՒ ՀԱՅԱԽՈՒՄԲ ԲԱՆԱԿԻ…
Բազմահազարամյա գոյության ընթացքում Հայ ազգը մշտապես դիմագրավել է քաղաքական պարտադրված փոթորիկները՝ ոգեշնչված իր փառապանծ Նախնիների կերտած դժվարին հաղթանակներով:
Մեծ Հայքի համար հռոմեացիների և պարսիկների մղած պայքարում մաս առ մաս բզկտվում էր Հայոց երկիրը, և այդ երկու ախոյանների դեմ դարավոր պատերազմների արդյունքում Հայքի տրոհումը հիշյալ մրցակիցների միջև՝ Դ (4-րդ) դարի վերջում, ճակատագրական եղավ Հայերի համար:
Ռազմական բախումներով լի այդ դարաշրջանի հավաստի բնութագրմամբ՝ պատմական միջավայրի ճշմարիտ նկարագրությամբ՝ Ստեփան Զորյանի գրչով վերարտադրված որոշ պատկերներ՝ ի փառաբանումն անցյալի ու ներկայի Հայոց քաջարի զորականների՝ «Պապ թագավոր. վեպ չորրորդ դարից» ստեղծագործությունից ընտրված քաղվածքներով, 4-րդ դարի 70-ական թվականների Հայաստանի իրադարձություններով…
«…Եվ մի քանի օր հետո Հայ զորքը Վաղարշապատով անցնում գնում էր Բագրևանդ, և քաղաքի բնակիչները՝ փողոցները լցված, դիտում էին զորքի երթը: Առջևից գնում էին իշխան Կամսարականի հեծյալները (Նախիջևանի սահմանների պաշտպանությունը սպարապետը հանձնել էր սյունեցիներին և Անդոքի որդի Բաբիկին) իրենց անձնյա հրամանատարի և նրա երկու որդու առաջնորդությամբ: Ապա գնում էր հետևակը՝ նիզակներով, աշտեներով և նետ-աղեղներով զինված, դարձյալ հեծյալ ու հետևակ, կրկին հեծյալ ու հետևակ՝ նույն ձևով զինված, որ առաջ էին գնում գետինը դոփելով, զենքերի զրնգոցով, երկարաձիգ կուռ շարքերով, որ վերջ չունեին ասես:
Թվում էր՝ զորք չի անցնում, այլ բարձրացել է ամբողջ մի ժողովուրդ, որ գնում է երկիրը պաշտպանելու: Տեգերի, նիզակների մի խիտ, անվերջ անտառ էր անցնում՝ արևի տակ շողացնելով իր սուր ծայրերը: Անցան այդպես արքունական գնդերը, ապա իրենց տոհմանիշը կրող դրոշներով ու գնդերով եկան անցան շատ նախարարներ, ինչպես Կենան Ամատունին, Դարա-Սյունին, Ադամ և Արգան Գնթունիները, Վարաժնունյաց տերը, Վանանդա իշխան Սեթը և շատ ուրիշներ: Զորքից հետո եկավ և թագավորը՝ Մուշեղ սպարապետի և մի քանի պալատականների հետ»…
…«Ամենից վերջը զորքին հետևեցին պաշարակիր ջորիներ, ուղտեր՝ բեռնված ամեն տեսակի ուտելիքներով, վրաններով և այլ պարագաներով, որոնց հետ գնում էին և կանայք ու ծերունիներ, որ հմուտ էին վերք կապելու և ապաքինելու գործին»…
«…Արածանիի աջ ափը, որ առաջ, մինչև երեկ, միշտ դատարկ էր ու ամայի, հիմա ծածկված էր վրաններով, անթիվ ճերմակ ու գորշ վրաններով, որոնք բռնել էին ահագին մի տարածություն ու հասել մինչև Նպատ լեռան ստորոտները: Բայց այստեղ էլ համատարած անշարժություն ու լռություն էր, որ սակայն նման չէր գյուղերի անկենդան լռության: Այդ քունն էր իր թևերը տարածել վրանների վրա, բայց ոչ ամենի… Մի քանի վրանի մոտ, առանձնապես ծայրավրանների առաջ, երևում էին նիզակներով ու շողուն զրահներով պահակներ, որոնք թվում էին լուսնով հմայված կամ պոչի վրա կանգնած հսկայական ձկներ, որ իրենց թեփուկները փայլեցնում էին լուսնի տակ:
Երևում էին նաև վրանների շրջագիծը հսկող պահակներ՝ նմանապես զրահավոր ու սպառազեն, բայց գրեթե նույնպես լուռ ու անշարժ: Վրանների մոտ և փոքր-ինչ նրանցից հեռու երևում էին և ձիեր, անհամար ձիեր, որ նույնպես հանգիստ էին առնում և երբեմն փնչացնում, ասես քնի մեջ:
Դա Հայոց բանակն էր, որ երեք օր անընդհատ, թեթև դադարներով ճանապարհ կտրելուց հետո, հանգստանում էր հիմա խոր քնի մեջ: Այդտեղ էին արքունական հետևազորն ու այրուձին և նախարարական գնդերը, որ բանակել էին մեկը մյուսից փոքր-ինչ հեռու: Սրանցից յուրաքանչյուրի մոտ աչքի էր ընկնում նախարարական վրանն իր ընդարձակությամբ ու պահակներով… …Թե՛ արքունական բանակում և թե՛ նախարարական գնդերում յուրաքանչյուր զինվոր քնել էր իր զենքերը կողքին դրած, որ գալարափողերը հնչեցնելուն պես ոտքի ելնեն պատրաստ:
Նրանց տեսքն ու գայթակղիչ քնաձայնը պահակների մեջ առաջ էին բերում մի այնպիսի նախա՞նձ ասես, թե վարակ, որ քիչ էր մնում իրենք ևս զենքերը ցած նետեն ու փռվեն գետնին: Բայց պարտքի գիտակցությունը զսպում էր նրանց, և նրանք կանգնած տեղներում ննջում էին միայն՝ չկարողանալով հաղթահարել ու վանել իրենց քունը կամ, երբեմն կարճ տարածության վրա քայլեր անելով, նայում էին հաճախ այն կողմը, որտեղից սպասվում էր թշնամին: Ոչինչ չտեսնելով սակայն լուսնի լույսով լցված գիշերի մեջ, բայց շատ բան պատկերացնելով այնտեղ, շարունակում էին նայել դեպի դաշտի հեռուն՝ տեսնելու կամ լսելու, թե թշնամին չի՞ երևում արդյոք:
…Բայց առաջին հայացքից համատարած թվացող այդ քունն ու լռությունը երևութական էր: Եթե մեկն անցներ վրանների մոտով և ականջ դներ՝ նա շատ տեղ կլսեր զուսպ ու զգույշ ձայներ, որ խոսակցում էին ամենատարբեր նյութերի վրա, բայց ավելի՝ վաղվան ճակատամարտի մասին: Որքան էլ հոգնած, բայց մտքերը՝ մասնավորապես վաղվան կռվին վերաբերող մտքերը, ոմանց չէին թողնում քնել: Կային մարդիկ էլ, որ բաց աչքերով մութի մեջ մտորում էին միայն»…
Ճակատամարտից մի դրվագ…
…«Գետի այս ափում, ընդարձակ մի տարածության վրա, նետաձգություն էր, նիզակների ու տեգերի փայլատակումներ, վահանների շխկոց, Հայ և պարսիկ զինվորների սպառնական կանչեր… Մի տեղ կռվում էին Հայ հետևակներն ու պարսից ձիավորներն իրար եկած, և պարսից կավագույն կլոր գլխարկները և Հայերի կարճ գդակները խառնվել էին իրար:
Մի այլ տեղ իրար էին եկել հակառակորդ հեծյալները, և այնքա՜ն մոտ էին, որ աղեղները թողած՝ նիզակներ ու տեգեր էին բանեցնում միմյանց դեմ, երրորդ մի տեղում՝ Հայ հետևակները եղեգնուտից նետեր էին արձակում պարսից ձիավորների վրա, որ անընդհատ շարունակում էին անցնել գետը: Չորրորդ մի տեղում… բայց ո՞ր մի տեղն ասել – այնքա՜ն շատ էին դրանք… ծառս եղած ձիերի հետ միասին բարձրանում էին սրեր ու շողում մարդկանց դիմաց… և մարդիկ ընկնում էին ծանր տնքոցներով, հառաչանքով ու հայհոյանքով:
Ընկնում էին երբեմն և ձիեր՝ տակովն անելով իրենց հեծվորին, եթե նա ճարպիկ մի ոստյունով չէր ցատկում մի կողմ ու պաշտպանվում նիզակով: Երբեմն երևում էր և հեծվորը մեջքին ընկած մի ձի, որ վազում էր կռվողների միջով՝ մի տեսակ կողքը պահած ու գլուխը ծռած, կարծես հեծվորի անբնական դիրքը տեսնելու համար. գուցեև զգում էր մեռնողին ու փախչում էր՝ նրանից ազատվելու: Եվ ռազմի դաշտը դղրդում էր հիմա ահեղ ձայներով. հնչում էին պղնձի փողեր, եղջերափողեր, թնդում էին բրոնզե ու երկաթե ծնծղաներ, փողփողում նշանադրոշներ ու սրեր, սրե՜ր…
Եվ ընդհանուր, համատարած այդ աղմուկի, զինաշողումի ու նետասլացումների մեջ մերթ ընդ մերթ լսելի էին լինում Հայ և պարսիկ զորավարների հրամանները.
Զա՛րկ… դեպի ա՛ջ… հառա՜ջ, օ՜ն, հառա՜ջ»…
Մի այլ պատկեր ևս… …«Ամբողջ գիշեր, առանց կանգ առնելու, Հայ հեծելազորը՝ իր թագավորին ու նրա շքախումբը մեջ առած, գնում էր մի անգամ ընտրած ճանապարհով, առջևից ուղարկելով հետախույզներ ու դետեր, հետևից ունենալով սրատես նետաձիգներ, որ վտանգի դեպքում իմացում տան»…
1851 թվականին թիֆլիսցի մի գրավաճառի մոտից գնված բացառիկ վավերագիրը, որը հանձնեց ուսումնասիրողներին գնորդը՝ հայտնի բանասեր, բժիշկ և պետական գործիչ Գևորգ Ախվերդյանը, «Գահնամակն» էր՝ 4-5-րդ դարերի Հայոց հայտնի նախարարական — իշխանական տների ցանկը, որը հրապարակեց Ղ. Ալիշանը 1890 թվականին իր «Այրարատ» աշխատության մեջ:
Գահնամակի մի էջ
3-4-րդ դարերի մի արժեքավոր փաստաթուղթ ևս՝ «Զօրանամակը»՝ Մեծ Հայքի ռազմական ուժերի քանակի և դասակարգման մասին պետական վավերագիրը, հայտնաբերված Հովհաննես Շահխաթունյանցի կողմից, հրատարակվել է 1842 թվականին: Զորանամակի միակ ձեռագիր օրինակը կցված է եղել Անանիա Շիրակացու «Ժամանակագրությանը»:
Զօրանամակ
Ըստ հիշյալ «Զօրանամակի»՝ Արշակունիների օրոք Հայոց զորքի ընդհանուր թվաքանակը եղել է 124 հազար մարտիկ, որից 84 հազարը կազմել են Նախարարական կամ Սեպուհական, 40 հազարը՝ Արքունի (Ոստանիկ) և Մարդպետական գնդերը:
Արտաքին վտանգի ժամանակ նախարարներն իրենց զինվորական ուժերը գումարել են Զօրանամակով սահմանված զորաթևում, իսկ անհրաժեշտության դեպքում Հայոց արքայի կամ սպարապետի հրամանով օգնել այս կամ այն զորաթևին:
Հայ նախարարությունների մասին հարուստ տեղեկություններ են հաղորդում պատմիչները: Նրանցից ոմանց հիշատակն էլ փոխանցվել է սերնդեսերունդ և տոհմերի ժառանգների հուշերում գամված՝ հասել մեր օրերը…
«ՔԱՋԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԸ ԶԵՆՔԸ ՉԷ ՄԻԱՅՆ, ԱՅԼ ԵՎ ԱՅՆ ՈԳԵԿԱ՛Ն ՄՂՈՒՄԸ, ՈՐ ՏԱՆՈՒՄ Է ԴԵՊԻ ԶԵՆՔ»…
«Ազգի պատմությունը կերտող ատաղձի՝ «նյութական գործոնների» հետ կարևորվում է նրա ոգեղեն մշակույթը, որը Ն. Ադոնցի բնորոշմամբ՝ «իսկական ճարտարապետն է, որ անշունչ նյութեղենից կերտում կանգնում է պատմական մշտաբարբառ հրաշազան շենքը:
Միտքը պատմության գործոն ուժերից մեծագույնն է:
Յուրացրած մտքերի և հասկացողությունների ամբողջությունը, այն, որ կոչվում է աշխարհայացք, այն է, որ ձևակերպում է և մարդկայնացնում անիմաստ մթերքը: Ինչ և լինեն աշխարհայացքի ծագման և կամ զարգացման պատճառները, որքան և կապակից լինեն արտաքին պայմանների, բայց մի անգամ որ մշակված, կազմված է, մի անգամ որ հայտնի ձևավորում է ստացած, աշխարհայացքը երևան է գալիս այնուհետև իբրև ուրույն և ինքնազոր ուժ և գործում է մյուս ազդակների առընթեր, անկախ կամ փոխադարձ ազդեցությամբ:
Պատմությունը, որպես և հասկանալու լինենք, ամենեն առաջ գործողությունների շարան է: Հոգեբանական տեսակետից գործն այլ բան չէ, եթե ոչ հասկացողության մարմնացում:
Անհատը, մենակ թե հավաքաբար, գործում է այն չափով, որչափ ըմբռնում է:
Կարելի է համարձակ ասել, որ ազգերի հասունության աստիճանը, նրանց տեսության հորիզոնները շատ անգամ նախորոշում և նախագծում են նրանց պատմության շրջանակը:
Քաջերի սահմանը զենքը չէ միայն, ինչպես ասված է, այլ և այն ոգեկա՛ն մղումը, որ տանում է դեպի զենք»…(Ն. Ադոնց):
Հայկազունների տիրապետության օրոք Հայքում նախարարները, իշխանները՝ սեպուհներն էին ազգի առաջնորդները, որոնք կազմակերպում և ուղղորդում էին ժողովրդին՝ հանուն ազգի բարօրության, օրինակ ծառայելով իրենց ֆիզիկական և բարոյական հատկություններով, քաջությամբ ու առաքինությամբ, արժանապատվությամբ, արդարադատությամբ, բարեմտությամբ ու բարի համբավով, համերաշխությամբ և փոխօգնության պատրաստակամությամբ՝ հետևելով դարերի խորքից եկող իմաստությանը՝ անբասիր վարքով հայրենանպաստ գործունեությանը, որն այսօր մեզ հիշեցնում են Հայկեան Միաբանութեան Քրմերը, և որի մասին 13-րդ դարում խոսում էր և Հ. Երզնկացին.
«Սակաւ աւշինդր՝ զբազում մեղր դառնացուցանէ, եւ մեղր յոլով զսակաւ աւշինդր ո՛չ քաղցրացուցանէ. այսպէս փոքր ինչ տեսակ մեղաց յիշխանացն զամենայն ժողովուրդսն խմորեալ պղծէ: Իսկ ի բազում առաքինութենէն սակաւ ինչ ընդունին: (Յովհաննէս Երզնկացի, Մատենագրութիւն, հ.Ա, Ճառեր եւ քարոզներ, էջ 164):
«Գահնամակ»-ի մի էջ (լուսանկարը՝ Ղ.Ալիշանի «Այրարատ» -ից)
Հայոց արքունիքում իշխանների, նախարարների ունեցած տեղերի, գահերի, պատվաստիճանների վավերական մի փաստաթուղթ է մեզ հասել դարերի խորքից: 424 թվականին պարսից արքունի դիվանում հայտնաբերված «Գահնամակը» Հայոց նախարարների հրովարտակ — ցուցակն է, վաղ միջնադարում Հայոց արքունիքում նախարարական տոհմերի զբաղեցրած յոթ տասնյակ պատվաստիճան-գահերի անուններով:
«Գահնամակ»-ի մի էջ (լուսանկարը՝ Ղ.Ալիշանի «Այրարատ» -ից)
Մեծ Հայքի ռազմական ուժերի քանակի՝ «զօրականների»՝ բոլոր «մարտիկ արանց»՝ ռազմիկների և նրանց դասակարգման բացառիկ մի վավերագիր է «Զօրանամակը»՝ կազմված քառաբաժին բոլորակ աղյուսակի տեսքով, ուր ներկայացված են երկրի՝ Մեծ Հայքի չորս կուսակալ զորավարությունները՝ Հյուսիսային, Հարավային, Արևելյան և Արևմտյան դռները, յուրաքանչյուրում իր նախարարությունների զորաքանակով: «Զօրանամակի» միակ ձեռագիր օրինակը կցված է եղել Անանիա Շիրակացու ժամանակագրությանը:
«Զօրանամակ» (լուսանկարը՝ Ղ. Ալիշանի «Այրարատ»-ից)
Ըստ մեզ հասած «Զօրանամակի», Արշակունիների օրոք Հայոց զորքի ընդհանուր թվաքանակը եղել է 124.000 ռազմիկ, որից 84.000-ը կազմել են նախարարական կամ սեպուհական, իսկ 40.000-ը՝ Արքունի (Ոստանիկ) և Մարդպետական գնդերը։
Արտաքին վտանգի ժամանակ նախարարներն իրենց զինվորական ուժերը գումարել են «Զօրանամակով» սահմանված զորաթևում, իսկ անհրաժեշտության դեպքում Հայոց արքայի կամ սպարապետի հրամանով օգնել են այս կամ այն զորաթևին։
Հայոց պատմության համար եզակի գրչագրական վերոհիշյալ փաստաթղթերին տարբեր ժամանակներում անդրադարձել են Հայ մշակույթի ու պատմության պահպանմամբ մտահոգ մշակները, որոնց կանդրադառնանք մի այլ առիթով…
