«…ՊԵՏՔ ԷՐ ՆՐԱՆԻՑ ՎԵՐՑՆԵԼ ԱՅՆ, ԻՆՉ ԳՐԱՎՈՒՄ ԷՐ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»…
Վաղ միջնադարյան հայկական քանդակագործությանն առնչվող հարցերի պարզաբանմանն է նվիրված Հայ հնագետ, պատմաբան, Պատմական գիտությունների դոկտոր Բաբկեն Առաքելյանի՝ «Հայկական պատկերաքանդակները 4-7-րդ դարերում», (Երևան, 1949թ.) ուսումնասիրությունը: Հեղինակը պատմական քննությամբ ներկայացնում է մշակութային ընդհանուր պատկերը հիշյալ ժամանակահատվածում՝ հնագույն շրջանից փոխանցված շերտերը, Հայոց քանդակագործական արվեստի ակունքները… Անդրադառնալով կրոնական պատկերաքանդակների դերին ու նշանակությանը, նա գրում է. …«Կրոնական քանդակագործությունը կոչված էր ամրապնդելու քրիստոնեական հավատը ժողովրդի լայն շերտերի մեջ: Այդ քանդակագործությունը ակնառու քրիստոնեական քարոզ էր բանավոր և գրավոր խոսքի հետ մեկտեղ: Պատասխանելով իրենց հակառակորդներին՝ պատկերահարգներն ասում էին. «Մեր արուեստս լոյս է, զի ծերք և տղայք առհասարակ վերծանեն. իսկ զգիրս սուրբս սակաւք ընթեռնուն» (Կաղանկատուացի, էջ 303): Այստեղ աներկմիտ է ասված քանդակների նշանակության մասին, ով չի կարող սուրբ գիրքը կարդալ, թող ակնառու կերպով տեսնի նրա ամենակարևոր առասպելներն արտահայտող պատկերները, որոնք ավելի մեծ ներգործող ուժ ունեն, առավել արտահայտիչ են և անմիջական: Այդ էր պատճառը, որ քրիստոնեության առաջին դարերում ողջ քրիստոնեական աշխարհը ողողվեց հին կտակարանի և ավետարանի զանազան պատմվածքներն արտահայտող պատկերներով: Կրոնական պատկերները կոչված էին ամրապնդելու քրիստոնեության տակավին խախուտ դիրքերը: Հարկավ, Հայաստանում դեռ մեծ էր հեթանոսների թիվը»: (Քրիստոնյաները «հեթանոս» էին անվանում իր ազգայինին՝ «էթնոսին» հավատարիմ մնացողին, որը չէր ընդունում օտարի կողմից պարտադրված կրոնը՝ քրիստոնեությունը և ապրում էր իր Նախնիներին փառաբանելով, իր Նախահայրերի ուսմունքը շարունակելով: Կ. Ա.):
«Պապ թագավորի ժամանակ (369-374թ.թ.) Ներսես կաթողիկոսի մահից հետո, նույնիսկ շատ քրիստոնյաներ հեթանոսության վերադարձան: Պատմիչը գրում է. «Յետ նորա (Ներսեսի) ելիցն յաշխարհէս բազում գաւառք Հայոց և բազում մարդիկ ի հնութիւն դիւապաշտութեան դարձան և ընդ բազում տեղիս Հայոց կուռս կանգնեցին ի համարձակութենէ թագաւորին Պապայ… բազում պատկերս կանգնեալ երկիր պագանէին»… (Փաւստոս, էջ 344-345): Իսկ քիչ հետո՝ 5-րդ դարում, թեև կուռքերը ոչնչացված էին, բայց «կռապաշտությունը» շարունակում էր մնալ և բավական տարածված էր: Ժողովուրդը գերադասում էր հետևել իր հնամենի հեթանոսական սովորույթներին (երգ, պար, թատերական խաղեր, բնապաշտական ծեսեր, գուսաններ և այլն), քան կրոնավորների քարոզներին: Ժամանակի Հովհան Մանդակունի (478-490) կաթողիկոսը կշտամբում էր ժողովրդին, որ նրանք թատերական խաղերին, պարերին, գուսանական երգերին ավելի են ունկնդիր լինում, քան եկեղեցուն, որ «թատերք սատանայականք ցնծան խայտալով և եկեղեցիք Քրիստոսի միշտ ողբան դառնապէս» (Յովհաննու Մանդակունւոյ Ճառք, «Վասն անօրէն թատերաց դիւականաց», էջ 131): Պետք էր հեթանոսներին քրիստոնեական դավանանքի բերել նաև հեթանոսությունի՜ց վերցրած միջոցներով: Եկեղեցական արարողությունները թատերականացվում են, եկեղեցին յուրացնում է մի շարք հեթանոսական տոներ, իսկ կռապաշտական քանդակների տեղ բռնում են քրիստոնեական քանդակները: Քանի դեռ հեթանոսությունը ժողովրդի մեջ բավականին զորեղ էր մնում, պետք էր նրանից վերցնել այն, ինչ գրավում էր ժողովրդին:
Այսպիսով, քրիստոնեությունը հեթանոսությունից շատ բան է յուրացրել: Բաց թողնելով այդ հարցի քննությունը, որ մեր թեմայից դուրս է, անհրաժեշտ ենք համարում մեջբերել պատմիչների մի քանի վկայությունները քրիստոնեության և հեթանոսության հարաբերությունների վերաբերյալ, որով և մասամբ բացատրվում է մահարձանների և նրանց վրա հանդիպող զարդաքանդակների երևան գալը: Ամենից առաջ քրիստոնեական եկեղեցին յուրացրեց հեթանոսական տաճարների կալվածքները, դրանով իսկ ապահովեց իր՝ որպես ֆեոդալական կազմակերպության տնտեսական բազան:
Քրմերն այնքան կալվածքներ էին ձեռք բերել և այնքան հարստություններ կուտակել, որ Փավստոսը նրանց անվանում է «տոհմք և ազգք աշխարհաւերք աշխարհակերք», իսկ Ագաթանգեղոսը վկայում է, թե Աշտիշատի մեհյաններն ավերելուց հետո նրանց կալվածքները, բազմաթիվ դաստակերտները «նոցին գետնովքն և սահմանօքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան» (Ագաթանգեղոս, էջ 406: Նույնը վկայում է և Զենոբ Գլակը, էջ 35): Ինքը՝ Աշտիշատն էլ դարձավ եկեղեցական կենտրոն: Նույն հեղինակը վկայում է, թե «յեկեղեցի գրաւէին և զԹորդան» (էջ 408): Երեզի Անահիտի հռչակավոր տաճարի, Թիլի Նանեական մեհյանի և Բագահառիճի Բարշամինի մեհյանի մեծ գանձերը և կալվածքները նույնպես գրավվեցին հօգուտ եկեղեցու (նույն տեղում, էջ 410-412): Կալվածներ գրավելը դեռ բավական չէր, ժողովրդի աչքին մեծ հմայք ունեին հեթանոսական սրբավայրերը. պետք էր նրանք ևս յուրացնել:
Փավստոսն ուղղակի վկայում է, թե «Որ յառաջ էին տեղիք պատկերաց կռոցն… եղեն տուն աղօթից և տեղի ուխտից ամենայն ումէք» (Փաւստոս, էջ 12): Հիրավի, հայկական հին եկեղեցիների հնագիտական ուսումնասիրություններն էլ ցույց են տվել, որ Դիրաքլարի (Կառնուտի, Կ.Ա.), Երերուքի, Տեկորի, Մրենի, Գառնիի, Զվարթնոցի և այլ շատ եկեղեցիներ կառուցված են հենց այն տեղերում, ուր առաջ եղել են հեթանոսական մեհյաններ: Երբեմն նույնիսկ քրիստոնեական եկեղեցին կառուցված է հեթանոսական տաճարի հիմքի վրա կամ եկեղեցի կառուցելու համար օգտագործել են կռատան տաշած քարերը: (Զենոբ Գլակ, էջ 33): Թորդանը, որտեղ մի ժամանակ կանգնած էր Անահիտի մեհյանը և բագինը, դարձավ Լուսավորչի տան տոհմական գերեզմանոց (Փաւստոս, էջ 10): Եղիշեն վկայում է, թե եկեղեցու մեջ օգտագործելու համար գրավեցին նույնիսկ զրադաշտական մեհյանների-ատրուշանների կահկարասին և նվիրեցին «ի սպաս տերունական սեղանին» (Եղիշէ, էջ 99):
Քրիստոնեությունը յուրացրեց նաև հեթանոսական տոները: Նավասարդի, Ամանորի տոները կարգվեցին քրիստոնեական տոներ՝ ի հիշատակ Հովհաննեսի և Աթանագինեսի, իսկ նրանց վայրը մնաց Բագավանը: Նույնը կարելի է ասել Ջրօրհնեքի տոնի վերաբերյալ, թո՜ղ տասնյակ այն սովորություններն ու սնոտիապաշտական հասկացությունները, գուշակությունները, որոնք հեթանոսական շրջանում սկիզբ առնելով, որոշ չափերով պահպանվել են նույնիսկ մեր օրերը:
«…Վերջապես քրիստոնեության մեջ մտան նույնիսկ պաշտամունքի նախկին պաշտոնյաները՝ քրմերը, նրանց որդիները: Պատմիչը վկայում է. «Զդաստակերտսն և զսպասաւորսն քրմօքն հանդերձ և նոցին գետնովքն և սահմանօքն ի ծառայութիւն նուիրեցին եկեղեցւոյ սպասաւորութեան» (Ագաթանգեղոս, էջ 406), կամ՝ «Ժողովել տայր սուրբն Գրիգոր զմանկունս քրմացն և զպաշտօնեայս կռօցն և աղաչէր զնոսա՝ դառնալ ի տէր աստուած» (Զենոբ Գլակ, էջ 35)»: …«Գրագիտությունը գերազանցապես քրմերի և նրանց որդիների սեփականությունն էր կազմում: Այդ էր պատճառը, որ երբ պետք էր պատանիներ հավաքել կրթության ուղարկելու համար, ապա առաջին հերթին քրմերի՜ որդիներին հավաքեցին: (Ագաթանգեղոս, էջ 438-441)»: (Հայկեան Միաբանութեան Քրմերի հաղորդմամբ՝ Հայկազունի Քրմերից ոչ ոք օտար կրոնի պաշտոնյա չի դարձել՝ մնալով հավատարիմ ազգային ուսմունքին: Կ.Ա.):
«Քրիստոնեությունը շատ բան վերցրեց հեթանոսությունից և իրեն հարմարեցրեց: Ի թիվս դրանց վերցրեց նաև պատկերների, քանդակների միջոցով մարդկանց մտքերի և զգացմունքների վրա ներգործելու չափազանց կարևոր արվեստը:
Քրիստոնեական կրոնական մոլեռանդությունը առավելապես հաստատվեց հենց այդ պատկերների միջոցով, բայց այդ անհնարին կլիներ առանց այն մոլեռանդության, որը տածվում էր դեպի նոր կրոնը և կրոնական տեսարանները»…
«…Հավատացյալ մարդուն հարկավոր էր տեսնել իր հավատալիքն արտահայտող պատկերները, և նրա ներքին վախը, ակնածանքն ու հավատը դեպի այդ պատկերները, որ մոլեռանդության էին հասնում, այնքան մեծ էին, որ այդ պատկերների արվեստին, կարելի է ասել, նշանակություն չէր վերագրվում: Կարևորը պատկերն էր և ո՜չ նրա արվեստը: Մասամբ և դրանով պետք է բացատրել հին քրիստոնեական քանդակների պրիմիտվիզմը, անարվեստ լինելը, անգամ հնում՝ հելլենիստական բարձր մշակույթ ունեցող երկրներում, օրինակ՝ Եգիպտոսում, ուր քանդակագործական փորձի պակաս չկար, և հաճախ հեթանոսական շրջանից եկող քանդակները՝ բարի հովվի քանդակը, սարկոֆագների վրա հանդիպող քանդակները աշխարհիկ թեմայով և այլն, կատարվում էին բարձր արվեստով, մինչդեռ քրիստոնեական սյուժեները արվեստով շատ հետամնաց էին:
Հայաստանում ևս կարևորությունը տրվում էր սյուժեին, որը բավական է լիներ այնպիսին, որպեսզի «ծերք և տղայք առհասարակ վերծանէին»…
Հայկական բարձրավանդակի տարբեր շրջաններից գտնված քանդակազարդ հնագույն քարակոթողներին 10-րդ դարից սկսած փոխարինեցին խաչքարերը, որոնք, ինչպես նախկինում եղած կոթողները, զանազան նպատակներով էին կանգնեցվում և որոնցում, ինչպես այլուր, շարունակվեցին կիրառվել հնագույն խորհրդանիշները՝ քրիստոնեականի հետ համադրվելով…
«ԱՄԵՆ ԻՆՉ ՎԵՐԱԴԱՌՆՈՒՄ Է ԻՐ ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄԻՆ, ՈՐՊԵՍԶԻ ՆՈՐ ՍԿՍՎԻ»…
Տարիների բերած իմաստնությամբ հասունացած — հարստացած յուրաքանչյուր անհատ խորհրդավոր մի բնազդով ձգվում է դեպի իր արմատները, դեպի իր ազգի ակունքները… Այն աշխարհը, որտեղ ձևավորվել է իր էությունը, իր անհատականությունը՝ գիտակցական և ենթագիտակցական շերտերով: Ինքնաճանաչման մղումն է դեպի Լույսը տանող ճանապարհը:
Ազգային ինքնագիտակցության խնդիրը կարևորել են Հայ մշակույթի բազմաթիվ մշակներ՝ տարբեր ժամանակներում: «Ամեն ինչ վերադառնում է իր նախնական ծագումին, որպեսզի նոր սկսվի»,- գրում է Սերո Խանզադյանը՝ շեշտելով, որ «Ամեն մարդ իր երգը պիտի ունենա»…
«Նզովքը, արտաքսումը եկեղեցուց, յոթնամյա ապաշխարհությունը և սահմանված այլ պատիժներն անգամ անզոր են եղել արմատախիլ անել հազարամյա հնությունից եկող հեթանոսական հավատալիքներն ու պատկերացումները ժողովրդի գիտակցությունից, և դրանք հարատևել են մինչև վերջին տասնամյակներն ու գրանցվել Հայաստանի մի շարք շրջաններում 19-20-րդ դարերի Հայ ազգագրագետների կողմից» (Լ. Խաչիկյան, Աշխատություններ, հ. Ա, Երևան, 2012, էջ 19)։
«Մոխրացած ժամանակների հեռավորությունից ահա տեսնում եմ Ձագեձորի՝ Բաբելոնի տարիքի ավերակ բերդի մեջ խորացած մեր տոհմատունը: Նաև սկսել եմ նշմարել կյանքիս ճանապարհի մշուշոտ վերջը: Անցած-գնացածները դարձել են առասպելներ: Նրանց հիշատակներն օր ու գիշեր կանչում են ինձ: Ես շտապում եմ վերջացնել իմ այս գործը, որ ինձնից հետո եկած իմ տոհմակիցները ճանաչեն իրենց դյուցազն Նախնիների ոգին: Մարդ չպիտի՜ կորցնի իր արմատը: Լույսը չգոյից չի ծագում»…
Եվ ինչպես «Թռչում է նժույգը սև կայծակի պես՝ դեպի իր սկիզբը, ինքն իրեն գտնելու…» (Ս. Խանզադյան), պարտադրված երկարատև թմբիրից արթնացածի նման՝ ա՜զգն է որոնում իր ակունքները՝ վերստին զորանալու իր Նախահայրերի ժառանգած՝ Հայկեան ուսմունքով, ճշմարիտ, ազգային արժեհամակարգով:
«Մեր ազգի փրկությունը մարտականության մեջ է միայն»,- պնդում է Ս. Խանզադյանը: «Ով չարին դիմադրել գիտի, նա կապրի»,- կարդում ենք նրա՝ «Հորս հետ և առանց հորս» ինքնակենսագրական վիպակում (էջ 310), ուր հեղինակը «եղելությունների թելերով» հյուսում է իր «կյանքի առասպելը», որ սկիզբ է առել այն գյուղում, ուր «քարն ավելի պիտանի է, քան Քրիստոսի նշխարը»:
Այստեղ՝ Գլխատան քարայրում գիշեր-ցերեկ վառ է Քուրմ Անձավ նախնու արած կրակը: Մեծ տատը երեկոյան խաչ է քաշում կրակի վրա, մի փշուր խունկ գցում մեջը, անթեղում՝ առավոտը բորբոքելու:
«Կուզեմ իմանաք, որ այս ձեր բերդավանը, որի մեջ ապրում եք, տունն էր Ձագ նահապետի» (էջ 8): «Հայրս ինձ համար հետզհետե դառնում էր առասպել: Երբեմն երեկոները նա մեզ հետ մնացած ազգատոհմի փոքր ու մեծ տղաներիս հավաքում էր Ատյան քարի մոտ ու երգում… Հայրս քաղցր ձայն ուներ, որ գնում մեղմացնում էր նաև մեր ժայռեղեն տիրույթի քարեղեն բնույթը» (էջ 32): «Մի էն տեսակ կանաչ-կտրիճ է եղել Ջառահ Սարգիս տոհմավագը, որ, ասում են, հավքը երկնքից վեր ա գցել» (էջ 22): «Մեր տոհմը, ինչպես ասում էր մայրս, ծագել է Սիսակ նահապետի թոռ Ձագից: Սրանից էլ մեր տոհմի բնակատեղի անունն է՝ Ձագեձոր»…
«Մեր բուխարի — օջախի մեջ եռում է մեր տոհմատան երկու հազար տարվա կրակը» (էջ 231)…
«ԱՌԱՆՑ ՋՐԻ՝ ԱՇԽԱՐՀԻ ԵՐԵՍԻՆ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԲԵՂՄՆԱՎՈՐՎԵԼ ՈՉ ՄԻ ՍԵՐՄ»…
Հայկական բարձրավանդակի ողջ տարածքում սփռված են հնագույն բազմաթիվ ուխտավայրեր, ուր վաղնջական ժամանակներից ի վեր հավաքվող Հայերը՝ շարունակելով Նախնիների ավանդույթները, ազգային տոներն ու ծեսերն էին նշում առանձնահատուկ տոնախմբություններով:
Ամենասիրվածը Վարդավառի տոնակատարությունն էր, որի համար ամառվա տապին զանազան վայրերից ուխտավորները խմբերով, ընտանիքներով, գերդաստաններով ձգվում էին դեպի իրենց ուխտատեղին՝ լիներ դա հինավուրց մեհենատեղի, լեռնագագաթ, քարանձավային համալիր, գետ, աղբյուր կամ վսեմ կանգնած մի ծառ՝ գովերգելու Բնության պարգևած Ջուրը՝ սնուցիչ, զովացուցիչ Անձրևը, նաև՝ սերը և նրա հովանավորներին՝ Սիրառատ, Վարդեհեր Աստղկան և Սիրասուն, Քաջակորով Վահագնին (ինչպես նշում են Հայկեան Միաբանութեան Քրմերը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունին և Քուրմ Հարութ Առաքելյանը):
Արևմտյան Հայաստանի տարածքում մնացած այդ սրբավայրերն այլևս կանգուն չեն: Փլատակված այդ նվիրական վայրերում Հայոց ցեղասպանությունից հետո դադարել են երբեմնի մարդաշատ ուխտագնացությունները: Սակայն Վարդավառյան և մյուս տոնախմբությունները հավերժացել են տարբեր ժամանակներում ապրած գրողների էջերում, մասնակիցների հուշերում և փոքր-ինչ ձևափոխված շարունակվում են ցայսօր՝ Հայաստանի ներկայիս մի բուռ հողակտորի վրա…
Վարդավառի տոնը՝ Խուստուփի լանջին՝ 1919 թվականին
Որպես «Նոր բերքի», «Նոր պտղի»՝ Պտղոց տոնի շարունակում, այդ բերքը հասունացնող Հողը և Կենսատու Ջուրը ևս փառաբանվում էին: Ջու՜րը… Բեղմնավորումն ու աճը, Կյանքն ու գոյությունը պայմանավորող Ջու՛րը, առանց որի չկա աճ, բողբոջում, զարգացում, բարգավաճում…
«…Հեռացրու՛ ջուրը, բաժանի՛ր խոնավությունը ամեն մի կենդանությունից, նա իսկույն կչորանա: Իսկ չորանալը մահվան և ջնջման հետևանք է»:
«Առանց ջրի՝ աշխարհի երեսին չի կարող բեղմնավորվել ո՛չ մի սերմ»,- գրում է Ատրպետը և շարունակում.
…«Գուսաններն երգերով պանծացնում էին Աստղկան սերն ու գորովը, պատկերն ու տեսքը, եռանդն ու աշխույժը, որոնցով մարդիկ ոգի ու զգացում ստացած ուրախ կյանք էին վարում: Այս զգացման շնորհիվ մարդիկ երկիրը դրախտի էին վերածել, սիրո բոցերով իրար գրկել ու գգվել, երջանկության վարդաստան էին թևակոխել հրճվալի ու բերկրալի օրեր անցնելու:
Առանց Աստղկան առատաբար բաշխված սիրո և զգացումների, կյանքը տխուր և անտանելի էին գտնում, առանց նորա շնորհած վայելքների մռայլ ու խավար պիտի դառնային բնության բոլոր տեսարանները: Ինչպես Աստղիկն էր բաշխում կենդանի ու վառ աչքերը, նույնպես Աստղկան շնորհն էին համարում վարդագույն այտերը, փղոսկրյա կզակները, շամամ կրծքերը, նոճանման հասակը, կամար ունքերը, փայլուն ճակատը, բաբախող սրտերը և դողդողացող մկանները: Երգչուհիների մյուս մասը, իրենց գուսաններով և կաքավիչներով իրենց հերթին սկսեցին երգել Անահիտի հանճարը, նրա հնարագիտությունները, մարդկության տված շնորհները, գեղեցիկ արվեստները, որոնցով մարդը դրախտի է վերածել անապատը, զարդարել է բյուր բարիքով և գույնզգույն ծաղիկներով ձորերն ու լեռնալանջերը, նույնիսկ ապառաժի քարքարոտ կողերը:
Ո՛րը գովում էր մուրճն ու կռանը, ո՛րը ներբողում կացինն ու սղոցը, ո՛րը ուշք էր դարձնել տալիս կառքին ու սայլին, ո՛րը գովաբանում արորն ու խոփը, ձիու սանձն ու պայտը, նետն ու աղեղը, սանդերքն ու մաքուքը, նկարն ու արձանը, տավիղն ու շվին, մի խոսքով՝ այն բոլոր արվեստներն ու գործիքները, որոնք մարդը ձեռք էր բերել Անահիտի շնորհած հնարամիտ իմաստությունով:
Ամեն անգամ գուսանները մի տուն երգելուց հետո նույնը կրկնում էին պարուհիները և ոգևորված ետ ու առաջ տարուբերվում, ծածանվում էին իրար թևանցուկ, ոգևորությամբ զեղված: Մեղմ զեփյուռը շոյում, ոգևորում էր երիտասարդության ալ ու վարդավառ դեմքերը, մազերն ու կրծքերը, արևի պայծառ ճառագայթների տակ ցոլացնում էր նրանց հրացայտ աչքերը, ոսկեփայլ մազերը և ողորկ մորթերը»…
…«Դեռ մատաղը չվերջացրած՝ Վարդեհեր Աստղկան նվիրված քառասուն ծիրանազգեստ կույսեր, ուսերին սփռած իրենց սաթանման մազերը, գլուխները վարդերով պսակած, մերկ վզերն ու դաստակները ուլունքների շարաններով գարդարած, նազաճեմ իջան բարձունքից, մոտեցան նվագածուներին և սկսեցին իրենց երգն ու պարը: Գուսանները սրանց բոլորած կրկնեցին Վարդեհերին նվիրված բազմաթիվ տաղեր: Երբ ոգևորված փոխընդփոխ շարունակում էին պարը, կաքավը, արևն արդեն երկնակամարի ամենից բարձունքում էր տեղ բռնած, և օդը աստիճանաբար այնքան էր խստացել, որ մարգարտափայլ քրտնաշարով ծածկել էր գուսանների և կաքավիչների ճակատները:
Այս միջոցին խումբ-խումբ կույսեր ու պատանիներ մի-մի սափոր ու փարչ վերցրին ու սկսեցին սրսկել իրենց սիրելիների վրա ու նրանց զովացնել, հովացնել: Անվերջ ջուր էին սրսկում իրար վրա, աղաղակում, աղմկում, փախչում, բայց ջրվելուց ոչ ոք չէր կարողանում գլուխն ազատել։
«Վարդեհե՜րն է», — գոռում էին ու անխնա սրսկում զով ջուրը ոտքից գլուխ: Երգիչները, կաքավիչները, նվագածուները և ժողովուրդը առանց դիրքերը փոխելու շարունակեցին իրենց ուրախությունը մինչև հագուստների արևի ճառագայթների տակ չչորանալը: Դեռատիներն ու պատանիները անվերջ ջուր էին կրում ու ածում ուխտավորների գլխին, որոնք թուլացել կամ մտքերի մեջ սուզվել, մի կողմ էին քաշվել:
— Այսօր Վարդեհերի տոնն է, խնդալու և պարելու օր է, — գոռում էին ջուր սրսկողները, թռչկոտում և ցատկում: — Այսօր մեր հովանավորի տոնն է, Վարդավառ է, պետք է միայն երգել, պարել ու ծիծաղել, ոչ թե թմրել ու նիրհել: — Երանի՜ թե այդ ջուրը երկնքից մաղվեր, — հառաչելով պատասխանում էին ծերերն ու հասակավորները, — մենք էլ հոգո՛վ հրճվեինք:
Դեռահասներն այնքան ջրեցին ու թրջեցին ուխտավորին, որ թրջվելուց ազատվելու համար բոլորն էլ գնացին մտան պարողների շրջանն ու սկսեցին նրանց հետ երգել ու ցատկոտել:
Պարը տևեց մինչև արևի մայր մտնելը: Թեև հետինքին ուխտավորները բազմեցան դալարի վրա ճաշելու, բայց չդադարեցին երգն ու նվագը, պարն ու կաքավը: Արևմտի ողբը նվագելուց հետո մեծամեծ կրակներ ջեռուցին ուխտավորները իրենց վրանների մոտ, որոնց բոլորած մինչև կեսգիշեր երգեցին, նվագեցին և լսեցին գուսանների պատմությունները, որոնք պապերից լսածները ավանդում էին թոռներին»…
Հին աշխարհի իմաստունների «Ծանի՛ր զքեզ» պատվիրանն ինքնաճանաչողության է կոչում և կրկնվում մինչ օրս՝ հորդորելով զննել, զարգացնել մարդու մտավոր և ֆիզիկական ներուժի չբացահայտված շերտերը, թափանցել Բնության գաղտնիքների աշխարհը…
Միհրականությունը՝ գաղտնուսույց իմաստասիրությամբ և բազմախորհուրդ ծեսերով, իր ուսմունքի հետևորդներին ուղեկցում է դեպի Ճշմարտության բացահայտում՝ ինքնակատարելագործմամբ, տոկունությամբ, ուշիմ հետևողականությամբ և բնական օրենքների ուսումնասիրությամբ…
Անվեհեր ընթանալով դեպի կատարելություն տանող հստակ, համակարգված իր ուղիով՝ խստականոն Միհրականը՝ որպես Հայրենիքի պաշտպան, անհաղթ զինվորական և խաղաղության հովանավոր, օրըստօրէ հավասարապես կոփում է իր միտքը և մարմինը՝ առաջնորդվելով «Առողջ մարմին և առողջ միտք» սկզբունքով, նաև՝ «Երրեակ խորհրդով»՝ «Բարի միտք, Բարի խոսք և Բարի գործ»:
Կարևորելով մտքի խաղաղությունը և պայծառությունը՝ լրջախոհ Միհրականն աննկուն կամքով շարունակաբար ամբարում է իր հմտությունները՝ դառնալով Լույսի, Իմաստնության ջահակիր մյուսների համար՝ իր պարարտ, բեղուն մտքով՝ համամարդկային արժեքավոր գաղափարներով և առաքինությամբ՝ ազնիվ գործով բարելավելով աշխարհը:
Հին իմաստության համաձայն՝ «Երբ աշակերտը պատրաստ է՝ հայտնվում է ուսուցիչը»…
Եվ Հայկեան Միաբանութեան Քրմերը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունին և Քուրմ Հարութ Առաքելյանը հիշեցնում են Հայկեան Իմաստության մատյանից որոշ տողեր. «Կատարելությունն ընթացք է և ոչ՝ ի ծնէ: Եթե հրաժարվում ես ընթացքն ապրել՝ կատարելությունն էլ երբեք չի լինելու»…
Հայոց ազգային մշակույթի վսեմ պաշտպանները և աննկուն պահապանները՝ Հայկազուն Արևորդիները, ցայսօր շարունակում են ապրել սեփական Նախնիներից ժառանգված արժեհամակարգով, տոներն ու ծեսերը նշելով իրենց իրական իմաստով և ճշգրիտ տոմարով՝ Բնության շրջափուլերին համահունչ, կարևորելով նաև հատուկ սննդակարգը և խոկումը՝ մարմինն ու միտքը հնարավորինս անաղարտ պահելով:
Վեհ գաղափարների վրա հիմնված գաղտնի եղբայրությունը՝ Միհրականությունն իր խորհրդավոր, միայն եղբայրության անդամներին իրենց խորունկ իմաստը բացահայտող, պարզաբանող արարողակարգով ուղեկցում է Միհրականին դեպի Ճշմարտության Լույսը՝ Իմացության նորանոր ոլորտների աստիճանական բացահայտմամբ:
«Վաղնջական ժամանակներից գիտելիքն իմաստնաբար փոխանցելու արդիւնավէտ միջոցներ են մշակուել՝ խորագէտի հմտութեամբ կիրառելով զանազան գաղտնի գաղափարներ՝ սքօղուած իմաստակիր խորհրդանիշներով:
Դէպի Իմացութեան Լոյսն ուղղորդող ճանապարհը Միհրականը միանգամից չի բացայայտում:
Անհրաժեշտ է յաջողութեամբ յաղթահարել մի շարք փորձութիւններ՝ համբերութեամբ և աննկուն կամքով հերթականութեամբ մագլցելով գիտութեան, առաքինութեան նուաճման աստիճանները: Պատասխանատւութեան բարձր գիտակցութեամբ նա զարգացնում է իր բարոյեական յատկանիշները՝ դժուարին իրավիճակներում անվրդով ոգով հաւասարակշռուած լուծումներ գտնելով ցանկացած խնդրի համար:
Միհրականն իր ուսուցման ընթացքում որոշակի փուլերով է անցնում՝ արժանանալով համապատասխան աստիճանակարգի, որոնցից իւրաքանչիւրն իր խորհուրդն ու խորհրդանշանն ունի»,- գրում է Քուրմ Միհր Հայկազունին։
Վերափոխված, Միհրական Գիտակցության հասած Հայորդիք՝ Արևորդիք, Հայկեան հզոր ոգու կրողներն են, Հայոց Նախահայրերի՝ փառապանծ Արքաների և Քրմերի իրական ժառանգները, որոնք այսօր էլ վառ են պահում հազարամյակների խորքից եկող Իմաստության անշեջ Ջահը:
«Մարդկությանն ազնվացնողը և լուսավորողն է Միհրականը, որն անհողդողդ կամքով և գործունեությամբ նախանշում, կռում է իր անշեղ ուղին՝ առաջնորդելով իր համախոհներին,- Միհրականության սկզբունքներն է հիշեցնում Քուրմ Միհր Հայկազունին և հավելում. «Ազնվությունը, արդարությունը, ուղղամտությունը և խստապահությունն է Միհրականի առաքինության հիմքը: Ժամանակդ մի՛ վատնիր անկարևոր հարցերի վրա: Եղի՛ր նպատակասլաց և միշտ պատրաստ՝ դժվարին մարտահրավերներն իմաստնությամբ և տոկունությամբ դիմակայելու համար»:
«Հարահոս և վաղանցիկ ժամանակը, որ տրվում է յուրաքանչյուրին իր կարճատև կյանքի ընթացքում, հարկ է իմաստավորել ինքնակատարելագործմամբ՝ հանուն բեղուն, օգտակար գործունեության և ի նպաստ հասարակության բարօրության: Ուստի՝ դարձի՛ր վեհ գաղափարների մարմնավորողը՝ հմտանալով, կոփվելով կյանքի մատուցած փորձությունները խիզախությամբ դիմագրավելով, և դարձի՛ր այն բարձրագույն արժեքը, որը Միհրականի առաքինության հիմքն է՝ ազնիվ, միշտ դեպի Ճշմարտությունը և Լույսը ձգտող»,- հորդորում է Քուրմ Միհր Հայկազունին՝ ողջունելով Միհրական եղբայրության նոր անդամներին, որոնք գիտակցաբար՝ մեծ պատասխանատվությամբ և պատրաստակամությամբ, ընտրել են Իմացության և Ինքնաճանաչման լուսավոր ուղին՝ հազարամյակների խորքից եկող ծեսերն ու ավանդույթները շարունակելով…
Միհրականությունը բացահայտող սկսնակը՝ եղբայրության մեջ ընդգրկվելուց առաջ, ուղեկցվում է «Խոկման սենյակ», ուր կան զուտ մի քանի խորհրդանշական առարկաներ: Միայն մոմի լույսով ողողված քարայրի կիսամթում նա միայնակ պետք է հաղթահարի իր առաջին փորձությունը՝ կանգնելով վերափոխման շեմին:
ՎԵՆԵՏԻԿԻ «ՍՈՒՐԲ ՄԱՐԿՈՍԻ ՁԻԵՐԸ ԵՒ ՀԱՅ ԳԵՂԱՐՈՒԵՍՏԸ»…
Հնագույն ժամանակների ճարտարապետության, քանդակի մասին տեղեկություններ ենք ստանում հնագիտական պեղումներից, պատմիչների վկայություններից…
Հայոց աշխարհում քրիստոնեության տարածման ժամանակ բազմահարուստ, մեծագանձ և մեծաշուք պաշտամունքավայրերի, նրանց «բարձրաբերձ պարիսպների» կործանման խրախուսիչ նկարագրությունները կան Հայ մատենագրության էջերում:
Հռոմեացի գրող — բնագետ, զորավար Պլինիոս Ավագը (մոտ 23 թ. — 79 թ,), որը հեղինակն է 37 գրքից բաղկացած՝ հանրագիտարանային բնույթի «Բնագիտություն» ուսումնասիրության, կարևոր տեղեկություններ է հաղորդում նաև Հայքի պատմական աշխարհագրության, ինչպես և Հայոց մեջ Անահիտ Դիցամոր բացառիկ պաշտամունքի վերաբերյալ:
Բարձր Հայք աշխարհի Անահտական գավառում (Երեզ, Երզնկայի շրջանում) գտնվող Անահիտ Դիցուհու մեհյանում տեղադրված Ոսկեմոր քանդակը նա ներկայացնում է որպես առաջին ոսկե «բոլորաձույլ»՝ ամբողջությամբ ոսկեձույլ արձանը:
«XXIV. Առաջին պինդ ոսկյա արձանն առանց որևէ խոռոչի, նույնիսկ մինչև «հոլոսփյուրատոն» (holosphyrates) կոչվող բրոնզե կուռ արձանները (ամբողջովին կռված մուրճով), կանգնեցվել է, ասում են, Անահիտիս Դիցուհու տաճարում (մենք արդեն ասացինք (V, 20), թե ո՛ր շրջանին է այս անունը պատկանում): Արձանը մեծապես պաշտվում էր տարածաշրջանի բնակիչների կողմից»:
«Երիզայի Անահիտին յիշատակութիւնը կ՝ընեն նաև Կիկերոն և Պլինիոս: Ասոնց նկարագրութիւնէն կը գուշակուի, որ ժողովուրդը շատ մեծ կարևորութիւն տուած է իր դիցուհւոյն: Երբ Լուկուլլոս Հայաստան կը մտնէ, Հայ ժողովուրդը զարհուրելի կերպով կը յուզուի. ամէն բանէ աւելի կը մտածուի Անահիտի մեհեանը, ուր դիցուհին կը պաշտուէր «ամենաճոխ և մեծասպաս պաշտամունքով»՝ Կիկերոնին բացատրութեամբ»,- գրում է «Բազմավէպը»՝ 1914 թվականին:
Հայոց մեջ քանդակագործության հնագույն ավանդույթների հարցին անդրադարձել է վաստակաշատ Գարեգին Լևոնյանը, որի հոդվածներից մեկը՝ տպագրված «Գեղարուեստ» պատկերազարդ հանդէսի 1913 թվականի 5 -րդ համարում, (արտասահմանյան բացառիկ թիւ, էջ 153 — 159, Վենետիկ, Մխիթարեան տպարան), ներկայացնում ենք ստորև՝ որոշ կրճատումներով:
«…Մանաւանդ զի առեալ տանէր ընդ իւր և զոմանս ի մոգուց»… Թագադրության նպատակով՝ մոգերի ուղեկցությամբ Հայքից Հռոմ հասած Տրդատի՝ 9 ամիս տևած ճամփորդությանն էր նվիրված մեր նախորդ հրապարակումը: Ահավասիկ այդ այցի առիթով Ներոնին որպես ընծա ներկայացվող ձիերի քանդակախմբին առնչվող ուշագրավ ուսումնասիրությունը:
ՍՈՒՐԲ ՄԱՐԿՈՍԻ ՁԻԵՐԸ ԵՒ ՀԱՅ ԳԵՂԱՐՈՒԵՍՏԸ
Այս բաւականին տարօրինակ վերնագրի տակ մեր ընթերցողները գտնելու են մի հետաքրքրաշարժ պատմութիւն, որ աւանդական կապ ունի մեր նախաքրիստոնէական արուեստի հետ: Վենետիկում, Ս. Մարկոսի անուան հռչակաւոր և իր տեսակի մէջ անզուգական մայր եկեղեցու գլխաւոր ֆասադին աւելի ևս փառահեղ և գեղազանցօրէն յաղթական տեսք են տալիս աւագ դռան ճակատին, առանձին պատուանդանների վրայ կանգնած չորս գեղեցիկ պղնձաձոյլ ոսկեզօծ նժոյգները: Դեռ Վենետիկ չեկած՝ մենք լսել էինք այդ չքնաղ ձիերի մասին. աղօտ կերպով լսել էինք նոյնպէս, որ այդ գեղարուեստական հրաշալիքների հետ ինչ-որ կապ ունին Հայերը:
Մեզ համար, բնականօրէն, չէր կարող անուշադիր մնալ մի այդպիսի հետաքրքրական հարցը և ահա՝ թէ՛ մեր անձնական տպաւորութիւնների արդիւնքը և թէ՛ քանի մի աղբիւրներից ստացած տեղեկութիւնները կարող ենք հաղորդել «Գեղարուեստի» ընթերցողներին, վերջում աւելացնելով մեր բաւական համարձակ կարծիքը:
Առաջին անգամ Վենետիկ մտնողի առաջին իսկ գործն է լինում դուրս գալ Ս. Մարկոսի հրապարակը (Piazza di San Marco), որ իր չորս կողմով պարփակուած շքեղ սիւնազարդ պալատների ու մայր — տաճարի միջև աւելի զուտ մի մեծ դահլիճի, սալոնի է նման, քան հրապարակի: Տպաւորութիւնը այնքան ուժեղ է լինում առաջին վայրկեանին, որ գեղարուեստը սիրող մարդը չի իմանում ո՛ր կողմը դարձնէ իր հայեացքը՝ պալատների՞, հսկայ աշտարակ-զանգակատա՞նը, արտասովոր ժամացոյցի՞ն, թէ՞ այդ ամենքի թագ ու պսակ կազմող սքանչելի մոզայիքների (խճանկարների, Կ. Ա.) մէջ վառվող տաճարին՝ Ս. Մարկոսին՝ իր չորս սիգապանծ երիվարներով:
Սիգապա՜նծ երիվարներ… Փառքի, ամբարտաւան յաջողութիւնների և զեխութեան մէջ յղփացած տիեզերահռչակ Ներոնի յաղթական կամարի (arca triumphale) զարդերն են եղել քսան դար առաջ այս պղնձաձոյլ երիվարները: Չորս հարիւր տարուց աւելի փառահեղ ու հոյակապ Հռոմում հիւր լինելուց յետոյ, Կոստանդիանոս Մեծի կայսերական հրամանով բերւում են Բիւզանդիա, Բոսֆորի ափերում հանդիսադիր լինելու նոր մայրաքաղաքի բացումին (4-րդ դար): 13-րդ դարի սկզբներում (1206 թ.) վենետիկեան անուանի դօժերից մեկը (Մառինօ Ծէնօ) բերում է իր հետ Վենետիկ՝ զարդարելու իր առանց այդ էլ նորահարսի պէս զարդարուն քաղաքը:
Ներոնի պէս ինքնակալական փառքի գագաթնակէտին հասած Նապոլէօն Բոնապարտ, երբ Վենետիկում տեսնում է այդ ձիերը՝ «Թող ի՛մս լինին» — բացականչելով այդ վտարանդի նժոյգները տեղափոխում է Պարիս (1797), որտեղից և 1815 -ին նորից բերւում է Վենետիկ, ուր և մնում են մինչեւ այսօր:
Ահա Ս. Մարկոսի ձիերի համառօտ պատմութիւնը:
Ի՜նչ գեղեցիկ է նկարագրում այդ ճանապարհորդութիւնը իտալական բանաստեղծ՝ Հայուհի Վիկտորիա Աղանուրը իր «Յաւիտենական զրոյցի» մէջ. …Ահա՛, հասեր են Վոսփոր Փառահեղներն. կայմերուն վրայ կ’որորուին Նորաբողբոջ դափնիով Պսակուած կարմիր ոսկեճամուկ դրօշակներն… Պղնձի ձիեր, որքան յաղթ Նաւեր տեսաք, ցըռկանաւեր երագ, գոռ…
Հիանալի, հրաշալի են այդ ձիերը և հետաքրքրակա՛ն՝ նրանց պատմութիւնը… Բայց ու՞ր է ապա նրանց և Հայերի միջև եղած կապը — երևի կը հարցնի ընթերցողը: Այժմ այդ հարցով է, որ զբաղելու ենք:
Որտեղի՞ց էին Ներոնին այդ ձիերը: Հռոմեական գործ չեն նրանք, քննել են հմուտ մասնագէտները, մանաւանդ՝ հռոմեական հին պատմիչները գրում են արդէն, որ բերուած են ընծայ՝ «Հայոց Տրդատ թագաւորի» կողմից:
Այժմ երկու վերսիա (տեսակետ, Կ.Ա.) կայ՝ մէկը՝ որ բերել է Տիրիթ կամ Տրդատը (Արշակունին) Ներոնին, և միւսը՝ բերել է Տրդատ Մեծը՝ Կոստանդիանոսին: «Մի յառաջնոց յիշողաց պղնձեայ երիվարացս՝ յանուն Տրդատայ է Վիկտոր Պոբլիոս, ի տեղագրութեան Է թաղին Հռովմայ: Միւս ոմն անանուն՝ ժամանակակից Ոնորիոսի կայսեր կամ Գ. Վաղենդիանու, որ է ի կէս Ե դարու, նոյնպէս յանուն Տրդատայ՝ ի նմին թաղի յիշէ. Equum Tiridatis Regis Armeniorum: Բայց գիտելի է զի ոչ միայն Վենետիկեան երիվարքս այլ և որք ցարդ ի Հռովմ կան, մնան նոցին նմանիք յանուանեալն Ձիական լերին (Monte Cavallo) Տրդատայ տուրք համարին»,- գրում է Հ. Ղ. Ալիշան՝ իր «Այրարատ» հոյակապ երկասիրութեան մէջ:
«Զկայսերականսն յիշելով զտուրս՝ միտք մերազնեից անժոյժ ընթանան և ի թագաւորականսն,- շարունակում է Այրարատի հեղինակը,- ոչ շատացեալ լոկ վայելուչ համարել զՏրդատայ ընծայաբերութիւն, այլ գիտել ինչ և զորպէսն, զորմէ լռեն պատմիչք: Բայց յաւանդութէնէ ունին իտալացիք, և առանձինն պատմաբանք քաղաքին՝ Վենետկոյ, յորում գրեմս, եթէ Տրդատ թագաւոր Հայոց (զոր համարին զՊարթևն առ Ներոնիւ), տարեալ իցէ ընծայ առ կայսր զչորեսին գերահռչակ պղնձաձոյլ ոսկիազօծ երիվարս, զոր նկատեմք յաճախ ‘ի բարձրավանդակ ճակատու աննման տաճարի Սրբոյ Մարկոսի՝ յաննման հրապարակի Ադրիական մայրաքաղաքիս…»:
Մեզ համար այստեղ էական նշանակութիւն չունի, թէ երկու Տրդատներից ո՛րն է եղել այդ ձիերը Հռոմ տանողը՝ Տիրիթ կոչւող Տրդատը, թէ՞ Մեծն Տրդատը, այլ այն, որ նրանք տարուած են Հայաստանի՛ց: Եթէ իրօք վերջին Տրդատը լինէր, մեր պատմիչները չէին կարող չը յիշատակել այս ընծայաբերութիւնը, երբ Ագաթանգեղոսից առնելով գրում են նրա և Լուսաւորչի Հռոմ գնալու ամէն մանրամասնութիւն: Իսկ յայտնի է, որ Ագաթանգեղոսը վերջին ժամանակներիս մի շարք լուրջ քննադատութիւնների ծանրութեան տակ (Լանգլուա, Գուտշմիդ, Տաշեան, Սարգիսեան) խախտեց իր դարաւոր դիրքը և նոյնիսկ դուրս եկաւ իր «Տրդատայ քարտուղարութեան» պաշտօնից: Ուրեմն, մեծ հաւանականութիւնը մնում է Արշակունի Տրդատի՝ Տիրիթի կողմը, որ և եղել է Հռոմում ու Ներոնին ներկայացել: Մեր պատմիչները չեն յիշատակում Տիրիթին առհասարակ, դրա համար էլ չէինք կարող որևէ յիշատակութիւն սպասել և նրա ընծայաբերութեան մասին: Մինչդեռ հռոմայեցի նշանաւոր պատմիչներ՝ Պլինիոս, Տակիտոս Կուռնելիոս և ուրիշներ նկարագրում են Տիրիթի փառաւոր մուտքը Հռոմ և Ներոնից մեծ պատուով ու մեծարանքով ընդունուիլը: Ահա այդ աղբիւրներից քաղելով իր «Պատմութեան» Ա. հատորում (էջ 324) Մ. Վ. Չամչեան հիւսել է մի գեղեցիկ հատուած, որ և մենք առաջ ենք բերում փոքր կրճատումներով:
«Չուեալ Տիրիթայ յարևելից բազմութեամբ ծառայից՝ և երեք հազար սպառազէն հեծելոց ‘ի Հայոց և ի պարսից, ուղեկից ունելով ընդ իւր զբազումս ի հռոմայեցւոց, ճանապարհ արար ընդ ցամաք. և ոչ կամեցաւ նաւու ընդ ծով անցանել. զի, ասէ Պլինիոս, թէ չէ՛ր օրէն ըստ մոգուցն կրօնից ապականել զծով իւիք անմաքրութեամբ, և ոչ իսկ թեւք արկանելով ի նոյն. մանաւանդ զի առեալ տանէր ընդ իւր և զոմանս ի մոգուց: Ընդ ցամաք երթալով Տիրիթայ՝ երկարեաց ուղեւորութիւն նորա ամիսս իբր ինն. որով բազում ծախք եղեն՝ ոչ միայն ի կողմանէ նորին Տիրիթայ, այլ և ի հռովմեացւոց, քանզի պատուէր արձակեալ էր Ներոն ինքնակալ յամենայն քաղաքս ընդ որս ունէր անցանել Տիրիթ, բազում մեծաշուք հանդիսիւ ընդունիլ և յուղարկել զնա. որոյ վասն յամենայն տեղս զարդարէին զփողոցս և զհրապարակս. և ընդառաջ ելեալ բազում շքով ընդունէին զնա ի ձայն երգեցիկ արուեստականաց. և զամենայն պէտս նորա և զծառայիցն առւելեօք լնուին:
Իբրև մօտ եղև Տիրիթ ի սահմանս Իտալիոյ լուեալ զայն Ներոնի կայսեր՝ պատրաստեաց վասն նորա հանդերձանս մեծարանաց. և առաքեաց ընդառաջ նորա կառս, քանզի մինչև Իտալիա երիվարաւ էր եկեալ: Եւ ունէր Տիրիթ ի գլուխ իւր սաղաւարտ ոսկեայ, և անձամբ շքեղ զարդարեալ, մանաւանդ զի փառացի ևս էր և բարգաւաճեալ հասակաւ՝ ըստ գրելոյ Դիովնի, և ահեղ տեսլամբ, միանգամայն և խորհրդամիտ և զգօն, որով յամենայն տեղիս՝ ընդ որ էանց, սիրելի եղև հռովմայեցւոց:
Յորժամ եհաս Տիրիթ ի Նեապօլիս, եկն ընդառաջ նորա ինքն իսկ ինքնակալն Ներոն, և իբրև յանդիման եղև Տիրիթ Ներոնի, ազդ արարին նմա՝ ի բաց դնել զսուրն, զոր կրէր յազդեր իւրում, զի չէր օրէն այնպէս երևիլ առաջի կայսեր: Այլ նա ոչ կամեցաւ, քանզի, որպէս աւանդէ Տակիտոս, պատուէր առեալ էր ի Դարեհէ՝ մի ցուցանել զցածութիւն առ հռովմայեցիս, այլ հայրենի տարազու և ահեղութեամբ արշակունեաց վարել: Բայց զի մի՛ դաւ ինչ կարծեսցի հռովմայեցւոց, պնդեաց Տիրիթ զսուրն բևեռօք ընդ պատենին, որպէս գրէ Դիովն, և այնպէս մատուցեալ ծնրադրութեամբ ողջոյն ետ կայսեր:
Ընդ այս գործ նորա զարմացեալ Ներոնի՝ մեծաւ մարդասիրութեամբ և խանդաղատական յարգանօք ընկալաւ զնա և յետ բազում իրաց՝ հրաման ետ առեալ խաղ ըմբշամարտութեան և գազանամարտութեան առաջի նորա՝ ի քաղաքն Պատիղոս: Եւ գլուխ խաղուն ի զննին նստեալ էր Տիրիթ ընդ կայսեր՝ կամենալով զուարճալի առնել զխաղ նոցա, ի շնորհս երեսաց Պատրորեայ, խնդրեաց աղեղն լայնալիճ, և ձգեաց ի բարձրավանդակէ անտի զնետն ի վերայ գազանաց, և զերկուս ցուլս յաղթանդամս ի մի հարուած փքնի շամփրաց յանդիման ամենեցուն, մինչև զարմանալ նոցա յոյժ:
Յետ այսորիկ առեալ տարաւ զնա Ներոն ի կայսերական քաղաքն ի Հռովմ, զոր ըստ մասին նորոգեալ էր կամելով անդ թագ կապել նմա. ուր և, ըստ գրելոյ Տակիտոսի, ամենայն քաղաքն զեղեալ ընդառաջ լինէին յընդունելութիւն կայսեր և Տիրիթայ: Եւ զկնի սակաւուց կամեցեալ Ներոնի կարգել զհանդէս թագաւորութեանն Տիրիթայ, հրաման ետ և զարդարեցին գիշերային զմեծ հրապարակն ջահիւք և ղամբարօք, ծաղկօք և պսակօք, ուր ժողովեալ էր բազմութիւն քաղաքին: Եւ մասն ժողովրդեան ազնուականաց անտի սպիտակազգեստ և դափնեօք պսակեալ՝ ուրոյն կացին կարգաւ ի մէջ հրապարակին և յերկուսին կողմանս զօրք զրահաւորեալ ի զարդ շքեղ, որոց զէնք և դրօշք ‘ի լուսոյն շողալոյ փայլակնացայտ ճաճանչէին:
Եւ ի պատրաստել այսր ամենայնի ի գիշերի, մօտ յարշալոյսն եկն Ներոն փառօք՝ հանդերձ ռինկղիտոսիւ և անձնապահ զօրօք: Էր զգեցեալ ինքն Ներոն պատմուճան ոսկեհուռն, զոր յաւուրս յաղթանակի արկանէր զանձամբ, եկեալ յատեան նստաւ յառաջին գահոյս: Եկն և Տիրիթ զկնի նորա հանդիսիւ՝ իւրայովքն հանդերձ, և էանց ընդ կարգս զինւորաց, որք կազմ կային յաջմէ և յահեկէ: Եւ մատուցեալ յատեան՝ խոնարհեցաւ և ետ ողջոյն յարգութեան ինքնակալին, զնոյն արարին և արքն՝ որք ընդ նմա: Յայնժամ համօրէն բազմութիւն հրապարակին գոչեցին իբրև ի միոջէ բերանոյ՝ ի ձայն ցնծութեան, մինչև ապշել Տիրիթայ ընդ այնպիսի աղաղակ նոցա: Ապա խօսեցաւ Տիրիթ առ Ներոն և ասէ.»…
…«Յայնժամ ասէ ցնա Ներոն. «Դու բարւոք արարեր որ եկիր, այսր՝ դէմ յանդիման վայելել յիմում առատաձեռն լիութեան… ահաւասիկ ես կացուցանեմ զքեզ թագաւոր (վերին) Հայաստանի»: …Զայս ասացեալ Ներոնի՝ հրաման ետ նմա նստել առաջի իւր, ի յաթոռն յայն, որ յատենի անդ վասն այսր իսկ պատրաստեալ էր: Եւ ի նստել Տիրիթայ ի վերայ նորա, և եղեն ի մեծը հանդիսի անդ միւսանգամ բարձրագոչ ձայնք ցնծութեան և հրճուանաց ժողովրդեան»:
Ապա պատմագիրը առաջ է բերում «հրամանաւ Ներոնի և բոլոր ծերակուտին ի պատիւ Տիրիթայ» Պոմպէի թատրոնում հանդիսաւոր ներկայացման նկարագիրը, որտեղ «ինքն Ներոն անցանէր հեծեալ ի կառս՝ ասեղնագործ պատմուճանաւ և կանաչազգեստ, և անձամբ յառաջ վարէր զկառսն, և շրջէր շքալից փառօք հանդերձ քնարահարութեամբ և երգովք արուեստականօք»:
«Յետ կատարման հանդիսին՝ շնորհս կալաւ Տիրիթ արքայ երախտեաց ինքնակալըն Ներոնի… և ընկալեալ ի նմանէ պարգևս մեծամեծս և ԻՆՔՆ ԸՍՏ ԱՐԺԱՆԵԱՑ ՓՈԽԱՐԻՆԵԱԼ ՆՄԱ, արձակեցաւ պատուով դառնալ ի տէրութիւն իւր ի Վերին Հայս»:
Հռոմայեցի պատմիչներից գրի առած ու Չամչեանի գրչով նկարագրուած վերոգրեալ հատուածի մէջ՝ որ ինքնին արդէն խիստ հետաքրքրական է մեզ համար ու կարող է պատմական թատերագրութեան գեղեցիկ նիւթ լինել մեր ժամանակակից հեղինակներին, ներկայ յօդուածին նիւթ եղող հարցի լուսաբանութեան համար ամենից կարեւորը վերջին պարբերութիւնն էր, որ Տիրիթ ինքը պարգևներ ստանալով Ներոնից, ինքն էլ ըստ արժանւոյն փոխարինել է նրանց ընծայաբերութեամբ: Այստեղ հարցը վերջանում է…, քանի որ մենք վերևում արդէն առաջ բերինք նոյն հռոմէական աղբիւրից, որ Ներոնի պղնձաձոյլ երիվարները յիշատակ են Հայոց Տիրիդատ թագաւորի — «Equum Tiridatis Regis Armeniorum.»:
Այս նիւթին վերաբերեալ Տակիտոս պատմագրի բնագիրը լոյս ընծայեց Հ. Յ. Աւգեր «Բազմավէպի» այս տարւոյ Ա. տետրակում:
Ասացինք, որ մեր ներկայ յօդուածի համար էականն այն չէ, թէ երկու Տրդատներից ո՛րն է բերել այս ձիերը, այլ ա՛յն, որ բերուած են Հայաստանից: Այժմ մի նոր հարց է ծագում, թէ Հայաստանում ո՞րտեղից էին նրանք. եկամու՞տ են Յունաստանից, թէ՞ Հայ արուեստի գործ են: Ոչ ոք սիրտ չէ անում, իհարկէ, Հայ գեղարուեստի արդիւնք համարել քանդակագործութեան այդ հիանալիքները, այլ կարծում են «առբերեալս մնացուած աւարոյ քաջաց նախնեաց (մերոց) յարշաւանին Ելլադայ՝ յԱրտաշիսէ կամ ի Տիգրանայ, զձեռագործս գերագոյն ճարտարացն Յունաց զՊրակսիտելեայ և Լիւսիպպոսի» (Ալիշան):
Անշուշտ, շատ հաւանական է մեծանուն բանասէրի այս կարծիքը, բայց ո՛չ Լիսսիպի, ո՛չ Պրակսիտէլի ստեղծագործութիւնների թւում և ո՛չ առհասարակ Հելլէն քանդակագործութեան պատմութեան մէջ, մենք չենք պատահել ձիերի առանձնակի արձանների: Իսկ Խորենացին թէ՛ Արտաշէսի և թէ՛ Տիգրանի՝ Յունաստանից ինչ արձաններ բերել կամ նրանց ինչպէս կարգաւորելը անուն — անուն յիշատակում է՝ որ դից արձաններ էին:
«Բայց և Ելլադա առեալ (Արտաշէս) պատկերս Դիոսի (Զևս) զԱրտեմիդայ (Դիանայ) և զԱթենայ (Աթենաս Պալլաս) զԵփեստուն (Ապպօլլոն) և զԱփրոդիդեայ (Վեներա), տայ բերել ի Հայս…» (Խորենացի, Բ. 12): «Եւ ժողովեալ զզօրս Հայոց ընդդէմ երթայ (Տիգրան) զօրացն Յունաց… Առաջին գործ զմեհեանա շինեալ կամեցաւ… կանգնեաց զոլիմպիական պատկերն Դիոսի յամուրն Անի, և զԱթենաս ի Թիլ, և զԱրտեմիդայ զմիւս պատկերն յԵրիզա. և զԵփեստուն ի Բագայառինջ…» (Խորենացի, Բ. 14):
Յամառօրէն չը հակառակելով այս կարծիքին, մենք էլ թոյլ ենք տալիս մի նոր համարձակ կարծիք յայտնել, որ այս պղնձաձոյլ ձիերը կարող էին լինել և Հայ արուեստի գործ՝ Հայաստանի սահմաններում կերտուած ու ձուլուած:
Այժմ առաջ բերենք այն նպաստաւոր տուեալները, որոնց վրայ կառուցում ենք մեր հիպօտէզը (վարկածը, Կ. Ա.):
Ա. Արձանագործութիւն Հայաստանում. Կրկին ենք ափսոսում, որ մեր «Հայոց գեղարուեստի պատմութեան ներածութիւնը» յօդուածից (տես էջ 32) դուրս մնաց քանդակագործութիւնը, և մենք այստեղ պարտաւոր ենք քանի մի խօսք ասելու այդ արուեստի մասին:
Քանդակագործութիւնը մեր մէջ միւս արուեստների համեմատութեամբ ամենից անբախտն է եղել: «Անբախտ» ենք ասում ո՛չ նրա համար, որ խեղճ ու աղքատ է եղել, այլ նրա համար, որ նա ամենից աւելի ուժեղ հալածանքի է ենթարկուել քրիստոնեութեան արշալոյսին ու չի կարողացել իր հնադարեան գեղեցիկ արդիւնքները յետագայ դարերը հասցնել:
Անբախտ է մնացել նա մինչև մեր ժամանակը և այն տեսակետից, որ մեր միւս արուեստներից ամենից քիչ է խօսւում կամ համարեա չէ խօսւում նրա մասին՝ մի անգամ արդէն մեր մէջ ամրացած լինելով այն համոզումը, թէ «արձանագրութիւն չենք ունեցել», իսկ եթէ մի բան չենք ունեցել, իհարկէ, նրա մասին չեն լինիլ և ուսումնասիրութիւններ: Մեր մանրազնին հետազօտութեան արդիւնքն այս մասին առաջ բերելը թողնելով «Գեղարուեստի» յաջորդ գրքին՝ նոյն յօդուածի շարունակութեան մէջ, կարճառօտ ասենք այստեղ հետևեալը.— Հայ դիցաբանութեան կամ հեթանոս կրօնի պատմութիւնից յայտնի է (Էմին, Ալիշան, Կոստանեան, Չերազ, Գելցեր, Հ. Բ. Սարգիսեան), որ եկամուտ աստուածների հետ հեթանոս Հայաստանն ունեցել է և բուն՝ Հայկական աստուածներ՝ դիք, և որոնց մասին խօսք անգամ չկայ հին ազգերի դիցաբանութեանց մէջ: Ահա մենք տեսնում ենք այդ հայրենի դից կամ դիւցազունների արձանները կանգնեցրած Հայաստանի զանազան վայրերում: Հարց է ծագում՝ ո՞րտեղ էին շինւում ու ձուլւում այդ մետաղեայ արձանները՝ եթէ ոչ Հայաստանում: Ո՞րտեղ էին կտրւում Հայ դրամները իրենց ռելիեֆ պատկերներով, իհարկէ, բուն երկրու՛մ, ո՛չ արտասահմանում: «Եւ դրամ առանձին զիւր պատկերն հարկանէր»,- Արտաշէս Ա-ի համար ասում է Խորենացին (Բ. 11):
Իսկ եթէ ընդունինք, որ արձանագործութեան արուեստը չի բացակայել նախաքրիստոնէական Հայաստանում, ինչու՞ չենք կարող ընդունել նաև, որ այդ չորս երիվարների բուն հայրենիքը Հայաստանն է:
Բ. Նիւթ արձանագործութեան համար. Արձանագործութեան, քանդակի համար անհրաժեշտ նիւթերը՝ կաւ, մետաղներ կային հին Հայաստանում և արդիւնագործւում էին: Այս հարցերին մենք գտնում ենք դրական պատասխաններ: Կաւը եղել է այնքան նշանաւոր, որ օտար ազգերից էլ ճանչուել է որպէս «կաւ Հայկական»: «Յիշատակի առ մեզ ‘ի բժշկարանս ինչ որ առ Գաղենոսի կոչի «հող Հայկեան», առ բնաբանս կոչի «կաւ» կամ «հող», կոչեն և «հող կնքեալ Հայկեան» հռչակաւոր՝ սակս մատնելոյ ‘ի բաղադրութեան թիւրակէսի, որ է կարմիր աղօտագոյն, և է նոյն որ տաճկերէն կոչի «քիլ էրմենի»… (Ինճիճեան, «Հնախօսութիւն, Ա., 181):
Հանքերի շահագործումը երեւում է մեր պատմիչների այն կարճ վկայութիւններից, որ ասում են. «Տօն ցնծութեան հրամայեաց կատարել թագաւորն (Տրդատ) ազատեաց զորս ի բանտի և մետաղս էին (Զենոբ): Կամ՝ «Գայր հասանէր ի լեառն երկաթահատացն և կապարահատացն» (Բիւզանդ):
Անուն — անուն յիշւում են Հայ և օտար մատենագիրների կողմից արծաթի, ոսկու և պղնձա — հանքերի մասին:
Գ. Ձիերը Հայաստանում Հին Հայաստանի ձիերը մեծ հռչակ են ունեցել ոչ միայն հայրենի երկրում, այլ և նրա սահմաններից շատ աւելի հեռուներ: «Այնչափ բազմութիւն ձիոց բերէ այս աշխարհ (Հայաստան), ոչինչ ընդհատ ‘ի Մարաց յայսմ մասին»,- յիշատակում է Ստրաբոն:
Ձիերի առատութիւնն Հայաստանում երեւում է և պատմական այս տեղեկութիւնից, որ Հայ թագաւորները պարսից արքունիքին յաճախ ձիերով էին հարկ վճարում: Քսենոֆոն Եփրատի աւազանի մի դաշտը կոչում է «Ձիարօտ», որ ցոյց է տալիս ձիերի առատ ներկայութիւնը: Մեր պատմիչները յաճախ են գովաբանում Հայոց ձիաւոր զօրքը՝ «կաւալերիան», կամ, ինչպէս իրենք են ասում՝ այրուձին: Յիշատակում են նաև օտար մատենագիրները: «Բայց յայլոց հեծելազօրաց եցոյց (Արտաւազդ) Անտոնիոսի նաև գունդ ինչ վեց հազար հեծելոց՝ համակ սպառազինելոց և կրթելոց, յորժամ միանգամայն ընդ նմա խաղայր ի վերայ Մարաց»,- ասում է Ստրաբոն (Ինճիճեան):
Յիշենք նոյնպէս Արտաշատից մինչև Հռոմ ինն ամիս ճանապարհ գնացող Տիրիթի և նրա «երեք հազար սպառազինաց» ձիերը: Առանձնապէս յիշւում են ընտիր ցեղի նժոյգները կամ «ձիք հրաշալիք»,- որոնք պատկանել են մեր թագաւորներին և զօրապետներին: «Իսկ Երուանդ ձիովն իւրով բովանդակ ասպարէզս անցեալ, ելանէ, ի խանս կարգեալս ‘ի բանակէն իւրմէ ի քաղաքն իւր» (Խորենացի, Բ., 46):
«Նրա (Տիրան Բ-ի) ձիոց երկուց լեալ թեթև առաւել քան զպիգասոսս երագութեամբ անբաւ, զոր ոչ երկրակոխս, այլ օդագնաց համարէին» (Խորենացի, Բ., 62):
«Եւ էր ի ժամանակին յայնմիկ երիվարն Մուշեղի (Մամիկոնեան) ձի մի. իսկ թագաւորն պարսից Շապուհ յորժամ առնոյր գինի ‘ի մատունսն ըմպել… ասէր, ճերմակաձին գինի արբցէ» (Բիւզանդ, Ե, 2): Մուշեղ իր ճերմակ ձիով այնքան է յայտնի եղել, որ նրա մահից յետոյ քանդակել են նրա պատկերը՝ իր ձիու վրայ նստած: «Ճարտարաց ասորւոց պողովատիկ գրչաւ նկարել զՄուշեղ ճերմակ երիվարաւն յարձանի առ գետեզերաւն, և զՀոնն յոտս նորա, որ բնակիչք գաւառի «Հոնի դուռն» ասեն զտեղիս մինչև ցայսօր: (Մեսր. Եր. 20), (Ինճիճեան):
Գուսանական երգերից յայտնի են նոյնպէս Արտաշէս Բ-ի «Սեաւն գեղեցիկը» և նրա որդու՝ Արտաւազդի որսի նժոյգը:
Եւ այսպէս, Հայաստանի սրավար, սրաթռիչ, օդապարիկ, օդաթռիչ ձիերի մասին շատ ու շատ վկայութիւնների ներկայութիւնը անհերքելի ապացոյց կարող է լինել մեր անցեալում այդ խելօք կենդանու կուլտի բարձր դրութեան, նրա ցեղերի ազնւացման համար: (Նոյնիսկ գոյութիւն է ունեցել մեր մէջ պատմական դարերում ձիաբուծութեան ձեռնարկ՝ «Վասն ձիոց ազգաց և ցեղից մատակաց և քուռակներաց խրատ և բժշկութիւն»: Տես «Բազմավէպ», 1867, էջ 353): Որպէս երկրի ամենաազնիւ և արժէքաւոր կենդանի բերք, ձիերը Հայաստանում համարուել են ամենայարմարը ընծայաբերութեան համար՝ թէ՛ օտար արքունիքներին և թէ՛ Հայ նախարարներին, զօրավարներին և բարձրաստիճան անձանց: Նոյնիսկ հեթանոսական դարերում աստուածներին զոհ են մատուցել սպիտակ ձիեր:
«Տրդատայ հայրը՝ Խոսրով, Պարսից դէմ շահած յաղթութեան փոխան՝ «սպիտակ ցլուք և սպիտակ նոխազօք, սպիտակ ձիովք և սպիտակ ջորովք… զհայրենեացն պաշտամանց տեղիսն մեծարէր»,- Ագաթանգեղոսից առնելով՝ վկայում է Հ. Վ. Հացունի՝ իր «Ճաշեր» գրքի մէջ մատաղի բաժնում: Փաւստոս Բիւզանդ վկայում է, որ Արշակ Բ տուեց Խաղ եպիսկոպոսին «բազում նժոյգս զարքունական ձիոց՝ արքունի օճառավք, ոսկիվարաւանդ ապրդըմովն»:
Ահա այս նպաստաւոր պարագաներն են, որ մենք այստեղ աչքի առջև ունենալով՝ համարձակում ենք կարծելու, որ Սբ. Մարկոսի ձիերը Ներոնին ընծայաբերուած կը լինեն Տիրիթի կողմից որպէս ամենայարգի նուէրը Հայաստանից՝ թէ՛ օդապարիկ ձիերի, և թէ՛ գոռոզ Արշակունիների հարստութիւնը ցոյց տըւող պղնձի ձուլուածներ ցուցաբերելու համար:
Գուցէ շա՛տ է յանդուգն մեր կարծիքը, գուցէ ոգևորւում ենք, բայց թող ասուած լինի մեր հիպօտեզը, մինչեւ որ ապագայում հմուտ բանասէրները նորանոր փաստեր հիմք բերելով կարողանան փաստական դարձնել մեր խօսքը: Մի տասնեակ տարի Հայ ճարտարապետութեան մասին էլ բոլորովին այլ կարծիք էր տիրում. այժմ ընդհակառակը, արևելքն են համարում Լոյսի աղբիւրը: Ինքնավախութեամբ շատ առաջ չենք գնայ»:
Գարեգին Լևոնեան Վենետիկ
Աշուղ Ջիվանու որդու՝ Հայ արվեստի անխոնջ մշակ՝ Գարեգին Լևոնյանի դիմանկարը (հեղինակ՝ Մարտիրոս Սարյան, 1912 թ., Հայաստանի Ազգային պատկերասրահ)
Ներկայացնելով ընծայաբերության ծիսական ավանդույթների ակունքներն ու հետագա դրսևորումները՝ Հայ բազմավաստակ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանն իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում մեջբերում է Մովսես Խորենացու վկայությունը՝ Երվանդ թագավորի մասին. «Իսկ Երուանդը առաւել ևս առատ պարգևներ էր տալիս և նորանից ամեն մինին փողեր էր բաժանում… Եւ այնչափ սիրելի չէր դարձնում նոցա, որոնց շատ էր տալիս, որքան թշնամի էր շինում նոցա, որոնց նոյնչափ առատութեամբ չէր տալիս» (Մովսէս Խորենացի, Բ, ԽԵ գլուխ):
Նախորդ գրառումներում հիշյալ հոդվածից ներկայացված քաղվածքները համալրենք մի քանի այլ հատվածներով:
«Մինչև այժմ մենք խոսում էինք այն ընծաների մասին, որ մատուցանում էին հասարակական ստորին դիրք ունեցող անձերը՝ գրաւելու իրենց մեծերի շնորհը: Բայց ոչինչ չենք ասել այն պարգևների մասին, որ անում են բարձրաստիճան անձեր՝ իրենց ստորադրեալներին: Այս երկու տեսակի ընծաների նշանակութեան տարբերութիւնը բացայայտ կերպով երևան է գալիս այն երկրներում, ուր ընծաներ մատուցանելու սովորութիւնը բաւական բարդ է, ինչպէս, օրինակ, Չինաստանում: «Այցելութիւնների ժամանակ, որ անում են միմեանց կառավարիչները և սրանց ստորադրեալները կամ այս այցելութիւններից յետոյ, տեղի է ունենում և ընծաների փոխանակութիւն: Սակայն կառավարչի արածները կոչւում են «պարգև», իսկ ստորադրուածինը՝ «ընծայ»: Այսպիսի բառերով են արտայայտում չինացիները և այն ընծաները, որ փոխանակում է իրենց կայսրը օտար պետութիւնների հետ»: Պէտք է մի քանի խօսք էլ ասել այս ընծաների մասին, թէպէտ դրանք ծիսական կարգերի բնոյթ չունին: Ժամանակի ընթացքում քաղաքական պետի իշխանութիւնն աւելի ու աւելի զօրեղանալով, տիրապետում է ամբողջ հասարակական գոյքին, սակայն հասնում է մի ժամանակ, երբ նա ստիպուած է զգում իրեն այդ մենաշնորհուած գոյքի մի մասը զիջել իւր ծառաներին ու հպատակներին: Ծառաներն ու հպատակները, որ սկզբում հպատակւում էին ընծաներ տալու պարտականութեամբ, այժմ հպատակւում են մասամբ նրանից ստացած պարգևների ուժով»…
…«Այստեղից պարզ է, որ այն միջոցին, երբ ստորադրուած մարդկանց ընծաներից հետզհետէ առաջ է գալիս հարկ, տուրք և մաքս, կառավարիչների տուած պարգևներից էլ յառաջանում է ռոճիկ:
Հայոց մէջ թագաւորներն ու նախարարները սովորութիւն են ունեցել իրենց իշխանների ծառայութիւնը վարձատրելու նպատակով պարգևել նրանց գիւղեր, աւաններ և նոյնիսկ գաւառներ, որոնք կոչուել են «պարգևականք», տարբերելու համար «հայրենիք» կոչուող հողերից, որոնք կազմել են ժառանգական սեպհականութիւն, մինչդեռ «պարգևականքը» հարկերից ցմահ օգտուելու արտօնութիւն է միայն ունեցել:
Զինուորական ծառայութեան համար ո՛չ զինուորները և ո՛չ էլ զօրապետները ռոճիկ չեն ստացել, այլ միայն աւարից պարգևատրուել են: Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքում» «ըստ սովորութեան» որոշուած է, որ աւարի կէսը զօրքին պիտի տրուի և եթէ «զօրական ի պատերազմի զոք ըմբռնեալ զգեստն և երիվարն և զէնքն ամենայն նորա լիցին, այլ զրահ տեառնն լիցի, պղինձ և երկաթ և նմանք նոցա՝ զօրացն: Ոսկի, ակունք և դիպակ ամենայն օրինակաւ թագաւորի լիցի, և ասրեղէն պատուական և կտաւ՝ իշխանաց, և անարգ ասրեղէն և կտաւեղէն՝ զօրացն» (Մխիթար Գոշի «Դատաստանագիրք», Մասն Բ., Ա):
Հայ մելիքների տիրապետութեան ժամանակ ևս, ո՛չ զօրքը և ո՛չ էլ նրանց հարիւրապետները (իւզբաշի) ռոճիկ չեն ստացել, և մելիքը հարկադրուած է եղել բաժանել նրանց աւարի մի մասը և տօներին զանազան «խալաթներ», գլխաւորապէս՝ հանդերձ, ձի, զէնք նուիրել:
Թէ՛ թագաւորների, թէ՛ նախարարների և թէ՛ մելիքների սեղանը միշտ բաց է եղել եկող-գնացողի, ծառայողների առաջ: Փաւստոս Բիւզանդն ասում է. «Եւ այլ յայսմ ազգաց և ի խոնարհ՝ որ գործակալս անուն բարձիւք առաջի արքային պատիւ ի գլուխ բազմէին, թող զնահապետս մեծամեծս և զտանուտերս որք գործակալք միայն էին ինն հարիւր բարձ, որ մտանէր ի ժամ տաճարին ուրախութեանն բազմակալացն կարգելոց, թող զոտնկայս գործակալութեանն սպասու»:
Այժմեան հասարակական մի քանի հիմնարկութիւնների ծառայողներ էլ, ինչպէս՝ գզիրը, հասարակաց կշիռի կշռարարները, բաղանիսների նաթրները, ժամհարը, ռոճիկ չեն ստանում, այլ միայն շատանում են պարգևներով. այսպէս՝ գզիրին պարգևում են Նոր տարուն մի քանի կոպէկ և Զատկին՝ մի քանի ձու: Նաև կալոցին՝ կես — մի փութ ցորեն. այս վերջինս արդէն պարտադիր է դարձել:
Թէ՛ Կարնում և թէ՛ այստեղից գաղթած Աղէքսանդրապոլցիների, Ախալցխացիների և Ախալքալաքցիների մէջ սովորութիւն է, որ բաղնիսում ծառայող կանայք, նաթրները Նոր տարուն շրջում են իրենց բաղանիսը այցելողների տները, հիւրասիրւում և մի — մի ափսէ չոր միրգ և 10-50 -ական կոպէկ դրամ նուէր են ստանում: Երբ նորահարսը առաջին անգամ գնում է բաղանիս՝ նաթրները լողացնելուց յետոյ բաղանիսի թասերը միմեանց խփելով՝ հանդիսաւոր կերպով հանում են բաղանիսից՝ և մինը մի թասով ջուր է մատուցանում: Նորահարսը պարտաւոր է ջրից մի քիչ խմել և թասի մէջ դրամ ձգել՝ իբր պարգև նաթրներին:
Հասարակաց կշռի կշռարարները իրենց կշռած մրգերից, ուտելեղէններից մի — մի քիչ վերցնում են:
Մի քանի խօսք էլ պէտք է ասել այն նուէրների մասին, որ անում են այն անձերը, որ միմեանց վերաբերմամբ իշխանաւորի և ստորադրեալի դրութեան մէջ չեն գտնւում»…
…«Հայերիս մէջ ևս շատ ընդունուած է հաւասարների միջև տեղի ունեցող նուիրաբերութիւնը: Համարեա բոլոր նշանաւոր տօներին միմեանց ընծաներ են տալիս, մանաւանդ նոր խնամացող գերդաստանները, և այս ընծաներից մի քանիսը այնքան պարտադիր են համարւում, որ երբեմն, նոյնիսկ խստիւ պահանջւում են: Մեզ մօտ ևս ընդհանրացած սովորութիւն է, որ Նոր տարուն ծնողները զաւակներին, զաւակները՝ ծնողներին և բարեկամները միմեանց պէտք է մի որևէ բանով «կաղանդեն»: Զատկին ևս կարմիր ձու միմեանց նուիրելը շատ ընդհանրացած է. նշանուած երիտասարդները յաճախ նշխում են ձուն և նուիրում իրենց նշանածին: Վարդևորին վարդի փնջեր միմեանց նուիրելը շատ տեղերում կայ, նաև՝ նշխած խնձոր հարսնացուներին նուիրելը: (Խնձորը այսպէս են ներկում. Դեռ չհասած, չկարմրած ժամանակ առանց ծառից քաղելու կպցնում են վերան զանազան նաշխերով կամ անուան սկզբնատառով կարուած տերևներ: Սրանց պատած տեղերը մնում են սպիտակ, իսկ մնացած մասը կարմրում է):
Աւելի ուշագրավ են նոր խնամիների միջև փոխանակուող ընծաները, որ «փայ» կամ «խոնչա» են կոչւում և միանգամայն պարտադիր են համարւում: Այնպէս որ, եթէ պսակը վաղ է կատարւում, այնուամենայնիւ, այդ «փայերից» մի քանի գլխաւորները պահանջւում են: «Փայերը» կամ «խոնչաները» փեսայացուի տնից ուղարկւում են հարսնացուի տունը Բարեկենդանին, Մեծ պասի առաջին օրը, Միջինքին, Ծաղկազարդին, Զատկին, Վարդավառին, Նաւասարդին: «Փայերը» բաղկանում են ուտելեղէններից, խմիչքներից և զանազան զարդերից: «Փայի» փոխարեն հարսնացուի տնից ևս զանազան ուտելեղէններ և խմիչք է ուղարկւում տղայի տունը, որ «դարձուածք» է կոչւում: Հարսնացուի տանից ուղարկուած ընծաների մէջ գրեթէ միշտ անպակաս է լինում գուլպան, որ ոչ միայն այս, այլև ուրիշ շատ դէպքերում ընծայաբերութեան ամենայարմար առարկան է կազմում:
Վ. Խոջաբեկյան «Փեսացուի հարսանեկան նվերները» (Հայաստանի Ազգային պատկերասրահի հավաքածու)
Ընտանեկան կեանքի մէջ ևս որոշ ընծաներ արդէն պարտադիր տուրքի ձև են ստացել: Այսպէս, մէկի ծննդաբերութեան միջոցին մօտիկ ազգականները պարտաւոր են «ծննդգաւաթ» ուղարկել, որ գլխաւորապէս բաղկանում է զանազան կերակրներից և խմորեղէններից: Փեսայացուի ազգականները՝ հարսնացուին և հարսնացուի ազգականները՝ փեսայացուին դրամական նուէր են տալիս, որ կոչւում է «երեստեսնուկ», հարսանիքի ժամանակ սաչուին նոյնպէս դրամական նուէր են տալիս: Ննջեցեալների տունը կերակրներ են ուղարկում, Սուրբ խաչին՝ ուլ և սև եազմա նուիրում: Պանդխտութեան գնացողին թխուածք են ուղարկում, վերջինս էլ վերադառնալիս՝ մի որևէ ընծայ է բերում»…
…«Այսպէս ուրեմն, ընծաները, որ նախնական մարդը կամաւոր կերպով մատուցել է նրան, որի բարեհաճութիւնը կամեցել է գրաւել, ժամանակի ընթացքում, հասարակութեան զարգացմամբ՝ շատ սովորութիւնների աղբիւր են դարձել: Քաղաքական պետին՝ սրա իշխանութեան զարգացման համեմատ, ընծաներ մատուցանելու շարժառիթը կազմում է նրա ազդած երկիւղը և մասամբ՝ նրա օգնութեան դիմելու ցանկութիւնը: Այս ընծաները, որ սկզբում բարիհաճութիւն են գրաւել իրենց ներքին արժէքի շնորհիւ, յետոյ նոյնն անում են՝ դառնալով հաւատարմութեան և անձնուիրութեան արտայայտիչներ:
Վերջին տեսակի ընծաներից յառաջանում է ընծայաբերութեան ծէս, իսկ առաջին տեսակից՝ սկզբում ծագում է ընծայաբերութիւն՝ իբր հարկ և ապա՝ իբր տուրք: Սրա հետ միաժամանակ ննջեցեալի գերեզմանի վրայ, նրա ոգու բարեհաճութիւնը հայցելու յուսով, զանազան կերակրներ դնելու սովորութիւնը հետզհետէ զարգանալով, աւելի առատ և յաճախ կրկնւում է նշանաւոր անձերի գերեզմանների վրայ և, ի վերջոյ, դառնում զոհաբերութիւն՝ տաճարների սեղանների վրայ՝ աստուածներին: Միս, խմիչք կամ հանդերձ ընծայաբերելը, որ սկզբում գթարար են համարւում այն պատճառով, որ իսկապէս օգուտ են բերում ոգուն կամ աստծուն, յետոյ ծառայում են իբրև հպատակութիւն արտայայտողներ: Այստեղից՝ ընծայաբերութիւնը դառնում է յարգանք արտայայտող գործողութիւն, միանգամայն անկախ ընծայի ներքին արժէքից, մինչդեռ այս արժեքը՝ ապրուստի միջոց հայթայթելով քահանաներին, կարելի է դարձնում միջնորդների գոյութիւնը, որոնց միջոցով կատարւում է աստուածութեան պաշտամունքը. զոհաբերութիւնները սկիզբն են տալիս եկեղեցական եկամուտներին»… Այսպէս ուրեմն, մենք մի նոր ապացոյց ևս ունեցանք, որ ծիսական կարգերը նախընթաց են քաղաքական և եկեղեցական կարգերին, որովհետեւ վերոյիշեալից երևում է, որ առաջին՝ ծիսական կարգից ծագող գործողություններից կազմակերպւում են հիմունքներ, որոնց շնորհիւ պահպանւում են միւսները»…
Շարունակելով հնագույն ժամանակներից հարատևող ընծայաբերության ծեսի զանազան դրսևորումների քննությունը՝ որոշ քաղվածքներ ևս՝ Երվանդ Լալայանի՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» վերնագիրը կրող հոդվածից:
…«Իբր երախայրիք՝ ցորենից, ալիւրից, իւղից, պանրից, կարագից, ձէթից, խաղողից և գինուց թէ՛ բարեկամներին և թէ՛ եկեղեցուն ու նրա պաշտոնեաներին մատուցած ազատ նվիրաբերութիւնից հետզհետէ ծագել են հետևեալ եկեղեցական տուրքերը:
ՊՏՂԻ — Յօգուտ Էջմիածնի ամբողջ Ռուսահայաստանում հաւաքւում է ցորեն՝ կալոցի ժամանակ, տնից՝ մէկ փութ, իսկ Աղթամարայ կաթողիկոսութեան վիճակում՝ տնից մօտ կէս փութ՝ յօգուտ Աղթամարի սբ. Խաչ վանքի: Վերջինիս վիճակում այս տուրքը վճարում են միայն «կողվինք» — «անկողին ունեցողները», այսինքն՝ ամուսնացած անձինք, որոնք ազատւում էին այս տուրքից միայն այն ժամանակ, երբ այլևս պտղելու, այսինքն՝ որդեծնութեան վիճակի մէջ չէին լինում: Երբ մինը մերժում էր այս տուրքը՝ հաւաքող հոգեւորականը անիծում էր՝ ասելով. «Չպտղիս»:
Այս տուրքը հաւաքելու համար գնում են վարդապետներ և գործակալ քահանաներ, որոնք նաև քարոզում են եկեղեցիներում: Սրանց ևս իբր նուէր տրւում է մի քանի փութ ցորեն, որ կոչւում է «գաւազանապտուղ», այսինքն՝ գաւազանը ձեռին բռնած քարոզող հոգևորականի կամ գաւազան՝ իշխանութիւն ունեցողի պտուղ: Միևնոյն կալոցի միջոցին ծխատէր քահանան ևս ժամկոչի հետ գնում օրհնում է իւր ծխերի կալերը և նուէր ստանում մօտաւորապէս մի փութ ցորեն և կես փութ գարի, որ «կալապտուղ» է կոչւում, իսկ ժամկոչը՝ մօտ մեկ քառորդ փութ կամ մի ռըպիկ ցորեն:
Քաղաքներում և մեծ աւաններում ժամկոչները այս ցորենի տուրքի փոխարէն ամեն շաբաթ օր ման էին գալիս տները մի մեծ կողով շալակած և բղաւում. «Ժամկոչի հա՛ց, խանու՛մ մարիկ»: Ամեն մի տուն մի ամբողջ հաց բերում տալիս էին:
Այս սովորութիւնը ևս վերացել է, սակայն մի քանի տեղեր, ինչպէս Հին Նախիջևանում, Կաղզվանում, Վանում, յարատևել է նոյն սովորութիւնը միայն Մեծ պասի եօթ շաբաթների ընթացքում: Ամեն մի տուն ինքնաբերաբար շաբաթական մի հաց տանում է եկեղեցի և տալիս ժամկոչին, իսկ եթէ մինը զլանում է՝ ժամկոչը գնում է նրա տունը և պահանջում: Այս տուրքը կոչւում է «եօթնահաց»: Ջաւախքում մի հին սովորութիւն ևս մնացել է. քաւորը պարտաւոր է թագաւորին մի զոյգ եամանի պարգևել, իսկ սա իւր հին չուստերը պարտաւոր է ժամկոչին նուիրել:
ՊԱՆԻՐ — Գարնանը՝ Համբարձումից յետոյ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ոչխարների մի օրուայ կաթը հաւաքում, պանիր պատրաստում և ուղարկում Էջմիածին. նոյնը անում են և Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում:
ԻՒՂ — Աշնանը դարձեալ գործակալները ցրւում են գիւղերը և ամեն տանից մեկ կամ կես ֆունտ իւղ հաւաքում յօգուտ Մայր աթոռի: Նոյնը անում են և Աղթամարի շրջանում, սակայն այստեղ միաժամանակ հաւաքում են նաև մի-մի զոյգ գուլպա՝ Աղթամարի միաբանների համար:
ՁԷԹ եւ ԿԱՆԵՓ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում Մեծ պասին հաւաքում էին իբր տուրք ձէթ, կանեփ և բամբակ՝ յօգուտ եկեղեցու: Ձէթը և բամբակը գործ էին ածում կանթեղների մէջ, իսկ կանեփից թոկ էին պատրաստում թէ՛ կանթեղները կախելու և թէ՛ վանքի նաւակների վրայ գործածելու:
ԳԻՆԻ — Իւրաքանչիւր հնձանի տէր նոր գինի ստանալիս ոչ միայն բաժին է հանում իւր բարեկամներին, քահանային և տանուտէրին, այլև մի երկու գաւ տանում է եկեղեցի՝ իբր «բաժկի», այսինքն՝ պատարագի ժամանակ հաղորդութեան համար գործածելու: Հին եկեղեցիներից շատերի կողքերին թաղուած են կարասներ, ուր լցնում, պահում էին այդ գինիները: Շատ տեղերում, երբ սկսում են գինի քաշել, քահանան գնում օրհնում է հնձանը և իբր վարձատրութիւն՝ խաղող ստանում:
ԱԼԻՒՐ — Առաջին անգամ նոր ցորենը աղալիս՝ մի քիչ ալիւր ուղարկում են եկեղեցի, որ պահեն՝ նշխարք գործելու:
ԽԱՂՈՂ — Աստուածածնի վերափոխման տօնին ամէն միայգետէր 5-10 ֆունտ խաղող է տանում եկեղեցի, որի մի մասը օրհնում են և բաժանում ժամաւորներին, մնացածը տալիս քահանաներին և ժամկոչին:
ԿԱՐԱԳ — Աւագ հինգշաբթի օրը՝ «Ոտնլուայի» ժամանակ, ամեն մի տնից մի «խիար», այսինքն՝ խիարի՝ վարունգի մեծութեան և ձևի կարագ տանում են եկեղեցի և տալիս քահանային: Սրա մի չնչին մասը քահանան օրհնում է և բաժանում ժողովրդին, իսկ մնացածը՝ իւրացնում:
ՀԱՒ — Աղթամարի կաթողիկոսութեան շրջանում սովորութիւն է եղել, որ աշնանը յօգուտ Աղթամարի ամեն մի տնից 1-2 վառեկ են հաւաքել իբր տուրք: Զատկին և Ս, Խաչին ընդհանրացած սովորութեան համեմատ Աղթամարի կաթողիկոսին նուէր էին տանում գառ, ձու, թխուածքներ, շաքար, տապակած հաւ. շատերն էլ «աջհամբոյր» էին տալիս:
ՀՈԳԵԲԱԺԻՆ եւ ԿՈՂՈՊՈՒՏ — Հնումը իւրաքանչիւր վանք տարեկան մի կամ երկու անգամ մի կամ երկու հոգևորական ուղարկում էր իւր թեմի գիւղերը՝ նոյն տարում վախճանուածների ազգականներից հաւաքելու իբր «հոգեբաժին»՝ գառ, ոչխար, տաւար և կամ դրամ, և իբր «կողոպուտ»՝ ննջեցեալի անկողինը և հանդերձը: Այժմ այս այլևս տեղի չի ունենում, այլ սրա փոխարեն՝ ննջեցեալի տարելիցին մի րուբլի, և կամ աւելի պահանջում են յօգուտ եկեղեցու՝ իբր «հոգեբաժին»… …«Կովի և գոմեշի առջինեկ հորթը սովորաբար նուիրել են և նուիրում են եկեղեցուն»:
Հայոց մեջ և աշխարհի տարբեր ժողովուրդների մոտ հնագույն ժամանակներից ի վեր հարատևած «Ընծայաբերության ծեսի» ակունքներին և նրա զարգացմանն է անդրադարձել վաստակաշատ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում, որից ներկայացնում ենք հակիրճ հատվածներ՝ ստորև (սկիզբը՝ նախորդ հրապարակումներում)…
…«Յոյների մէջ սովորութիւն կար, որ աստուածներին մատուցանում էին այն ծառայութիւնները, որոնց կարիք ունէին կենդանի մարդիկ. տաճարները համարւում էին աստուածների տները, զոհաբերութիւնները՝ նրանց կերակրները, բեմերը՝ սեղաններ:
Այս դէպքում կարելի է ցոյց տալ, որ աստուածներին մատուցուող ուտելեղէններից կազմուած ընծաները և մեռածների գերեզմանների վրայ դրուող ընծաները միևնոյն ծագումն ունին, որովհետև թէ՛ առաջինները և թէ՛ երկրորդները ծագել են կենդանի մարդկանց մատուցուող ընծաներից…»:
…«Հայերիս մէջ, երբ խաղողն առաջին անգամ (սովորաբար Աստուածածնի վերափոխման տօնին) քաղում են, նուէր են ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին, պաշտօնական անձերին, քահանային, տանում են եկեղեցի՝ օրհնելու և հետևեալ օրը՝ մեռելոցին՝ գերեզմանատուն: Շիրակում և այլ շատ Հայաբնակ գիւղերում առաջին կալը հանելիս՝ այս ցորենի ալիւրից հաց են թխում, որ կոչւում է «չալաքի» կամ «տապլայ» և նուէր ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին, քահանային, նաև առաւօտ շատ վաղ բաժանում պատահողներին՝ իբր ննջեցեալների բաժին:
Վաղահասուկ տանձ ու խնձորն առաջին անգամ քաղելիս՝ նուէր են ուղարկում բարեկամներին՝ մասնաւորապէս փեսին, տանուտէրին, քահանային և Վարդավառի մեռելոցին տանում են գերեզմանատուն և պարկով կամ մի սկուտեղով դնում են գերեզմանաքարի վրայ. անց ու դարձ անողներն անխտիր վերցնում են ուտում և ննջեցեալին ողորմի տալիս:
Մեղրը կտրելիս բաժին են հանում բարեկամներին, տանուտէրին, քահանային, մեղրամոմից մոմ են թափում, տանում գերեզմանատուն և եկեղեցի՝ վառում:
Նորածին գառը կամ հորթը նուիրում են բարեկամներին, տանուտէրին կամ այլ պաշտօնական անձերի, մատղում են եկեղեցում և կամ մորթում և «հոգու հաց» պատրաստում:
Նոր պատրաստուած մաճառից նուէր են ուղարկում բարեկամներին, տանուտէրին կամ պաշտօնական անձերի, եկեղեցի՝ հաղորդութեան բաժակի համար և մեռելոցին տանում են գերեզմանատուն, փոքր-ինչ ածում գերեզմանաքարի վրայ և ողորմաթաս խմում:
Վերոյիշեալ փաստերը, որ նկատելի են աշխարհի բոլոր երկրներումն էլ, ապացուցանում են, որ զոհաբերութիւններն սկզբունքով ընծաներ են՝ բառիս գրական իմաստով: Կենդանիներ ընծայում են թագաւորներին, մորթում են գերեզմանների վրայ, զոհում տաճարներում: Եփած կերակրներ ընծայում են զօրապետներին, դնում գերեզմանի և տաճարի սեղանի վրայ: Պտուղների երախայրիքն ընծայում են կենդանի զօրապետներին, ինչպէս նաև մեռած զօրապետներին և աստուածներին. մի տեղ՝ գարեջուր, մի ուրիշ տեղ՝ գինի, մի երրորդ տեղ՝ chica ուղարկում են տեսանելի պետին, մատուցանում աներևոյթ ոգուն և զոհաբերում աստծուն:
Խունկը, որ հնումը ծխում էին թագաւորների և մի քանի տեղերում բարձրաստիճան անձերի առջև, այլ տեղ ծխում են աստուածների առջև:
Աւելացնենք նաև, որ թէ՛ ուտեստի, և թէ՛ ամէն տեսակի թանկագին իրեր, որոնք ծառայում են բարեհաճութիւն հայցելու՝ կուտակւում են ինչպէս թագաւորների գանձարաններում, այնպէս և՛ աստուածների տաճարներում»…
…«Այժմ մենք հասնում ենք հետևեալ նշանաւոր եզրակացութեան: Ինչպէս որ աշխարհային պետին մատուցուած ընծաները հետզհետէ զարգանալով ստանում են պետական եկամտի ձև, այնպէս և աստուածներին մատուցուած ընծաները զարգանալով ստանում են եկեղեցական եկամտի ձև»…
…«Միջին դարերը ներկայացնում են ընծայաբերութեան զարգացման մի նոր աստիճան: Քահանաների և աշխարհական անձերի հաղորդութեան համար անհրաժեշտ եղածից զատ՝ չը հաշուած նաև նշխարքի համար յատկացրուածը, սովորութիւն կար մատուցանել նաև ամեն տեսակ նուէրներ, որոնք վերջին ժամանակներում մինչև անգամ եկեղեցի էլ չէին տարւում, այլ ուղղակի ուղարկւում էին առաջնորդարան: Յետոյ, այսպիսի նուէրների յաճախակի կրկնուելու և տարածուելու պատճառով, նուէրների, որոնք մինչև անգամ ստացել էին աստծուն, բայց էապէս՝ եկեղեցուն կտակելու ձև, սկսեցին ծագել եկեղեցական կանոնաւոր եկամուտներ:
Հայերիս մէջ ևս եկեղեցու և նրա պաշտօնեաների եկամուտները միևնույն ձևով են յառաջացել: Սկզբում ուխտաւորները յօժարակամ հրաւիրել են եկեղեցու պաշտօնեաներին ևս ճաշակելու իրենց հետ մատաղը, սակայն յետոյ հետզհետէ պարտաւորուել են որոշ բաժին հանել թէ՛ եկեղեցուն և թէ՛ նրա պաշտօնեաներին: Այսպէս՝ այժմ ամեն մի մատաղ անող պարտաւոր է մատաղացուի մորթին տալ եկեղեցուն, աջ ոտը (էրին)՝ քահանային, գլուխը և ստամոքսը՝ ժամհարին»…
Որպես երախայրիք՝ ցորենից, ալյուրից, յուղից, պանրից, կարագից, ձեթից, խաղողից և գինուց բարեկամներին, եկեղեցուն ու նրա պաշտոնյաներին մատուցած ազատ նվիրաբերությունից հետզհետէ ծագել են եկեղեցական տուրքերը, որոնց կանդրադառնանք հաջորդիվ…
«Ընծայ» — ձոն, նուէր, «ընծայել»՝ ձօն մատուցանել: «Ընծայաբեր բագնեացն եղեալ» — Նախնեաց հորինած վիպասանության ոտանավորներներից է հիշատակում «Նոր բառգիրք Հայկազեան լեզուի» բառարանը, ուր կարդում ենք նաև՝ «Ընծայաբերութիւն — բերումն և մատուցումն ընծայից. նուէրք և սպասք»: «Ընծայատար» — տարօղ ընծայից, ընծայաբեր, ընծայաւոր: «Ինքն անցանք ‘ի պարսս՝ ընծայատար Դարեհի» (Խորենացի, Բ, 45):
Անհիշելի ժամանակներից ի վեր զանազան ժողովուրդների մեջ տարածված ընծայաբերութեան՝ «Գթարար ծեսի» բնական ծագման օրինակների և Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթների համեմատությամբ անվանի ազգագրագետ Ե. Լալայանն իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ» հոդվածում ի ցույց է դնում խորհրդանշական գործողության՝ ընծաների մատուցման ծիսակարգի ձևավորումն ու զարգացումը, երբ «Կամաւոր ընծայաբերութիւնը հետզհետէ դառնում է պարտադիր»…
«…Հայ գիւղացին առանց ընծայի երբէք չի գնալ մի մեծաւորի տեսնելու: Նոյնիսկ «տեսնել» բառը «ընծայ տալու» իմաստն է ստացել: Միևնոյն սովորութիւնը տեսնում ենք և այլ ժողովրդների մէջ»,- գրում է նա իր՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ. Ըստ Հ. Սպենսերի» հոդվածում, հիշեցնելով որոշ դրվագներ:
«Հայ մելիքների տիրապետութեան միջոցին վաճառականները միայն ընծաներ են մատուցել մելիքին և որոշ տուրք վճարելու սովորութիւնը բոլորովին չէ եղել: Այժմ միևնոյն կարգը գոյութիւն ունի քիւրդ և թուրք բէկերի մէջ»… …«Ամեն տարի, մի քանի տօների ժամանակ, այն հնդիկները, որոնք հարկ չէին վճարում, մինչև անգամ զօրապետներ էլ, ընծաներ էին տալիս իրենց վեհապետին՝ ի նշան հպատակութեան»…
Անդրադառնալով մասնավոր անձանց կամ համայնքների կողմից ընծաների մատուցման սովորույթին և նրանց նշանակությանը, նա ուրվագծում է այն ուղին, որը կամավոր ընծայաբերությունից տանում է դեպի «պարտադիր տուրք»՝ հետագայում՝ դրամի ծագմամբ, դառնալով հարկ:
Շարունակելով նախորդ հրապարակման թեման՝ ծանոթանանք ևս մի քանի հատվածների՝ քաղված Երվանդ Լալայանի վերոնշյալ ուսումնասիրությունից, որը լույս է տեսել 1912 թվականին՝ Թիֆլիսում հրատարակված «Ազգագրական Հանդէս»-ի 23-րդ հատորում:
ԸՆԾԱՆԵՐ «Ճանապարհորդներն օտար ժողովուրդների հետ յարաբերութիւն ունենալիս սովորութիւն ունին նրանց հաճութիւնը գրաւել ընծաներ տալով: Այս վարմունքը ունենում է երկու հետևանք: Նախ՝ նուիրած իրի արժէքի պատճառած հաճոյքը բարեկամական տրամադրութիւն է յառաջացնում օտարականի մէջ, և երկրորդ՝ ընծայաբերութեան գործողութիւնը նուիրատուի կողմից լռելեայն ցանկութիւն է արտայայտում դուր գալու, որը նաև տրամադրում է նուիրատուին՝ դէպի նուիրատուն: Այս վերջին ցանկութեան մէջ պէտք է որոնել ընծայաբերութեան՝ որպէս ծիսական կարգի սկիզբը:
Ծայրատման ու ընծայաբերութեան, այսինքն՝ մարմնի մի որևէ մասի և մի որևէ իրի մատուցման միջև եղած կապը պարզ երևում է Գարսիլասսօի մի պատմուածքի մէջ, ուր ցոյց է տրւում, որ ընծայաբերութիւնը դառնում է հաշտարար, գթաբար միջոց՝ ընծայուած իրի արժէքից բոլորովին անկախ: Գարսիլասսօն՝ նկարագրելով բեռնակիրների կեանքը, ասում է, թէ սրանք լերան բարձունքին հասած միջոցին վայր են դնում իրենց բեռները և արտասանում են իրենց Պաչակամակ աստծուն ուղղուած հետևեալ խօսքերը. «Շնորհակալ եմ քեզանից, որ կարողացայ կրել այս իրերը մինչև այստեղ»: Յետոյ, իբր զոհ, քաշում են իրենց ունքերից մի-մի մազ և կամ հանում են բերնից կիւկա կոչուած խոտը՝ իբր նուէր իրենց ունեցած ամենաթանկագին իրերից: Եւ կամ, եթէ աւելի լաւ բան չեն ունենում զոհաբերելու, մատուցում են ծղօտի կամ քարի կտոր և կամ՝ հողի կոշտ: Լեռնային անցքերի գագաթներին յաճախ պատահում են ահագին կոյտեր՝ բաղկացած այսպիսի զոհաբերութիւններից:
Միևնոյն երևոյթը տեղի է ունենում նաև Հայերիս մէջ: Այսպէս, օրինակ, ճանապարհների վրայ, անբնակ տեղերում ընկած սրբերի ուխտատեղիների մօտով անցնելիս, ճանապարհորդները՝ չունենալով յարմարութիւն խունկ ու մոմ զոհաբերելու, մի կտոր քար են ձգում այդպիսի սրբատեղու վրայ, որով կատարուած են համարում իրենց զոհաբերութեան պարտականութիւնը:
Որքան և մարմնի մասերի կամ թանկագին իրերի և կամ ոչ մի արժէք չներկայացնող իրերի զոհաբերութիւնը, առաջին երևոյթից, տարօրինակ թուի մեզ, բայց և այնպէս, նրանց տարօրինակութիւնը չափազանց կը նուազի, եթէ մտաբերենք, որ Ֆրանսիայում, ճանապարհների երկու կողմը բարձրացող խաչքարերի պատուանդանների վրայ կարելի է տեսնել երկու բարակ փայտերից շինուած խաչերի կոյտեր: Այս խաչերի արժէքն երբէք չի գերակշռիլ այն ծղօտի, ձողիկների և քարերի արժէքին, որ մատուցանում են պերուցիները, և սրանք, վերոյիշեալ ընծաների նման, ցոյց են տալիս այն ճշմարտութիւնը, որ ընծայաբերութիւնը դառնում է մինի շնորհը, գութը գրաւելու ցանկութիւն արտայայտող մի ծէս:
Հայկական մի աւանդութիւն պատմում է, թէ երկու ուղտ՝ միասին արածելիս, երբ արդէն կշտացած են եղել, սրանցից մինը մի փուշ է քաղել և միւսի բերանը դրել: Եվ երբ վերջինս հարցրել է, թէ՝ «Ի՞նչ ես անում, չէ՞որ սա ևս այն փուշն է, որից կերանք, կշտացանք», տուողը պատասխանել է. «Փուշ՝ միշտ փուշ ա, ամա մարիֆաթն (այսինքն՝ շնորհք, յարգանք ցոյց տալն) անուշ ա»…
…«Քաղաքական իշխանութեան զորեղանալու համեմատ ՝ գթարար ընծաները փոքր առ փոքր կամաւոր և մասնաւոր ձևից դառնում են աւելի պակաս կամաւոր և աւելի ընդհանուր՝ սկիզբ տալով ընդհանուր և պարտադիր տուգանքի՝ որոշ տուրքի, իսկ, դրամի ծագմամբ՝ տուրքը դառնում է հարկ:
Թէ ինչպէ՛ս է կատարւում այս ձևափոխումը՝ պարզ երևում է պարսկական սովորութիւններից: Մալկոլմը՝ խոսելով այն անկանոն և ծանր հարկերի մասին, որոնց պարսիկները շարունակ ենթարկուած են, նկատում է. «Այս հարկերից առաջինները կամ լրացուցիչները կոչւում են «սովորական և արտակարգ ընծաներ»: Սովորական ընծաները, որ մատուցւում են թագաւորին, նրանք են, որ ամեն տարի տալիս են նահանգների և շրջանների կառավարիչները, ժողովրդների զորապետները, նախարարները և միւս բարձրաստիճան պաշտօնեաները Նովրուզի տօնախմբութեան միջոցին:
Այս ընծաների քանակը որոշւում է ընդհանրապէս սովորութեան համեմատ. ով նշանակուածից պակաս կը բերի, կը խիզախի պաշտօնը կորցնելու, ով աւելի կը բերի՝ կարժանանայ թագաւորի աւելի մեծ շնորհին»…
…«Ինչ որ ասուեց Արևելքի մասին ընդհանրապէս՝ կարելի է մասնաւորել և Հայաստանի վերաբերմամբ՝ որպէս նրա մի մասի: Հայ մելիքների ծառաները, զօրքը, զօրապետները երբէք ռոճիկ չեն ստացել, այլ շատացել են միայն մելիքից ստացած պարգևներով, որ «խալաթ» է կոչուել և ժողովրդի տուած նուէրներով:
Նոյնիսկ այժմ դեռ շատ տեղերում գիւղական տանուտէրները, դատաւորները և գզիրները որոշ ռոճիկ չեն ստանում, այլ կառավարւում են ժողովրդից ստացած նուէրներով, որոնք հետզհետէ պարտադիր ծէսի ձև են ստացել: Այսպէս, օրինակ, տանուտէրին նոր տարուն ամեն տուն մի շիշ օղի և մի զոյգ քոշ է ընծայում, զատկին մի-մի գառ և հաւկիթներ: Ամեն մի պսակուող մի զոյգ մաշիկ կամ քոշ և մի կամ 2 րուբլի դրամ ընծայում: Նաև՝ ձրիաբար հնձում են նրա արտերը՝ ամեն տնից մի մշակ տալով»…
…«Քանի որ տիրում է այն հաւատը, թէ մեռած անձի կրկնակը, որ ամեն բանով նման է իրեն, ենթարկուած է՝ կենդանի էակներից ոչ պակաս, տանջանքի, ցրտի, քաղցի, ծարաւի, այստեղից բնականաբար ծագում է այն ենթադրութիւնը, որ նա ևս կարիք է զգում ուտեստի, խմիչքի, հանդերձի և այլն: Հետեւապէս և ննջեցեալներին մատուցուած ընծաները չեն տարբերւում ողջերին մատուցուած ընծաներից ո՛չ իրենց շարժառիթներով և ո՛չ էլ նշանակութեամբ: Սրան իբր ապացոյց կարող են ծառայել ամբողջ աշխարհիս բոլոր ստորին հասարակութիւնները: Պապուացիները, … հին պերուացիները, բրազիլացիները և ուրիշներ դեռ չը թաղուած դիակների մօտ դնում են կերակուր և խմիչք: Միևնոյնը տեղի է ունենում և վիրահայոց մէջ: Քանի դեռ ննջեցեալը տանն է՝ նրա բաժին կերակուրն ու խմիչքը թէ՛ նախաճաշիկին, թէ՛ ճաշին և թէ՛ ընթրիքին դնում են նրա սնարի մօտ և մի կարճ միջոցից յետոյ վերցնում տալիս աղքատների և կամ ննջեցեալի հասակի մի անձի՝ ուտելու: Ոմանք էլ գինեսէր ննջեցեալների դագաղում մի քանի շիշ գինի են դնում, ինչպէս և մանուկի դագաղում՝ մրգեր:
Բուլանըխում Հայերը մի ամբողջ տարի ննջեցեալի տնից օրական մի բաժին կերակուր են ուղարկում մի աղքատի տուն՝ իբր ննջեցեալի հոգեբաժին:
Վասպուրականում մինչև ննջեցեալի եօթը կամ քառասունքը կատարելը ամեն օր հրաւիրում են քահանային, տիրացուներին, ժամհարին և մի քանի աղքատ՝ ննջեցեալի տունը՝ ճաշելու, իսկ Վանում՝ փոխանակ սրանց տուն հրաւիրելու՝ ճաշը ուղարկում են եկեղեցի, որպէսզի այնտեղ ճաշեն վերոյիշեալ անձնաւորութիւնները: Այս ճաշերը կոչւում են «հոգեբաժին» կամ «հոգեճաշ»: Թաղման օրը, եօթին, քառասունքին և տարելիցին մեծ բազմութեան ճաշ են տալիս: Կերակուր և խմիչք դնում են գերեզմանի վրայ ննջեցեալին թաղելուց յետոյ հետևեալ ժողովուրդները»… (Աֆրիկայում, Ամերիկայում, Հին Արևելքում…):
Հայկական գրեթէ բոլոր գաւառներում մեռելոցի օրերը ուտելեղէն, խմիչք ու մրգեր են տանում գերեզմանատուն ու, գերեզմանները օրհնելուց յետոյ՝ իրենք ուտում, խմում են, նախապէս փոքր-ինչ խմիչք ածելով գերեզմանի վրայ, և յետոյ էլ մնացորդները դնում են գերեզմանի վրայ:
Վասպուրականում աւագ ուրբաթ և զատկի մեռելոցի օրը հաց են թխում և բաժանում աղքատներին, շատ տեղեր էլ, ինչպէս օրինակ, Ղարաբաղում, Ապարանում, Աւագ ուրբաթ, Զատկի ու Աստուածածնի վերափոխման մեռելոցի օրերն ամէն տնից կերակուրներ են տանում գերեզմանատուն և կամ եկեղեցի և այստեղ միասին ուտում են ու հոգեհանգիստ կատարում համայն ննջեցելոց համար: Կերակրների մնացորդները կամ դնում են գերեզմանների վրայ և կամ բաժանում աղքատներին:
Կարնեցիք և Կարնոյ գաղթական Աղէքսանդրապօլցիք, Ախալքալաքցիք և Ախալցխացիք հետևեալ սովորութիւնն ունին: Սուրբ Խաչի տօնին ննջեցեալների մօտիկ բարեկամները մի-մի ուլ, մի-մի սև շալ և մի-մի սև աղլուղ ուղարկում են ոգետունը, ուր ուլից պատրաստում են քեաշկեակ, տանում գերեզմանատուն, իրենց նոր ննջեցեալի գերեզմանը օրհնել տալիս և ապա այդ բարեկամների հետ գերեզմանի մօտ նստած ուտում քեաշկեակը և ավելացածը դնում գերեզմանի վրայ: (Քեաշկեակը պատրաստում են այսպէս. Ձաւարը խաշում են, քամում և դնում թոնրի մէջ, ապա կաշեհան արած ուլը կախում են նոյն թոնրի մէջ այնպէս, որ սրանից հոսած իւղը կաթի ձաւարի մէջ: Երբ ուլը խորովւում է, հանում են, կտրատում, խառնում ձաւարի հետ, նախապէս սոխորած աւելացնելով)»…
Զանազան ժողովուրդների մոտ եղած սովորույթները թվարկելով և համեմատելով, Ե. Լալայանը գրում է. …«Այստեղից դժուար չէ հանել այն եզրակացութիւնը, որ ննջեցեալին արուած ընծայաբերութիւնը այն միևնոյն նշանակութիւնն ունի՝ ինչ կենդանի էակին արուած ընծայաբերութիւնը, այն միակ տարբերութեամբ, որ ընծայ ստացողը աներևոյթ է: Նկատենք նաև, որ գերբնական էակների, որոնցով շրջապատուած է երևակայում իրեն նախնական մարդը, բարեհաճութիւնը մի որևէ ձևով հայցելու շարժառիթն էլ միևնոյնն է»…
…«Աշխարհիս երեսի շատ ժողովուրդներ ճաշելուց առաջ իրենց կերակրից և խմիչքից փոքր-ինչ ձգում էին ոգիների համար: Այժմ տեսնենք, թէ այս ծէսը ինչպէս է զարգանում միաժամանակ, երբ գերբնական էակի պաշտամունքն էլ զարգանում է: Ընծայաբերուած իրերը և ընծայաբերութեան շարժառիթները մնում են միևնոյնը, ինչ որ էին վերոյիշեալ դէպքերում, թէպէտև նրանց նոյնութիւնը փոքր-ինչ մթագունում է՝ երբ «զոհ» է անուանւում աստուածների և «ընծայ»՝ կենդանի մարդկանց վերաբերմամբ: Նրանց սկզբնական նոյնութիւնը խիստ կերպով երևան է գալիս յունաց հետևեալ առածի մէջ. «Ընծաները որոշում են աստուածների և մարդկանց գործողութիւնները»…
…«Ուտեստն ու խմիչքը, որ կազմել են գթարար ընծաների ամենանախնական տեսակը, որ մատուցւում էին կենդանի մարդկանց, ինչպէս և՛ ոգիներին, միաժամանակ կազմում են աստուածներին մատուցուող զոհաբերութեան էական մասը:
Այն երկրներում, ուր իշխանութիւնը դեռ նոր է սկսում զարգանալ, զօրապետներին ուղարկուող ընծաները գլխաւորապէս բաղկացած են լինում ուտելեղէններից: Այնտեղ, ուր զարգանում է Նախնիքների պաշտամունքը, ուր այս պաշտամունքը ոգուն դարձնում է աստուած, զոհաբերութիւնները բաղկանում են նոյնպէս, մեծ մասամբ, բոլոր տեղերում և ամեն ժամանակ՝ ուտելեղէններից և խմիչքներից:
Որ այս միանգամայն ճիշտ է ստորին հասարակութիւնների վերաբերմամբ, ապացոյց էլ չի պահանջւում, իսկ ինչ վերաբերում է բարձր հասարակութիւններին, այս ևս հանրածանօթ մի փաստ է, թէպէտ և երբեմն ուրանում են»…
Վաղնջական ժամանակներից ի վեր հարատևող ծեսերի ծագման խնդրի լուսաբանմանն է նվիրված Հայ գիտական ազգագրության հիմնադիր, բազմավաստակ գիտնական, հնագետ, ազգագրագետ Երվանդ Լալայանի՝ «Ծիսական կարգերը Հայոց մէջ. (Ըստ Հ. Սպենսերի)» ուշագրավ ուսումնասիրությունը, ուր հեղինակն անդրադառնում է Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթներին՝ համեմատելով Հ. Սպենսերի ներկայացրած զանազան օրինակների հետ: «Ազգագրական հանդէս»-ի էջերում հրապարակված հիշյալ հոդվածից որոշ քաղվածքներ՝ ստորև:
«Ծէս, ծիսական կարգ կոչւում են մարդկանց՝ միմեանց հետ ունեցած ուղղակի յարաբերութիւնները, և սրանք կազմում են նախնական կառավարութեան ընդհանրացած ձևը: Սրանք ծագում են շատ աւելի վաղ, քան քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնները, և այս ապացուցւում է նրանով, որ դրանք նախընթաց են ո՛չ միայն հասարակական, այլ և մարդկային զարգացման. դրանք նկատելի են նաև բարձր կենդանիների մէջ»:
…«Բոլոր վայրենի ժողովուրդները, որոնց մէջ քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնները դեռևս սաղմնային դրութեան մէջ են, և որոնց մէջ տիրապետում է միայն անձնական գերազանցութեան ոյժը, ենթակայ են բազմաթիւ ծիսական կարգերի: Հայ գիւղացին մինին պատահելիս՝ պարտք է համարում բարևել նրան, մի մեծաւոր անցնելիս՝ ոտքի կանգնել, հիւրասիրութեան միջոցին օղի խմելիս բարեմաղթութիւններ անել՝ դիմելով բոլոր աչքի ընկնող անձնաւորութիւններին առանձին — առանձին:
Փաւստոս՝ պատմելով Մանուէլի վերադարձը Հայաստան, ասում է. «…Իբրև ետես զնա Վաչէն, որ յառաջ էր լեալ նահապետ, մինչև եկեալ էր նա՝ ետ զնա զպատիւ իշխանութեանն զօր առեալ էր ի թագաւորէն… քանզի նա՛ էր երէց յազգին և պատուին և Վաչէ լինէր երկրորդ» (Փաւստոս, 5, ԼԷ, 246): Սրանից հետևում է, որ կարգը, ծէսը աւելի մեծ ոյժ ունէր, քան թագաւորի հաստատութիւնը: Նոյնը հետևում է նաև այն հանգամանքից, որ դատապարտում էին Վասակին՝ իբր աւագութեան իրաւունքը անգոսնողի»…
…«Ծիսական կարգերը գոյութիւն են ունեցել նախքան քաղաքական և կրօնական իշխանութիւնների ծագումը, և սա շատ հասկանալի է, որովհետև նախքան իշխանութեան ծագումը պէտք է գոյութիւն ունենար հպատակութեան զգացմունքը, նախքան օրէնքների ծագումը պէտք է ամրապնդուէր մի որոշ ուժի հպատակելու կարգը, նախքան կրօնական իշխանութեան ծագումը պէտք է տեղի ունենար ննջեցեալի գերեզմանի վրայ նրա ոգու՝ կրկնակի առջև կատարուող կարգերը»…
«…Նկատում ենք, որ գերեզմանի մօտ տեղի ունեցող ծէսերը, որ յետոյ դարձել են տաճարներում կատարուող ծէսեր, սկզբում միայն այնպիսի գործողութիւններ են եղել, որոնք կատարուել են բաւարարութիւն տալու երբեմն իւր նախնական, երբեմն՝ իդեալական, աստուածային կերպարանքով ներկայացուած ննջեցեալի ոգուն, երբ տեսնում ենք, որ զոհաբերութիւններն ու մեծարանքը, մատաղը, արիւնահեղ զոհերը, ծայրատումը, որոնք ծագել են ննջեցեալի ոգուն բաւարարութիւն տալու կամ նրան հաճոյք պատճառելու ցանկութիւնից, աւելի մեծ չափերով կատարուել են այնտեղ, ուր ննջեցեալի ոգին աւելի մեծ երկիւղ է ազդել, որ պասը՝ որպէս թաղման ծէս՝ սկիզբն է տուել կրօնական պասերին, որ ննջեցեալին ուղղած գովաբանութիւններն ու թախանձանքը դարձել են կրօնական փառաբանութիւններ և աղօթքներ՝ հասկանալի է լինում, թէ ինչու նախնական կրօնը կազմուած է եղել բացառապէս գթութիւն հայցող ծէսերից»:
…«Այսպէս, Հայ ժողովուրդը մի սրբի դուռ գնալիս ոչ թէ աշխատում է մաքրել իւր ներքինը, ուղիղ սրտով և լի հաւատով մօտենայ սրբին, այլ որքան կարելի է շատ մոմ վառել, խաչհամբոյր ձգել, մատաղ կտրել, թաշկինակներ նուիրել, որ մասունքը կամ աւետարանը նրանց մէջ փաթաթեն, բազմաթիւ ծունր դնել: Չեն քաշւում նոյնիսկ կաշառել սրբին մի մատաղ և կամ մի նուէր խոստանալով, որ կատարէ իրենց խնդիրքը և կամ յիշեցնել նրան իրենց տուած նուէրները և պահանջել հատուցում, որի մի լաւ օրինակը գտնում ենք Յովհան Մանդակունու պատմութեան մէջ…»:
…«Եւ եթէ Հայաստանը լի է վանքերով, այդ նրանից է, որ Հայ թագաւորներն ու իշխանները հաւատացած են եղել, որ այսպիսի աստուածային նուիրաբերութիւնները բաւական են իրենց հոգիները փրկելու»…
«…Ուրեմն, ծէսերը շատ մեծ հնութիւն են ներկայացնում, որովհետև բոլոր, միմեանցից արդէն տարբերուող իշխանութիւնները նրանից գծեր են կրում: Այսպէս, օրինակ, ընծաներ տալը՝ մինն այն գործողութիւններից, որոնցով արտայայտւում է պետին հպատակութիւն: Սա նաև կրօնական ծէս է, որ սկզբում կատարուել է գերեզմանի մօտ, իսկ յետոյ՝ սեղանի առջև»:
…«Նկատուած է նաև, որ ծիսական կարգերը նախնական և կիսակիրթ ժողովրդների մէջ շատ աւելի ոյժ ունին, քան այլ իշխանութիւններ: Այսպէս, օրինակ, երբ Հայ գիւղացին ուզում է արտայայտել «անկարելի» գաղափարը, նա ասում է՝ «Ադաթ չէ»:
«Ծէսերը միանգամից չեն ծագել իբր խորհրդանիշներ՝ արտայայտելու յարգանք և հպատակութիւն: Նրանք առաջ են եկել բնականաբար, հետզհետէ ձևափոխելով այն անհատական գործողութիւնները, որոնք կատարւում էին անհատական նպատակի հասնելու համար»…
…«Հայերիս մէջ, նոր ցորենից պատրաստուած առաջին հացերը, որ կոչւում են «չալաքի», ուղարկւում են թէ՛ եկեղեցի, թէ՛ տանուտէրին և թէ՛ բարեկամներին: Նոր Բայազէտի գաւառում առաջին անգամ ձգուած թոռով բռնուած ձկները բաժանւում են աղքատներին և նուէր ուղարկւում քահանային, տանուտէրին և բարեկամներին:
Այս բոլոր օրինակներից երևում է, որ կրօնական, քաղաքական և հասարակական հպատակութիւն արտայայտւում է միատեսակ վարմունքով»…
Ընծայաբերութեան՝ «Գթարար ծեսի» բնական ծագման օրինակների և Հայոց մեջ պահպանված ավանդույթների համեմատությամբ Ե. Լալայանն ի ցույց է դնում խորհրդանշական գործողության՝ ընծաների մատուցման ծիսակարգի ձևավորումն ու զարգացումը, երբ «Կամաւոր ընծայաբերութիւնը հետզհետէ դառնում է պարտադիր»…
Շարունակությունը՝ հաջորդիվ…
Երվանդ Լալայանի դիմանկարը (գեղանկարիչ՝ Փանոս Թերլեմեզյան)
